Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya bhArata ke jaina tIrtha pro. prakAza candra jaina Greeeeeeee
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya-bhArata ke jaina tIrtha (tIrthaMkaroM kI janma-bhUmiyoM ke vivaraNa sahita) . lekhaka pro. prakAza candra jaina preraNA zrI dazaratha jaina (pUrva maMtrI - madhyapradeza zAsana) kelAdevI sumatiprasAda TrasTa dillI-110053
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kelAdevI sumatiprasAda TrasTa bI-5/263, yamunA vihAra, dillI-110053 dUrabhASa : (011)-20315155 (c) sarvAdhikAra surakSita saMskaraNa : prathama, 2012 I.S.B.N. 81-85781-85-0 mudraNa vyavasthA evaM vitaraNa megha prakAzana 239, galI kuMjasa, darIbAkalAM, cAMdanI cauka, dillI-110006 (bhArata) dUrabhASa : (011)-23278761, 9811532102 e-mail : megh_prakashan@rediffmail.com website : www.meghprakashan.com MADHYA BHARAT KE JAIN TIRTHA By Prof. Prakash Chandra Jain Rs.200/
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Amukha prAcIna (mUla) bhAratIya saMskRti ko loka paraMparAoM, prAcIna sAhitya evaM prAcIna dhArmika graMthoM ke mAdhyama se to samajhA hI jA sakatA hai; kintu bhAratIya kalA kRtiyoM ke mAdhyama se ise samajhane meM jyAdA suvidhA hotI hai; kyoMki kalAkRtiyAM hajAroM varSoM taka apane ko apane mUla rUpa meM surakSita rakhane kI sAmarthya rakhatI haiN| bhArata meM ye kalAkRtiyAM maMdiroM, mUrtiyoM, citroM, mudrAoM, zailacitroM, bhitticitroM, kiloM, mahaloM Adi ke rUpa meM kucha sImA taka Aja bhI surakSita haiM va deza meM vipulatA meM upalabdha haiM / prAcIna bhAratIya saMskRti meM jaina sAhitya, jaina dhArmika graMthoM, jaina loka paraMparAoM va jaina kalA kRtiyoM kA apanA eka viziSTa sthAna hai| jaina kalA kRtiyoM meM jina maMdira, jinabimba, bhitticitra, tailacitra Adi Ate haiM; jo saMpUrNa bhArata meM yatra-tatra bikhare par3e haiM / hindU sAMskRtika virAsatoM ke sAtha hI jaina sAMskRtika virAsatoM ko bhI mugala kAla meM kAphI kSati pahu~cAI gaI; sAtha hI hindU evaM bauddhoM ne bhI jaina sAMskRtika virAsatoM ko samaya-samaya para hAni pahu~cAne kA prayAsa kiyA hai| adhikAMza itihAsavidoM ne bhI prAcIna jaina sAhitya, jaina saMskRti kI khoja; usake varNana va mahatva ke viSaya meM nyAya nahIM kiyA evaM unako ucita sthAna na dete hue una para samucita prakAza nahIM DAlA; yahI kAraNa hai ki bhAratIya itihAsa meM inakA vivaraNa nahIM ke barAbara milatA hai; jabaki vAstavikatA yaha hai ki isa deza ke saMpUrNa bhAgoM meM to jaina sAMskRtika virAsatoM ke anaginata bhaMDAra haiM hI; par3osI dezoM jaise pAkistAna, aphagAnistAna, bAMglAdeza, cIna Adi eziyAI dezoM meM bhI bar3I saMkhyA meM jaina saMskRti ke anaginata avazeSa cihna upalabdha haiM / ye sabhI isa bAta ke pratIka haiM ki prAcIna kAla meM jainadharma va jaina saMskRti kA prabhAva dUra-dUra taka phailA huA thaa| ' isa pustaka meM kevala buMdelakhaMDa ke jaina tIrtha kSetroM ko hI chUne kA prayAsa kiyA hai| lekhaka ne vizeSakara madhyapradeza ke TIkamagar3ha, chatarapura, datiyA, damoha, sAgara, jabalapura, pannA, zivapurI, vidizA, bhopAla va azoka nagara jiloM tathA uttara pradeza ke jhAMsI va lalitapura jiloM meM sthita tIrtha kSetroM ke saMkSipta vivaraNa prastuta karane kA prayAsa kiyA hai / ina tIrtha kSetroM meM hameM jaina sAMskRtika virAsatoM ke darzana to hote hI haiM, sAtha hI unameM prAcIna jaina madhya-bhArata ke jaina tIrtha 3.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika vaibhava kA jJAna hotA hai| ina kSetroM kI vaMdanA va darzana karane se hama apanI prAcIna sAMskRtika virAsatoM se to paricita hote hI haiM; hameM asIma mAnasika zAnti kA bhI anubhava hotA hai, puNya lAbha to milatA hI hai, vibhinna rAjavaMzoM ke samaya janmI zilpa-paraMparAoM ke bhI darzana hote haiN| isa samagra jaina sAMskRtika vaibhava ke vinirmANa evaM dIrghAvadhi taka usako saMrakSita va saMvardhita karane kA zreya adhikAMzatayaH tatkAlIna jaina samAja ko jAtA hai / maMdiroM meM sthita tailacitroM, bhitticitroM Adi ke mAdhyama se bhI hama apanI prAcIna virAsata se paricita hote haiM / ina tIrtha kSetroM meM vartamAna meM vidyamAna vipula prAcIna zAstra bhaMDAroM kA lAbha zodhArthI prApta kara sakate haiM / vidvatajana va zramaNa to inase lAbha lete hI rahate haiM / ye tIrtha kSetra sAdhakoM kI sAdhanA ke durlabha kendra bhI haiN| ye tIrtha kSetra pUrva meM yA to tIrthaMkaroM kI dezanA sthaliyAM rahIM haiM yA yahAM rahakara AcAryoM, upAdhyAoM, sAdhuoM va zrAvakoM ne tyAga va tapasyA kA mArga apanAkara apane jIvana ko dhanya kiyA hai| kucha ne to tIrtha kSetroM meM rahakara hI mukti lakSmI kA varaNa kiyA hai| ina tIrtha kSetroM meM rahakara hI ina mahApuruSoM ne saMsAra ke sabhI prANiyoM ko mokSa mArga para calane ko prerita kiyA thaa| ye tIrtha kSetra Aja bhI parama sukha va zAnti kA mUka saMdeza jana-jana taka pahu~cA rahe haiM va AsthA ke pramukha kendra bane hue haiM / buMdelakhaMDa ke tIrtha kSetroM meM siddhakSetra, atizaya kSetra, dezanA kSetra, sAdhanA kSetra Adi haiN| adhikAMza jaina tIrtha zaharoM kI bhAgamabhAga va bhIr3abharI jiMdagI se dUra, kintu prAkRtika pariveza se paripUrNa zAnta va suramya parvatoM, nadI taToM, vanya pariveza va parvatIya lahaTiyoM Adi meM sthita haiM / ina tIrtha kSetroM meM yAtriyoM va darzanArthiyoM ke lie Adhunika se Adhunikatama suvidhAeM upalabdha haiN| yahAM Thaharane, bhojana, parivahana va saMcAra kI suvidhAeM upalabdha haiM / zraddhAluoM ko cAhie ki ve nirantara ina tIrtha kSetroM kI vaMdanA kara apane jIvana ko dhanya banAte raheM va ina tIrtha kSetroM kI pahacAna ko banAye rakhane ke lie yathAzakti dAna dete raheM / 1 pustaka meM kucha tIrtha kSetroM ke citra bhI dene kA prayAsa kiyA gayA hai| yAtriyoM kI suvidhA ke lie kucha mAnacitra bhI diye gaye haiM / tIrtha kSetroM para upalabdha suvidhAoM kI jAnakArI dene kA prayAsa bhI kiyA gayA hai| pustaka ke aMta meM caubIsa tIrthaMkaroM kI janma bhUmiyoM kA varNana bhI kiyA gayA hai; tAki zraddhAlu ina tIrthoM ke darzanoM kI ora adhika se adhika unmukha hoM / prastuta pustaka ke lekhana meM 'madhyapradeza ke jaina tIrtha kSetra' pustaka kA bhI 4 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahArA liyA gayA hai; lekhaka isa pustaka ke lekhaka va prakAzaka ke prati apanA AbhAra vyakta karatA hai| prastuta pustaka ke lekhana meM vibhinna tIrtha-kSetroM se prakAzita hone vAle sAhitya ko bhI lekhaka ne AdhAra banAyA hai vahIM devagar3ha tIrtha-kSetra ke varNana meM 'jaina kalA tIrtha devagar3ha' pustaka kA sahArA bhI liyA gayA hai| isa hetu lekhaka inake lekhakoM va prakAzakoM kA AbhArI hai| isake atirikta lekhaka ne isa pustaka meM vahI likhA hai; jo usane ina tIrtha-kSetroM kI vaMdanA kara svayaM dekhA tathA anubhava kiyA hai| lekhaka anta meM pAThakoM se anurodha karatA hai ki usako itihAsa, purAtatva va dhArmika sAhitya kA paryApta jJAna na hone ke kAraNa isa kRti meM truTiyAM raha jAne kI saMbhAvanA hai| astu merI prArthanA hai ki sudhIjana inheM sudhAreM va mujhe bhI sUcita kareM tAki agalI AvRti meM unheM saMzodhita kiyA jA ske| maiM zrI dazaratha jI jaina, pUrva maMtrI chatarapura kA hRdaya se AbhArI hU~; jinakI preraNA va sujhAvoM se yaha kRti Apake sammukha hai| maiM zrImatI candraprabhA jaina va merI jIvana-sahacarI zrImatI rAjakumArI jaina kA bhI hRdaya se AbhArI hU~; jinhoMne prUpha rIDiMga meM sahayoga kiyaa| anta meM lekhaka kelAdevI sumatiprasAda TrasTa dillI kA hArdika AbhAra vyakta karanA apanA punIta kartavya samajhatA hai jinhoMne bahuta sundara rUpa meM pustaka kA prakAzana kiyA hai| jaina sAhitya ke pracAra-prasAra ke kSetra meM TrasTa kA kArya nizcaya hI abhinaMdanIya hai| - pro. prakAza candra jaina nUtana bihAra kaoNlonI TIkamagar3ha (ma.pra.) madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prophesara prakAza candra jaina : 4-11-1945, vAmaurakalAM (caMderI ke pAsa), zivapurI (ma.pra.) : zrI rAmadayAla jI jaina, mAtA : zrImatI naMdanabAI jaina zikSA : ema.e. (bhUgola)- 1967 ( jIvAjI vizvavidyAlaya gvAliyara se prathama sthAna ) pUrva pada : nAyaba tahasIladAra, gunA (ma. pra. ) prAdhyApaka bhUgola : janma pitA lekhaka paricaya zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya TIkamagar3ha (ma.pra.) 1969-1984 zA. ema.je.esa. mahAvidyAlaya bhiNDa (ma.pra.) 1984-2000 zA. mahArAjA mahAvidyAlaya, chatarapura (ma. pra. ) 2000-2007 eka darjana se adhika rASTrIya zodha saMgoSThiyoM meM zodha-patra vAcana aneka zodha patra prakAzita / prakAzita sAhitya zrI dazaratha jI jaina (chatarapura) ke sAtha aMgrejI anuvAda 1. zuddhAtma taraMgaNI - AcArya zrI vizuddha sAgara jI 2. madana parAjaya - AcArya zrI jina nAgadeva jI 3. iSTopadeza bhASya - AcArya zrI vizuddha sAgara jI 4. jemsa oNpha jainA vijDama ( bhAga 3, 4, 7 evaM 9) 5. tiloyapaNNati (bhAga 1, 2 evaM 3 ) - AcArya zrIyativRSabha jI svayaM kI kRtiyAM 1. vikasita va vikAsazIla dezoM kA tulanAtmaka adhyayana (brAjIla evaM amerikA) 2. jaina vAGmaya meM tIrthaMkara va anya mahApuruSa 3. madhya bhArata ke jaina tIrtha 4. saMkSipta jaina rAmAyaNa 6# madhya- bhArata ke jaina tIrtha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajaya jaina (8 akTUbara 1970.....25 sitaMbara 1998 ) yaha pustaka usa mahAna AtmA ko samarpita hai, jisane AMzika vikalAMgatA hote hue bhI alpAyu meM hI giranAra, zatrunjaya, pAvAgar3ha, gajapaMthA cUlagiri, bar3avAnI, cUlagiri (jayapura), maMdAragiri jaise duruha ( kaThina car3hAI vAle) tIrtha kSetroM kI paidala calakara bhAva pUrvaka zraddhA sahita vaMdanA kii| jisakA mana hamezA tIrtha kSetroM kI vaMdanA hetu utsAhita rahatA thA va jisane deza ke pramukha pacAsa se adhika jaina tIrthoM kI vaMdanA kI; jinameM zrI sammeda zikharajI, rAjagRhI, kuMDalapura, pAvApura, caMpApura, mAunTa AbU, kezariyAjI, tAraMgAhila, mahAvIra jI, padamapurI jI Adi ke sAtha buMdelakhaMDa va rAjasthAna ke adhikAMza kSetra samAhita haiM / prakAza candra - rAjakumArI jaina (bAmauna kaloM vAle) hAla - nUtana bihAra kaoNlonI TIkamagar3ha (ma. pra. ) madhya-bhArata ke jaina tIrtha 7 *
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kelAdevI sumatiprasAda TrasTa lakSya * prakRti pUjaka prAktana vijJAna kA lokahita meM prcaar| * jIvana kI viSamatAoM se mukta hone ke lie AdhyAtmika evaM tAMtrika upacAroM kA anusaMdhAna, upayoga aura vikaas| * sAdhanA ke bhautika aura AdhyAtmika pakSoM evaM pariNAmoM kA anveSaNa va priikssnn| yojanAeM * kAya-kaSToM aura abhAvoM ke nivAraNa ke lie Ayurveda, jyotiSa va taMtra kI vidhiyoM kA samanvita rUpa nirdhArita karanA tathA use parIkSaNa siddha bnaanaa| * bIja-rUpa meM aise vidyAlayoM kI sthApanA, saMcAlana va sahayoga karanA jo dezIya gaurava se abhimaMDita mAnasikatA kA nirmANa kara sakeM, zikSA se adhika saMskAra para jora de skeN| * sukhApti -jIvana meM A rahI jaTila viSamatAoM kA taMtra-maMtra jaisI sUkSmavidhi se samAdhAna karane ke amodha upAya DhUMDhanA aura use pracArita krnaa| * AnaMda prApti -vAtAvaraNa kI viSamatAoM se ghire rahakara bhI Ananda ke stotra ko ruddha na hone deN| isake lie japa, sadvicAra preraka goSThiyAM, vyAkhyAna mAlAoM, satsAhitya-svAdhyAya va satsaMga kA aayojn| sadasyatA stara * sAmAnya : 5100 ru. * viziSTa : 21000 ru. * saMrakSaka : 51000 ru. TrasTa ke saMrakSaka sadasyoM ke nAma TrasTa kI patrikA evaM prakAzanoM meM niyamita prakAzita kie jAte haiN| saMrakSaka evaM viziSTa sadasyoM ko TrasTa ke sabhI prakAzana niHzulaka upalabdha karAye jAte haiN| sAmAnya sadasyoM ko patrikA niHzulka upalabdha hotI hai tathA prakAzana arddhamUlya meM upalabdha karAye jAte haiN| sabhI saMrakSakoM, viziSTa sadasyoM, sAmAnya sadasyoM kA sacitra paricaya patrikA ke eka aMka meM niHzulka prakAzita kiyA jAtA hai| vyaktigata saMparka sUtra : AcArya azoka sahajAnanda bI-5/263, yamunA vihAra, dillI-110053 dUrabhASa : 20315155, 9811532102 vyaktigata samparka (pUrva nirdhArita) : (zanivAra 12 baje se 4 baje taka)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA 1. tIrtha-kSetroM kA vargIkaraNa 2. TIkamagar3ha jile ke tIrtha-kSetra - papaurA atizaya kSetra - ahAra siddhakSetra - baMdhA atizaya kSetra - navAgar3ha atizaya kSetra - bar3AgAMva ghasAna (phalahor3I) 3. chatarapura jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra khajurAho - siddha kSetra rezaMdIgiri (nainAgiri) - siddha kSetra droNagiri - atizaya kSetra pArzvagiri (bhagavA) 4. pannA jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra zreyAMsagiri (sIrAgiri) - atizaya kSetra ajayagar3ha 5. datiyA jile ke tIrtha-kSetra - siddhakSetra sonAgiri - atizaya kSetra pyAvala 6. jhAMsI jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra karaguA (jhAMsI) - atizaya kSetra Tor3I phatahapura 7. lalitapura jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra serona - atizaya kSetra bAnapura - atizaya kSetra madanapura - atizaya kSetra girAra - kalAtIrtha devagar3ha - siddhakSetra pAvAgiri (pavAjI) - atizaya kSetra cAMdapura 8. damoha jile ke tIrtha-kSetra - kuMDalapura 102 madhya-bhArata ke jaina tIrtha.9
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 116 119 121 10. 122 123 124 127 130 1. 9. sAgara jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra rahelI-paTanAgaMja - atizaya kSetra bInA vArahA 7 atizaya kSetra pajanArI - atizaya kSetra paTairayA jabalapura jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra panAgara - atizaya kSetra bahorI baMda - atizaya kSetra mar3iyA jI (jabalapura) - siddhakSetra konI jI (kuMDalagiri) - atizaya kSetra tripurI zivapurI jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra golAkoTa - tumbavana (tumaina) - atizaya kSetra pacarAI 12. azokanagara jile ke tIrtha-kSetra - atizaya kSetra thUbauna - atizaya kSetra caMderI evaM khaMdAra jI - atizaya kSetra gurIlAgiri jI - atizaya kSetra bUr3I caMderI AmanAcAra bhiyAdAMta evaM vIThelA 13. vidizA jile ke tIrtha-kSetra - bhaddalapura (vidizA), udayapura, paThArI, gyArasapura 14. madhyapradeza ke anya tIrtha-kSetra 15. jaina tIrthaMkaroM kI janmabhUmiyAM 16. ahicchatra pArzvanAtha (bhagavAna pArzvanAtha kI kevala-jJAna bhUmi) 17. tIrtha-kSetra jaMbU svAmI (mathurA jI) 131 133 134 143 149 152 154 156 161 175 189 194 citra saMketa 1. devagar3ha kA zAntinAtha maMdira (9vIM sadI) 2. paMcAyatana zailI kA sabase prAcIna maMdira-devagar3ha 3. zeSazaiyyA viSNudazAvatAra maMdira (6vIM sadI)-devagar3ha 4. yakSI lakSmI-devagar3ha 5. sairona (lalitapura) ke zAntinAtha 197 197 197 197 198 10- madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. atizaya kSetra girAragirijI (lalitapura) 7. girAragiri ke AdibAbA 8. zreyAMsa giri meM avasthita AdinAtha kI prAcInatama pratimA 9. bar3AgAMva ( ghasAna) meM virAjamAna zrI Adiprabhu 10. zrI siddhakSetra phalahoDI bar3A gAMva 11. paTanAgaMja ( rahelI) ke gaganacumbI jinAlaya 12. sahastrakUTa caityAlaya 13. sahastrapharNI pArzvanAtha 14. papaurAjI ke bhagavAna AdinAtha 15. droNagiri darzana ahAra jI ke zAntiprabhu 16. 17. sairona ke pArzvaprabhu 18. kampilA jI ke bhagavAna vimalanAtha candraprabha, cahAradIvArI, devagar3ha ( 10vIM zatI) 19. 20. ajitanAtha, cahAradIvArI, devagar3ha ( 10vIM zatI) 21. sarasvatI, devagar3ha - 11vIM zatI 22. lakSmI, devagar3ha - 11vIM zatI 28. droNagiri ke bhagavAna AdinAtha bhagavAna vimalanAtha kaeNpilA jI 25. siddhakSetra pAvAgiri 24. bhagavAna pArzvanAtha, jUDItalaiyA, jabalapura 26. 27. kuMDalapura ke bar3e bAbA 28. bInA jI bArahA ke zAntinAtha 29. bInA jI bArahA ke bar3e bAbA 30. panArI ( bar3A - sAgara ) kSetra sthita pratimAeM 31. konI jI ke pArzvaprabhu 32. thUbauna jI 33. thUbauna jI ke AdIzvara mahArAja 34. khaMdAragiri ke Adiprabhu 35. khaMdAragiri kSetra sthita pratimAeM 36. udayagiri kI guphAeM 37. udayagiri guphA kraM.-20 meM utkIrNa caraNacihna evaM zilAlekha 38. bhUgarbha se prApta prAcIna pratimAyeM- nainagiri 39. kAyotsarga mudrA meM pratimA - kuMDalapura 198 198 199 199 199 200 200 200 201 201 202 202 202 203 203 204 204 205 205 206 207 208 209 209 209 210 210 211 211 211 212 212 213 213 madhya-bhArata ke jaina tIrtha 11
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtha kSetroM kA vargIkaraNa darzanaM deva devasya darzanaM pApanAzanam / darzanaM svarga sopAnaM darzanaM mokSasAdhanam / / prAcIna bhAratIya saMskRti meM jaina tIrtha kSetroM kA apanA eka viziSTa mahatva hai| buMdelakhaMDa kI pAvana dharA para aneka prAcIna tIrtha kSetra sthita haiM; jo isa bAta ke pramANa haiM; ki isa kSetra para jainadharma kA adhika prabhAva rahA hai / isa dharA para prAcInatama tIrtha kSetroM se lekara navInatama tIrtha kSetra sthita haiN| yahAM siddhakSetra bhI haiM; atizaya kSetra bhI haiM; sAdhanA kSetra bhI haiM; aura prabhAvanA kSetra bhI haiM / buMdelakhaMDa ke adhikAMza jaina tIrtha kSetra zaharoM ke kolAhalamaya va bhIr3a-bhare vAtAvaraNa se dUra, suramya va zAnta prAkRtika vAtAvaraNa meM sthita haiM; jahAM pahu~cane mAtra se mana ko apUrva zAnti milatI hai| buMdelakhaMDa ko yadi hama tIrtha kSetroM kI dharatI kaheM; to koI atizayokti nahIM hogii| ina tIrtha kSetroM kI vaMdanA se hameM alaukika zAnti kA anubhava to hotA hI hai; hama vibhinna udAramanA rAjavaMzoM ke kAla meM panapI zilpakalA se bhI paricita hote haiM / dharmalAbha ke sAtha-sAtha hameM jJAna lAbha bhI prApta hotA hai| buMdelakhaMDa ke tIrtha kSetroM ko hama aneka AdhAra para vargIkRta kara sakate haiN| dhArmika AdhAra para hama ina tIrtha kSetroM ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiN| 1. siddhakSetra : ye ve tIrtha kSetra haiM; jahAM se bhavya - AtmAoM ne sAMsArika duHkhoM va janma-maraNa ke cakkaroM se hamezA-hamezA ke lie chuTakArA pAyA aura mokSa lakSmI kA varaNa kiyaa| inameM aise tIrtha kSetra bhI sammilita kiye jAte haiM, jahAM tIrthaMkaroM ke pAMca kalyANakoM meM se eka yA usase adhika kalyANaka saMpanna hue haiM tathA jahAM se mahAmuniyoM ne nirvANa prApta kiyA hai| aise siddhakSetroM meM kuMDalapura, droNagiri, nainagiri pAvAgiri, sonAgiri, ahArajI Adi pramukha haiM / 2. sAdhanA kSetra : ye ve tIrtha kSetra haiM; jahAM rahakara AcAryoM, upAdhyAyoM, sAdhuoM va zrAvakoM ne sAdhanA kI va apane jIvana ko dhanya bnaayaa| ina tIrtha kSetroM meM rahakara inhoMne kaThora tapa kiye, ghora upasarga sahe va apane karmoM ke mala ko dUra karane kA prayAsa kiyA va janahita meM zAstroM Adi kI racanAeM kIM va jana-kalyANa tu dharmopadeza bhI diye| aise tIrtha kSetroM meM devagar3ha, sIragiri (zreyAMsa giri), serona jI, droNagiri, bUr3hI caMderI, golAkoTa, pacarAI Adi tIrtha kSetroM ke nAma pramukhatA se Ate haiN| 3. atizaya kSetra : ye ve tIrtha kSetra haiM; jahAM devakRta atizaya hote rahe haiM va kahIM-kahIM vartamAna meM bhI hote haiM / ina tIrtha kSetroM meM prAyaH dharmAvalambI apanI manokAmanAoM kI pUrti kI icchA lekara Ate haiM; aura unakI manokAmanAeM pUrI madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 13
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI bhI haiM / aise tIrtha kSetroM meM papaurA jI, baMdhA jI, konI jI, pajanArI, mar3hiyA jI, madanapura jI, bAnapura jI, thUbauna Adi pramukha haiM / 4. dharma - prabhAvanA kSetra : ye ve tIrtha kSetra haiM; jahAM tIrthaMkaroM, kevaliyoM, AcAryoM, upAdhyAyoM Adi mahApuruSoM ne apanI divyadhvani, dezanA Adi ke mAdhyama se janamAnasa ko mukti ke mArga kA upadeza diyaa| kucha tIrtha kSetroM meM tIrthaMkara ke samavazaraNa bhI Aye; jahAM samavazaraNa ke madhya meM virAjamAna ho unhoMne samasta jIvoM ke kalyANa hetu dharmopadeza diye| aise tIrtha kSetroM meM nainAgiri (razaMdI giri), sonAgiri, devagar3ha, kuMDalapura pramukha haiM 1 yahAM ke tIrtha-kSetroM ko hama bhogaulika dRSTi se bhI kucha bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM yathA 1. parvatoM yA pahAr3iyoM para sthita tIrtha kSetra : ye tIrtha kSetra suramya viMdhyAcala kI zrRMkhalAoM yA unakI coTiyoM para prazAnta prAkRtika vAtAvaraNa ke bIca sthita haiM; jahAM kahIM-kahIM ghane vana, prAkRtika jharane Adi bhI dekhane ko milate haiN| aise tIrtha kSetroM meM kuMDalapura, sonAgiri, droNagiri, bar3AgAMva dhasAna (phalahor3I), mar3hiyA jI, devagar3ha jI, golAkoTa jI, sIrAgiri Adi pramukha haiM I 2. nadI taTa sthita tIrtha kSetra : buMdelakhaMDa ke kaI tIrtha kSetra nadiyoM ke taTIya bhAgoM meM suMdara prAkRtika vAtAvaraNa meM sthita haiN| aise tIrtha kSetroM meM devagar3ha, droNagiri, thUbauna jI, pAvAgiri, konI jI, girAra jI, serona jI adi pramukha haiM / 3. paThArI pRSThabhUmi ke tIrtha kSetra : aise tIrtha kSetra paThAroM para ucca bhUmi meM sthita haiM / udAharaNa svarUpa thUbauna, caMderI, nainAgiri, pacarAI ke nAma liye jA sakate haiN| 4. pahAr3oM kI talahaTI meM sthita tIrtha kSetra : aise tIrtha kSetra pahAr3oM ke nIce talahaTI meM sthita hai; jahAM se manorama parvatIya dRzya dikhalAI par3ate haiM / madanapura jI, konI jI, ahAra jI Adi tIrtha kSetra isa zreNI meM Ate haiN| 5. maidAnI tIrtha kSetra : ye tIrtha kSetra zaharoM se dUra zAnta prAkRtika vAtAvaraNa meM maidAnI samatala bhUmi para sthita haiM / aise tIrtha kSetra papaurA jI, baMdhA jI, serona jI, khajurAho, bAnapura jI, paTeriyA jI, paTanAgaMja jI, bInAvArA Adi haiM / 6. zaharI tIrtha kSetra : ye tIrtha kSetra nagaroM meM sthita haiN| mar3hiyA jI (jabalapura), karaguA jI (jhAMsI), zaharI tIrtha - kSetra haiM / 7. kalA tIrtha kSetra : buMdelakhaMDa ke jaina tIrtha kSetroM meM katipaya tIrtha kSetra sAre vizva meM apanI kalAgata vizeSatAoM ke kAraNa vikhyAta haiN| udAharaNa ke lie zrI digambara jaina atizaya kSetra khajurAho va devagar3ha kA nAmollekha kiyA jA sakatA hai| khajurAho vizva virAsata ke rUpa meM yUnesko ke dvArA svIkAra kiyA jA cukA hai aura apane kalAtmaka saundarya ke kAraNa vizva ke kone-kone se paryaTaka evaM tIrtha-yAtrI 14 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho Ate haiM aura vahAM ke maMdiroM kI kalA dekhakara maMtramugdha ho jAte haiN| devagar3ha to jaina kalA kA vizva jJAna koSa jaisA hai aisA sthAna anyatra nahIM hai| vizva ke kalA marmajJa tathA tIrtha yAtrI yahAM ke jinabimboM ke advitIya bhaMDAra ko dekhakara na kevala prasanna hote haiM, apitu apane jJAna-bhaMDAra meM bhI vRddhi karate haiN| ina buMdelakhaMDa ke jaina tIrthoM meM anya tIrtha-kSetra, udAharaNArtha- vAnapura, thUbauna jI, caMderI serInajI Adi ko sammilita kiyA jAnA ucita hai| buMdelakhaMDa ke tIrtha-kSetra prAcInatama bhI haiM aura navInatama bhii| aitihAsikatA ko dhyAna meM rakhate hue buMdalekhaMDa ke tIrtha-kSetroM ko hama nimna zreNiyoM meM bhI vargIkRta kara sakate haiN| ___ 1. prAcInatama tIrtha-kSetra : ye ve tIrtha-kSetra haiM; jahAM kA jaina itihAsa va purAsaMpadA 5vIM sadI se bhI pUrva kI hai| sonAgiri, nainAgiri, droNagiri, kuMDalapura, pAvAgiri, sIragiri Adi prAcInatama tIrtha-kSetra haiN| 2. prAcIna tIrtha-kSetra : ye tIrtha-kSetra 5vIM se 13vIM zatAbdI ke madhya ke pratIta hote haiN| aise tIrtha-kSetroM meM devagar3ha jI, serona jI, pacarAI jI, golAkoTa jI, bUr3I caMderI, ahAra jI, papaurA jI Adi Ate haiN| 3. madhya yugIna tIrtha-kSetra : madhya yuga ke pramukha tIrtha-kSetroM meM (jinakA astitva 14vIM se 19vIM zatAbdI taka hai) caMderI jI, pajanArI jI, paTeriyA jI, paTanAgaMja ke nAma pramukhatA se Ate haiN| 4. navIna tIrtha-kSetra : aise tIrtha-kSetra 20vIM sadI meM astitva meM aaye| aise tIrtha-kSetroM meM mar3hiyA jI pramukha haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tIrthasthaloM kA sar3aka mArga kilomiTara kI dUrI sahita mArga darzana dazanIya sthAna rArate ke zahara sar3aka mArga - 16 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha bahAbIrajI li . daphAra pazerA kArA rAmanAthavInajILTokamapana na
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ papaurA atizaya kSetra sthiti evaM paricaya : zrI digambara jaina atizaya kSetra zrI papaurA jI TIkamagar3ha- sAgara mArga para madhyapradeza ke TIkamagar3ha jilA mukhyAlaya se mAtra 5 kimI. kI dUrI para sthita hai / yaha tIrtha kSetra vizAla parakoTe ke bhItara samatala jamIna para sthita hai / dUra-dUra se yahAM sthita jina-maMdiroM ke zikharoM ko dekhA jA sakatA hai| yahAM yAtriyoM ko Thaharane ke lie lagabhaga sabhI suvidhAeM upalabdha haiN| yahAM aneka dharmazAlAeM, vidyAlaya, sarasvatI sadana, Ayurvedika auSadhAlaya, bhojanAlaya, gozAlA Adi bhI kSetrAntargata sthita haiN| yahAM ke maMdira vividha zailiyoM ke bane hue haiN| vartamAna meM yahAM 108 jinAlaya haiN| yahAM rathAkAra, mukalita kamalAkAra, varaNDA AkAra, aTTAlikAkAra, maTha va merU AkAra, guphA maMdira Adi AkAroM ke jinAlaya haiM / tIrtha kSetra para do caubIsI evaM mAnastaMbha kI racanAeM bhI darzanIya haiN| mUrtiyoM kI bhavyatA dekhate hI banatI hai| yAtrI jahAM kSetra ke parakoTe meM sthita mukhya praveza dvAra se kSetra ke aMdara praveza karate haiM, usake Upara sthita rathAkAra maMdira darzakoM ko AkarSita kiye binA nahIM rahatA / yaha tIrtha kSetra atiprAcIna hai / vAstava meM yaha sthala rAmAyaNa kAlIna pratIta hotA hai vAlmIki rAmAyaNa meM paMpApurI ke sarovara para zrI rAma kA hanumAna jI ke sAtha bheMTa kA ullekha kucha isa prakAra hai- " pazya lakSmaNa paMpAyAM bakaH parama dhArmikaH " / isa kSetra ke samIpa sthita vana kA nAma ramannA hai jo rAmaraNya kA apabhraMza pratIta hotA hai / yahI paMpApura Aja kA papaurA jI hai| yahAM bhoMyare meM sthita eka kAle pASANa kI jina-pratimA para nIce koI prazasti nahIM hai, para usa mUrti kI kalA ko dekhakara yaha mUrti caturtha kAla kI pratIta hotI hai / kSetra ke atizaya : 1. prAcIna samuccaya ke bAhara jAne para eka prAcIna vAvar3I milatI hai kivadantI hai ki isa vAvar3I se yAtriyoM ko bhojana banAne ke lie icchAnusAra bartana milate the / yAtrI bhojana banAne ke bAda bartanoM ko vApisa isa vAvar3I meM DAla dete the / kintu eka bAra eka yAtrI apane sAtha ina bartanoM ko le gayA, tabhI se yaha atizaya samApta ho gayA / 2. jina maMdiroM ke krama meM prathama jina maMdira kI nIMva vi.saM. 1872 meM eka vRddhA apanI jamA pUMjI se rakha rahI thii| isa avasara para usa vRddhA ne eka prItibhoja bhI Ayojita kiyA thA / prItibhoja ke daurAna acAnaka pAsa meM sthita kuye meM pAnI samApta ho gayA, jisase kAryakrama meM apharA-tapharI maca gii| tabhI vaha vRddhA eka caukI para baiThakara rassI ke sahAre usa kueM meM madhya-bhArata ke jaina, tIrtha # 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ utarakara bhagavAna se prArthanA karane lgii| phira kyA thA kueM meM pAnI kA strota phUTa nikalA aura vRddhA kI jaya-jayakAra hone lgii| usakI lAja baca gii| tabhI se isa kueM ko 'patarAkhana' arthAt lAja rakhane vAlA kuAM kahate haiN| yaha IzvarIya camatkAra thaa| _____3. yahAM prAcIna mUla parisara meM sthita jina-pratimAoM ke darzana karane se logoM kI manokAmanAeM pUrNa hotI haiN| 4. prAcIna parisara sthita sabhAmaMDapa ke maMdira meM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI atiprAcIna pratimAyeM virAjamAna haiM jo khar3agAsana mudrA meM haiN| ikatarA bukhAra (maleriyA) Ane para itavAra va budhavAra ke dina jo bhI zraddhAlu ina pratimAoM ko tIna bAra sASTAMga namaskAra karatA hai, usakI pIr3A dUra hotI hai| 5. yahAM sthita maMdira naM. 35 meM Aja se lagabhaga 50 varSa pUrva eka garbhiNI zeranI eka mAha taka rukI rahI, kintu usane kabhI bhI kisI bhI zraddhAlu ko koI hAni nahIM phuNcaaii| yaha TIkamagar3ha va AsapAsa ke gAMva vAloM kI AMkhoM dekhI ghaTanA hai| 6. prAcIna bhoyare meM eka nAgarAja nivAsa karate the, jo prAyaH bhoyare ke dvAra para baiThe rahate the| jaba bhI koI darzanArthI AtA, vaha eka tarapha ho jAtA thaa| yaha bhI sthAnIya nivAsiyoM kI 20vIM zatAbdI ke dinoM meM AMkhoM dekhI ghaTanA hai| 7. maMdira kramAMka 14 meM sthita atizayakArI bhagavAna pArzvanAtha kI manohArI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai| prAtaH, dopahara, sAMya ise alaga-alaga rUpoM meM dekhA jA sakatA hai| yahAM Aja loga apanI mannateM mAMgate haiN| kSetra sthita jinAlaya : papaurA jI meM cAra maMdiroM ke nirmANakAla kA sahI-sahI AMkalana nahIM kiyA jA sktaa| yahAM IsA kI 12vIM zatAbdI se lekara 20vIM zatAbdI taka jinAlayoM kA nirmANa kArya nirantara calatA rhaa| yahAM ke 34 jinAlaya bIsavIM sadI meM bane haiM, jabaki 61 jinAlaya 19vIM sadI meM nirmita hue the| eka jinAlaya aThArahavIM sadI, 4 jinAlaya 17vIM sadI, 3 jinAlaya 15vIM sadI tathA eka-eka jinAlaya kramazaH 13vIM va 12vIM sadI ke haiN| khaNDa 'a' bAyIM ora kula 20 jinAlaya sthita haiN| 1. isa jina maMdira meM pASANa nirmita atyanta manohArI lagabhaga 10 phITa U~cI prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha (RSabhanAtha) kI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai| dAyeM-bAyeM aura bhI mUrtiyAM virAjamAna haiN| mUlanAyaka kI pratimA saM. 1872 kI hai| mUlanAyaka ke sira para chatra aura pIche AbhAmaMDala nirmita hai| pratimA ke UparI bhAga meM donoM ora gaganagAmI vidyAdhara puSpa 18 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSTi kara rahe haiM / caraNoM ke donoM ora camarendra khar3e haiN| inake nIce caturbhuja gomeda yakSa va aSTabhujI cakrezvarI yakSI sthita haiN| bilkula adhobhAga meM donoM ora bhaktagaNa bhI utkIrNa haiM / 2. saM. 1883 meM pratiSThita isa jinAlaya meM bhagavAna supArzvanAtha kI padamAsana mUrti virAjamAna hai| isa mUrti kI avagAhanA 1.5 phITa hai| isa bIca eka-do jinAlaya aura sthita haiM; jisameM adhikAMza aSTa dhAtu kI va prAcIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| 3. candraprabhu jinAlaya meM saM. 1892 meM pratiSThita bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai / yaha mUrti padamAsana meM sthita hai| pratimA kI avagAhanA do phITa hai| 4. zrI vimalanAtha jinAlaya (nirmANa kAla ) saM. 1882 / 5. zrI pArzvanAtha jinAlaya (nirmANa kAla ) saM. 1904 / 6. zrI pArzvanAtha jinAlaya (nirmANa kAla ) saM. 1890 / 7. zrI candraprabhu jinAlaya (nirmANa kAla ) saM. 1552 | jinAlaya kramAMka 6 va 7 kI racanA merU sadRzya hai, jinameM darzanArthiyoM ko golAkAra AkRti meM sIr3hiyAM car3hakara Upara jAnA hotA hai| 8. bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya saM. 1903 meM nirmita haiN| isa jinAlaya meM 3 phITa U~cI padamAsana pratimA virAjamAna hai / 9. bhagavAna candraprabhu jinAlaya saM. 1942 meM nirmita hai va UparI maMjila para sthita hai / yahAM se lagabhaga 40-50 kadama kI dUrI para jinAlaya kramAMka 10 se lekara jinAlaya kra. 14 sthita haiM / jinAlaya kramAMka 10 meM bhagavAna RSabhanAtha vi. saM. 1942 kramAMka 11 meM bhagavAna neminAtha vi.saM. 1939, jinAlaya kramAMka 12 meM bhagavAna vimalanAtha vi.saM. 1906 kI padamAsana pratimAyeM virAjamAna haiM / bAyIM ora kA AkhirI jinAlaya kramAMka 13. hai, jahAM prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI lagabhaga 5 phITa U~cI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA vi. saM. 1718 meM pratiSThita hai / yahAM se hama phira vApisa Akara maMdira kramAMka 14 meM praveza karate haiM / yahAM manohArI va atizayakArI bhagavAna pArzvanAtha kI zveta saMgamaramara se nirmita lagabhaga 5 phITa U~cI bhavya pratimA virAjamAna hai / vibhinna kAloM meM dekhane para yaha pratimA vibhinna rUpoM meM dekhI jA sakatI hai / sAmAnyataH prAtaHkAla kI velA meM yaha bAlarUpa meM, dopahara kI velA meM yaha yuvA rUpa meM va sAyaM kI velA meM yaha praur3ha rUpa meM dikhAI detI hai| yahAM darzanArthiyoM kI manokAmanAyeM pUrNa hotI dekhI gaI haiM / pratimA ke donoM pArzva bhAgoM meM camarendra sevA kara rahe haiM / tatpazcAta hama Age bar3hate hue jinAlaya kramAMka 15 se lekara jinAlaya madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka 20 taka ke jinabimboM ke darzana karate haiN| ye sabhI jinabimba vi.saM. 1870 se 1900 ke bIca pratiSThita haiM / inameM 15, 16 va 17veM jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha, 18veM meM bhagavAna pArzvanAtha, 19veM meM bhagavAna saMbhavanAtha va 20veM jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI padamAsana pratimAeM virAjamAna haiM / isa taraha parisara ke bAyIM ora sthita 20 jinAlayoM meM sthita jina - pratimAoM ke darzana pUrNa ho jAte haiM / yahAM se hama parisara ke dAyIM ora sthita jinAlayoM kI vaMdanA ko jAte haiM / dAyIM ora ke jinAlayoM kI vaMdanA ko jAte hI hameM punaH eka laghu parisara meM praveza karanA hotA hai / ise mUla kSetra parisara athavA prAcIna samuccaya ke nAma se jAnA jAtA hai| isa parisara meM ATha jinAlaya sthita haiM, jo atiprAcIna haiM / jinAlaya kramAMka 21 meM vi.saM. 1687 meM sthApita bhagavAna RSabhanAtha kI lagabhaga 5 phITa U~cI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai / yaha pratimA jinAlaya kramAMka 13 meM sthApita pratimA ke sadRzya hI hai, va pASANa nirmita hai / pratimA ke pArzva bhAgoM meM camaradhArI indra sthita haiM / isI jinAlaya meM eka aura kRSNa pAdhANa kI lagabhaga 1.25 phITa U~cI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA bhI virAjamAna hai / 1 22. isa jinAlaya meM vi.saM. 1716 meM sthApita bhagavAna neminAtha kI prAcIna padamAsana mUrti virAjamAna hai / 23. jinAlaya kramAMka 23 eka prAcIna bhoMyarA hai / isa taraha ke bhoMyare pAvAgiri, baMdhAjI, karaguMA jI Adi tIrtha kSetroM meM bhI bane haiM, jo lagabhaga eka ho samaya meM nirmita haiM / isa bhoMyarAnumA jinAlaya meM kAle pASANa meM nirmita bhagavAna AdinAtha, bhagavAna candraprabhu va bhagavAna kevalI ( pratIka cinha rahita ) ke jinabimba padamAsana mudrA meM virAjamAna haiM / ye mUrtiyAM vi. saM. 1202 yA isase pUrva kI haiN| isI jinAlaya meM pIche kI dIvAla meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI choTI khar3agAsana pratimA bhI hai / 24. jinAlaya kramAMka 24 meM bhagavAna neminAthajI kI va 24 (kha) meM prAcIna khar3agAsana jina-pratimA virAjamAna haiM / yaha pratimA bhagavAna mahAvIra svAmI kI hai| pratimA ke sira ke Upara tIna chatra bane haiN| donoM ora Upara gaMdharva deva vAdya yaMtra bajA rahe haiM / kucha nIce donoM ora hAthI para abhiSeka kalaza liye saudharma va IzAna indra baiThe haiM / caraNoM ke donoM ora nRtya mudrA meM cAMvara lie indra khar3e haiM / adhobhAga meM tIna siMha bane haiM va bhakta zrAvikAeM hAtha jor3e baiThI haiM 1 25. pArzvanAtha jinAlaya vi. saM. 1875 / 26. prAcIna sabhAmaMDapa meM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha tIrthaMkara bhagavaMtoM kI atiprAcIna khar3agAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| jo 20 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka lagabhaga 6 phITa U~cI haiM / ina para likhe lekhoM ko par3hA nahIM jA sakA / kintu nirmita kalA ko dekhakara aisA anumAna hai ki ye jina - pratimAyeM dUsarI se cauthI zatAbdI ke bIca kI hoNgii| papaurA tIrtha kSetra sthita ye pratimAeM prAcInatama pratIta hotI haiM 1 27. bhoMyarA naM. 2 : isameM prAcIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| kucha khar3agAsana va kucha padamAsana mudrA meM AsIna haiN| bhagavAna neminAtha kI kRSNa varNa kI 2 phITa 2 iMca avagAhanA kI padamAsana pratimA yahAM virAjamAna hai / 28. bhagavAna candraprabhu jinAlaya, jinake pAdamUla meM sthita prazasti aspaSTa haiM / 28 (a). yaha jinAlaya dUsarI maMjila para sthita hai / laghu parisara se bAhara nikalane para hama jinAlaya kramAMka 29 meM pahu~cate haiM, jisameM parzvanAtha bhagavAna kI vi. saM. 1868 kI jina - pratimA virAjamAna hai / 30. vi.saM. 1869 meM sthApita jainadharma ke 9veM tIrthaMkara bhagavAna puSpadanta kI atyanta zobhAyamAna lagabhaga 8 phITa avagAhanA kI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai / caraNoM ke donoM ora ajita yakSa va mahAkAlI yakSiNI nirmita haiM / 31. pArzvanAtha jinAlaya saMvat 1894 / 32. yaha jinAlaya dAyIM ora sthita jinAlayoM meM sabase dAyIM ora sthita hai| yahAM se hameM phira vApisa honA par3atA hai / isa jinAlaya meM 8veM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI pASANa nirmita atyanta suMdara manamohinI pratimA khar3agAsana mudrA meM virAjamAna haiM / yaha pratimA lagabhaga 7 phITa avagAhanA vAlI hai| pratimA ke adhobhAga meM donoM ora bhakta yugala khar3e haiM va Upara donoM ora puSpoM kI mAlA liye vidyAdhara deva sthita haiM / 33. pArzvanAtha jinAlaya 1893 | 34. pArzvanAtha jinAlaya 1545 / 35. candraprabhu jinAlaya : yaha eka pRthaka parakoTe meM sthita hai| yaha nakkAsIdAra jinAlaya vi.saM.- 1524 ke AsapAsa kA hai| isa maMdira parisara meM sthita dAlAna va aMdara kI nakkAsI kAphI suMdara hai| isI jinAlaya meM garbhaNI zeranI ne kucha mAha nivAsa kiyA thA / isa jinAlaya meM lagabhaga 9 phITa U~cI bhagavAna candraprabhu kI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai, jo dezI pASANa se nirmita hai| mUrti ke dAyeM-bAyeM 5-5 padamAsana va do-do khar3agAsana mudrA meM anya jina - pratimAyeM bhI sthita haiM / mUla pratimA ke Upara tIna chatra suzobhita haiM va donoM ora gajalakSmI va puSpahAra liye gaMdharva bhI bane haiM, isa jinAlaya ke praveza dvAra, toraNa aura AdhAra staMbhoM meM nRtyamudrA meM mithuna va manamohaka bhAva-bhaMgimAoM ke sAtha devAMganAoM kA bhavya aMkana kiyA gayA hai, jo khajurAho ke maMdiroM kI kalA ke sadRzya hai 1 36. padamAvatI pArzvanAtha jinAlaya jo zveta saMgamaramara nirmita haiM / madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. vi.saM.- 1892 kA bhagavAna munisuvratanAtha jI kA jinAlaya hai / 38. vi.saM.- 1876 meM nirmita bhagavAna candraprabhu jinAlaya jisameM lagabhaga 8 phITa U~cI bhagavAna candraprabhu kI manohArI khar3agAsana pratimA virAjamAna hai| tIna chatra sira ke Upara va AbhAmaMDala bhI banA hai / zIrSa ke donoM ora gaja bane hue haiM / bAyIM ora bhagavAna kA yakSa kApota para AsIna hai / dAyIM ora jvAlAmAlinI yakSI hai, jisakI ATha bhujAyeM haiM / 39. vi.saM.- 1865 meM sthApita zrI candraprabhu jinAlaya jisameM bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 10 phITa U~cI pASANa nirmita khar3agAsana mudrA meM pratimA virAjamAna hai / zeSa varNana uparokta jaisA hI hai / 1 40. saMvat 1890 nirmita zrI neminAtha jinAlaya meM 3 phITa 4 iMca U~cI padamAsana pratimA virAjamAna haiM 1 41. prAcIna padamAsana mudrA meM bhagavAna candraprabhu kI jina-pratimA virAjamAna hai / jisa para prazasti aMkita nahIM hai / 42. saMvat 1883 nirmita zrI RSabhadeva jinAlaya | 43. saMvat 1902 nirmita zrI neminAtha jinAlaya | 44. se 68. yaha caubIsI jina maMdira hai jisake madhya meM sthita jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 9 phITa avagAhanA khar3agAsana mudrA meM atimanojJa pratimA virAjamAna hai / yaha pratimA saMvat 1840 kI hai| isake cAroM ora 24 jina maMdira bane haiM, vizeSa bAta yaha hai ki caubIsoM jina maMdiroM kI pRthaka-pRthaka parikramA kI jA sakatI hai| kintu isa caubIsI meM sabhI 24 tIrthaMkara bhagavaMtoM kI pratimAyeM na hokara ATha jinAlayoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI, 4-4 jinAlayoM meM bhagavAna AdinAtha va candraprabhu kI, tIna jinAlayoM meM bhagavAna neminAtha kI, do meM bhagavAna supArzvanAtha kI va eka meM bhagavAna arahanAtha jI kI pratimA sthApita haiN| eka-eka jinAlayoM meM bhagavAna vAsupUjya va munisuvratanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| sabhI 24 pratimAyeM padamAsana mudrA meM AsIna haiM / 69. zrI candraprabhu jinAlaya saMvat 1955 meM nirmita zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI padamAsana mUrti virAjamAna hai / 70. sahastraphaNI zrI pArzvanAtha jinAlaya - saM. 1893 meM nirmita isa jinAlaya meM madhya meM kRSNavarNa kI 25 phaNa sahita bhagavAna pArzvanAtha kI atimanojJa pratimA virAjamAna haiN| donoM ora zveta saMgamaramara se nirmita bhagavAna RSabhadeva kI pratimAyeM virAjamAna haiM / - 71. zrI pArzvanAtha jinAlaya saM. 1883 / isa jinAlaya meM 4 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI kRSNavarNa padamAsana pratimA virAjamAna hai / 72. zrI pArzvanAtha jinAlaya saM. 1897 / isa jinAlaya meM 3 phITa U~cI zveta pASANa kI padamAsana pratimA virAjamAna hai / 22 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. zrI RSabhanAtha jinAlaya vi. saM. 1893 / 74. zrI RSabhanAtha jinAlaya vi. saM. 1892 - lagabhaga 5 phITa U~cI dezI pASANa nirmita khar3agAsana pratimA sthita hai| yaha pratimA bAdAmI varNa kI hai| ye dAyIM tarapha ke jinAlayoM meM aMtima jinAlaya hai| ___75. isake bAda hama mukhya praveza dvAra ke Upara nirmita rathAkAra jinAlaya meM 20-25 sIr3hiyAM car3hakara praveza karate haiN| jahAM saM. 1916 meM sthApita 22veM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kI bhavya pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA kRSNavarNa kI hai va lagabhaga 4 phITa U~cI hai| 76. candraprabhu caityAlaya saM. 1995 / 77. se 80. cAra mAnastaMbha jo mukhya pravezadvAra ke aMdara dAyIM va bAyIM ora do-do sthita haiN| inameM cAroM ora 16 jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| 81. se 105. taka navIna bAhubalI jinAlaya va caubIsI praveza dvAra ke aMdara dAyIM ora bagIce ke pIche eka navIna bhavya jinAlaya kA nirmANa 24 khaMbhoM ke Upara kiyA gayA hai| kucha sIr3hiyAM car3hane ke pazcAta hama apane sAmane isa avasarpiNI kAla ke prathama mokSagAmI va prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha jI ke suputra bhagavAna bAhubalI kI vizAla pratimA ke darzana karate haiN| yahAM Akara darzakoM ko asIma zAnti kA anubhava hotA hai va darzanArthI ke antaHcakSu bhI khula jAte haiN| zveta saMgamaramara nirmita lagabhaga 18 phITa U~cI bhagavAna bAhubalI kI yaha pratimA hameM gomaTezvara kA smaraNa karAtI hai| isa pratimA ke cAroM ora caubIsI sthita hai, jahAM caubIsoM tIrthaMkara kI pratimAyeM krama se virAjamAna haiN| 106. darzanoM ke anta meM hama mukhya praveza dvAra ke aMdara bAyIM ora eka vizAla pravacana haoNla meM praveza karate haiN| yahAM navanirmita kAle saMgamaramara kI bhavya va manohArI bhagavAna pArzvanAtha kI lagabhaga 7 phITa U~cI padamAsana pratimA virAjamAna hai| jisake darzana kara darzanArthiyoM kI sArI thakAna chUmantara ho jAtI hai| 108 jinAlayoM ke darzana kara isa prakAra hama saMpUrNa papaurA jI kSetra kI vaMdanA karate haiN| dUriyAM : papaurA jI atizaya kSetra TIkamagar3ha jilA mukhyAlaya se 5 kimI., droNagirI se 58 kimI., sAgara se 100 kimI., lalitapura relave sTezana se 58 kimI. dUrI para sthita hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahAra siddha kSetra kAmadeva zrI madana kumAra, viskaMbala kevali bhavapAra / girivara kSetra ahAra mahAna, vaMdana karUM aura juga pAna / / yaha kSetra ma. pra. ke TIkamagar3ha jilAntargata jilA mukhyAlaya se sar3aka mArga se lagabhaga 22 kilomITara dUrI para sthita hai| TIkamagar3ha-chatarapura vAyA baldevagar3ha mArga para ahAra tirAhe kI puliyA se 5 kilomITara dUra yaha kSetra avasthita hai / puliyA se mur3ane para bAyIM ora lagabhaga 4 kilomITara laMbA vizAla tAlAba yAtriyoM kA mana moha letA hai| saMpUrNa pahu~ca mArga pakkA DAbara yukta hai / pratidina yahAM taka yAtrI baseM AtI jAtI haiN| yahAM prakAza, pAnI va Thaharane kI samucita vyavasthAyeM haiN| yaha atiprAcIna tIrtha kSetra hai jo samatala bhUmi para avasthita hai / itihAsa : bhagavAna mallinAtha jI ke mokSagamana ke pazcAta satrahaveM kAmadeva madanakumAra ( nalarAja ) kA janma bAMgar3a prAnta ke niziddhapura nagara meM rAjA nIsadhara ke yahAM rAnI viralA devI kI kukSi se huA thA / ApakA vivAha kuNDalapura nareza bhImasena tathA unakI dharmapatnI puSpadattA kI suputrI damayantI ke sAtha huA thaa| rAjA nala ( madanakumAra ) kucha dina rAjapATa bhogakara bhogoM se virakta ho jainezvarI dIkSA lekara ahAra jI se mokSa padhAre the| (nalarAja caritra) bAda meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke kAla meM 10 antaHkRta kevaliyoM meM se 8veM kevalI viskaMbala svAmI bhI isI kSetra se mokSa padhAre the| yaha nirvANa kSetra vartamAna meM ahAra jI kSetra ke samIpa "paMcapahAr3I" ke nAma se jAnA jAtA hai| isIlie ahAra jI ko siddhakSetra kahA jAtA hai / yahIM talahaTI meM madanatalA nAma kA choTA sarovara bhI hai tathA madanavera nAma kI prAcIna vAvar3I bhI yahIM hai / kSetra ke samIpa sthita siddhoM kI TauriyA, siddhoM kI guphA, siddhoM kI mar3iyA bhAlA kI TauriyA anya vicaraNIya sthala haiM / parvata para kucha maMdiroM ke bhagnAvazeSa sthita haiM / mUrtiyoM ke Asana, vedikAoM para khude lekha, saiMkar3oM khaMDita mUrtiyAM va unake bhagnAvazeSa, maMdiroM ke dhvaMzAvazeSa yahAM kI prAcIna samRddha saMskRti ke jIte jAgate pramANa haiM / sthAnIya saMgrahAlaya sthita mUrti naM. 811 kI prazasti meM nimna lekha haiM / "saM. 588 mAgha sudI 13 gurau puSpaM nakSatre golApUrvAnyave sAhU rAmala suta sAhagaNapati sAhU bhamadeva, hIMgaramala sutavaMzI madana sAgara tilakaM nityaM praNamati" / isa nagara ke prAcIna nAma madanasAgaratilaka, madanasAgarapura, madanezapura, vasuhATikApurI, naMdanapura, ahAra Adi rahe haiM, aisA mUrtiyoM ke nIce likhI prazastiyoM se vidita hotA hai| eka tAmra patra meM bhI madana sarovara va madanavera kA ullekha hai / yahAM kI mUrti prazastioM meM bhaTTArakoM evaM unake ziSya, pratiziSyoM tathA 24# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryikAoM aura unakI ziSyAoM, pratiziSyAoM kI paraMparA kA varNana 1210 se 1720 (vikrama saM.) taka pAyA jAtA hai| ___ isa prAcIna siddhakSetra para kAlAntara meM aneka atizayakArI ghaTanAyeM ghaTita huiiN| yahAM ke atizayoM meM do atizayoM kA ullekha milatA hai| prathama to yaha ki prasiddha vyApArI pANAzAha kA rAMgA isI sthAna para cAMdI meM parivartita ho gayA thaa| yaha sthAna Aja bhI cAMdI TADe kI TauriyoM ke nAma se prasiddha hai| dUsarA yaha ki aneka mAsopavAsI eka munirAja kA yakSiNIkRta upasarga dUra hokara yahIM para unakA nirantarAya AhAra huA thA tabhI se isa kSetra kA nAma ahAra jI prasiddha huaa| ... kSetra ke cAroM ora sthita vizAla parakoTe meM 9 jinAlaya sthita haiN| 1. bhagavAna zAntinAtha jinAlaya : __ atimanojJa, asIma zAntipradAyaka, kalApUrNa, atizayayukta 21 phITa uttaMga bhagavAna zAntinAthajI kI pASANa pratimA atiprAcIna mUla zikharabaMda maMdira meM khar3agAsana mudrA meM virAjamAna haiN| garbhagRha meM mUlanAyaka bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke dAyeM va bAyeM 13-13 phITa U~cI bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| inameM se eka mUrti nava sthApita pratIta hotI hai| bhagavAna zAntinAtha kI pratimA saMvat 1237 meM pratiSThita kI gaI thii| isa prAcIna pratimA ke pAdamUla meM 9 x 4 iMca kA eka mUrtilekha khudA hai, jisakA Azaya hai-grahapativaMza meM zreSThI devapAla hue, jinhoMne bAnapura meM sahasrakUTa caityAlaya bnvaayaa| unake putra ratnapAla va ratnapAla ke putra ralhaNa hue| inake putra galhaNa ne naMdapura va madaneza sAgarapura meM zAntinAtha jinAlaya bnvaaye| galhaNa ke do putra the-jAhada va udycndr| ina donoM bhAiyoM ne saM. 1237 kI agahana sudI 3 zukravAra ko yaha zAntinAtha bhagavAna kI mUrti pratiSThita krvaaii| garbhagRha ke bAhara zikharabaMda maMdira parisara meM bhUta, bhaviSya va vartamAna kI tIna caubIsI sthita hai| yahIM videha kSetra sthita bIsa tIrthaMkaroM kI jina-pratimAyeM bhI sthita haiN| isa taraha kula (24+24+24+20) = 92 jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI pratimAyeM saMgamaramara kI navanirmita haiN| isake alAvA lagabhaga 3 se 4 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha, candraprabhu, neminAtha va mahAvIra svAmI kI jina-pratimAyeM bhI zikharabaMda maMdira ke mukhya dvAra ke dAyIM va vAyIM ora virAjamAna haiN| ___ isI prAMgaNa meM eka bhoyare kA nirmANa bhI kiyA gayA hai, jisameM sarvAdhika jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| 2. vardhamAna jinAlaya : yaha jinAlaya saMgrahAlaya ke Upara banA hai| jisameM bhagavAna mahAvIra svAmI mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| isameM do anya jina deva bhI sthApita haiN| merU maMdira : yaha maMdira golAkAra hai va saMgrahAlaya ke Age banA hai| tIna pradakSiNA dekara zrI jI ke darzana hote haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sojanA maMdira isa jinAlaya meM dezI pASANa nirmita prAcIna pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA virAjamAna haiN| do anya pratimAyeM bhI yahAM sthita haiN| pArzvanAtha jinAlaya : ___ ina jinAlaya meM bhI anya mUrtiyoM ke alAvA mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna pArzvanAtha kI prAcIna pratimA sthApita haiN| vardhamAna jinAlaya : yaha jinAlaya bhagavAna zAntinAtha jinAlaya ke ThIka sAmane sthita hai, jinameM mUlanAyaka ke rUpa meM vardhamAna svAmI kI pratimA virAjamAna hai| yugala mAnastaMbha : vi. saM. 1013 meM pratiSThita ina mAnastaMbhoM meM pratyeka meM 4-4 jinabimba virAjamAna haiN| yakSa-yakSiNI bhI utkIrNa haiN| bAhubalI maMdira: yaha jinAlaya mukhya jinAlaya ke bAIM ora sthita hai| jisameM bhagavAna bAhubalI svAmI kI saMgamaramara nirmita manohArI pratimA sthApita haiN| uparokta jinAlayoM ke atirikta yahAM anya darzanIya sthala haiM: zrI zAntinAtha saMgrahAlayaH yaha saMgrahAlaya eka vizAla hAla meM saMcAlita hai| yahAM cauthI zatAbdI se lekara vartamAna samaya taka kI eka hajAra pratimAoM se bhI adhika prAcIna mUrtiyoM Adi ke bhagnAvazeSa Adi saMgrahita haiN| kucha khaMDita pratimAyeM bhI yahAM saMgrahita kI gaIM haiN| paMca pahAr3I: bhagavAna zAntinAtha jinAlaya se lagabhaga 1 kilomITara se bhI kama dUrI para kevaliyoM va munirAjoM kI tapasthalI va mokSasthaliyoM ke rUpa meM pAMca pahAr3iyoM para unake caraNa-cihna bane hue haiN| yahIM se nala va viskaMbala Adi munizvara mokSa gaye the| isake alAvA yahAM para kSu. zrI gaNezaprasAda jI varNI dvArA sthApita saMskRta vidyAlaya 1936 se kAryarata hai vratI Azrama, mahilAzrama bhI yahAM kramazaH 1958 va 1960 se saMcAlita haiN| paM. daravArI lAla jI koThiyA dvArA sthApita sarasvatI sadana bhI isa kSetra para sthita hai| jaina chAtrAvAsa, jaina auSadyAlaya jaisI janopayogI saMsthAyeM bhI isa kSetrAntargata kArya kara rahI haiN| 26. madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhA atizaya kSetra ma. pra. ke TIkamagar3ha jilAntargata buMdelakhaMDa kI pAvana dharA para atizaya kSetra baMdhA jI apanI eka alaga pahacAna va atizaya rakhatA hai| yaha atiprAcIna, bhavya va ramaNIka sthala TIkamagar3ha-jhAMsI mArga para sthita grAma bamhaurI barAnA se mAtra 7 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha pahu~ca mArga DaoNvarayukta pakkA hai| yaha atizaya kSetra lalitapura se 92 kilomITara, TIkamagar3ha se 40 kilomITara va jhAMsI se 70 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha kSetra samatala maidAnI bhAga para sthita zAnta vAtAvaraNa meM eka choTe se grAma meM sthita hai| isa kSetra ke nikaTa hI eka TIlA sthita thA, jahAM se khudAI karane para prAcIna jaina mUrtiyAM nikalI thiiN| yaha jinAlaya caMdela kAla se bhI purAnA pratIta hotA hai| atizaya 1. maMdira se lagabhaga 100 mI. kI dUrI para sthita eka bAvar3I ke pAsa sthita kheta se kheta mAlika ko kheta jotate samaya eka digaMbara jaina pratimA milI thii| isI kheta meM eka pASANa kA Tukar3A par3A hai| jaba bhI kheta mAlika isa prastara khaMDa ko anyatra rakhatA hai usake parivAra meM koI na koI bImAra ho jAtA hai| janatA kA aisA vizvAsa hai ki prastara khaMDa ke AsapAsa aura jina mUrtiyAM honI caahie| 2. prAcIna kiMvadantI ke anusAra yahAM mugalakAja meM mugala zAsaka mUrti tor3ane ke irAde se aayaa| vaha jaba yahAM mUrti tor3ane kA prayAsa karane lage, to mUrti-bhaMjakoM ke hAtha baMdha gaye arthAt unake hAtha acala ho ge| yaha Azcaryajanaka ghaTanA bhoyarA sthita jinAlaya meM ghaTI thii| isIlie taba se isa sthala kA nAma baMdhA jI par3a gyaa| bAda meM mUrtibhaMjaka pratimA ko sASTAMga namaskAra kara vApisa cale gye| 3. saM. 1890 meM eka mUrtikAra mUrti becane hetu samIpa ke grAma bamhaurI barAnA se gujara rahA thaa| vaha mUrtiyoM ko eka bailagAr3I meM rakhe thaa| jaba usakI gAr3I pIpala ke per3a ke pAsa se gujarI, to vaha acala ho gii| jaba yaha samAcAra yahAM ke siMghaI jI ko mAlUma calI, to unhoMne isa zarta ke sAtha mUrti lenI cAhI, ki ise baMdhA jI kSetra meM pratiSThA kara sthApita kiyA jaaye| punaH jaba bailagAr3I ko calAyA gayA to bailagAr3I calane lagI va vaha baMdhA jI taka pahuMca gii| isa ghaTanA se prasanna ho cAroM ora bhagavAna ajitanAtha va 24 tIrthaMkaroM ke jayakAre gUMjane lge| yaha pratimA taba se yahAM virAjamAna hai| 4. bhoyare ke jinAlaya meM eka nAga nivAsa karatA hai, jo prAyaH sadbhAvanA zUnya logoM ko dikhAI nahIM detA hai| kintu sadbhAvanA se otaprota ko yaha aksara Aja bhI dikhAI detA hai, aisA kSetra ke pAsa ke nivAsiyoM ne mujhe btaayaa| 5. kSetra para rAta kI nIravatA meM Aja bhI devakRta nRtyoM va unake dvArA kie jA rahe gAyana-vAdana ko sunA jA sakatA hai| aisA kSetra ke pAsa ke nivAsiyoM se mujhe jJAta huaa| 6. baMdhA kSetra ke atizaya ko sunakara jhAMsI kI eka seThAnI putrotpati kI kAmanA lekara yahAM AI thii| seThAnI ko eka varSa pazcAt putraratna kI prApti huii| apanI madhya-bhArata ke jaina tIrtha-za
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ manokAmanA pUrNa hone para seThAnI ne isa kSetra para eka dharmazAlA kA nirmANa karAyA, jise Aja jhAMsI kI seThAnI kI dharmazAlA ke nAma se jAnA jAtA hai| isIlie yahAM bar3I saMkhyA meM darzanArthI apanI manokAmanAoM kI pUrti ke lie bhI Ate haiN| 7. saM. 1953 meM AcArya zrI mahAvIra kIrti jI mahArAja kA saMgha yahAM AyA thaa| taba kSetra sthita kuAM sUkhA par3A thA va pAnI kI kAphI parezAnI thii| AcArya zrI ne jaba yaha bAta sunI to unhoMne kSetra sthita bhagavAna atijanAtha kI pratimA ke abhiSeka kA gaMdhodhaka jala isa kueM meM chor3A, pariNAmasvarUpa kuAM dhIre-dhIre jala se bhara gyaa| aisA dekha cAroM ora bhagavAna ajitanAtha kI jaya jayakAra hone lagI va zraddhAlu bar3I saMkhyA meM isa camatkAra ko dekhane aae| taba se yaha kuAM kabhI khAlI nahIM hotaa| prAcInatA : baMdhA kSetra atiprAcIna hai, yaha yahAM kI mUrtiyoM ke pAdmUla meM likhI prazastiyoM se spaSTa hotA hai| mUlanAyaka bhagavAna ajitanAtha kI pratimA saM. 1199 (san 1142) meM pratiSThita hai vahIM eka vedikA meM sthita khaMbe para saM. 1411 kA lekha khudA hai| yahAM sthita aneka mUrtiyoM ke pAdmUla ke zilAlekha aspaSTa haiM kintu kucha vidvAna inheM cauthI sadI kA mAnate haiN| jinAlaya : ___isa tIrthaM kSetra para do jinAlaya sthita haiM, jinameM grAma sthita jinAlaya prAcIna hai va ise hI atizaya kSetra baMdhA ke nAma se jAnA jAtA hai| isa prAcIna jinAlaya meM sAta vediyoM para jinabimba virAjamAna haiN| maMdira prAMgaNa meM eka vizAla mAnastaMbha banA huA hai| maMdira meM praveza karane para 1. pahalI vedikA para zrI RSabhaputra bhagavAna bAhubalI kI lagabhaga 10 phITa avagAhanA kI khar3agAsana pratimA sthApita hai| yaha pratimA zveta saMgamaramara se nirmita hai| 2. Age bar3hane para darzaka ko eka vizAla kakSa meM praveza karate hI sAmane tIna vedikAyeM najara AtI haiN| prathama vedI para mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI atimanojJa pratimA, jo lagabhaga eka phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna hai| 3. madhya kI vedikA para aneka prAcIna pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM kAphI prAcIna haiN| 4. dAIM ora sthita vedikA para aneka jina-pratimAyeM virAjamAna haiM, ye pratimAyeM bhI kAphI prAcIna haiN| 5. Age bar3hane para sIr3hiyoM ke sAmane bhagavAna RSabhanAtha jI kA bhavya jinAlaya sthita hai| isa vedikA para mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna RSabhanAtha kI lagabhaga 3.5 phITa U~cI zveta saMgamaramara nirmita prAcIna va atibhavya va AkarSaka pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| bhagavAna RSabhadeva ke darzana kara darzakoM ke mana ko asIma zAnti milatI hai| vedikA para darjanoM aura jinabimba bhI sthApita haiN| 6. yahAM se darzaka va bhaktagaNa isa kSetra para sthita atizayakArI bhoyarenumA 28 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya meM praveza karate haiN| isa jilaya meM 15-20 sIr3hiyAM utarakara nIce jAnA par3atA hai| yaha bhoMyarA eka hI patthara se nirmita hai / yahIM atizayakArI, prAcIna bhavya va manokAmanA pUrNa karane vAlI bhagavAna ajitanAtha kI pratimA madhya meM virAjamAna hai / yahI yahAM ke mUlanAyaka haiN| bhagavAna kI yaha padmAsana pratimA lagabhaga 2.5 phITa U~cI kAle pASANa se nirmita hai, atimanojJa hai va darzana karane para darzanArthiyoM ko yahAM parama zAnti kA anubhava hotA hai / mUrti kI bhavyatA dekhate hI banatI hai| isa mUrti ke pAmUla kI prazasti nimna prakAra hai / "saM. 1199 cetrasudI 13 sAme unAma vAstavalyaye sAdhu zrI gopAla tasya putra sAdhu zubhacaMda, sAdhu devacaMda, ete praNamanti zreyase nityam / / " isa mUrti ke donoM ora bhagavAna AdinAtha evaM bhagavAna saMbhavanAtha kI lagabhaga 2.5 phITa U~cAI vAlI khaDgAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| ye mUrtiyAM bhI zyAma varNa kI haiN| ina donoM kA pratiSThAkAla 1209 hai / isI vedikA para bhagavAna saMbhavanAtha va bhagavAna neminAtha kI padmAsana pratimAyeM bhI AsIna haiN| ina pratimAoM ke pAmUla meM bhI pratiSThAkAla saM. 1209 aMkita hai| eka anya pratimA jo bhagavAna RSabhadeva kI hai, bhI isa vedikA para AsIna hai, kintu isa pratimA ke pAmUla kA lekha apaThanIya hai| vedikA para kucha anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 7. isa vedikA va bhoMyare ke darzana kara Age bar3hane para eka atiprAcIna jinAlaya aura sthita hai| yaha maTha ke AkAra kA hai| isake madhya meM mar3hiyAnumA jinAlaya meM jo cAra khaMboM para TikI haiM, atiprAcIna pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI jina - pratimAyeM baluA patthara se nirmita haiM / kucha pratimAoM para prazasti bhI nahIM hai, jo inakI prAcInatA kI dyotaka hai| nirmANa kArya va nirmANa sAmagrI ko dekhane se aisA pratIta hotA hai ki yaha jinAlaya cauthI, pAMcavI sadI kA honA cAhie / yaha kSetra nizcayataH atiprAcIna hai / grAma ke bAhara kintu grAma meM praveza karate hI eka vizAla prAMgaNa meM kucha varSa pUrva eka navIna jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| navanirmita vedikA para * mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna ajitanAtha kI vizAlakAya bhavya pratimA virAjamAna hai / yaha padmAsana zyAmavarNa mUrti lagabhaga 10 phITa U~cI hai| grAma ke maMdira kI taraha yahAM bhI pratimA ke dAyIM va bAyIM ora bhagavAna RSabhadeva jI va saMbhavanAtha kI khaDgAsana pratimAyeM pratiSThApita haiN| isa jinAlaya se 40-50 phITa dUrI para vizAlakAya kSetrapAla jI virAjamAna haiM, z2o kSetra ke rakSaka deva haiN| 1 vizeSa - 1. yahAM san 1967 se zrI ajitanAtha digaMbara jaina vidyAlaya saMcAlita hai / 2. 1968 meM yahAM eka saMgrahAlaya kI sthApanA kI gaI jisameM AsapAsa ke gAMvoM se prApta kI gaI khaMDita pratimAyeM va anya kalA kRtiyAM saMgrahita haiN| 3. yAtriyoM ko Thaharane ke lie yahAM dharmazAlA bhI hai / madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ navAgar3ha atizaya kSetra atizaya kSetra navAgar3ha jI, TIkamagar3ha-sAgara mukhya sar3aka mArga para ajanaura se Age DUr3A ko jAne vAlI sar3aka para DUr3A grAma se 4 kilomITara dUrI para vartamAna meM kacce sar3aka mArga para sthita hai| yahAM TIkamagar3ha-sAgara sar3aka mArga para sthita ajanaura grAma se bhI pahuMcA jA sakatA hai| ajanaura se navAgar3ha kI dUrI 6 ki mI. hai| u. pra. meM maharaunI tahasIla ke grAma sojanA se bhI menavAra hokara isa tIrtha kSetra ke darzana kiye jA sakate haiN| menavAra se navAgar3ha kI dUrI 3 kilomITara hai| TIkamagar3ha se navAgar3ha kI dUrI 33 kilomITara hai| yaha eka prAcIna atizaya kSetra hai, jahAM eka prAcIna jinAlaya meM 6 phITa U~cI bhagavAna aharanAtha kI kAyotsarga mudrA meM bhavya va AkarSaka pratimA virAjamAna hai vartamAna meM prAcIna jinAlaya ke sthAna para lAla patthara se vizAla nayA jinAlaya banakara taiyAra ho gayA hai| yaha jinAlaya eka bhoyare rUpa meM hai, jahAM pahale varSA kA pAnI bhara jAyA karatA thaa| darzakoM ko pAnI meM khar3e hokara darzana karane par3ate the, kintu aba sthiti bhinna ho jAne se varSA kA pAnI jinAlaya meM nahIM bhrtaa| yaha jinAlaya eka bhoyarenumA jinAlaya hai, jisameM dharAtala se nIce bhoyarA banA hai| isI jinAlaya meM dezI pASANa se nirmita bhagavAna arahanAtha kI pratimA AsIna haiN| jo 12vIM zatAbdI kI batAI jAtI haiN| nIce pAdamUla meM machalI kA cihna banA hai| pratimA jI ke donoM pArzva bhAgoM meM do anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiM, jo kAyotsarga mudrA meM haiN| ye pratimAyeM bhagavAna zAntinAtha va kuMthunAtha kI haiM jo kramazaH 7 phITa va 6 phITa U~cI haiN| vedikA para 5 anya jina-pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| inameM se eka pratimA kAle pASANa kI lagabhaga 9 iMca U~cI padmAsana meM AsIna hai| isa pratimA para saM. 12 varSa DalA hai| eka anya pratimA bhI isI avagAhanA kI va isI pratimA ke sadRzya hai, jisakI prazasti aspaSTa hai vedikA para bAdAmI raMga kI do dezI pASANa se nirmita prAcIna pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| pratyeka kI avagAhanA 1.5 phITa hai| ina pratimAoM para na to tIrthaMkaroM ke pratIka cinha haiM aura na hI prshstiyaaN| eka anya dhAtu nirmita pratimA bhI vedikA para virAjamAna hai| bhagavAna arahanAtha kI mUla pratimA ke cAroM ora suMdara AbhAmaMDala thA jo vartamAna meM AdhA hI zeSa bacA hai| pratimA ke gale para tIna bala spaSTa dekhe jA sakate haiN| caMvaradhArI indra pratimA ke donoM ora utkIrNa haiN| nIce zrAvikA bhakti mudrA meM baiThI hai| 1.5 phITa avagAhanA kI eka prAcIna padmAsana pratimA ke Upara chatra utkIrNa hai| gaganadhArI deva va cAmara 30 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ indra bhI utkIrNa haiM / pratimA ke Upara pArzva bhAgoM para 2 padmAsana va 2 khaDgAsana mudrA meM choTI-choTI pratimAyeM utkIrNa haiN| sira ke Upara bhI eka jinabimba utkIrNa hai / 2. parisara meM sthita dharmazAlA ke prathama tala para vedikA para madhya meM bhagavAna kuMthunAtha kI 5 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM zyAma varNa kI pratimA pratiSThita hai| jabaki pArzva bhAgoM para kramazaH bhagavAna AdinAtha va zAntinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI padmAsana mudrA meM AsIna haiM / 3. nIce eka haoNla meM bhagavAna bharata va bAhubalI kI pratimAoM ke sAtha madhya meM bhagavAna AdinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM 6 phITa se 8 phITa avagAhanA kI saMgamaramara nirmita haiN| isI haoNla meM kamalAsana para bhagavAna AdinAtha kI bhavya va manojJa pratimA bhI virAjamAna haiM / 4. bhoMyare ke Upara tala para eka naye jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| isa vedikA para 7 jinabimba virAjamAna hai| madhya meM kAyotsarga mudrA meM 6 phITa avagAhanA kI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| bAyeM pArzva meM Upara bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI zveta saMgamaramara se nirmita bhavya pratimA AsIna hai| usake nIce lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA virAjamAna hai va sabase nIce 100 phaNI lagabhaga 1 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA sthApita hai| ye sabhI pratimAyeM navIna haiM / dAyIM ora ke pArzva bhAga meM bhI uparokta vidhi se tIna pratimAoM ko pratiSThita kiyA gayA hai / Upara bhagavAna candraprabhu kI 2.5 phITa avagAhanA kI usake nIce pArzvanAtha bhagavAna kI sAta phaNI pratimA dezI pASANa se nirmita lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI va sabase nIce lagabhaga 1 phITa avagAhanA kI bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| bhagavAna pArzvanAtha kI dezI pASANa se nirmita pratimA kAphI prAcIna hai| isake uparima bhAga ke pArzva meM 4 tIrthaMkara pratimAyeM aura utkIrNa haiM / pArzva bhAgoM meM Upara AkAzagAmI deva va nIce caMvaradhArI indra bane hue haiM I madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 31
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3AgAMva dhasAna (phalahor3I) bar3AgAMva dhasAna grAma sthita yaha atizaya kSetra kasbe ke bIcoMbIca eka suMdara pahAr3I para sthita hai| TIkamagar3ha se isa kSetra kI dUrI lagabhaga 30 kilomITara hai| yaha tIrtha-kSetra TIkamagar3ha-sAgara mArga para sthita hai| yahAM nimnAMkita jinAlaya haiM ___ 1. padmaprabhu jinAlaya : padmAsana 1.5 phITa avagAhanA kI zveta saMgamaramara se nirmita pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 2. vardhamAna jinAlaya-2 phITaH avagAhanA kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI dhavala padmAsana pratimA isa vedikA para mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| 50 se adhika anya dhAtu kI va anya jina-pratimAyeM bhI vedikA para virAjamAna hai| 3. candraprabhu jinAlaya : isa jinAlaya meM 1.25 phITa avagAhanA kI dhAtu se nirmita bhagavAna candraprabhu kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| 4. vardhamAna jinAlaya : bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA isa jinAlaya meM sthApita hai| 5. pArzvanAtha jinAlaya : bhagavAna pArzvanAtha kI bhavya va AkarSaka zyAmavarNa kI 2.56 phITa avagAhanA kI padmAsana pratimA isa vedikA para virAjamAna hai| 6. trimUrti jinAlaya : isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI 5 phITa avagAhanA kI evaM bharata tathA bAhuvalI kI 4 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM dhavala pratimAyeM pratiSThita haiN| 7. neminAtha jinAlaya : bhagavAna neminAtha kI padmAsana pratimA jo vedikA ke mUlanAyaka haiN| vedI para anya 50 se adhika pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 8. bhagavAna AdinAtha jinAlaya : lagabhaga 5 phITa U~ce vizAla kamalAsana para virAjamAna bhagavAna AdinAtha kI atimanojJa 16.5 phITa avagAhanA vAlI atibhavya va manohArI pratimA jo padmAsana meM hai, isa vedikA para virAjamAna hai| isI ke sAmane caubIsI kA nirmANa kArya cala rahA hai| 9. isa jinAlaya ke nIce kintu pIche kI ora eka guphA meM caraNa-cinha sthita haiN| jisase yaha siddha hotA hai ki yaha tIrtha-kSetra kabhI muniyoM kI tapasthalI rahA hai| 32 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 33 kra. vivaraNa Zhao Pin Crest R saMketa . sonAgira bUDhI caMderI yovana jI 16 caMderI devagar3ha mInA jhAMsI sairona 11 35 cAMdapura rAhatagar3ha 33 34 tAlahaTa vAlabehaTa FO lalitapura: A IzvaravArA datiyA bavInA carcA payA jI baharonI begamagaMja 25. gar3AvarA mAnayoga 140 sAgara bAMdarI pajanArI 108 madanapura 47 20 ORVIN maUrAnIpura 42 digambara jaina tIrtha kSetra bundelakhaMDa bImA bAraha devagar3ha Blangy garamAgara harapAlapura chatarapura rahalI paTanA paranapura ko hIrApura suthariyA gar3hAkoTA naugAMva 42 mAnagu bAjanA bhauga vijAbara baksvAhA mIThA haTA khajurAho bahorI konI phrI 34 kuNDalapura simariyA amAnagaMja 23 sihorA kaTaMgI panAgara 18 jabalapura maThiyA jI bAMdA pannA W. satanA /li R mahara E
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra khajurAho vi. saM. 1056 ke gaMDadeva ke eka zilAlekha meM ullekha hai ki "zrI khajUra vATikA rAjA dhaMgadeva raajy|" isakA sIdhA sA tAtparya hai ki rAjA dhaMgadeva ke zAsanakAla meM yahAM khajUroM kA bAga thaa| zilAlekha va itihAsa graMthoM meM isa nagara ke kharjUravATikA, khajUrapura, khajurA, khajurAhA Adi nAmollekha milate haiN| vartamAna meM isI ko hama khajurAho ke nAma se jAnate haiN| abUrihona nAma muslima itihAsakAra ne san 1031 meM isakA ullekha jejAhuti kI rAjadhAnI kharjUrapura ke nAma se kiyA hai| inabatUtA 1330 meM yahAM AyA thA, vaha likhatA hai-vahAM eka mIla laMbI jhIla hai, jisake cAroM ora maMdira bane hue haiM, unameM mUrtiyAM rakhI huIM haiN| usa samaya yahAM caMdeloM kA zAsana thaa| ___ khajurAho vartamAna meM ma. pra. ke chatarapura jile meM sthita hai| yaha apane kalAtmaka bhavya maMdiroM ke lie pUre vizva meM jAnA jAtA hai| khajurAho meM antarrASTrIya stara kA havAI aDDA hai| yahAM relave sTezana bhI hai| dillI va banArasa se khujarAho ke madhya sIdhI rela sevA hai| yahAM para antarrAjyIya basa sTaiMDa bhI hai; jahAM dillI, rAjasthAna, u. pra. Adi se baseM AtI-jAtI haiN| khajurAho jhAMsI-rIvA rASTrIya rAjamArga para sthita bamIThA kasbe se 15 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha mahobA se 55 kilomITara, harapAlapura se 100 kilomITara, chatarapura se 45 kilomITara, satanA se 120 kilomITara va pannA se 43 kilomITara kI dUrI para sthita hai| jhAMsI se khajurAho kI dUrI 180 kilomITara hai| sabhI bar3e zaharoM se khajurAho taka sIdhI basa sevA upalabdha hai| ___ yahAM jaina maMdira samUha meM yAtriyoM ko rUkane ke lie dharmazAlA Adi kI suvidhA bhI hai| isake alAvA paryaTakoM ko rUkane hetu yahAM paryaTaka baMgalA, vizrAma bhavana tathA aneka bar3e hoTala bhI hai| khajurAho ke jaina maMdira caMdela rAjAoM ke zAsana kAla kI samunnata zilpakalA ke utkRSTa namUne haiN| ye maMdira I. saM. 900 se lekara 1213 taka ke kAla ke haiN| yahAM 32 digaMbara jaina maMdira hai| jaina maMdira pUrvI aura dakSiNI samUha sthita haiN| ina jaina maMdiroM kA vivaraNa isa prakAra hai 1. ghaMTaI maMdira : isa jinAlaya ke khaMboM para ghaMTA aura unakI jaMjIroM ke alaMkaraNa utkIrNa hone ke kAraNa va saMgrahAlaya meM sthita kucha mUrtiyoM ke abhilekhoM meM ghaMTaI zabda utkIrNa hone ke kAraNa ise ghaMTaI maMdira kahA jAtA hai| yaha jinAlaya 10vIM sadI kA hai tathA 43 x 22 phITa meM banA hai| jaina maMdira samUha se yaha eka kilomITara kI dUrI para sthita hai| isakA dvAra pUrva kI ora hai| isameM ardhamaMDapa, maMDapa, antarAla, garbhagRha va pradakSiNA patha thA; kintu isa maMdira kI bAharI dIvAla gira jAne ke kAraNa aba ardhamaMDapa va mahAmaMDapa hI zeSa bacA hai| 34 - mamya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale isameM 24 staMbha the, kintu vartamAna meM kevala 20 staMbha hI zeSa bace haiN| sabhI staMbha lagabhaga 14 phITa U~ce haiN| ina staMbhoM kI alaMkaraNa, sAja-sajjA va zilpa sauMdarya adbhuta hai| ghaMTiyoM, mAlAoM, sAdhuoM, vidyAdharoM va mithunoM kI mUrtiyAM bhI ina para utkIrNa haiN| mahAmaMDapa ke praveza dvAra para yakSa daMpatti vibhinna premAtara mudrAoM meM utkIrNa hai| caukhaTa ke adhobhAga meM zAsana devI kI bar3I-bar3I mUrtiyAM hai| dvAra ke Upara prathama tIrthaMkara kI garuNavAhinI aSTabhujI cakrezvarI devI virAjamAna hai| donoM ora jaina tIrthaMkara mUrtiyAM padmAsana meM utkIrNa haiN| tIrthaMkara mAtA ke 16 svapnoM kA bhI suMdara aMkana yahAM dekhane ko milatA hai| maMdira jIrNa-zIrNa hai| ye pahale AdinAtha jinAlaya thA; jisameM bhavya va manojJa bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna thii| yahAM do zilAlekha mile haiN| eka para nemicandra zabda par3hA jA sakA, jo 10 vIM sadI kA hai| dUsare lekha meM svasti zrI sAdhu pAlanA zabda aMkita hai| san 1876-77 meM yahAM khudAI se 13 jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM prApta huI thiiN| khajurAho ke zeSa jaina maMdira eka vizAla cahAra dIvArI ke aMdara bane haiN| inameM se kucha maMdiroM ke nirmANa meM prAcIna maMdiroM ke avazeSoM kA prayoga kiyA gayA hai| prakAza ke lie jharokhe bane hai| maMdiroM kA vivaraNa nimnAnusAra hai 2. zAntinAtha jinAlaya- yaha jinAlaya eka pRthaka cahAra-dIvArI meM sthita hai| isa parisara meM kula 16 jinAlaya sthita haiN| jinakA nirmANa prAcIna jinAlayoM va mUrtiyoM se huA pratIta hotA hai| yaha jinAlaya praveza dvAra ke ThIka sAmane sthita hai| isa jinAlaya meM 12 phITa U~cI bhagavAna zAMntinAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| yaha khajurAho kI pratimAoM meM sabase bar3I hai| pratimA ke donoM hAtha meM pUrNa vikasita padma hai aura mukhamaMDala para saumya hai| isa pratimA ke donoM ora 3.5 phITa U~cI pArzvanAtha bhagavAna kI pratimAyeM sthita haiN| parikara meM aneka aura bhI jinabimboM kI AkRtiyAM banIM haiN| yaha pratimA alaMkRta prabhAmaMDala se yukta hai| saM. 1085 ke lekha se yukta isa pratimA ke pAsa hI dIvAroM meM 11vIM sadI kI bhagavAna pArzvanAtha, AdinAtha va mahAvIra svAmI kI mUrtiyAM bhI banIM haiN| mUrti ke parikara meM bAhubalI bhagavAna kI mUrti bhI utkIrNa hai| isa jinAlaya ke praveza dvAra para gaMgA-yamunA kI mUrtiyAM utkIrNa haiM va pAsa hI kSetrapAla kI mUrti bhI hai| yaha mUrti nRtya mudrA meM hai| bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke sira para chatra bane haiM va donoM ora hAthI para kalaza lie indra bhI utkIrNa haiN| nIce caMvaradhArI indra bhagavAna kI sevA meM khar3e haiN| zrAvakazrAvikAoM kI mUrtiyAM bhI nIce ke bhAga meM utkIrNa kI gaI haiN| Upara varNita bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA ke Asana se lekara phaNAvalI taka sarpa kA muMjalaka manohArI hai| bhagavAna AdinAtha kI pratimA jaTAjUToM se alaMkata madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / jina bhaktoM ko ina pratimAoM ke darzana se apUrva zAnti kA anubhava hotA hai| parisara sthita anya jinAlaya haiM 2 / 1. isa jinAlaya ke garbhagRha meM dvitIrthI jina bhagavaMtoM kI kAyotsarga pratimAyeM virAjamAna haiM, jinakI U~cAI 1 phITa hai| jinAlaya ke praveza dvAra para nRtyarata puruSoM kI 6 AkRtioM ke sAtha hI binA vAhana vAlI gaMgA-yamunA kI mUrtiyAM ukerI gaIM haiM / 2/ 2. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM sAtaphaNI bhagavAna pArzvanAtha kI 4 phITa 4 iMca U~cI pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke dAyIM ora eka prastara meM ukerI gaI bhagavAna RSabhanAtha va candraprabhu kI pratimAyeM virAjamAna haiN| pratimAoM ke bagala meM banI caturbhuja yakSa-yakSiNI kI mUrtiyAM banIM haiN| jinake hAthoM meM abhaya mudrA, padma, pustaka va jalapAtra haiN| bAyIM ora bhI do jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM bhI kAyotsarga mudrA meM lAMkSaNa rahita haiM / isake parikara meM pArzvanAtha bhagavAna kI dhyAnastha mUrti bhI banIM hai / 2/3. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM bhI 9 phaNI bhagavAna pArzvanAtha kI dhyAnasta mUrti sthita hai| jo chatra sahita hai| jo vi. saM. 1927 kI hai| isake samIpa hI 20vIM sadI kI kAle saMgamaramara kI bhagavAna pArzvanAtha, candraprabhu, AdinAtha va ajitanAtha bhagavAna kI mUrtiyoM ke alAvA yahAM aneka dhAtu pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| mallinAtha bhagavAna kI khaDgAsana pratimA ke parikara meM 23 anya jina-pratimAyeM bhI (caubIsI ) yahAM virAjamAna haiN| jinAlaya ke uttaraMga para 16 mAMgalika svapna aura dvAra zAkhAoM para gaMgA-yamunA kI AkRtiyAM hai / 2/4. bAhubalI jinAlaya - isa jinAlaya meM 8 phuTa U~cI bhagavAna bAhubalI svAmI kI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| yaha pratimA 20vIM sadI kI hai| 29/5. RSabhanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM 4 phuTa 7 iMca U~cI bhagavAna RSabhadeva kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai jo 11vIM sadI kI pASANa nirmita hai| yaha pratimA yakSa-yakSiNI sahita jaTAjUToM se yukta hai / siMhAsana prabhAmaMDala yukta pratimA atimanojJa hai vedikA ke UparI bhAga meM bhagavAna supArzvanAtha ke atirikta 15 jinabimba bhI utkIrNa hai| 2/6. abhinaMdana nAtha jinAlaya- 1981 meM sthApita bhagavAna AbhinaMdananAtha kI pratimA isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| vedikA para mUla pratimA ke pArzva bhAgoM meM bhagavAna saMbhavanAtha va sumatinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| sabhI pratimAyeM saMgamaramara se nirmita hai| praveza dvAra ke Upara tIrthaMkaroM kI dhyAnasta mUrtiyAM va nIce gaMgA-yamunA kI prAcIna mUrtiyAM bhI banI haiN| 2/7. neminAtha jinAlaya - san 1943 meM pratiSThita kAle pASANa kI bhagavAna 36# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ neminAtha kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| yaha mUrti cAra aSTakoNIya dIvAloM vAle meru maMdira meM virAjamAna hai| maMdira kI jAlInumA dIvAleM atyanta alaMkRta hai| 2/8. mahAvIra jinAlaya- 1981 meM sthApita saMgamaramara kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM isa jinAlaya meM virAjamAna hai| bhagavAna anantanAtha va vimalanAtha kI padmAsana pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM virAjamAna haiN| 2/9. caubIsI jinAlaya- isa jinAlaya meM bhUta, vartamAna va bhaviSya kAla kI tIna caubIsI meM kula 72 jinabimba virAjamAna haiN| eka pASANa meM tIrthaMkara ke mAtA-pitA kI 3 phuTa 4 iMca U~cI pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| vedikA ke Upara tIrthaMkara ke abhiSeka kA manoharI aMkana kiyA gayA hai| jisameM gaMdharva, vidyAdhara va kalazadhArI deva sammilita hai| 10. zAntinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 1981 meM sthApita bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke dAyIM va bAyIM ora bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| sabhI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM haiN| 11. AdinAtha jinAlaya- 1981 meM sthApita saMgamaramara se nirmita bhagavAna AdinAtha kI mUrti isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| vedikA para mUlanAyaka ke pArzva bhAgoM meM bhagavAna arahanAtha va AdinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| isa jinAlaya kA praveza dvAra va ardhamaMDapa prAcIna jaina maMdira kA bhAga hai| praveza dvAra ke Upara 16 mAMgalika svapna, tIrthaMkaroM, navagRhoM va nIce ke bhAga meM gaMgA-yamunA kI manohArI pratimAoM ko ukerA gayA hai| 2/12. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya ke donoM ora kI dIvAleM prAcIna jinAlaya kI bAharI dIvAla ke avaziSTa haiN| isa jinAlaya meM 3 phuTa 4 iMca U~cI bhagavAna candraprabhu kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| mUrti ke pArzva meM yakSa-yakSiNI bhI bane haiN| isa jinAlaya kI dIvAloM para brahmANI, yama nikrati, ambikA, IzAna, indra, gomukha, apsarAoM, dikpAla va padmAvatI kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| ____/13. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM vilahArI se prApta ati suMdara 3 phuTa 7 iMca U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| toraNa bhAga meM 13 choTe-choTe jinabimba utkIrNa haiN| ardhamaMDapa ke vitAna para cAroM ora cAra tIrthaMkaroM ke abhiSeka tathA nIce cAroM ora jaina AcAryoM ke upadeza evaM zacaMvaradhArI AkRtiyoM ke kucha anya prasaMgoM ko utkIrNa kiyA gayA hai| ardhamaMDapa ke staMbhoM para dvArapAla kI mUrtiyAM banI haiN| maMdira ke uttaMgaraga para lalATa-bimba meM madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 37
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTbhujI cakrezvarI va choroM para gajalakSmI va sarasvatI kI pratimAyeM banI haiN| ardhamaMDapa kI chata para cAroM ora 16 mAMgalika svapnoM tathA dvAra-zAkhAoM para gaMgA-yamunA kI mUrtiyAM banI haiN| 14. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM 2 phuTa 7 iMca U~cI bhagavAna candraprabhu kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| yakSa-yakSiNI bhI pArzva bhAgoM meM utkIrNa haiN| 2/15. yaha jinAlaya tIna bhAgoM meM baMTA hai| jo paraspara mile haiN| prathama bhAga meM mUlanAyaka bhagavAna dharmanAthajI kI va unake pArzva meM candraprabhu va zAntinAtha kI pratimAyeM virAjamAna hai| pratimAyeM kramazaH 1981, 1865 va 1902 kI zveta saMgamaramara se nirmita hai| dUsare bhAga meM 11-12vIM sadI kI 5 phuTa U~cI vimalanAtha bhagavAna ke sAtha do anya pratimAyeM virAjamAna hai| sabhI pratimAyeM kAyotsarga meM hai| tIsare bhAga meM 9 sarpaphaNa yukta saM. 1927 kI chatra sahita bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti virAjamAna hai| dAyIM va bAyIM ora candraprabhu va neminAtha bhagavAna kI pratimAyeM virAjamAna haiN| isa parisara se bAhara nikalane para samIpastha eka dUsare parisara meM bhI 16 jinAlaya sthita haiN| jinakA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai 3. padmaprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM san 1981 meM sthApita bhagavAna padmaprabhu kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| praveza dvAra para prAcIna bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA utkIrNa hai| 4. RSabhanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 3 phITa 6 iMca U~cI padamAsana mudrA meM bhagavAna RSabhanAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa virAjamAna hai| nIce gomukha va cakrezvarI kI mUrtiyAM yakSa-yakSiNI ke rUpa meM utkIrNa kI gaI hai| parikara meM bAhubalI bhagavAna kI mUrti bhI utkIrNa hai| isa pratimA meM jaTA-mukuTa va ghumAvadAra laToM vAlI kaMdhe para laTakatI jaTAoM kA saMyojana ati suMdara hai| mUrti ke mukha-maMDala ke pIche khile hue kamala evaM muktA alaMkAroM vAlA prabhAmaMDala ati manohArI hai| mUrti kI do pAvavartI rathikAoM meM bhagavAna sumatinAtha va abhinaMdana nAtha kI kramazaH 2 phITa 7 iMca va 2 phITa 10 iMca U~cI padamAsana mUrtiyAM bhI banIM huI haiN| ye pratimAyeM yakSa-yakSiNI yukta hai va 11vIM sadI kI nirmita hai| praveza dvAra para vArAha va cAmuMDA kI tribhaMga AkRtiyAM bhI utkIrNa haiN| __5. 1981 meM sthApita zveta saMgamaramara kI bhagavAna zItalanAtha, vimalanAtha va mahAvIra svAmI kI pratimAyeM isa jinAlaya meM virAjamAna hai| jinAlaya ke praveza dvAra para tIrthaMkara-abhiSeka ke dRzyoM ko ukerA gayA hai| 6. mallinAtha jinAlaya- isa jinAlaya kA praveza dvAra atyanta alaMkRta hai isa jinAlaya meM tIrthaMkara mallinAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM bhI bhagavAna neminAtha va munisuvratanAtha kI saMgamaramara nirmita pratimAyeM virAjamAna haiN| 38. madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. supAzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 3 phITa 9 iMca U~cI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna supArzvanAtha kI prAcIna pratimA virAjamAna hai| unake caraNoM ke samIpa do AryikAyeM zraddhApUrvaka virAjamAna haiN| kalacurI kAla kI do pratimAyeM jo kAyotsarga mudrA meM hI haiM, mUla pratimA ke donoM ora virAjamAna hai| ye pratimAyeM bhagavAna ajitanAtha va AdinAtha kI haiM va kramazaH 3 phITa 7 iMca va 3 phITa 8 iMca U~cI hai| sabhI pratimAoM ke pArzva bhAgoM meM yakSa-yakSiNI aMkita hai| praveza dvAra ke Upara madhya meM tIrthaMkara pratimA va choroM va cakrezvarI va ambikA kI mUrtiyAM banIM haiN| 8. mahAvIra jinAlaya- saMvat 1148 meM sthApita padmAsana meM sthita mUlanAyaka bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM tIrthaMkara ke yakSa-yakSiNI bane haiN| prabhAmaMDala ati alaMkRta hai| uttaraMga para lakSmI, cakrezvarI, ambikA va navagRhoM ke atirikta 18 jaina munioM va 16 mAMgalika svapnoM kA bhI aMkana kiyA gayA hai| jaina muni namaskAra mudrA meM mayUra picchikA ke sAtha dikhAye gaye haiN| 9. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 3 phITa 7 iMca avagAhanA vAlI bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| uttaraMga para cakrezvarI va lakSmI kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| ___10. AdinAtha jinAlaya- yaha jinAlaya khajurAho ke jinAlayoM meM eka atyanta mahatvapUrNa jinAlaya hai| isa jinAlaya kA prAcIna garbhagRha va antarAla hI zeSa hai bAkI nayA nirmANa hai| yaha khajurAho ke vAmana maMdira jaisA hai| yaha jinAlaya 11vIM sadI kA hai| garbhagRha meM saM. 1215 kI kAle pASaNa kI 3 phITa 4 iMca U~cI bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| jinAlaya ke maMDovara para tIna samAnAntara paMktiyAM haiM, jinameM prathama paMkti meM gaMdharva, kinnaroM va vidyAdharoM kI, madhya kI paMkti meM gomukha yakSa kI 8 caturbhuja AkRtiyAM banI haiN| jabaki nicalI paMkti meM aSTa digpAloM kI tribhaMga meM caturbhuja AkRtiyAM banI haiN| jabaki nicalI paMkti meM aSTa digpAloM kI tribhaMga meM caturbhuja mUrtiyAM ukerI gaI haiN| nIce bhI do paMktiyoM meM AkarSaka mudrAoM meM apsarAoM va vyAloM kI mUrtiyAM banIM haiN| 16 rathikAoM meM 16 deviyoM kI mUrtiyAM banIM haiN| svataMtra vAhanoM va AyudhoM se yukta ina deviyoM kI tulanA 16 mahAvidyAoM se kI gaI hai| jinAlaya meM adhiSThAna para kSetrapAla, cakrezvarI va ambikA kI mUrtiyAM banIM haiN| jinAlaya ke dvAra zAkhAoM para lakSmI, cakrezvarI, ambikA, padmAvatI, gaurI, kAlI, gAMdhArI va kucha anya deviyoM kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| praveza dvAra ke bar3erI para 16 mAMgalika svapnoM kA aMkana hai| bAyIM ora bhagavAna AdinAtha kI mAtA jI ko zaiyyA para leTe dikhAyA gayA hai| isake Age strI-puruSa yugala ko vArtAlApa mudrA meM dikhAyA gayA hai| yaha jinAlaya 1 mITara U~cI jagatI para banA hai| maMdira kA zikhara saptaratha aura Sor3azabhadra hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 39
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbhagRha kA dvAra sAta zAkhAoM vAlA hai| jinameM patralatA, maMdAramAlA, vAdyavAdana karatI nRtya yukta AkRtiyAM evaM vartulAkAra guccha racanAoM kA alaMkaraNa hai| anya viSayoM meM bAlaka aura zuka ke sAtha krIr3A karatI, patralikhatI, darpaNa meM mukhadekha AbhUSaNa pahanatI, paira se kAMTA nikAlatI, mAlA liye mekhalA pahanatI, aMgar3AI letI, veNuvAdana va kaMduka krIr3A karatI striyoM kI mUrtiyAM vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| jinAlaya meM tIna ora ke chajjoM meM jaina AcAryoM kI vArtAlApa karatI mUrtiyAM bhI banI haiN| 11. neminAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM saM. 2037 pratiSThita bhagavAna neminAtha kI pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke pArzva bhAgoM meM saM. 1927 meM pratiSThita bhagavAna supArzvanAtha va pArzvanAtha kI saptaphaNI pratimA virAjamAna hai| 12. pArzvanAtha jinAlaya- yaha jinAlaya khajurAho kA prAcInatama va sarvAdhika surakSita jinAlaya hai| yaha sabhI jinAlayoM meM vizAlatama va sarvotkRSTa hai| sthApatya, kalA aura mUrti-aMlakaraNoM kI dRSTi se vizeSa mahatva hai| maMdira ke pradakSiNA-patha meM maMda prakAza ke saMcAra hetu gavAkSa bane hai| pUrvAbhimukha isa jinAlaya ke pazcimI prakSepa meM garbhagRha ke pRSTha bhAga se jur3A eka svataMtra devAlaya bhI isameM banA hai; jo isa jinAlaya kI eka abhinava vizeSatA hai| isameM 11vIM sadI kI 4 phITa 2 iMca U~cI bhagavAna RSabhadeva kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha jinAlaya 10vIM sadI meM nirmita kiyA gayA thaa| khajurAho ke lakSmaNa maMdira va isa maMdira meM paryApta samAnatAyeM dekhane ko milatI haiN| donoM hI maMdira meM kRSNa-lIlA ke dRzyoM ke sAtha rAma-sItA, hanumAna aura balarAma-revatI kI mUrtiyAM bhI divAloM para ukerI gaI haiN| pArzvanAtha jinAlaya kA nirmANa pUrNa dakSatA se kiyA gayA hai| isa jinAlaya kI vAstukalA lakSmaNa maMdira se zreSTha hai| maMdira meM apsarAoM evaM surasuMdariyoM kI zreSThatama mUrtiyAM haiN| yaha jinAlaya pradakSiNA patha yukta garbhagRha, antarAla, mahAmaMDapa aura ardhamaMDala se yukta hai| yaha jinAlaya mUlataH RSabhanAtha jI ko samarpita thaa| kintu saMvat 1917 meM sthApita kAle patthara se nirmita bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hone ke kAraNa ise Aja pArzvanAtha jinAlaya ke nAma se jAnA jAtA hai| ardhamaMDapa ke lalATabimba meM AdinAtha kI yakSiNI cakrezvarI tathA garbhagRha kI mUla pratimA ke siMhAsana para AdinAtha ke vRSabha lAMchana aura pAraMparika yakSa-yakSiNI gomukha-cakrezvarI ke aMkana maMdira ke mUlataH AdinAtha ko samarpita hone ke akATya pramANa haiN| garbhagRha va maMDapa kI bhittiyoM ke prakSepoM aura AloM meM jaMghA para kramazaH nIce se Upara kI ora choTI hotI gaI mUrtiyoM kI tIna samAnAntara paMktiyAM banIM haiN| inameM aSTa dikpAloM, ambikA, ziva, viSNu, brahmA, devayugala, lakSmI, lAMkSana rahita jinendra devoM, vidyAdhara yugaloM, 40 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMdharva, kinnaroM kI ur3IyamAna AkRtiyAM banIM haiN| maMdira ke zikhara va bAhya bhAga para bhI cAroM ora mUrtiyAM banIM haiN| jinameM kubera, rAma, balarAma, agni, kAmadeva, ziva, viSNu, brahmA, ambikA, cakrezvarI, sarasvatI, lakSmI, brahmANI Adi devI-devatAoM kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| yahAM kI apsarA mUrtiyAM khujarAho kI sarvazreSTha mUrtiyAM mAnI jAtI haiN| isake atirikta maMdira ke bAhya bhAga meM kAmakriyA meM rata yugaloM kI bhI cAra mUrtiyAM haiN| yaha jinAlaya 1.2 mITara U~cI jagatI para nirmita hai| isa jinAlaya meM garbhagRha, antarAla, mahAmaMDapa aura ardhamaMDala ke lie alaga-alaga zikhara bane hue haiN| garbhagRha kA saptaratha zikhara nAgara zailI kA hai| ardhamaMDapa kI bhItarI chata khajurAho ke anya maMdiroM kI tulanA meM adhika alaMkRta hai| ardhamaMDapa va garbhagRha kA praveza-dvAra vibhinna deva AkRtiyoM, alaMkaraNoM, navagRhoM va tIrthaMkara pratimAoM se sajjita hai| AyatAkAra maMDapa kI bhItara kI Thosa dIvAleM 16 ardhastaMbhoM para sthita haiN| jinameM pIThikAoM para tIrthaMkara pratimAyeM pratiSThita haiN| maMdira ke maMDapa aura garbhagRha kI dIvAloM para UparI paMkti meM gaMdharva aura vidyAdharoM kI svataMtra evaM yugala mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| yahIM vyAla kI bhI lagabhaga 45 mUrtiyAM haiN| maMDovara va garbhagRha kI bhittiyoM para 50 apsarA mUrtiyAM bhI haiN| manamohaka zArIrika ceSTAoM aura bhAva-bhaMgimAoM vAlI ye mUrtiyAM tribhaMga yA atibhaMga meM haiN| yaha mUrtiyAM suMdara aura mAMsala zarIra vAlI, nAbhidarzanA, svasthapayodharoM va tIkhI bhaMgimAoM vAlI haiM tathA alaMkaraNoM se sajjita haiN| pUrvAbhimukha yaha jinAlaya 70 x 35 phITa meM banA hai| kalA sauSThava va zilpa kI dRSTi se yaha jinAlaya zreSThatama hai| prasiddha vidvAna phargyusana ne isa jinAlaya ke bAre meM likhA hai- "vAstava meM samUce maMdira kA nirmANa isa dakSatA ke sAtha huA hai ki saMbhavataH hiMdU sthApatya meM isake jor3a kI koI racanA nahIM hai, jo isakI jagatI kI tIna paMktiyoM kI mUrtiyoM ke sauMdarya, utkRSTa koTi kI kalA-saMjoyana va zikhara ke sUkSmAMkana meM inakI samAnatA kara ske|" khajurAho ke kalA vizeSajJa zrI rAmAzraya avasthI isa jinAlaya kI tulanA lakSmaNa maMdira se karate hue likhate haiM-lakSmaNa maMdira kI apekSA pArzvanAtha maMdira kI vAstukalA adhika vikasita hai| urdhva paMkti meM vidyAdharoM kA citraNa paravartI khajurAho maMdiroM kI eka viziSTatA hai, jisakA zrI gaNeza isI maMdira se huA hai| dvAra ke bAyeM khaMbe para 12 paMkti ke utkIrNa zilAlekha meM isa jinAlaya kA pratiSThAkAla saM. 1011 likhA hai| mukhyadvAra ke lalATabimba para dasabhujI cakrezvarI garur3ha para AsIna utkIrNa kI gaI hai| bAyIM va dAyIM ora kramazaH makara vAhinI gaMgA, kUrma vAhinI yamunA ke sAtha caturbhuja dvArapAla sthita haiN| dasabhujI cakrezvarI kA citraNa kevala yahIM dekhane ko milatA hai| trimukhI brAhmANI kI madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 41
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrtiyAM bhI yahAM utkIrNa haiM / dvAra ke Upara madhya meM AdinAtha bhagavAna kI va pArzva bhAgoM para tIrthaMkara pratimAyeM utkIrNa haiM / dvAra ke donoM konoM para 6-6 digaMbara muni tIrthaMkaroM kI vaMdanA karate ukere gae haiN| chata para banA padma-puSpa, kalA kA anupama namUnA hai| garbhagRha kI bAhya bhittiyoM para zizu ko dulAra karatI vAtsalyamayI mAM, pati ko patra likhane meM magna strI, aMgar3AI letI strI, AMkhoM meM aMjana lagAtI strI, mAthe para kumakuma lagAtI, mAMga meM siMdUra bharatI, darpaNa meM rUpa nihAratI va aMgiyA ke baMdha bAMdhatI strI kI pratimAyeM kalA ke sarvazreSTha udAharaNa haiM / aisI anupama va suMdara kalA ke namUne yahAM eka nahIM, do nahIM, tIna-tIna paTTikAoM para utkIrNa dekhane ko milate haiM; jo darzaka ko maMtramugdha kara dete haiM / 1 13. AdinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM lagabhaga 6 phITa U~cI khajurAho kI sabase vizAla padmAsana mudrA meM AsIna bhagavAna RSabhadeva kI pratimA AsIna hai / siMhAsana ke choroM para bhagavAna ke yakSa-yakSiNI kI mUrtiyAM lAMchana cihna ke sAtha utkIrNa haiM / zirobhAga ke pIche alaMkRta prabhAmaMDala banA hai| parikara meM kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara mUrtiyoM tathA bAdaloM kI pRSThabhUmi meM AkAzagAmI gaMdharva yugaloM kA aMkana bhI kiyA gayA hai| bhagavAna kI keza- racanA vizeSa AkarSaka hai| 14. zreyAMsanAtha jinAlaya - lagabhaga 2 phITa 7 iMca U~cI kAyotsarga mudrA meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna zreyAMsanAtha kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| pratimA ke pArzva bhAgoM meM bAhubalI va munisuvratanAtha bhagavAna kI kAyotsarga mudrA meM mUrtiyAM virAjamAna haiN| 15. isa jinAlaya meM tIna pratimAyeM virAjamAna haiM jinameM se eka pratimA para pratIka cihna nahIM hai / eka pratimA bhagavAna mahAvIra svAmI kI isa jinAlaya meM virAjamAna hai| do pratimAoM para unake yakSa-yakSiNI baneM haiM / 16. trimUrti jinAlaya isa jinAlaya meM 11vIM sadI meM sthApita bhagavAna neminAtha, pArzvanAtha va mahAvIra svAmI kI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiM / ardhamaMDapa ke bAharI bhAga meM gaja AkRtiyAM bhI banIM haiN| ye AkRtiyAM suMdara, manabhAvana va alaMkRta haiN| 17. bhagavAna AdinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM 11vIM zatAbdI meM sthApita lagabhaga 2 phITa U~cI bhagavAna RSabhadeva kI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| tIrthaMkara pratimA ke pAdamUla meM bhagavAna ke yakSa-yakSiNI kI mUrtiyAM bhI banIM huIM haiN| caMdela zAsaka kalA evaM sthApatya ke mahAna pujArI the / inhIM ke zAsana kAla meM 950 I. se 1050 I. taka yahAM vibhinna maMdiroM kA nirmANa kiyA gyaa| pUrva meM yahAM 85 maMdira the; jinameM se kucha hI 'lagabhaga 25 phITa hI zeSa bace haiN| caMdela 42# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjavaMza kA pahalA zAsaka harSadeva thaa| isake kAla meM khajurAho kA mAtaMgezvara maMdira bnaa| yaha 905-925 I. taka zAsanArUr3ha rhaa| isake putra yazovardhana (925-950 I.) ne sAmrAjya kA vistAra kiyA va lakSmaNa maMdira kA nirmANa kraayaa| yazovardhana kA putra dhaMga (950-1003) ke zAsanakAla meM caMdela zAsakoM kI pratiSThA caramotsarga para thii| isane pratijharoM kI sattA ko pUrNataH asvIkAra kara svAdhInatA ghoSita kI thii| isakA rAjya kAliMjara se mAlava nadI taka, mAlava nadI se kAliMdI, cedi va gvAliyara taka vistRta thaa| yaha kalA kA mahAna samarthaka thaa| isane hI vizvanAtha maMdira, pArzvanAtha jinAlaya Adi maMdira banavAye the| dhaMga ke bAda usakA putra vidyAdhara (1018-1029 I.) caMdela rAjavaMza kA zAsaka bnaa| isane kalacuriyoM va paramAroM para vijaya pAI thii| isane khajurAho meM kaMdariyA mahAdeva kA maMdira bnvaayaa| khajurAho meM deva mUrtiyoM va maMdiroM ke nirmANa kI paraMparA madana varmana (1158 I.) taka nirantara calatI rhii| isI avadhi meM RSabhanAtha va anya jinAlayoM kA nirmANa kiyA gyaa| madanavarmana ke uttarAdhikArI paramardideva ke zAsanakAla meM mahovA meM eka vizAla jinAlaya kA nirmANa huA va usameM sumatinAtha va neminAtha bhagavAna kI mUrtiyAM sthApita kraaii| isI ke zAsanakAla meM 1180 meM ahAra kSetra meM bhagavAna zAntinAtha kI vizAla khaDgAsana pratimA ko bhI pratiSThiApita kiyA gyaa| khajurAho ke pArzvanAtha jinAlaya ko zreSThi pAhila ne sAta vATikAyeM dAna meM dI thii| khajurAho ke 1075 I. ke mUrtilekha meM zreSThi vIbanazAha kI bhAryA padmAvatI dvArA AdinAtha bhagavAna kI mUrti sthApita karane kA ullekha hai| yahIM ke 1148 ke eka anya lekha meM zreSThi pANidhara va usake tIna putroM dvArA jaina maMdira va mUrtiyoM ke nirmANa kA ullekha milatA hai| yahIM ke 1158 I. eka anya lekha meM pAhila ke vaMzaja evaM gRhapati kula ke sAdhu sAlhe dvArA bhagavAna saMbhavanAtha kI mUrti sthApanA kA ullekha bhI milatA hai| lekha meM sAlhe ke putroM mahAgaNa, mahAcandra, zanicandra, jinacandra, udayacandra Adi ke nAma bhI diye haiN| isa prakAra khajurAho ke vibhinna mUrtilekhoM se yaha spaSTa hotA hai ki vyApArI parivAra ke pAhila evaM usake pitA aura anya pUrvajoM tathA uttarAdhikAriyoM ne lagabhaga 200 varSoM taka (954-1158 I.) jaina maMdiroM va mUrtiyoM ke nirmANa va unakI sthApanA meM pUrA sahayoga diyA thaa| lekhoM meM lAkhana, kumArasiMha, pApaTa va rAmadeva Adi zilpiyoM ke nAma bhI milate haiN| khajurAho va anya sthaloM ke lekhoM meM vibhinna digaMbara jaina AcAryoM ke bhI ullekha milate haiN| jinase saMpUrNa kSetra meM jaina maMdiroM evaM mUrtiyoM ke hone tathA unake svataMtra vicaraNa kA saMketa milatA hai| inameM vAsavacandra, zrI deva, kumudacandra, devacandra Adi jainAcArya pramukha haiN| khajurAho meM 950-1150 ke madhya kI lagabhaga 200 se adhika jina-pratimAyeM madhya-bhArata ke jaina tIrva.45
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| khajurAho ke devI jagadambI aura vizvanAtha maMdiroM ke adhiSThAnoM para jinapratimAyeM virAjamAna haiN| khajurAho ke jaina maMdiroM meM svataMtra mUrtiyoM ke alAvA dvitIrthI, tritIrthI va caumukhI mUrtiyAM bhI bahutAyata meM virAjamAna hai| khajurAho sthita jina-pratimAyeM pratimA lakSaNa kI dRSTi se pUrNa vikasita koTi kI haiN| ina jina-pratimAoM meM pratIka cihnoM, yakSa-yakSiNI yugaloM, aSTa pratihAryoM tathA parikara meM laghu jinabimboM, navagRhoM tathA kabhI-kabhI lakSmI, sarasvatI aura bAhubalI bhagavAna kA bhI aMkana huA hai| zrIvatsa cihna se yukta sabhI cihna pratimAyeM lakSaNoM kI dRSTi se pUrI taraha devagar3ha evaM mathurA jaise samakAlIna digaMbara tIrthaM kSetroM kI jina-pratimAoM ke samAna haiN| yahAM tIrthaMkaroM ko alaMkRta AsanoM para nirupita kiyA gayA hai| jinake nIce siMhAsana hai| siMhAsana ke madhya dharmacakra va yakSa-yakSiNiyoM kI mUrtiyAM utrkINa haiN| dharmacakra ke samIpa hI tIrthaMkaroM ke pratIka cihana bane hue haiN| mUlanAyaka pratimAoM ke pArzva bhAgoM para mukuTa evaM hAra Adi se zobhita sevakoM kI mUrtiyAM bhI haiN| jinake eka hAtha meM cAMvara va dUsarA hAtha kaTibhAga para yA usameM padma hai| mUlanAyaka pratimA ke kaMdhoM ke Upara donoM ora gajoM, uDDIyamAna mAlAdhoM evaM unake yugaloM kI mUrtiyAM banI haiN| gajoM para sAmAnyataH ghaTa lie eka yA do mAnava AkRtiyAM baiThI haiN| jinabimboM ke zirobhAga ke pIche jyAmitIya, puSpa evaM anya alaMkaraNoM se sajjita prabhAmaMDala utkIrNa kie gae haiN| mUlanAyaka kI pratimA ke Upara tIna chatra bane haiN| mUla pratimAoM ke parikara meM navagRhoM va laghu jina mUrtiyAM kA aMkana bhI prAyaH dekhane ko milatA hai| yahAM ke maMdira kramAMka 4 ke uttaraMga para jinendra bhagavAna ke dIkSA kalyANaka kA prasaMga darzAyA gayA hai, jo anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| garbha va janma kalyANaka ke dRzya yahAM aneka sthAnoM para ukere gae haiN| isa tIrthaM para eka Adhunika saMgrahAlaya banA huA hai| purAtatvavidoM kI dekha-dekha meM yaha saMgrahAlaya zrI dazaratha jI jaina-pUrva maMtrI madhyapradeza zAsana ke mArga nirdezana meM taiyAra kiyA gayA hai| isa saMgrahAlaya meM pratimAyeM va zeSa purAtatva sAmagrI apanI viziSTitAyeM darzAte hue rakhI gaIM haiN| eka anya zAsakIya saMgrahAlaya bhI khajurAho meM hai| isa saMgrahAlaya meM bhI jaina pratimAyeM surakSita rakhI haiN| kSetra para vArSika melA bhI lagatA hai| yaha melA caitra mAsa ke zukla pakSa meM prativarSa Ayojita kiyA jAtA hai| prativarSa kuMvAra vadI 3 ko yahAM zrI kI pAlakI bhI nikAlI jAtI hai| 44 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha kSetra rezaMdIgiri (nainAgiri) "samavazaraNa zrI pArzva jinaMda, resaMdIgiri nainaanNd| varadattAdi paMca RSirAja, te vaMdau nita dharama jihaaj||" nirvANa kAMDa bhASA kI bhAMti hI prAkRta nirvANa kAMDa meM bhI aisA hI ullekha hai arthAt aise rezaMdIgiri siddhakSetra kI maiM bhaktibhAva pUrvaka vaMdanA karatA hU~, jo netroM ko AnaMda pradAna karane vAlA hai tathA jo bhagavAna pArzvanAtha kI samavazaraNa sthalI hai| yaha tIrthaM kSetra chattarapura jile meM sthita hai| yaha siddhakSetra chatarapura-sAgara mArga para sthita dalapatapura grAma se bAyIM ora lagabhaga 13 kilomITara kI dUrI para pUrva dizA meM sthita hai| yaha tIrthaM kSetra damohahIrApura mArga para sthita baksavAhA kasbe se bhI 25 kilomITara kI dUrI para hai, va donoM ora se pakke sar3aka mArga se jur3A hai| yaha khajurAho se 150 kilomITara, sAgara se 60 kilomITara va TIkamagar3ha papaurA se 85 kilomITara tathA droNAgiri se bhI lagabhaga 85 kilomITara dUra hai| yahAM Ane ke lie baksavAhA va sAgara se sIdhI basa sevA bhI upalabdha hai| isa tIrthaM kSetra kI prAcInatA isa bAta se svataH siddha hai ki yahAM bhagavAna pArzvanAtha jI kA samavazaraNa AyA thaa| yahAM se bhagavAna ne sAMsArika bhavya jIvoM ke kalyANa ke lie dharmopadeza diyA thaa| nirvivAda rUpa se isIlie isa tIrtha kA mahatva vigata 3000 varSoM se to hai hii| 16vIM va 17vIM zatAbdI se kramazaH megharAja jI va paM. cimanA jI ne bhI tIrtha vaMdanA meM isa kSetra kA ullekha kiyA hai| eka zilAlekha ke anusAra jo maMdira kI dIvAla meM lagA hai, isa maMdira kA nirmANa 1109 meM huaa| eka vizAla jinAlaya meM jisameM lagabhaga 3 vediyAM haiM, bhUgarbha se prApta 13 prAcIna mUrtiyAM rakhIM haiN| ye sabhI 11vIM, 12vIM sadI kI haiN| ye saba sAmagrI isa kSetra kI prAcInatA ko siddha karane ke lie paryApta hai| isI tIrtha-kSetra se RSirAja zrI varadatta, zrI munIndradatta, zrI indradatta, zrI guNadatta va zAyaradatta jI bhagavAna pArzvanAtha ke samaya mokSa padhAre the| ___yaha tIrthakSetra eka nadI ke kinAre suramya prAkRtika vAtAvaraNa se ghire zAnta va manamohaka sthala para paThArI bhU-bhAga para tAlAba ke kinAre sthita hai| isIlie sAdhakoM ne ise apanA sAdhanA kendra bnaayaa| yahAM ke nayanAbhirAma sauMdarya ke kAraNa hI ise loga nainAgiri kahane lge| kSetra ke nikaTa pravAhita nadI dhArA ke madhya meM 50 phITa U~cI eka pASANa zilA hai, ise siddha zilA kahA jAtA hai| isake atirikta eka mIla dUra jaMgala meM eka vizAla vedikA hai jo koTi zilA ke nAma se vikhyAta hai| isa tIrtha-kSetra para 55 bhavya jinAlaya sthita haiN| jinameM jala maMdira, samavazaraNa maMdira va vizAla pArzvanAtha jinAlaya apanA vizeSa mahatva rakhate haiN| Aja se 140 varSa pahale bamhaurI grAma ke nivAsI byA zrI zyAmale jI ko eka svapna AyA thaa| jisameM unhoMne dekhA ki isa kSetra para jamIna meM aneka jina-pratimAyeM dabI huI haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 45
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake svapna ke anusAra kSetra para jaba khudAI karavAI gaI; to usa sthala para eka jinAlaya milaa| isa khudAI meM 13 jina - pratimAyeM bhI milii| jo Aja isa kSetra para eka jinAlaya meM surakSita rakhIM huI haiM / isa tIrtha kSetra para san 1960 ke dazaka meM chullaka zrI gaNeza prasAda jI varNI ke sAnnidhya meM eka vizAla paMcakalyANaka evaM jinabimba pratiSThA mahotsava kA Ayojana kiyA gayA thA aura navanirmita pArzvanAtha jinAlaya jisameM catuvizaMti jina tIrthaMkaroM ke bhI bhavya jinabimba sthApita kie gae the unakA bhI pratiSThA mahotsava sampanna huA thA / isI tIrtha kSetra para saM. 1987 meM eka vizAla paMcakalyANaka mahotsava kA Ayojana saMta ziromaNi parama pUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI ke sAnnidhya meM saMpanna huA thaa| tabhI yahAM bhagavAna 1008 zrI pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA ko pratiSThita kiyA gayA thaa| yaha pratimA zAstrokta avagAhanA vAlI atibhavya va AnaMda pradAna karane vAlI manamohaka hai| isa tIrtha kSetra kI vaMdanA hama dharmazAlA se bAhara nikalakara eka parisara meM sthita 15 jinAlayoM se prAraMbha karate haiM / 1. bhagavAna bAhubalI jinAlaya - isa jinAlaya meM sAmane hI bhagavAna bAhubalI kI lagabhaga 6 phITa U~cI zveta saMgamaramara se nirmita bhavya khaDgAsana pratimA virAjamAna haiN| 2. AdinAtha jinAlaya - isa vedikA para lagabhaga 2 phITa avagAhanA kI bhagavAna AdinAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| vedikA para do anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 3. nAga devatA para AsIna lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI yaha pratimA atimanojJa hai vedikA para tIna anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 4. AdinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ke alAvA pAMca anya tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| 5. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM kRSNa varNa kI 2.2 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| 6. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha ke jinabimboM ke atirikta 2 anya tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI AsIna haiN| 7. sumatinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM pAMcaveM tIrthaMkara bhagavAna sumatinAtha kI zveta varNa kI lagabhaga 2 phITa avagAhanA vAlI bhavya padmAsana pratimA virAjamAna hai| 8. candraprabhu jinAlaya - isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI pratimA ke alAvA 5 aura jina - pratimAyeM virAjamAna haiM / 9. pArzvanAtha jinAlaya - mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha jI ke atirikta do aura tIrthaMkara pratimAyeM isa jinAlaya meM virAjamAna haiN| ye pratimA saM. 1881 meM pratiSThita kI gaI thI / 46 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. candraprabhu jinAlaya - yaha eka bar3A va bhavya jinAlaya hai, jisameM mUlanAyaka ke rUpa meM AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI 2 phITa se adhika avagAhanA vAlI zveta (dhavala) pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isake alAvA vedikA para anya aneka jina - pratimAyeM bhI virAjamAna haiM jinameM se adhikAMza dhAtu nirmita haiM / 11. candraprabhu jinAlaya - isa jinAlaya meM lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI dhavala padmAsana pratimA bhagavAna candraprabhu kI hai| jinAlaya meM do aura jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| 12. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA ke alAvA do aura tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| 13. neminAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM 1 phITa 8 iMca avagAhanA kI kRSNa varNa kI padmAsana mUrti bhagavAna neminAtha kI hai| maMdira meM do anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiM / 14. neminAtha jinAlaya - 1.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna neminAtha kI padmAsana mUrti isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 15. mAnastaMbha- maMdira parisara se bAhara eka cabUtare para lagabhaga 45 phITa U~cA vizAla mAnastaMbha banA hai, jisameM Upara cAroM dizAoM meM tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiM / dharmazAlA ke samIpa sthita ina pandraha jinAlayoM kI vaMdanA karane ke pazcAt zraddhAlu sar3aka pAra kara eka suMdara sarovara ke kinAre pahu~catA hai| sarovara ke madhya se eka paidala rAstA banA hai, jo jala maMdira hokara kSetra kI pahAr3I taka jAtA hai| yahAM kula ikatAlIsa jinAlaya haiN| kSetra kA varNana parikramA patha ke anusAra diyA jA rahA hai| 16. jalamaMdira- tAlAba ke madhya meM sthita hone ke kAraNa isa jinAlaya ko jala maMdira ke nAma se jAnA jAtA hai| isa jinAlaya meM lagabhaga 2 phITa U~cI aMtima tIrthaMkara mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA zveta varNa kI vI. ni. saM. 2482 meM pratiSThita huI thii| jinAlaya meM parikramA patha bhI hai| isa jinAlaya meM 5 pASANa kI va 9 dhAtu nirmita pratimAyeM aura virAjamAna haiM / 17. samavazaraNa jinAlaya - yaha jinAlaya tAlAba ke dUsare kinAre para sthita hai / isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha jI ke samavazaraNa kI racanA kI gaI hai| sabase Upara madhya meM cAroM dizAoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI yukta pratimAyeM virAjamAna haiN| pratimAyeM manohArI, suMdara, kalAtmaka, AnaMdadAyaka va avagAhanA meM lagabhaga 4-5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna haiN| Age kucha jIne car3hane ke pazcAt hama eka vizAla parisara meM pahu~cate haiM, adhikAMza jinAlaya isI parisara meM sthita haiM / madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 47
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___18. yaha jinAlaya prathama tala para sthita hai| isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI kRSNa varNa pratimA padmAsana mudrA meM AsIna hai| yaha pratimA lagabhaga 1.5 phITa U~cI hai tathA vi. saM. 2465 meM pratiSThita hai| ___19. sIr3hiyoM se nIce utarane para cAra jinAlaya eka paMkti meM haiN| inameM se prathama neminAtha jinAlaya hai| isameM bhagavAna neminAtha svAmI kI saM. 2012 meM pratiSThita zveta varNa kI padmAsana pratimA pratiSThita hai| ___20. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM 1.25 phITa avagAhanA kI AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA bhI zveta. varNa kI hai| 21. ajitanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM zyAma varNa kI lagabhaga 2 phITa U~cI bhagavAna ajitanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake pAdmUla meM prazasti nahIM dI gaI hai| 22. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| yaha padmAsana pratimA lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI hai| pratimA kA varNa zyAma hai tathA vi. saM. 1858 kI pratiSThita hai| isa jinAlaya meM choTI-choTI anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI haiN| 23. RSabhadeva jinAlaya- isa jinAlaya meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhanAtha kI lagabhaga 4 phITa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha jinAlaya bhI saM. 1858 kA nirmita hai vedikA para do caraNa-cihna bhI eka zilApaTa para utkIrNa haiN| 24. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI do pratimAoM ke atirikta bhagavAna zAntinAtha evaM bhagavAna pArzvanAtha kI kRSNa varNa pratimAyeM saM. 1548 meM pratiSThita hai| bhagavAna zAntinAtha kI vI. ni. saM. 2490 meM pratiSThita hai| 25. zAntinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM gaMdhakuTI meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| 26. isa meru sadRzya jinAlaya meM caraNa-cihna aMkita hai| 27. candraprabhu jinAlaya (meru sadRzya)- isa jinAlaya meM jInA car3hate hue tIna parikramA lagAne para Upara bhagavAna candraprabhu ke darzana hote haiN| isameM 1 phITa 2 iMca avagAhanA kI zveta pASANa kI saM. 2008 meM pratiSThita padmAsana pratimA AsIna hai| 28. meru maMdira ke nikaTa hI mAnastaMbha avasthita hai| 29. abhinaMdana nAtha jinAlaya- cauthe tIrthaMkara bhagavAna abhinaMdana nAtha kI zveta varNa kI padmAsana pratimA, jisakI avagAhanA 2.25 phITa hai, aura jo vIra ni. saM. 2478 meM pratiSThita hai, isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 30. candraprabhu jinAlaya- isameM bhagavAna candraprabhu kI 1.25 phITa U~cI zveta varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pAdmUla meM prazasti nahIM dI gaI hai| 48 - madhya bhArata ke jaina tIrva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. RSabhadeva jinAlaya - lagabhaga 2.25 phITa avagAhanA kI zveta varNa kI saM. 1952 meM pratiSThita bhagavAna RSabhanAtha kI padmAsana pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 32. isa jinAlaya meM caraNa - cihna sthita haiM / 33. ajitanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM zyAma varNa kI lagabhaga 5 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna ajitanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratiSThAkAla saM. 1948 hai| 34. candraprabhu jinAlaya - lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA vAlI zveta varNa kI padmAsana pratimA jo bhagavAna candraprabhu kI hai, isa jinAlaya meM pratiSThita hai / 35. pArzvanAtha jinAlaya - saM. 1995 meM pratiSThita bhagavAna pArzvanAtha kI zveta dhavala pratimA padmAsana mudrA meM isa jinAlaya meM AsIna hai / 36. candraprabhu jinAlaya - padmAsana mudrA meM sthita yaha pratimA eka phITa U~cI hai va zveta varNa kI hai, isameM prazasti nahIM hai / 37. candraprabhu jinAlaya - saM. 1942 meM pratiSThita zveta varNa kI yaha padmAsana pratimA bhagavAna candraprabhu kI hai, jisakI avagAhanA lagabhaga 1.25 phITa hai| isa jinAlaya meM kRSNavarNa kI eka anya tIrthaMkara pratimA bhI virAjamAna hai / 38. pArzvanAtha jinAlaya - saM. 1943 pratiSThita padmAsana mudrA meM AsIna lagabhaga 2 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA isa jinAlaya meM avasthita hai / 39. neminAtha jinAlaya - saM. 1943 meM pratiSThita padmAsana mudrA meM yaha pratimA lagabhaga 1.75 phITa U~cI hai va zveta varNa kI hai| yaha neminAtha bhagavAna kI pratimA hai| 40. candraprabhu jinAlaya - bhagavAna candraprabhu kI yaha pratimA zveta pASANa kI lagabhaga eka phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna hai| isakA pratiSThAkAla saM. 1942 hai| 41. pArzvanAtha jinAlaya - mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI 1943 meM pratiSThita kRSNa varNa kI padmAsana mudrA meM sthita pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 42. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM lagabhaga 5 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI kamalAsana para virAjamAna pratimA avasthita hai| 43. candraprabhu jinAlaya - mUMgiyA varNa kI lagabhaga 1.75 phITa U~cI yaha padmAsana pratimA 1943 meM pratiSThita hai va bhagavAna candraprabhu kI hai| 44. neminAtha jinAlaya- kRSNa pASANa kI vIra ni. saM. 2484 meM pratiSThita lagabhaga 1.25 phITa avagAhanA kI padmAsana pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 45. zAntinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM kamalAsana para virAjamAna bhagavAna zAntinAtha kI manohArI mUrti virAjamAna hai / madhya-bhArata ke jaina tIrtha 49
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkamagar3ha ISKM papaurA 30KM/A SKM jhAMsI) ahArajI pAnArI 140 KM sAgara vaMDA ghuvArA 25KM 25KM droNagiri 27 KM zAhagaDha 0 hIrApura bar3AmalaharA // 25 KM dalapatapura KM chatarapura - 55KM 15 KM 50KM nanAgira 15KM//35KM 100 KM bamIThA damoha SOKM khajurAho bakasvAhA 46. candraprabhu jinAlaya- 1.5 phITa avagAhanA kI yaha pratimA saM. 1983 meM pratiSThita hai; padmAsana mudrA meM bhagavAna candraprabhu kI hai| ___47. munisuvratanAtha jinAlaya- kRSNa pASANa kI lagabhaga 3 phITa avagAhanA kI yaha jina-pratimA padmAsana meM bhagavAna munisuvratanAtha kI hai| ___48. vAsupUjya jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna vAsupUjya kI pratimA virAjamAna hai| 49. munisuvratanAtha jinAlaya- 1943 meM pratiSThita yaha pratimA padmAsana mudrA meM AsIna hai; atibhavya va manohArI hai| isI jinAlaya ke kaMgUroM para baiThakara nAga-nAginI kA jor3A AcArya zrI vidyAsAgara jI ke pravacanoM kA lAbha letA thA va pravacana ke bAda calA jAtA thaa| 50. munisuvratanAtha jinAlaya- lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI yaha pratimA kRSNa varNa kI hai va bhagavAna munisuvratanAtha kI hai| isa pratimA ke pArzva bhAgoM meM tIrthaMkara pArzvanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| 51. vardhamAna jinAlaya-isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha rakta varNa kI pratimA lagabhaga 2 phITa avagAhanA kI hai| isa pratimA kA prakSAla karate samaya eka vizeSa dhvani nikalatI hai| isa pratimA ko kisI strI ne azuddha dazA meM sparza kara liyA thA; taba yahAM atizaya huA thaa| 52. mallinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna mallinAtha 50 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI pratimA virAjamAna hai| yaha padmAsana mudrA meM hai| isake pArzva bhAgoM meM bhagavAna candraprabhu kI padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| 53. yaha atiprAcIna jinAlaya hai| yahIM 100 varSa pUrva svapna dekara 13 pratimAyeM bhUgarbha se prakaTa huI thii| 9 phaNa kI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA bhI yahAM virAjamAna hai| yahAM saM. 1109 kA eka zilAlekha bhI utkIrNa hai| bhUgarbha meM prApta 9 pratimAyeM mukhya vedI para virAjamAna hai| yahIM rakta varNa kI khaDgAsana pASANa nirmita eka pratimA bhI sthApita hai| ina mUrtiyoM meM eka gomeda yakSa va ambikA devI kI hai jo 3 phITa U~cI hai| yaha dezI pASANa kI bhUre raMga kI hai| devI goda meM bAlaka liye hue hai| yakSa va yakSiNI donoM hI alaMkRta dazA meM hai| Amra zAkhAoM para eka vAnara dikhAI detA hai| usake Upara bhagavAna neminAtha kI padmAsana pratimA utkIrNa hai| yahIM 4 phITa U~cI eka bhagavAna RSabhanAtha kI pratimA bhI hai| jisake sira para tIna chatra bane haiN| donoM pArzva bhAgoM meM AkAzagAmI gaMdharva hai| pratimA ke caraNoM ke donoM ora camara lie indra vinayavata mudrA meM khar3e haiN| 54. bhagavAna zAntinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM padmAsana mudrA meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| ___55. kuMthunAtha jinAlaya- isameM padmAsana mudrA meM bhagavAna kuMthunAtha kI pratimA virAjamAna hai| 56. pArzvanAtha caubIsa jinAlaya- yaha isa tIrtha-kSetra kA aMtima navanirmita vizAla jinAlaya hai| bAdAmI raMga kI bhagavAna pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA isa jinAlaya kA mUla AkarSaNa hai| yaha pratimA zAstrokta avagAhanA vAlI binA phaNAvalI yukta lagabhaga 11 phITa U~cI hai| mUrti kI bhAva-bhaMgimAyeM va zAnta mudrA dekhate hI banatI hai| yaha pratimA tIna chatra, bhAmaMDala va camarendroM sahita hai| isakI pratiSThA vIra ni. saM. 2478 meM huI thii| caraNa caukI para sarpa banA huA hai vAdyavAdaka pratimA ke adhobhAga meM sthita hai| isI vizAla kakSa meM caubIsI banI hai, jisameM caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAyeM kramika rUpa se virAjamAna hai| haoNla ke eka kinAre lagabhaga 5.5 phITa avagAhanA kI khaDgAsana mudrA meM bhagavAna bAhubalI kI pratimA virAjamAna hai| jabaki dUsarI ora yahAM se mokSaprApta hue munirAjoM kI 5 khaDgAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM munizvara varadatta, zAyaradatta, munIndradatta, indradatta va guNadatta kI haiN| kSetra para yAtriyoM kI suvidhA ke lie Adhunikatama suvidhAoM se yukta jainadharmazAlAyeM bhI hai| sAdhuoM ko Thaharane ke lie saMta-nivAsa hai| isa kSetra para prativarSa agahana sudI 11 se 15 taka vArSika mele va rathotsava kA Ayojana kiyA jAtA hai| yadyapi kSetra sthita tAlAba meM machalI pakar3ane va zikAra ke pratibaMdha kA borDa avazya lagA hai; kintu sthAnIya loga tAlAba se berokaToka machalI pakar3ate dekhe jAte haiM, jo avaidha haiM va jise rokane kA prayAsa rAjya zAsana dvArA kiyA jAnA caahie| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 51
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha kSetra droNAgiri sAgara-chatarapura rAjamArga para sthita chatarapura jile kI bar3AmalaharA tahasIla mukhyAlaya se siddhakSetra mAtra sAta kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha kSetra bar3AmalaharA-ghuvArA pakke sar3aka mArga para sthita hai| yaha TIkamagar3ha-zAhagar3ha mArga para ghuvArA tahasIla mukhyAlaya se mAtra 22 kilomITara, papaurA jI se 56 kilomITara, khajurAho se 104 kilomITara, nainAgiri se 88 kilomITara va kuMDalapura se 147 kilomITara kI dUrI para sthita hai| isa siddhakSetra para parvata kI talahaTI meM eka vizAla caubIsI evaM do jaina maMdira sthita haiN| inameM caubIsI navanirmita hai| pahAr3I para lagabhaga 30 jinAlaya bane haiN| yaha siddhakSetra dazArNa (ghasAna) kI sahAyaka nadiyoM ke bIca suramya pahAr3I para sthita hai| isa pahAr3I para cAroM ora prAkRtika nIravatA ke bIca prAkRtika sauMdarya bikharA par3A hai| isa kSetra ke eka ora zyAmalI (zyAmarI) nadI bahatI hai to dUsarI ora kalakala nAda karatI kAThana (candrabhAgA) nadI bahatI hai| isa siddhakSetra se gurudattAdi munizvaroM ke alAvA 3.5 karor3a muniyoM ne nirvANa prApta kiyA thA, jisase isa kSetra kA kaNa-kaNa ati pavitra hai| yahAM se kucha dUrI para eka kheta meM muni zrI kI sAdhanA-sthalI sthita hai; jahAM Aja bhI kisAna khetI nahIM karate haiN| kahate haiM yahIM munirAja para upasarga AyA thaa| parvata para sthita guphA gurudatta munirAja kI tapobhUmi thii| isa guphA meM kucha dUra taka yAtrI AsAnI se praveza kara jAte haiN| prAkRta nirvANakAMDa meM nimnAMkita padya isa kSetra ko siddha-kSetra siddha karatA hai| phalahor3I bar3agAme pazcima bhAyammi droNagiri sihre| gurudattAdi muNindA NivvANa gayA Namo tesiN|| mUlasaMgha balAtkAragaNa sUrata zAkhA ke prasiddha bhaTTAraka vidyAnandi ke ziSya bhaTTAraka zrutasAgara jI ne bodhaprAbhRta ko 27vIM gAthA kI TIkA meM isa tIrtha-kSetra kA ullekha kiyA hai (15vIM sdii)| nirvANakAMDa aura nirvANa bhakti ke alAvA isa tIrtha-kSetra kA ullekha bhagavatI ArAdhanA, ArAdhanA sAra, ArAdhanA kathA koSa Adi graMthoM meM bhI milatA hai| bhagavatI ArAdhanA meM AcArya zivakoTi likhate haiM hatyiNapura gurudatto saMvilithAlIva donnimttmmi| utjhanto adhimAsiya paDipaNNo uttama alN| 11552 / / arthAt hastinApura ke nivAsI gurudatta munirAja droNagiri parvata ke Upara saMbhali thAlI ke samAna jalate hue uttama artha ko prApta hue| 52 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra vaMdanA 1. bar3A pralaharA kI ora se kSetra meM praveza karate hI seMdapA grAma meM praveza ke pUrva zyAmalI nadI ke kinAre maidAnI bhAga para eka bhavya caubIsI kA nava nirmANa kiyA gayA hai| isa caubIsI meM caubIsa tIrthaMkaroM kI pRthaka-pRthaka vedikAoM para lagabhaga 4 phITa avagAhanA vAlI caubIsa pratimAyeM virAjamAna haiN| caubIsI ke madhya sthita eka vedikA para eka bar3e haoNla meM 6 phITa avagAhanA kI bhagavAna AdinAtha kI bhavya va manohArI pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke donoM ora do jinapratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| maMdira ke bAhara eka vizAla pravacana haoNla sthita hai| jahAM hajAroM zraddhAlu eka sAtha baiThakara pravacana lAbha le sakate haiN| kucha dUrI para hI saMta nivAsa banA huA hai, jahAM munigaNa zAnta vAtAvaraNa meM ghora tapazcaraNa karate haiN| 2. ahAte ke bAhara jAne para sar3aka ke dUsarI ora udAsIna Azrama eka pRthaka ahAte meM sthita hai| isa Azrama meM brahmacArI bhAI-bahaneM rahakara sAdhanA va dharmAmRta kA - pAna karate haiN| isI ahAte meM eka nava nirmita bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya va eka vardhamAna jinAlaya bhI haiN| yahAM se lagabhaga AdhA kilomITara kI dUrI para sar3aka ke bAyIM ora kameTI kAryAlaya va aneka dharmazAlAyeM sthita haiN| yahAM yAtriyoM ko Thaharane ke lie sabhI Adhunika suvidhAyeM upalabdha haiN| yaha sabhI talahaTI meM hI sthita haiN| 3. dharmazAlA ke bAhara eka prAcIna bhavya jinAlaya sthita hai| jinAlaya meM praveza karate hI sAmane sthita prathama vedI para saM. 1903 meM pratiSThita prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhanAtha kI atimanojJa padmAsana pratimA virAjamAna hai| vedikA para aneka tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| pArzva bhAga meM sthita dUsarI vedikA para bhI aneka jinabimba sthApita haiN| yahIM aSTadhAtu se nirmita samavazaraNa kI racanA bhI hai| dUsarI vedikA para bhagavAna zAntinAtha kI zveta varNa kI lagabhaga 1 phITa 9 iMca U~cI saM. 2011 kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| yahAM se kSetra darzana ko samIpastha pahAr3I para jAnA hotA hai| pahAr3I para jAne ke lie laMbA sar3aka mArga bhI hai| paidala yAtrI lagabhaga 250 sIr3hiyAM car3hakara parvata para pahuMcate haiN| parikramA-patha kI vaMdanA prAraMbha karane ke pUrva yAtrI ko sarvaprathama eka caukora kakSa milatA hai jahAM vartamAna meM yAtriyoM ko zuddha jala dene kI vyavasthA hai| yaha bhavana pUjya zrI gaNeza prasAda varNI kI smRti svarUpa eka pustakAlaya ke rUpa meM kSetra para nirmita karAyA gayA thaa| parantu jisameM pustakAlaya Adi kucha bhI sthApita nahIM hai| vaMdanA kA parikramA-patha yahI se prAraMbha hotA hai aura yahIM Akara samApta hotA hai| parvatarAja para kula 46 jagaha darzana hai| ye sabhI jinAlaya va chatariyAM eka parikramApatha para sthita haiN| parikramApatha lagabhaga eka kilomITara se adhika hai| parikramA va darzana bAyIM ora se prAraMbha karate haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 5
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. supArzvanAtha jinAlaya- parikramA-patha kA yaha prathama jinAlaya hai; jisameM sAtaveM tIrthaMkara bhagavAna supArzvanAtha kI atimanojJa bhavya pratimA virAjamAna hai| ise kAMca kA maMdira bhI kahate haiM, kyoMki isa jinAlaya ke aMdara raMgIna kAMca se manamohaka kArIgarI kI gaI hai| isa jinAlaya meM saM. 1938 meM pratiSThita lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI padmAsana pratimA AsIna hai| ___5. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM saM. 2021 meM pratiSThita bhagavAna candraprabhu kI zveta varNa kI lagabhaga paune do phITa U~cI bhavya padmAsana pratimA virAjamAna hai| 6. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM teisaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha bhavya pratimA lagabhaga 3 phITa U~cI sahana phaNAvalI yukta saM. 1918 kI pratiSThita hai| 7. AdinAtha jinAlaya- bhagavAna AdinAtha kI kRSNa varNa pratimA padmAsana mudrA meM isa jinAlaya meM virAjamAna hai| yaha pratimA lagabhaga 3.5 phITa U~cI saM. 1918 meM pratiSThita hai| 8. ajitanAtha jinAlaya- dUsare tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha kI lagabhaga 2 phITa U~cI mUgiyAM varNa kI yaha padmAsana pratimA bhI 1918 meM pratiSThita hai| 9. AdinAtha jinAlaya- yaha jinAlaya bhI 1918 meM nirmita hai, jisameM lagabhaga 2 phITa avagAhanA kI padmAsana pratimA AsIna hai| uparokta cAroM jinAlaya eka hI samaya ke haiN| ___10-12. yaha eka vizAla jinAlaya hai; jisameM alaga-alaga vedikAoM para bhagavAna pArzvanAtha, bhagavAna candraprabhu, bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna AdinAtha jI ke alAvA eka anya tIrthaMkara pratimA bhI virAjamAna hai| bhagavAna pArzvanAtha va AdinAtha kI mUrtiyAM 16vIM zatAbdI kI va atimanojJa hai| ye saM. 1542-48 meM pratiSThita haiN| 13. candraprabhu chatarI- isa chatarI meM AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu jI ke caraNa-cihna aMkita haiM 14. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM candraprabhu bhagavAna kI atimanojJa va manabhAvana pratimA virAmAna hai| 15-17. isake Age darzanArthI Age bar3hatA huA AcArya zrI zAntisAgara jI, muni zrI vIrasAgara jI va muni zrI zivasAgara kI vediyoM meM sthita unake caraNa-cihnoM para apane zraddhA-sumana arpita karatA huA dIkSA-vana ke pAsa se gujaratA hai| ___18. parikramA-patha ke madhya meM 10veM tIrthaMkara bhagavAna zItalanAtha jI kA choTA kintu bhavya jinAlaya sthita hai| yahAM pahuMcakara zItala maMda-pavana ke 54 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhokoM se va bhagavAna zItalanAtha jI ke darzana se tIrtha yAtriyoM kA mana zItala ho jAtA hai| yahAM cAroM ora prAkRtika sauMdarya kI anupama chaTA bikharI najara AtI hai| 19. tatpazcAt darzaka Age bar3hatA huA rasoiyana kI mar3hiyA sthita jinAlaya pahu~catA hai; jahAM bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI rahita pratimA virAjamAna hai| 20-21. parikramA-patha se haTakara kucha sIr3hiyAM car3hane para hama AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke caraNa-cihna vAlI vedI para pahu~cate hai| pAsa hI eka anya chatrI para jo guNadatta munirAja kI svAdhyAya-sthalI hai; usa para unake caraNa-cihna aMkita haiN| zraddhAlu yahAM vinamratA se unake caraNoM meM apanA mastaka rakhatA hai| 22. nirvANa guphA- yaha kitanI gaharI hai yaha to nahIM kahA jA sakatA; kintu nizcita hI yaha kAphI gaharI hogii| isa guphA meM darzanArthI prakAza kI vyavasthA kara kAphI dUra taka AsAnI se praveza kara sakatA hai| kahA jAtA hai ki isI guphA se munizvara gurudatta jI ne nirvANa prApta kiyA thaa| yahAM caraNa cinha sthita haiN| ____23. isI guphA ke bAhara eka choTe se kamare meM saMgrahAlaya sthita hai, jisameM eka zilA prastara para pUjya gurudatta munirAja ke Upara Aye upasarga kA citraNa kiyA gayA hai| kucha khaMDita pratimAyeM bhI yahAM rakhI gaI haiN| bAhara munirAja ke caraNa-cihna bhI bane hue haiN| __ 24. pArzvanAtha jinAlaya- saM. 1615 meM pratiSThita bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI rahita pratimA jo padamAsana meM hai| isa jinAlaya meM virAjamAna hai| ___ 25. yaha isa kSetra kA eka prAcIna jinAlaya hai| jisameM 1541 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI pratimA virAjamAna hai isa jinAlaya kA daravAjA kAphI choTA hai| ___26. meru maMdira- isa jinAlaya meM jIne car3hatA huA tIna parikramA pUrNa kara zraddhAlu meru ke Upara virAjamAna zrI jI ke darzana karatA hai| isa jinAlaya meM 1543 meM pratiSThita AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| 27. aba zraddhAlu mere matAnusAra isa kSetra ke sabase prAcIna sthala para pahu~catA hai| jahAM eka pASANa nirmita adbhuta mAnastaMbha banA huA hai| yaha mAnastaMbha aneka vizeSatAyeM lie hue hai| prathama-yaha atiprAcIna pASANa nirmita hai| dvitIyaisake cAroM ora Upara pratyeka dizA meM caubIsI sthita hai; arthAt choTI-choTI 24 jina-pratimAyeM cAroM ora ukerI gaI haiN| tRtIya- isake nIce cAroM dizAoM meM cAra tIrthaMkara pratimAyeM pratyeka dizA meM eka-eka banI huI hai| ina cAra meM se tIna pratimAyeM khaDgAsana va eka padmAsana meM sthita hai| mAnastaMbha ke cAroM ora pratyeka madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 55
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dizA meM cAra deviyoM kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| mAnastaMbha ke cAroM ora gaharAI hai| yaha mAnastaMbha lagabhaga 10 phITa U~cA hai| 28. arahanAtha jinAlaya- bhagavAna arahanAtha kI pASANa nirmita prAcIna pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 29. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kA jinabimba sthApita hai| 30. vardhamAna jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI khaDgAsana pratimA pratiSThita hai| yaha jina-pratimA pASANa nirmita atiprAcIna hai; jisameM prazasti bhI nahIM dI gaI hai| 31. supArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM lagabhaga 2.5 phITa U~cI kRSNa varNa kI bhagavAna supArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha saM. 1907 kI pratiSThita hai| ____32. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| 33. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM saM. 1548 meM pratiSThita bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| 34-35. ina donoM jinAlayoM meM bhagavAna AdinAtha jI va bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| 36. yaha jinAlaya nayA banA hai va abhI adhUrA hai| isameM gurudatta munirAja kI eka bhavya va vizAla pratimA pratiSThita kI gaI hai| 37. isa jinAlaya meM saM. 1844 meM pratiSThita bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| ____38. isa jinAlaya meM saM. 1844 meM pratiSThita zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| 39. pArzvanAtha jinAlaya- yaha jinAlaya kAphI prAcIna hai, jisake aMdara saM. 1545 meM pratiSThita bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| eka anya mUrti para prazasti bhI nahIM hai| 40. mahAvIra jinAlaya- saM. 1881 meM pratiSThita bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 41-46. ina jinAlayoM meM kramazaH bhagavAna candraprabhu, bhagavAna neminAtha, bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna candraprabhu kI bhavya va manohArI pratimAyeM virAjamAna haiN| jisameM darzana kara mana ko asIma zAnti kA anubhava hotA hai| bhagavAna candraprabhu-jI kA jinAlaya parvata sthita jinAlayoM meM aMtima jinAlaya hai| candraprabhu kI pratimA padmAsana mudrA meM zveta saMgamaramara se nirmita hai| 56 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAThana nadI ke pAra usI ke taTa para siddhAyatana nAmaka sthala vikasita kiyA gayA hai / yaha eka vizAla parisara meM sthita dharmazAlA va kAryAlaya sahita hai| praveza dvAra ke pAsa bhavya mAnastaMbha kI racanA hai| pAsa hI samavazaraNa jinAlaya sthita hai| Age dhavala saMgamaramara se nirmita eka bhavya manohArI va kalAtmaka jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| yaha jinAlaya do maMjilA hai| mUla maMdira meM nIce sImaMdhara svAmI kI lagabhaga 6 phITa U~cI pratimA pratiSThita hai va isI se saMbaMdhita videha kSetra ke bIsa tIrthaMkaroM ke jinAlaya bhI haiN| UparI tala para tIna sthAnoM para darzana haiN| bIca meM bhagavAna RSabhanAtha jI ke donoM ora bharata - bAhubalI kI pratimAyeM haiN| eka tarapha muni gurudatta kI pratimA hai / anya jAnakAriyAM 1. kSetra para prazikSaNa saMsthAna 1999 se saMcAlita hai, jo digaMbara tIrtha kSetra kameTI dvArA saMcAlita saMsthA hai / 2. kSetra para niHzulka dhArmika auSadhAlaya bhI saMcAlita hai| 3. yAtriyoM kI suvidhA ke lie kSetra para eka bhojanAlaya saMcAlita hai / 4. isa parvata rAja para riyAsata ke samaya se zikAra pUrNataH pratibaMdhita hai| 5. isa tIrtha kSetra ko pUjya kSu. zrI gaNeza prasAda jI varNI dvArA laghu sammeda zikhara kI saMjJA dI gaI / 6. yahAM phAlguna ke prAraMbha meM melA lagatA hai / 7. kSetra para puSpadanta saMskRta vidyAlaya bhI calatA hai| 8. yaha siddhakSetra hai evaM yahAM darzanoM se apUrva zAnti milatI hai / atizaya kSetra pArzvagiri (bhagavAM chatarapura) yaha atizaya kSetra bar3AmalaharA - ghuvArA sar3aka mArga para sthita hai| isa kSetra kI dUrI TIkamagar3ha se 50 kilomITara, droNagirI se 10 kilomITara hai| yahAM gAMva meM do prAcIna jinAlaya sthita haiM, jinameM atizayakArI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| pahAr3I para zrI sammeda zikhara tIrtha kSetra kI racanA kI pratikRti prastuta kara vediyoM para caraNa banAe gaye haiN| yahAM eka jinAlaya bhI sthita hai| cAroM ora prAkRtika suMdaratA - bikharI par3I hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha 57
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra zreyAMsagiri (sIrAgiri) yaha kalA tIrtha apane Apa meM anUThA hai| yaha tIrtha-kSetra jhAMsI-rIvA sar3aka mArga para pannA jile meM sthita devendra nagara kasbe se salehA tathA vahAM se Age grAma nacanA ke samIpa sthita hai| yahAM taka pakkA sar3aka mArga hai| yahAM pahuMcane se pUrva vizvaprasiddha paryaTana sthala khajurAho ke darzana kiye jA sakate haiN| pannA vanya abhyAraNa kI saira kI jA sakatI hai evaM pannA jile kI hIrA khadAnoM ko bhI dekhA jA sakatA hai| yaha tIrtha sthala devendra nagara se 40 kilomITara va pannA se 60 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha atiprAcIna tIrtha-kSetra suramya parvata para sthita hai| paricaya- isa tIrtha-kSetra kA prAcIna nAma sIrAgiri hai; jo madhu makkhiyoM ke chattoM se jharane vAle madhu "sIrA" ke nAma se pdd'aa| pahale yahAM ghanA jaMgala thaa| isa tIrtha-kSetra ko prakAza meM lAne kA pramukha zreya parama pUjya AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja ko hai, jinhoMne yahAM apanA prathama cAturmAsa gunaura grAma meM kiyA thA, jo isa kSetra ke nikaTa hai| tabhI yaha mahAna tIrtha-kSetra punaH prakAza meM aayaa| munirAja ke caraNa raja isa bhUmi para par3ane se grAma gunaura kA jala saMkaTa hamezA hamezA ke lie dUra ho gyaa| yaha isa tIrtha-kSetra kA eka mahAna atizaya thaa| dhIredhIre yahAM ke mUla nivAsiyoM kI daridratA bhI dUra hone lagI; yaha isa tIrtha-kSetra kA dUsarA atizaya thaa| isa tIrtha-kSetra meM atiprAcIna jinabimba akRtrima guphA maMdiroM meM apane mUla svarUpa meM sthita hai, yahAM Ane para va jinabimboM ke darzana karane para darzanArthiyoM ko eka apUrva sukha va zAnti kI anubhUti hotI hai| yaha isa tIrtha-kSetra kI eka vizeSatA hai| kintu ina atiprAcIna akRtrima caityAlayoM ko jo pahAr3I ke madhya va UparI bhAga meM sthita haiM; pahAr3I para sthita patthara kI khadAnoM meM kie jAne vAle visphoToM se kSati honA prAraMbha ho gayA hai| yadi samaya rahate ina khadAnoM ko baMda nahIM kiyA gayA to ye akRtrima caityAlaya dhIre dhIre apanA mUla svarUpa kho deNge| isa kSetra ke jIrNoddhAra vikAsa hetu sarvaprathama parama pUjya muni zrI supArzva sAgara ne ullekhanIya yogadAna kiyA thaa| isa kSetra ke uddhAra meM AcArya virAga sAgara jI ne vizeSa ruci lii| san 1991 ke yahAM kie gae prathama cAturmAsa meM AcArya zrI virAga sAgara jI ne isa kSetra ko zreyAMsagiri nAma diyaa| yahIM se isa kSetra ke vikAsa kI gAthA bhI prAraMbha hotI hai| Apane punaH isa kSetra ko jana-jana kI nigAha meM lAne ke lie isa kSetra para san 2000 ke AsapAsa apanA dUsarA cAturmAsa bhI saMpanna kiyaa| jinAlaya- yaha tIrtha-kSetra grAma nacanA jo caturmukhI zaMkara kI mUrti tathA bauddha saMskRti ke prAcIna avazeSoM ke lie prasiddha hai, se dakSiNa kI ora eka suramya 58 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahAr3I para lagabhaga gAMva se AdhA kilomITara kI dUrI para sthita hai| yahAM vanoM se ghirI isa suMdara pahAr3I para sIr3hiyoM ke bAyIM ora pAMca guphA maMdira (akRtrima caityAlaya) sthita haiM va dAyIM ora bhI eka guphA maMdira sthita hai| 1. samatala maidAnI bhAga se lagabhaga 500 sIr3hiyAM car3hane para prathama guphA maMdira milatA hai| yaha akRtrima caityAlaya 32 phITa caur3A va lagabhaga 12 phITa U~cA hai| isa akRtrima caityAlaya meM jainadharma ke aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI dezI pASANa se nirmita camatkArI va atimanojJa pratimA padmAsana meM AsIna hai / isa pratimA kI mukhAkRti ke pIche eka prabhAmaMDala hai| mUrti ke donoM ora ur3ate hue gaMdharva utkIrNa hai| inameM se eka ke hAtha meM puSpamAlA va dUsare ke hAtha meM dIpaka hai| pratimA ke donoM ora do cAmaradhArI indroM kI mUrtiyAM bhI banIM huI haiM, jinake mukuTa kuSANakAlIna pratimAoM jaise haiM / pratimA ke pAla meM dharmacakra banA huA hai va isa dharmacakra ke donoM ora daMpatti yugala kI bhakti mudrA yukta mUrtiyAM banI huI haiM, jo puSpamAlA, dhUpa dAna va zrI phala se yukta 'haiN| inake donoM ora parAkramI siMha bane hue haiN| yaha pratimA lagabhaga 2000 varSa prAcIna tIsarI zatAbdI kI hai| pratimA kI avagAhanA 38x60X14 iMca hai| arthAt ye 5 phITa U~cI haiM / jJAtavya hai ki pUrvavartI Adya gupta kAla kI tIrthaMkara pratimAoM meM tIrthaMkaroM ke pratIka cihna banAne kI prathA nahIM thI / isI guphA maMdira meM bhagavAna pArzvanAtha kI eka prAcIna kAyotsarga mudrA meM sthita pratimA bhI virAjamAna hai; jisakI avagAhanA 20x45x7 iMca hai arthAt yaha lagabhaga 4 phITa U~cI hai| isa guphA maMdira ke zikhara kA nirmANa san 1991 meM AcArya zrI virAga sAgara kI preraNA se salehA nivAsI zrI vijaya kumAra jI dvArA karAyA gayA thA / jJAtavya hai ki prAraMbhika kAla meM IzA ke janma ke AsapAsa va pUrva bhagavAna RSabhanAtha kI pratimAoM ko jaTAoM sahita banAyA jAtA thA va bhagavAna pArzvanAtha jI kI pratimAoM ke zirobhAga meM phaNAvalI banAne kI paraMparA thI / 2. ise guphA kra. do bhI kahate haiM / yaha guphA 9 phITa caur3I, 6 phITa U~cI va 7 phITa laMbI hai| isa guphA meM 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI 4 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| isa mUrti kI avagAhanA 23x48x9 iMca haiN| yaha pratimA saMbhavataH IsA kI chaThavIM zatAbdI kI hai| mUrti ke pRSTha bhAga meM bhagavAna ke yakSa dhareNandra kA aMkana hai| pratimA ke zIrSa bhAga para donoM ora ur3ate hue mAlAdhArI deva bane hue haiN| yaha pratimA gvAliyara saMgrahAlaya meM rakhI paravartI guptakAla kI usa pratimA jaisI hI hai, jo veza nagara (vidizA) se prApta huI thI / 3. ise bar3e bAbA kI guphA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| yaha guphA 28 phITa caur3I va 7 phITa U~cI hai / isa akRtrima caityAlaya meM Adi tIrthaMkara bhagavAna madhya-bhArata ke jaina tIrtha 59
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabhadeva kI bhavya, AkarSaka, manojJa, manabhAvana va atiprAcIna pratimA virAjamAna haiN| yaha jinabimba lagabhaga 6 phITa U~cA padmAsana mudrA meM hai| isakI avagAhanA 39x58x18 iMca hai| yaha isa tIrtha-kSetra meM sthita sabhI jina-pratimAoM meM sabase prAcIna va sabase bar3I hai| pratimA ke pIche Upara kI ora dAMyeM va bAMyeM do vidyAdharoM kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiM, jo kramazaH phUlamAlA va dIpaka liye haiN| pratimA ke mukha-maMDala ke cAroM ora sthita prabhA maMDala (AbhAmaMDala) kI zobhA to dekhate hI banatI hai| pratimA ke pArzva bhAgoM meM cAmaradhArI indroM kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiM; jo kuSANa kAlIna haiN| mUrti ke pAdapITha para dharmacakra banA hai| pAdapITha ke donoM ora siMhAsana ke do siMha aMkita haiN| isa pratimA ke pAdmUla meM tIrthaMkara cihna nahIM hai| nizcita hI ye durlabha pratimA tIsarI zatAbdI ke pUrva kI hai| mathurA ke prasiddha kaMkAlI TIlA se prApta jina pratimAoM ke sadRzya hI yaha jina-pratimA bhI hai| jinabimba ke donoM kaMdhoM para jaTAyeM utkIrNa haiM; jo yaha siddha karane ke lie paryApta haiM ki yaha jina-pratimA prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI hai| zraddhAlu kA mana yahAM se haTane ko nahIM hotA; yaha jinabimba kA pramukha AkarSaNa hai| __4. yaha guphA maMdira 12 phITa caur3A va 20 phITa U~cA hai yaha akRtrima jina caityAlaya yahAM sthita sabhI caityAlayoM meM sabase U~cA hai| yahAM pahale jainadharma ke prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI ati manabhAvana pratimA kAyotsarga mudrA meM sthApita thii| kintu surakSA ke abhAva ke kAraNa mUrti taskaroM ne isa pratimA ko 20vIM zatAbdI ke madhya meM curA liyaa| aba isa guphA meM tIrthaMkara caraNa-cihna aMkita hai| 5. yaha bAyIM ora kI sabase pahalI guphA hai kintu isameM bhI koI jinapratimA virAjamAna nahIM hai| saMbhavataH pahale kabhI isameM jina-pratimAyeM virAjamAna rahI ho| 6. sIr3hiyoM ke dAyIM ora kAphI dUrI para sthita isa guphA maMdira meM pahale bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA sthApita thI; jise surakSA kAraNoM se aba talahaTI sthita navIna jinAlaya meM sthApita kara diyA gayA hai| aba isa guphA meM caraNa- cihna rakhe hue haiN| isa guphA maMdira meM zrI vimalasAgara jI mahArAja jaba darzana karane jAte the; to aksara eka zeranI apane bacce ke sAtha isa guphA meM A jAyA karatI thii| ataH mahArAja zrI kI surakSA ko dhyAna meM rakhakara yahAM kI jina-pratimA ko talahaTI maMdira meM virAjamAna kara diyA gayA thaa| 7. talahaTI kA navIna jinAlaya- isa jinAlaya kA nirmANa 20vIM sadI ke anta meM kiyA gayA hai| isI jinAlaya meM 6vIM guphA sthita pArzvanAtha kI pratimA ko virAjamAna kiyA gayA hai| anya pratimA bhI yahAM virAjamAna hai| ise zreyAMsanAtha jinAlaya ke nAma se jAnate haiN| 60 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya sUcanAeM ___ 1. parvata para do anya guphAyeM bhI haiM, jo vartamAna meM khAlI par3I haiM, kintu nizcita hI pUrva meM yahAM jinabimba sthApita rahe hoNge| eka guphA ko siMha guphA kahate hai; kyoMki Aja bhI yahAM siMha AkAra rahane lagate haiN| 2. pannA ke saMgrahAlaya meM do jina-pratimAyeM isI kSetra se lAkara rakhI gaI haiN| jinake darzana saMgrahAlaya meM kie jA sakate haiN| ye jina-pratimAyeM atimanojJa haiN| 3. yahAM eka caubIsI kA bhI nirmANa kiyA gayA hai| isa tIrtha-kSetra para yAtriyoM ko rUkane ke lie dharmazAlA bhI banI huI hai| saMtoM ke nivAsa kI vyavasthA bhI kSetra para hai| pAnI bijalI kI samucita vyavasthA kSetra para hai| AmA jilA pannA dhArmika AsthA para AdhArita . paryaTana kendra Hariram bAra harapara kAyamAna -satanA mizana 0baraTha asAvana damoha agastamAzrama saharasAsagire kumaMgala __ uttara madhya-bhArata ke jaina tIrtha.1
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra ajayagar3ha pannA jile kI tahasIla mukhyAlaya ajayagar3ha pannA se 20 kilomITara dUra tathA vizvaprasiddha durga kAliMjara se mAtra 32 kilomITara dUrI para sthita hai| ajayagar3ha kasbe ke samIpa prAcIna ajayagar3ha kA kilA eka suramya pahAr3I para sthita hai| kile ke uttarI dvAra ko kAliMjara dvAra tathA da.pU. dvAra ko tArahaunI dvAra ke nAma se jAnA jAtA hai| uttarI dvAra meM praveza karate hI durga kI caTTAnoM meM do bar3e garta haiM; jinheM gaMgA yamunA ke nAma se jAnA jAtA hai| inameM hamezA pAnI bharA rahatA hai| durga ke madhya meM eka bar3A tAlAba hai, jise ajayapAla kA tAlAba kahate haiN| isI tAlAba ke eka kinAre eka atyanta prAcIna jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha kI vizAla, manojJa, AkarSaka va atizayakArI pratimA virAjamAna hai, jo kAyotsarga mudrA meM avasthita hai| yaha pratimA 11vIM sadI kI hai| isI jinAlaya ke pAsa anya jinAlayoM ke avazeSa bikhare par3e haiN| Aja bhI jaMgala ke bIca sunasAna kile ke aMdara yaha pratimA zAnti kA saMdeza de rahI hai| tArahaunI dvAra ke pAsa kI caTTAnoM meM aneka paMktiyoM meM lagabhaga 50 jaina mUrtiyAM padmAsana avasthA meM virAjamAna haiN| ina pratimAoM ke pAsa gAya, bachar3A va sukhAsana meM caturbhuja devI pratimA bhI utkIrNa hai| jisakI goda meM eka bAlaka hai| yaha bhagavAna neminAtha kI yakSiNI devI ambikA kI mUrti ho sakatI hai| kile meM eka bhavya mAnastaMbha bhI banA huA hai, jisake Upara saiMkar3oM jaina pratimAyeM utkIrNa haiN| parvata ke cAroM ora talahaTI meM va jaMgala meM bhI aneka jina pratimAyeM yahAM-vahAM par3I haiN| isa kile meM 16 zilAlekha upalabdha hue haiM, jo vi. saM. 1208 va 1372 ke bIca ke caMdela rAjAoM ke kAla ke haiN| caMdela rAjA candravaMzI the| eka zilAlekha meM candravaMza meM utpanna rAjA kIrti varmA, sulakSaNA varmA, jaya varmA, pRthvI varmA, madana varmA, trailokya varmA, yazovarmA va vIra varmA ke nAma aMkita haiN| 62 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha kSetra sonAgira svarNagiri, zramaNagiri yA sonAgiri siddhakSetra AgarA-bhopAla relave lAina para eka choTA sA relave sTezana hai| isa kSetra kI dUrI gvAliyara se 65 kilomITara tathA datiyA se 11 kilomITara hai| relave sTezana se kSetra taka pakkI sar3aka hai va sonAgiri se kSetra taka kI dUrI 4 kilomITara hai| yaha tIrtha kSetra eka suramya prAkRtika pahAr3I para sthita hai / talahaTI meM bhI aneka jinAlaya haiM / isa siddhakSetra se naMga-anaMga mahAmunirAjoM ke alAvA 5.5 karor3a aura munirAjoM ne bhI mokSa prApta kiyA thA / prAkRNa nirvANa kANDa meM likhA haigaMgAgaMga kumAra koTI paMcaha muNivarA sahiA / sonAgiri vara sihare NibvANagayA Namo tesiM / / kucha jagaha saMvaNAgiri yA suvaNNagiri kA bhI ullekha AtA hai jinake artha saMskRta meM kramazaH zramaNagiri va suvarNagiri hote haiM / yaha zramaNoM kI tapobhUmi rahI hai / naMga- anaMga munirAja yodheya deza ke zrIpura nagara ke nareza ariMjaya vizAla ke putra the| eka bAra mAlavA deza ke ariSTapura meM AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu jI kA samavazaraNa aayaa| samAcAra suna rAjA dhanaMjaya, amRtavijaya, naMga-anaMga Adi unake samavazaraNa meM pahu~ce va sabane candraprabhu bhagavAna ke caraNoM kI pUjA kI, vahIM bhagavAna kA hitopadeza huA; jise sunakara ukta sabhI rAjA va rAjakumAroM ko vairAgya ho gyaa| una sabane vahIM bhagavAna ke caraNoM meM muni dIkSA le lI aura bhI 1500 rAjAoM ne isa avasara para dIkSA lI / eka bAra ujjainI nareza zrI datta kI rAnI ke koI saMtAna nahIM thI / taba do cAraNariddhi dhArI muniyoM ne rAjA se yAtrAsaMgha nikAlakara svarNagiri kI yAtrA karane ko khaa| jaba yAtrA saMgha vahAM pahu~cA; to bhagavAna candraprabhu bhagavAna kA samavazaraNa svarNagiri para virAjamAna thaa| taba inako suvarNabhadra nAmaka putra kI prApti huI / eka bAra muni naMga- anaMga bhI aneka muniyoM ke sAtha vihAra karate hue isa pAvana parvata para pdhaare| yahAM unhoMne ghora tapazcaraNa kara kevalajJAna kI prApti kI / bAda meM ve aneka munirAjoM ke sAtha isI parvata se mokSa pdhaare| kucha samaya pazcAt rAjA zrI datta ke putra suvarNabhadra ne bhI eka vizAla tIrthayAtrA saMgha nikAlA / darzana kara vApisa Ane ke bAda kucha dinoM pazcAt suvarNabhadra ko bhI vairAgya prApta ho gayA / unhoMne munivrata dhAraNa kara isI parvata para tapasyA kara karmoM kA kSaya kiyA va pAMca hajAra muniyoM ke sAtha sonAgiri se hI mokSa pdhaare| 1 isa tIrtha kSetra para kucha milAkara 132 se bhI adhika jinAlaya haiM / akele parvata para hI caubIsI milAkara lagabhaga 105 se adhika jinAlaya hai / talahaTI meM bhI 27 zikharabaMda bhavya va AkarSaka jinAlaya haiM / parvata para sIdhI car3hAI na 1 madhya-bhArata ke jaina tIrtha 63
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone ke kAraNa vaMdanA karanA kAphI AsAna hai| saMpUrNa parikramA patha para pakkA mArga va sIr3hiyAM banIM huI haiM / tIrtha kSetra kI pahAr3I kI parikramA ke lie bhI eka mArga parvata ke cAroM ora banA hai; jisake bIca-bIca meM chatriyA~ bhI banIM huI haiN| parvatarAja para jinAlaya ke atirikta choTe-choTe sarovara kuMDa Adi bhI baneM haiN| nAriyala kuMDa va bajanI zilA parvata sthita darzanIya sthala haiN| parvata para 77 prAcIna jinAlaya haiN| kucha naye bhI bana gaye haiN| kSetra para yAtriyoM kI suvidhA ke lie lagabhaga 25 dharmazAlAyeM banIM huI haiN| aneka dharmazAlAoM meM tIrthayAtriyoM ke lie niHzulka bhojana kI suvidhA upalabdha hai| kucha dharmazAlAoM meM Adhunikatama suvidhAyeM bhI haiN| kSetra kAryAlaya dillI vAloM kI dharmazAlA meM hai| talahaTI meM sthita 27 jinAlayoM kA vivaraNa hai: 1. terahapaMthI AmnAya digaMbara jaina maMdira 2. kharauA jaina samAja kA digaMbara jaina maMdira 3. gola zRMgAra jaina samAja kA digaMbara jaina maMdira 4. padmAvatI puravAra jaina samAja eTA kA digaMbara jaina maMdira 5. terahapaMthI AmnAya digaMbara jaina maMdira, sarAphA bAjAra, lazkara 6. terahapaMthI AmnAya digaMbara jaina maMdira 7. jaisavAla digaMbara jaina maMdira murAra vAloM kA 8. sva. bhaTTAraka candrabhUSaNa jI kA digaMbara jaina maMdira 9. sva. bhaTTAraka candrabhUSaNa jI kA digaMbara jaina maMdira 10. kuMdakuMda kahAna nirvANa bhUmiyAM va bAhubalI digaMbara jaina maMdira 11. a. bhA. syAdvAda zikSaNa sImita kA bhagavAna pArzvanAtha digaMbara jaina maMdira 12. AdinAtha digaMbara jaina maMdira 13. paMcameru maMdira 14. naMgAnaMga digaMbara jaina paramAgama kA candraprabhu jinAlaya 15. dosI jinAlaya 16. zItalanAtha jinAlaya bhaTTAraka koThI 17. manahara deva jinAlaya bhagavAna zAntinAtha jI ( 15 phITa U~cI khaDgAsana pratimA) jinAlaya | 18. Amola vAlI dharmazAlA meM paMca bAlayati jinAlaya 19. yahIM para navanirmita jinAlaya prathama tala para-nIce do caraNa chatriyAM 20. sahasraphaNI jinAlaya 21. guMdI lAla jI vaisAkhiyA jhAMsI vAloM kA jinAlaya 22. zrI sonAgiri digaMbara jaina tIrtha kSetra kameTI dillI vAloM kI dharmazAlA sthita 2 jinAlaya 23. bIsapaMthI AmnAya jinAlaya nIce caraNa, Upara 5 vedikAoM para darzana / 64 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24, 25 va 26. jaisavAla jaina samAja rAjAkher3A dharmazAlA ke tIna jinAlaya nIce do, prathama tala para eka sabhI jinAlaya zikhara sahita haiN| sabase prAcIna jinAlaya kra. 15 jo bIsapaMthI AmnAya caMpAbAga gvAliyara kA hai saM. 800 kA hai; jise gvAliyara ke bhaTTAraka ne banavAyA thaa| isa jinAlaya ke pAsa eka bar3I bAvarI hai| yahAM ke jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna arahanAtha kI pratimA virAjamAna hai| parvata para prAcIna 66 jinAlaya, 13 chatriyAM va 5 kSetrapAla ke sthAna haiN| yahAM kucha navIna jinAlaya kI racanA bhI huI hai| isa kSetra kI vyavasthA zrI digaMbara jaina sonAgiri siddhakSetra saMrakSiNI kameTI dvArA kI jAtI hai| talahaTI meM sthita jinAlayoM kI vyavasthAyeM alaga-alaga kameTiyAM dekhatI hai| rAtri meM bijalI kI rozanI meM yaha parvatarAja kisI alakApurI se kama nahIM lgtaa| prAkRtika vRkSoM ke bIca baMdara va mora sarvatra vicarate va apanI surIlI AvAja se kSetra ko guMjAyamAna karate rahate haiN| parvata para sthita jinAlayoM kA paricaya nimna prakAra hai___1. neminAtha jinAlaya : kSetra kA yaha prathama jinAlaya kSetra mArga ke dAyeM ora eka vizAla cabUtare para banA hai| isa jinAlaya meM 5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM kRSNa varNa kI saM. 1218 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI pratimA pratiSThApita hai| 2. neminAtha jinAlaya : yaha jinAlaya kSetra mArga ke Upara banA hai jahAM kucha sIr3hiyAM car3hakara jAnA par3atA hai| isa jinAlaya meM bhI bhagavAna neminAtha kI 2.25 phITa avagAhanA vAlI kRSNa varNa kI saM. 1888 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| ____3. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM zvetavarNa kI lagabhaga 1.5 phITa kI avagAhanA vAlI bhagavAna AdinAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakI pratiSThA saM. 1961 meM huI thii| chatrI kra. 1 isa chatrI meM munirAjoM ke caraNa virAjamAna haiN| 4. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya ke garbhagRha meM saM. 1855 meM pratiSThita bhagavAna AdinAtha kI lagabhaga 1 phITa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA bhI zveta varNa kI hai| chatrI kra 2- isa chatrI meM saM. 1888 meM pratiSThita 24 tIrthaMkaroM ke caraNa-cihna rakhe haiN| ____5. pArzvanAtha jinAlaya : lagabhaga 1.25 phITa kI avagAhanA kI zvetavarNa padmAsana pratimA virAjamAna hai; jo bhagavAna pArzvanAtha kI hai va saM. 1548 kI pratiSThita hai| 6. candraprabhu jinAlaya : saM. 1930 meM pratiSThita lagabhaga 1 phITa U~cI bhagavAna candraprabhu kI padmAsana pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 7. neminAtha jinAlaya : saM. 1889 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI madhya-bhArata ke jaina tIrya - 65
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNavarNa kI yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM hai; jisakI avagAhanA lagabhaga 3 phITa hai / parikara meM chatra, bhAmaMDala va deva bhI bane haiM / 8. padmaprabhu jinAlaya : lagabhaga 1 phITa avagAhanA vAlI zveta varNa kI bhagavAna padmaprabhu kI pratimA padmAsana mudrA meM isa jinAlaya meM prAMteSThiApita kI gaI hai| isa jinAlaya meM ardhamaMDapa bhI hai / 9. pArzvanAtha jinAlaya : 2 phITa U~cI bhavya va AkarSaka isa pratimA kA sthApanA varSa 1942 hai / yaha pratimA padmAsana mudrA meM zveta varNa kI hai / 1 10. pArzvanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI yukta kRSNa varNa kI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai / yaha pratimA lagabhaga 3 phITa U~cI hai| isakI pratiSThA saM. 1921 meM huI thI / bAyIM ora lagabhaga 2 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna abhinaMdana nAtha kI pratimA virAjamAna hai, jo naI hai| dAyIM ora svarNa varNa kI 2 phITa avagAhanA kI eka anya candraprabhu kI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| yaha bhI nava sthApita hai| maMdira vizAla hai; jisameM garbhagRha ke alAvA ardhamaMDapa va AMgana bhI hai / 11. AdinAtha jinAlaya : saM. 1827 meM pratiSThita zyAmavarNa kI lagabhaga 3.5 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna RSabhadeva kI pratimA isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM pratiSThApita kI gaI hai / isa jinAlaya meM ardhamaMDapa bhI hai| chatra, bhAmaMDala, hAthI para savAra deva Adi pratimA ke parikara meM utkIrNa haiM / 12. neminAtha jinAlaya : zyAma varNa kI 5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna neminAtha kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| garbhagRha ke cAroM ora pradakSiNA patha banA hai| mUrti para pratiSThAkAla aMkita nahIM hai| mUrti kAphI prAcIna, bhavya va AkarSaka hai / bhAmaMDala, chatra, deva-deviyAM Adi pratimA ke parikara meM utkIrNa haiM / 13. AdinAtha jinAlaya : garbhagRha va ardhamaMDapa vAle isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI zveta varNa kI 1 phITa UcI do padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiM jo kramazaH 1910 va vIra nirvANa saM. 2477 kI pratiSThita haiM / 14. AdinAtha jinAlaya : lagabhaga 2 phITa U~cI katthaI varNa kI bhagavAna AdinAtha kI yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai vIra ni. saM. 2469 meM isakI pratiSThA huI thI / 14 (ka) AdinAtha jinAlaya : 21 iMca U~cI zveta varNa kI yaha pratimA vIra ni. saM. 2497 meM pratiSThita huI thI / yaha padmAsana meM sthita hai| nIce baila kA cihna utkIrNa hai| 15. munisuvratanAtha jinAlaya : lagabhaga 3.5 phITa avagAhanA kI kRSNa varNa kI yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| isakA pratiSThAkAla saM. 1544 hai| maMdira meM ardhamaMDapa bhI nirmita hai| yaha pratimA prAcIna va manojJa hai| pratimA ke parikara meM cAra bhujAoM vAlI deviyAM, bhAmaMDala, chatra Adi zobhAyamAna hai| 16. mahAvIra jinAlaya : lagabhaga 2.25 phITa avagAhanA kI bhagavAna 66# madhya - bhArata ke jaina tIrtha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra svAmI kI yaha pratimA padmAsana mudrA meM pIta varNa kI hai| Upara ke pArzva bhAgoM meM do deviyAM puSpamAlAyeM liye AsamAna meM zrIjI kI ora bar3ha rahI haiM / nIce donoM ora do-do padmAsana mUrtiyAM bhI utkIrNa haiM / mUrti ke adhobhAga meM cAmara lie indra khar3e haiM / ardhamaMDapa bhI isa jinAlaya meM haiM / 17. pArzvanAtha jinAlaya : padmAsana mudrA meM 1.25 phITa avagAhanA kI zveta varNa kI pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI hai va saM. 1745 meM pratiSThita hai / 18. AdinAtha jinAlaya : bhagavAna AdinAtha kI yaha padmAsana pratimA zveta varNa kI hai va 1.25 phITa avAgahAnA vAlI hai va saM. 1923 kI pratiSThita hai / 19. neminAtha jinAlaya : kAyotsarga mudrA meM dhyAnamagna yaha tIrthaMkara pratimA zyAma varNa kI hai va lagabhaga 2.25 phITa avagAhanA vAlI hai / isake bAyIM ora gajArur3ha yakSa va dAyIM ora nRtya mudrA meM yakSiNI haiN| mUrti ke pAdamUla meM prazasti nahIM hai| pratimA prAcIna va manojJa hai / 20. candraprabhu jinAlaya : padmAsana mudrA meM 1.4 phITa U~cI zveta varNa kI vIra ni. saM. 2470 meM pratiSThita bhagavAna candraprabhu kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| maMdira ke tIna ora barAmade va bIca meM AMgana hai / 21. pArzvanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM zveta varNa kI lagabhaga 1.25 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA padmAsana mudrA meM AsIna hai / pratiSThAkAla saM. 1921 hai / 22. arahanAtha jinAlaya : bAdamI varNa kI lagabhaga 5 phITa avagAhanA vAlI vicitra kintu AkarSaka kezavalaya yukta kAyotsarga mudrA meM yaha pratimA bhagavAna arahanAtha svAmI kI hai| sira ke Upara tIna chatra va pArzva bhAgoM meM gaja lakSmI utkIrNa haiN| UparI bhAga para puSpamAla lie AkAzagAmI deva haiM va nIce pArzva bhAgoM meM cAmaradhArI indra khar3e haiM / pratimA atimanojJa hai / 23. supArzvanAtha jinAlaya : padmAsana meM zyAma varNa kI 1.4 phITa avagAhanA vAlI nau sarpa phaNAvalI se yukta yaha pratimA saM. 1884 meM pratiSThita bhagavAna supArzvanAtha kI hai| isa maMdira meM barAmade va AMgana bhI haiM / barAmade meM sapta phaNAvalI yukta bhagavAna pArzvanAtha kI 1.25 phITa U~cI pratimA padmAsana meM AsIna hai / pratiSThAkAla saM. 1910 haiN| 24. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM kAle pASANa se nirmita 4 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna neminAtha kI pratimA virAjamAna hai| sira ke Upara prastara nirmita tIna chatra va sira ke pIche bhAmaMDala suzobhita hai | nIce do karavaddha zrAvaka khar3e haiM / pratiSThAkAla saM. 1986 hai| parikramA patha bhI banA hai / 25. mallinAtha jinAlaya : yaha padmAsana pratimA 1.5 phITa U~cI zyAma varNa kI saM. 1925 meM pratiSThita hai / do pradakSiNA patha jinAlaya meM bane haiN| garbhagRha 4 staMbhoM para AdhArita haiM / madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 67
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM zveta varNa 1 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna neminAtha svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| 27. neminAtha jinAlaya : kRSNa varNa kI pASANa nirmita, padmAsana mudrA meM sthita 21 iMca avagAhanA vAlI bhagavAna neminAtha kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 28. candrapramu jinAlaya : 5.25 phITa avagAhanA kI raMga-biraMgI bhavya va AkarSaka yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM bhagavAna candraprabhu kI hai, jisake sira para tIna chatra bane haiN| sira ke pArzva bhAgoM paraM gaMdharva deva puSpavarSA kara rahe haiN| nIce saudharma va IzAna indra camara lie bhakti mudrA meM khar3e haiN| maMdira meM pradakSiNA patha hai| garbhagRha cAra staMbhoM para AdhArita maMDapanumA haiN| 29. pArzvanAtha jinAlaya : yaha pratimA bhI raMga-biraMgI bhavya va kAyotsarga mudrA meM hai| yaha 6.25 phITa U~cI hai| sira ke pArzva bhAgoM para gajalakSmI va puSpamAla lie AkAzagAmI gaMdharva deva utkIrNa haiN| maMdira meM AMgana va ardhamaMDapa bhI banA hai| maMdira ke bAhara bagala meM eka kuMDa va cabUtarA banA hai| ____30. candraprabhu jinAlaya : raMga-biraMgI varNa kI 6 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM sthita yaha pratimA bhagavAna candraprabhu kI hai| sira para tIna chatra zobhA bar3hA rahe haiN| Upara gaja lakSmI va unake nikaTa zrAvakagaNa khar3e haiN| adhobhAga meM camaradhArI indra haiN| pradakSiNA patha bhI banA hai| 31. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM kAle pASANa se nirmita 4 phITa U~cI sira para tIna chatroM se suzobhita bhagavAna neminAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| donoM ora gajalakSmI banI haiN| eka ora yakSa utkIrNa hai; jo kamala para AsIna hai dUsarI ora siMha para AruNa yakSiNI banI hai| devI ke nIce AmravRkSa hai| isa jinAlaya meM ardhamaMDapa bhI banA hai| pratimA ati suMdara hai| isa jinAlaya ke Age jala maMdira meM cAroM ora bhagavAna mahAvIra svAmI kI cAra pratimAyeM virAjamAna haiN| 32. ajitanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM 2 phITa avagAhanA kI zveta varNa kI bhagavAna ajitanAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| sira ke Upara tIna chatra va pArzva bhAgoM meM aSTa maMgala dravya bhI caTTAna meM utkIrNa hai| nIce pArzva bhAgoM meM cAmara lie indra khar3e haiN| pratiSThAkAla saM. 1992 hai| 33. sumatinAtha jinAlaya : yaha jinAlaya uparokta jinAlaya jaisA hI hai; jisameM zveta varNa kI 2 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna sumatinAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| isake Age jJAna gudar3I zilA hai| chatrI kra. 4-thor3A Upara jAkara eka chatrI banI hai| jisameM caraNa utkIrNa haiN| saM. 1902 bhI likhA hai| 34. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM kAle pASANa meM utkIrNa 6 phITa avagAhanA vAlI kAyotsarga mudrA meM AsIna bhagavAna AdinAtha kI manojJa va 68 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkarSaka pratimA virAjamAna hai| mUrti ke sira ke Upara tIna chatra suzobhita haiN| pArzva bhAgoM meM camara lie indra khar3e haiN| nIce eka ora gomukha va cakrezvarI kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| eka anya vedikA para naMdIzvara dvIpa kI racanA banI huI hai; jo 1.75 phITa AkAra kI hai| isameM cAroM ora 52 pratimAyeM utkIrNa haiN| racanA-kAla saM. 1236 hai| 35. AdinAtha jinAlaya : raMga-biraMgI lagabhaga 3.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna AdinAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA isa jinAlaya meM AsIna hai| jo 1640 meM pratiSThita hai| parikara meM chatra, deva bhI utkIrNa haiN| 36. ajitanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM padmAsana mudrA meM maTamaile raMga kI 1.25 phITa U~cI bhagavAna ajitanAtha kI pratimA virAjamAna hai| 37. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM zveta varNa kI lagabhaga 1 phITa U~cI saM. 1884 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| 38. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM kRSNa varNa kI bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke donoM pArzva bhAgoM meM 2-5 phITa U~cI aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| maMdira meM ardhamaMDapa bhI hai| ye bhI padmAsana meM hai| 39. neminAtha jinAlaya : bhagavAna neminAtha svAmI kI kRSNa varNa kI 6.25 phITa U~cI bhavya va AkarSaka pratimA isa jinAlaya meM pratiSThita hai| yaha pratimA khaDasAgana meM hai va jisake Upara tIna chatra zobhAyamAna haiN| camara lie indra va yakSa- yakSI bhI pArzva bhAgoM meM utkIrNa haiN| ye yakSa gomukha va ambikA hai| cAroM ora parikramA-patha hai| garbhagRha cAra khaMboM para AdhArita maMDapa jaisA banA hai| pratiSThAkAla saM. 1940 hai| 40. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM kAle pASANa kI bhagavAna neminAtha kI 2 phITa avagAhanA vAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isameM ardhamaMDapa bhI hai| 41. candraprabhu jinAlaya : lagabhaga 2 phITa U~cI zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI pratimA isa jinAlaya meM padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| pratiSThAkAla saM. 1955 hai| parikramA-patha bhI banA hai| isa jinAlaya ke ThIka sAmane nayA kamala zikhara yukta vizAla bhavya va ati AkarSaka naMdIzvara jinAlaya banAyA gayA hai| 42. AdinAtha jinAlaya : raMga-biraMgI-8 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna AdinAtha kI kAyotsarga mudrA meM AsIna pratimA isa jinAlaya meM pratiSThita hai| sira ke Upara chatra, pAva bhAgoM meM chatra lie hAthI, camaradhAraka indra va zrAvaka bhI khar3e haiN| maMdira meM parikramA-patha bhI banA hai| 43. neminAtha jinAlaya : kAle bhUre varNa kI lagabhaga 6 phITa avagAhanA kI khar3agAsana meM AsIna bhagavAna neminAtha kI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 69
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sira ke Upara pASANa ke chatra bane hue haiN| donoM pArzva bhAgoM meM yakSa-yakSiNI bhI utkIrNa hai| 44. candraprabhu jinAlaya : uparokta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI yaha pratimA 5.3 phITa U~cI hai| mUrti ke sira ke Upara pASANa ke chatra utkIrNa haiN| donoM ora camaravAhaka indra khar3e haiN| nIce eka yakSa hAtha jor3e khar3A hai| dUsarI ora baila para savAra yakSiNI kI mUrti utkIrNa hai| garbhagRha cAra khaMboM para banA hai| jinAlaya meM parikramA-patha bhI banA hai| isa jinAlaya kA nirmANa saM. 1870 meM huA thaa| kSetrapAla- isa jinAlaya ke Age do mar3hiyoM meM kSetrapAla kI pratimAyeM virAjamAna haiN| yahIM eka navIna jinAlaya banA hai, jisameM 15 phITa avagAhanA vAlI atimanojJa candraprabhu bhagavAna kI vizAla pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| pAsa hI meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke 2500veM nirvANotsava ke upalakSa meM eka bhavya va AkarSaka staMbha bhI banA hai| yaha pratimA pIta varNa kI hai| __45. pArzvanAtha jinAlaya : yaha eka prAcIna jinAlaya hai| isa jinAlaya meM 5 vedikAoM para jinabimba virAjamAna haiN| vAIM ora kI vedikA para bhagavAna zAntinAtha kI zyAma varNa kI lagabhaga 2.5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA kAphI prAcIna saM. 1182 kI pratiSThita hai| mUrti ke pArzva bhAgoM meM camara lie indra khar3e haiN| dUsarI vedikA para lAla varNa kI saM. 1163 meM pratiSThita pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI hai jo padmAsana mudrA meM hai| tIsarI vedikA para bhI 4 phITa avagAhanA kI zyAma varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM pratiSThiApita hai vAIM va dAIM ora yakSa-yakSiNI kI pratimAyeM utkIrNa haiN| cauthI vedikA para 2 phITa avagAhanA vAlI zyAma varNa kI hI padmAsana pratimA bhagavAna neminAtha kI hai, jo saM. 1340 meM pratiSThita hai| aMtima vedI para 3 phITa avagAhanA kI lAla raMga kI khaDgAsana mudrA meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA AsIna hai jisake pArzva bhAgoM meM yakSa-yakSiNI haiN| ___46. neminAtha jinAlaya : yaha raMga-biraMgI pASANa pratimA jo padmAsana meM hai, lagabhaga 3 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna neminAtha kI hai| 47. AdinAtha jinAlaya : raMga-biraMgI dezI pASANa se nirmita yaha pratimA 6.25 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM hai va prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI hai vedikA ke cAroM ora pradakSiNA patha bhI hai| garbhagRha 4 staMbhoM para banA maMDapAkAra hai| 48. candraprabhu jinAlaya : yaha pratimA bhI uparokta kI bhAMti hI 5.5 phITa avagAhanA vAlI hai| isakA garbhagRha bhI maMDapanumA hai; jisake cAroM ora pradakSiNA patha bhI hai| ___49. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM 6 phITa avagAhanA vAlI uparokta raMga kI dezI pASANa se nirmita bhagavAna AdinAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| isakA garbhagRha uparokta jaisA va pradakSiNA patha sahita hai| 70 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. vimalanAtha jinAlaya : mUMgiyA varNa kI 6 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM sthita yaha pratimA 13veM tIrthaMkara bhagavAna vimalanAtha kI hai, jo saM. 1886 meM pratiSThita hai| 51. zAntinAtha jinAlayaH isa jinAlaya meM bhI mUMgiyA varNa kI 6 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna zAntinAtha kI manabhAvana pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai / isa jinAlaya meM pradakSiNA patha bhI hai / 52. mahAvIra jinAlaya : isa jinAlaya meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA padmAsana mudrA meM AsIna hai va dezI pASANa se nirmita hai| yaha pratimA 2.5 phITa avagAhanA vAlI hai; jisake sira para chatra, cehare ke pIche AkarSaka bhAmaMDala, pArzva bhAgoM meM puSpamAla lie AkAzagAmI gaMdharva deva va nIce cAmaradhArI indra khar3e haiN| zrAvaka bhI bhakti mudrA meM utkIrNa kie gae haiN| mahAmaMDapa va ardhamaMDapa bhI haiM / yaha jinAlaya atiprAcIna pratIta hotA hai / 58. neminAtha jinAlaya : mUMgiyA varNa kI yaha pratimA lagabhaga 3 phITa avagAhanA vAlI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna neminAtha kI hai| sira para tIna chatra zobhAyamAna haiN| donoM ora mAlAyeM lie hAthI utkIrNa haiM / bhagavAna ke eka ora saudharma indra va dUsarI ora zacI ( unakI dharmapatnI ) khar3I haiM / camaravAhaka bhI utkIrNa haiN| bhakta bhI bhaktimudrA meM sthita haiM / isa jinAlaya meM ardhamaMDala va AMgana bhI hai / 54. neminAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM do vedikAyeM haiM / yaha jinAlaya bhI kAphI prAcIna hai| prathama vedikA para saM. 1112 kI zyAma varNa kI 1.5 phITa U~cI bhagavAna neminAtha kI pratimA AsIna hai; dUsarI vedikA para bhI bhagavAna neminAtha jI kI pratimA AsIna hai / kintu yaha navanirmita zveta varNa, padmAsana va 1.6 phITa avagAhanA kI hai| isa jinAlaya meM bhI ardhamaMDapa va AMgana hai / 55. sarvatobhadrikA : yaha jinAlaya eka chatrI ke nIce sthita hai; jisameM eka pASANa staMbha meM hI cAroM dizAoM meM 3 phITa avagAhanA kI kramazaH bhagavAna candraprabhu, dharmanAtha, padmaprabhu va bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimAyeM banIM huIM haiN| ye pratimAyeM 11vIM sadI kI haiN| 56. AdinAtha jinAlaya : yaha pratimA 3.5 phITa avagAhanA vAlI mUMgiyA varNa kI kAyotsarga mudrA meM AsIna bhagavAna AdinAtha kI hai / caraNa : maMdira ke Ale meM do caraNacihna rakhe hue haiM 1 chatarI 7 : isa chatrI meM naMga- anaMga munirAjoM ke caraNa-cihna aMkita haiM; jinhoMne isa tIrtha kSetra se mukti lakSmI kA varaNa kiyA thA / 56 (a) sarvatobhadra jinAlaya : isa jinAlaya meM cAroM dizAoM meM mukha kie bhagavAna mahAvIra svAmI, bhagavAna candraprabhu, bhagavAna padmaprabhu va bhagavAna supArzvanAtha kI pratimAyeM AsIna haiM / 56 (ba) yaha navanirmita jinAlaya bhagavAna puSpadanta jI ko samarpita hai 1 madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 71
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya meM kamalAsana para zrI jI virAjamAna haiN| isa taraha hama parvata ke sabase UparI bhAga meM sthita candraprabhu jinAlaya ke pAsa pahu~cate haiN| yahAM sarvaprathama hameM eka vizAla samatala prAMgaNa najara AtA hai| isI samatala prAMgaNa ke bAyIM ora isa kSetra kA sabase bar3A candraprabhu jinAlaya banA hai| ___57. candraprabhu jinAlaya : yaha isa kSetra kA sabase bar3A vizAla va pramukha jinAlaya hai; jisake madhya meM vizAla AMgana va tIna ora barAmade bane hue haiN| mukhya praveza dvAra AkarSaka va vizAla hai| isa jinAlaya meM aneka vediyAM haiN| bAyIM ora barAmade meM lagabhaga 1.25 phITa avagAhanA kI zveta varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha nava sthApita hai| isa barAmade meM Age eka vedI para bhagavAna pArzvanAtha kI zyAmavarNa kI 1.5 phITa avagAhanA kI saM. 1930 meM pratiSThita pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isa bhavya jinAlaya meM sAmane tIna vedikAyeM haiN| bAIM ora kI dAlAna meM sthita bhagavaMtoM ke darzana kara hama bAIM ora sthita sAmane kI prathama vedikA meM praveza karate haiN| yahAM Akara yAtriyoM kI thakAna svataH dUra ho jAtI hai va yAtrI ati AnaMda kA anubhava karate haiN| isa vedikA para saM. 1392 meM pratiSThita kAyotsarga mudrA meM bhagavAna zItalanAthajI kI 6.5 phITa avagAhanA kI bhavya va manohArI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA mUgiyA varNa kI hai, jisake zirobhAga para 3 chatra suzobhita haiN| pratimA ke pArzva meM choTI-choTI do tIrthaMkara pratimAyeM aura bhI banI huI haiN| isa vedikA para darzana karane ke bAda zraddhAlu usa sthAna para pahu~catA hai; jahAM pahu~cate hI alaukika AnaMda kA anubhava hotA hai va hRdaya kamala khila jAtA hai| jI hAM, yaha pratimA ati atizayakArI, kSetra kI sabase bar3I, bhavya va AkarSaka pratimA bhagavAna candraprabhu kI hai, jinakA samavazaraNa isa kSetra para AyA thA; tathA unhoMne bhavya jIvoM ke kalyANa hetu upadeza diyA thaa| saMbhavataH yaha pratimA yahI sthita zilAphalaka para ukerI gaI hai| yaha kAyotsarga mudrA meM aMkita pratimA manojJa hai; jisakI AMkhoM kA sauMdarya dekhate hI banatA hai| pratimA ke sira para 3 chatra suzobhita haiM, jo isa bAta ke pratIka haiM ki ve tIna loka ke nAtha haiN| pratimA kI avagAhanA 10 phITa ke lagabhaga hai| cehare ke pIche vizAla AkarSaka bhAmaMDala utkIrNa kiyA gayA hai| yaha pratimA isa tIrtha-kSetra kI sabase prAcIna pratimA hai; jisakI pratiSThA saM. 335 meM huI thii| __ isa jinAlaya kA jIrNoddhAra saM. 1883 meM seTha lakSmIcandra jI mathurA vAloM ne karAyA thaa| pAdapITha nIce dabI huI hai| yahAM Akara zraddhAlu Atmika zAnti kA anubhava karate haiN| tIsare va dAIM ora ke sAmane ke garbhagRha meM lagabhaga 6.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM pratiSThApita hai| isake sira para bhI tIna chatra zobhAyamAna haiN| chatra ke donoM ora choTI-choTI tIrthaMkara pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| nIce gaja para savAra caMvara lie indra khar3e haiN| adhobhAga meM zrAvaka bhI bhakti mudrA meM utkIrNa kie gae haiN| 72 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake Age sthita eka vedikA para zveta varNa kI padmAsana mudrA meM navIna jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| jo bhagavAna pArzvanAtha, cadraMprabhu, va zAntinAtha kI hai / agalI vedI para zyAma varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI va zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI navanirmita pratimAyeM virAjamAna haiM / aMtima chora para banI vedikA meM bhagavAna supArzvanAtha kI zveta dhavala va manohArI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isake sira para nau phaNAvalI banI hai / yaha pratimA bhI prAcIna va saM. 1272 kI pratiSThita hai| isase Age bhagavAna zreyAMsanAtha, vimalanAtha va kuMthunAtha kI padmAsana pratimAyeM isI jinAlaya meM virAjamAna haiN| ye sabhI pratimAyeM padmAsana meM zveta varNa kI haiM / isa mahAna jinAlaya se bAhara nikalane para bAIM ora naMga- anaMga munirAjoM va bhagavAna bAhubalI kI lagabhaga 7 phITa avagAhanA kI dhavala saMgamaramara se nirmita bhavya va manohArI pratimAyeM pRthaka-pRthaka vedikAoM para kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai / isI vizAla prAMgaNa meM eka navIna caubIsI kA nirmANa kiyA gayA hai| isa caubIsI kI 24 mar3hiyAM banAI gaI haiN| jinameM lagabhaga 1 phITa avagAhanA vAlI caubIsa tIrthaMkara pratimAyeM pRthaka-pRthaka kintu kramazaH virAjamAna kI gaI hai| madhya meM vizAla mAnastaMbha kI racanA kI gaI hai| yaha mAnastaMbha 45 phITa U~cA hai| do caraNa chatriyAM bhI prAMgaNa meM sthita haiN| yahAM se sUryodaya ke sAtha hI samUce kSetra kA jo dRzya dikhAI detA hai, vaha maMtra-mugdha karane vAlA hotA hI hai, parantu rAtri meM to yahAM se dikhAI dene vAlA samUce kSetra ke sabhI jinAlayoM kA dRzya adbhuta evaM parama zAnti va sukha dene vAlA hotA hai| isase Age samavazaraNa jinAlaya hai; jisake madhya meM sarvocca siMhAsana gaMdhakuTI meM cAroM dizAoM se dikhane vAlI bhagavAna candraprabhu kI pratimAyeM virAjamAna haiN| isakA nirmANa zAstrokta vidhi se nirmita va AlhAdakArI hai / bAhubalI jinAlaya kA nirmANa vIra ni. saMvat 2477, mAnastaMbha kA nirmANa vIra ni. saM. 2468 va samavazaraNa jinAlaya kA nirmANa vIra ni. saM. 2493 meM pUrNa karAkara inhIM varSoM meM pratiSThAyeM kI gaI haiM / 58. pArzvanAtha jinAlaya : 6 phITa avagAhanA vAlI kAyotsarga mudrA meM mUMgiyA varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA isa bhavya jinAlaya meM virAjamAna hai / isI jinAlaya meM do anya vedikAoM para bhagavAna AdinAtha va mahAvIra svAmI kI 6 phITa avagAhanA vAlI pratimAyeM bhI kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiM / 58 (a) samavazaraNa jinAlaya : dAyIM ora sthita isa jinAlaya meM pItala kI racanAyeM va jinabimba sthita haiM / 59. AdinAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM bhI bhagavAna AdinAtha kI 6 phITa U~cI mUMgiyA varNa kI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| isa jinAlaya meM pradakSiNA patha banA hai / madhya-bhArata ke jaina tIrtha 73
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60. pisanahArI kI mar3hiyA : tIna kaTanI vAlI tIna parikramA-patha sahita yaha racanA kahA jAtA hai ki kisI ATA pIsane vAlI vRddhA ne banavAI thii| isa jinAlaya ke zIrSa bhAga para bane choTe se jinAlaya meM 2 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna supArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai, jisakI pratiSThA saM. 1549 meM huI thii| ___61. neminAtha jinAlaya : 3 phITa avagAhanA vAlI zyAma varNa kI kAyotsarga mudrA meM AsIna yaha pratimA vAisaveM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kI hai| isameM garbhagRha va parikramA-patha bhI hai| 62. mahAvIra jinAlaya : isa jinAlaya meM 6 phITa U~cI guMgiyA varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| jinAlaya meM parikramA-patha bhI banA hai| gale ke donoM ora tIna paTTikAyeM haiN| 63. pArzvanAtha jinAlaya : uparokta guNoM vAlI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM isa jinAlaya meM virAjamAna haiN| isameM bhI pradakSiNA patha banA hai| 64. pArzvanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM zyAma varNa kI 1.5 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThAkAla saM. 1930 hai| ___65. candraprabhu jinAlaya : isa jinAlaya meM bhI padmAsana mudrA meM lagabhaga 1 phITa U~cI zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI mUrti virAjamAna hai| isa jinAlaya meM pradakSiNA patha banA hai| chatarI 8 - isa chatrI meM do caraNa-cihna bane haiM; jo kisI munirAja ke haiN| 66. saMbhavanAtha jinAlaya : tIsare tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kA yaha jinAlaya saM. 1885 kA hai; jisameM pradakSiNA patha ke sAtha bhagavAna saMbhavanAtha kI zveta varNa kI lagabhaga 1 phITa U~cI padmAsana pratimA AsIna hai| ___67. mahAvIra jinAlaya : lagabhaga 4 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM AsIna yaha mUrti aMtima tIrthaMkara bhagavAna vardhamAna svAmI kI hai| yaha pratimA maMgiyA varNa kI hai| jinAlaya meM pradakSiNA patha bhI banA hai| isa jinAlaya se Age eka guphA meM eka deva kI mUrti hai; jisakI goda meM 7 bAlaka haiN| chatrI 9 - isa chatrI meM do caraNa-cihna vidyamAna hai| 68. mahAvIra jinAlaya : isa jinAlaya meM tIna sthAnoM para darzana haiN| sAmane garbhagRha meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI katthaI varNa kI padmAsana mudrA meM AsIna hai| Age eka kone meM banI vedikA meM bhI mahAvIra svamI kI padmAsana pratimA AsIna hai; jisake Upara 3 chatra bane haiN| mahAlakSmI va sarpa lie gaMdharva bhI bane haiN| pratimA ke pArzva bhAgoM meM choTI-choTI khaDgAsana pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| pAdmUla meM camara lie indra khar3e haiN| pratiSThAkAla saM. 1851 hai| 69. AdinAtha jinAlaya : yaha pratimA 3 phITa avagAhanA vAlI mUMgiyA varNa 74 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI kAyotsarga mudrA meM AsIna hai / pradakSiNA patha bhI hai| rAste meM eka guphA meM caraNa - cihna bhI aMkita haiM / yahAM se Age bAyIM hAtha kI ora eka rAstA gayA hai / thor3I dUra para vajanI zilA hai; jisako patthara se Thokane para madhura dhvani nikalatI hai| Age kSetrapAla jI eka mar3hiyA jI meM virAjamAna hai| kucha Age jAne para kucha nIce utarane para nAriyala kuMDa hai; jo 3 phITa caur3A va lagabhaga 50 phITa gaharA hai| kahA jAtA hai ki pyAsa se vyAkula bAlaka ko dekhakara yahAM virAje munirAja ne kisI zrAvaka se yahAM nAriyala phor3ane ko kahA; tabhI yahAM kuMDa meM pAnI bhara gyaa| isameM hamezA jala bharA rahatA hai| nAriyala kuMDa ke pAsa eka caraNa - cihna bhI aMkita haiM / 70. pArzvanAtha jinAlaya : isa jinAlaya meM 6 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai / parikramA patha bhI isa jinAlaya meM hai / 1 71. sarvatobhadra jinAlaya : isa jinAlaya meM cAroM ora eka hI pASANa meM bhagavAna AdinAtha, vAsupUjya, anantanAtha va kuMthunAtha bhagavAna kI pratimAyeM banIM haiM / yaha zilA nIle varNa kI hai| 72. pArzvanAtha jinAlaya : lagabhaga 3.5 phITa avagAhanA vAlI zyAma varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai| pratiSThAkAla saM. 1884 hai| isI jinAlaya meM eka ora anya vedikA para bhagavAna candraprabhu kI 5 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM pratiSThApita hai / isa jinAlaya meM pradakSiNA patha bhI hai / 78. neminAtha jinAlaya : kAyotsarga mudrA meM mUMgiyA varNa kI lagabhaga 4.5 phITa U~cI bhagavAna neminAtha kI bhavya va manohArI pratimA isa jinAlaya meM virAjamAna hai / isa pratimA ke sira ke Upara pASANa ke tIna chatra bane haiM va cehare ke pIche AkarSaka bhAmaMDala bhI utkIrNa hai / adhobhAga meM eka ora yakSa va dUsarI ora yakSiNI kI mUrtiyAM utkIrNa haiM / yakSiNI baila para savAra haiM / jinAlaya meM parikramA patha bhI hai| 74. mahAvIra jinAlaya : isa jinAlaya ke UparI bhAga meM sAta vediyAM haiN| bhoMyare meM bhI tIrthaMkara pratimA hai / mukhya vedikA para 3 phITa U~cI zveta varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai / pratiSThAkAla saM. 1838 hai| bAIM ora sthita vedikA para 2 phITa U~cI katthaI varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai / dAIM ora sthita vedikA para 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI 3 phITa avagAhanA vAlI kRSNa varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakA pratiSThiAkAla saM. 2044 hai| Age barAmade meM saM. 1930 meM pratiSThita 1.25 phITa U~cI kRSNa varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI yukta pratimA virAjamAna hai| eka dUsare barAmade meM tIna vediyAM banIM huI haiN| madhya vedikA para zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI 1.5 phITa madhya-bhArata ke jaina tIrtha 75
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ U~cI, bAyIM vedI para kRSNa varNa kI 1 phITa avagAhanA vAlI pAvaznAtha bhagavAna kI do pratimAyeM haiN| sabhI padmAsana mudrA meM AsIna haiN| nIce bhoyare meM 4 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI zveta varNa kI pratimA virAjamAna hai| yahAM Akara zraddhAlu darzana kara nayanoM ko tRpta karane ke lie thor3I dera ko Thahara sA jAtA hai| mUrti kA pratiSThAkAla saM. 1838 hai| eka anya jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha kI 1.5 phITa avagAhanA kI zveta varNa kI padmAsana pratimA bhI virAjamAna hai| yahIM eka vedI meM caraNa-cihna rakhe haiM; jo prAcIna hai| isake kucha Age jAne para kSetrapAla kI bar3I mUrti virAjamAna hai| chatrI 10-11 thor3A Age jAne para 2 chatriyoM meM caraNa-cihna virAjamAna haiN| 75. candraprabhu jinAlaya : isa jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 2.25 phITa avagAhanA vAlI kAle pASANa se nirmita pratimA padmAsana meM AsIna hai| isakA pratiSThAkAla saM. 1350 hai| isa jinAlaya meM ardhamaMDapa hai| candraprabhu kI pratimA ke pAsa 1 phITa U~cI anya tIrthaMkara pratimA bhI virAjamAna hai| 76. candraprabhu jinAlaya : isa jinAlaya meM halke pIle raMga kI bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 7 phITa avagAhanA vAlI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| isI jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha, AdinAtha va mahAvIra svAmI kI pratimAyeM virAjamAna haiN| gailarI meM saM. 1101 kI nIla varNa kI eka pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA bhI kucha anya pratimAoM ke sAtha sthita hai| ye choTI, kintu kalAtmaka va aitihAsika mahatva kI haiN| ____77. mahAvIra jinAlaya : isa tIrtha-kSetra kA parvata para sthita yaha aMtima jinAlaya hai; jisameM lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI kRSNa varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake parikara meM deviyAM hAtha meM sarpa lie haiM, vimAna meM do-do deva-deviyAM prabhu kI ora A rahe haiN| caraNoM meM caraNa sevaka indra caMvara lie khar3e haiN| pIThAsana meM madhya meM siha va donoM ora zrAvaka bhakti mudrA meM khar3e haiN| isa maMdira meM dAlAna bhI hai| chatrI 12-16 anta meM ina pAMcoM chatriyoM meM virAjamAna caraNoM ko zraddhAsumana arpita karate hI parvata para sthita jinAlayoM kI vaMdanA pUrI ho jAtI hai| / parvata para kucha navanirmita jinAlaya bhI haiN| inameM se kucha kA varNana hama 57veM jinAlaya ke bAhara vizAla prAMgaNa meM sthita racanAoM meM kara cuke haiN| prathama va sabase Upara ke candraprabhu jinAlaya ke madhya do jinAlaya aura bane haiN| unameM se eka candraprabhu bhagavAna kA vizAla jinAlaya hai| yaha chatrInumanA jinAlaya hai; jisameM eka vizAla cabUtare para bhagavAna candraprabhu kI katthaI varNa kI vizAlakAya bhavya va AkarSaka pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA kI avagAhanA lagabhaga 12 phITa hai| pratimA padamAsana meM AsIna hai| ... isake pahale patha ke dAhinI ora eka bhavya va manohArI jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| isa ora mur3ate hI do suMdara striyAM hAthoM meM kalaza lie ApakA 76 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAgata karatI haiN| isa atyanta manojJa jinAlaya kA nAma naMdIzvara jinAlaya hai, jisameM zAstroM meM varNita dRSTi se 52 choTe-choTe bhavya jinAlayoM kA nirmANa eka cabUtare para gola AkAra meM kiyA gayA hai| madhya meM meru maMdira bhI bane hue haiN| racanA ati suMdara va cittAkarSaka hai| __ bhagavAna candraprabhu jinAlaya meM do zilAlekha maujUda hai| eka zilAlekha mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu ke pAdmUlaM meM dabA huA hai| isameM pauSa sudI 15 saM. 335 kA ullekha hai va kahA gayA hai ki mUlasaMdha balAtkAragaNa ke zravaNasena va kanakasena ne ise banavAyA thaa| phira bhI yaha to nizcita hai ki isa kSetra kA mahatva bhagavAna candraprabhu ke samaya se hI rahA hai| kSetra para caitra kRSNa 1 se 5 taka vArSika melA lagatA hai| mele ke samaya yahAM bar3I-bar3I gAr3iyoM (raloM) kA sTApeja bhI rahatA hai| chattIsagar3ha va paThAnakoTa to yahAM hamezA rUkatI hai|kssetr para pustakAlaya, auSadhAlaya, saMgrahAlaya Adi bhI saMcAlita haiN| talahaTI meM bhI aneka naye jinAlayoM kA nirmANa huA hai| zraddhAluoM ko isa kSetra ke darzana avazya karanI caahie| relave sTezana para hamezA kSetra kI gAr3iyAM kSetra taka jAne ke lie upalabdha rahatI haiN| isa kSetra ke vikAsa meM AcAryazrI vimala sAgarajI (vAtsalya-ratnAkara) kA bahuta yogadAna rahA hai| aneka bAra cAturmAsa kara nirmANa kArya karAyA hai| parvata kI talahaTI meM kSetra meM praveza karane ke pUrva hI eka vizAla parisara meM zrI kAnajI svAmI ke bhaktoM dvArA pAMcoM siddhakSetroM - kailAzagiri, sammeda zikhara, caMpApura, pAvApura, giranAragiri (arjayanta giri) sahita zravaNavelagolA sthita gomaTeza bAhubalI kI atyanta kalAtmaka va prabhAvazAlI pratikRtiyoM kA nirmANa karAyA gayA hai va vahIM para eka vizAla mAnastaMbha bhI vinirmita kiyA gayA hai isI parisara meM yAtriyoM ke Thaharane ke lie eka suvidhA sampanna dharmazAlA va niHzulka bhojanAlaya Adi kI vyavasthA hai| isa prakAra isa kSetra para digaMbara jaina dharmAvalaMbI mahAnubhAvoM meM se sabhI ne apane zraddhA-sumana isa kSetra para samarpita kiye haiM aura yaha krama bhaviSya meM nirantara jArI rahegA, aisA lekhaka kA vizvAsa hai| isa. kSetra kI prAkRtika chaTA bar3I hI nirAlI hai| yahAM para bar3I saMkhyA meM rASTrIya pakSI mayUra apanI manohArI dhvaniyoM se sAre parisara ko gujAyamAna karate rahate haiN| aura eka choTe jalAzaya ke cAroM ora unakA AnA-jAnA evaM vibhinna prakAra kI krIr3AyeM karate rahanA yAtriyoM ko sadaiva apanI ora AkarSita karatA rahatA hai| varSA Rtu meM to jaba samUcA parvata anekAneka jala dhArAoM dvArA abhisikta kiyA jAtA hai va parvata kA kaNa-kaNa jisase pUjita hotA hai| usa samaya ke una dRzyoM ko vANI ke dvArA vyakta karanA saMbhava nahIM hai| buMdelakhaMDa kA yaha tIrtha-kSetra anupama evaM alaukika hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 77
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra pyAvala 10-15 varSa pUrva kI bAta hai ki eka bAra eka munisaMgha yahAM se gujara rahA thA, to kucha grAmavAsiyoM ne isa sthAna kI carcA kii| taba muni zrI rAta yahIM para Thahara ge| unheM rAta meM svapna AyA ki yahAM aura bhI jina-pratimAyeM bhUgarbha meM dabIM haiN| taba prAtaH khudAI karane para kucha digaMbara jaina pratimAyeM yahAM se prApta huiiN| isa taraha yaha atizaya kSetra astitva meM AyA isake pahale sthAnIya loga yahAM sthita pratimA ko jhana-jhana bAbA ke nAma se pUjate the kyoMki logoM ke anusAra yahAM jhana-jhana kI AvAja jo vAdya yaMtroM se nikalane vAlI jhana-jhana kI AvAja sadRzya thI; yahAM se AtI thii| yaha tIrtha-kSetra sonAgiri se 26, jhAMsI se 23 va karaguAM jI se vAyA mavaI 20 kimI. kI dUrI para sthita hai| yahAM eka bhavya prAcIna jinAlaya sthita hai| isa kSetra ko sthAnIya loga khonI-khonA ke nAma se jAnate haiM va yahAM pUrNa AsthA va niSThA ke sAtha apanI manautiyoM ko mAnate haiN| isa jinAlaya meM do vediyAM haiN| prathama vedikA meM bhagavAna zAntinAtha va bhagavAna kuMthunAtha kI 8 phITa U~cI manojJa prAcIna pratimAyeM sthApita haiN| unhIM ke madhya eka choTI padmAsana pratimA bhagavAna arahanAtha kI banI huI hai| zilA meM nIce kI ora muni sukumAla va yakSa-yakSiNI kI mUrtiyAM ukerI gaIM haiN| jinAlaya ke dUsare garbhagRha meM nIce bhoMyare meM 6 phITa U~cI bhagavAna munisuvratanAtha kI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai; va yahI lagabhaga 4 phITa U~cI atimanojJa padmAsana pratimA bhI pratiSThita hai; jina para koI cihna aMkita nahIM hai; tathApi bhAva-bhaMgimAoM va nirmita kalA se yaha pratimA prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI pratIta hotI hai| 78 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra karaguAM sAMvaliyA pArasanAtha digambara atizaya kSetra karaguAM eka prAcIna tIrtha kSetra hai; jahAM saM. 1345 kI atizayakArI sAMvaliyA pArasanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai / yaha tIrthasthalI grAma karaguAM kI 9 ekar3a bhUmi para avasthita hai| yaha jhAMsI relave sTezana se lagabhaga 7 kimI. tathA jhAMsI basa sTaiNDa se lagabhaga 3 kimI. kI dUrI para jhAMsI-kAnapura nezanala hAive para bane meDikala kaoNleja ke sAmane sthita pahAr3I ke pArzva bhAga meM sthita hai / vartamAna meM yaha jhAMsI nagara nigama ke antargata hI AtA hai / atizaya : lagabhaga 220 varSa pUrva jhAMsI ke pezavAoM ke zAsana kAla meM nagara se lagabhaga 5 kimI. kI dUrI para isa kSetra sthita jamIna ke Upara se eka bailagADI gujara rahI thI ki acAnaka vaha bailagADI camatkArika DhaMga se yahAM ruka gii| taba yahAM yaha prAcIna jinAlaya bhUgarbha meM sthita thaa| gAr3IvAna asamaMjasa meM par3akara rAta ko vahIM ruka gyaa| usI rAta sighaI nanheM jU (jo jhAMsI nivAsI the) rAtri ke aMtima prahara meM sapane meM dekhA ki eka devatulya puruSa unase kaha rahe haiM ki grAma karaguAM meM jahAM bailagADI ruka gaI hai; vahAM jamIna meM vizAla deva pratimAyeM haiM; unheM nikaalo| zrI nanheM jU ne prAtaHkAla yaha bAta rAjadarabAra meM btaaii| rAjadarabAra meM nirNaya liyA gayA ki usa sthala para khudAI karAI jAye / svapna ko sAkAra karAne ke liye jaina samAja ke pratiSThita puruSa zrI nanheM jU rAja darabAriyoM tathA jaina - jainetara baMdhuoM ke sAtha saMbaMdhita sthala para pahu~ce va vahAM khudAI prAraMbha krvaaii| lagabhaga 7-8 phITa khudAI karane para hI pratimAyeM dikhane lgiiN| phira kyA thA ? cAroM dizAyeM jaya-jayakAra ke nAroM ke sAtha guMjAyamAna hone lgiiN| rAjadarabAra meM isa ghaTanA kI sUcanA bhejI gaI va phira sAvadhAnI pUrvaka usa sthala se 6 atiprAcIna jina - pratimAoM ko nikAlA gyaa| jaina samAja dvArA sadAzayatA ke liye bhUmi kI usI gaharAI para zikharabaMda mar3iyA kA rUpa dekara bhoMyare kA nirmANa karAyA gayA tathA bhUgraha ke cAroM ora 9 ekar3a bhUmi para eka parakoTA tathA do kuyeM banavAye gaye / kSetra ke pAsa hI kSetra ke kAryAlaya evaM anya vyavasthA hetu eka haoNla bhI banavAyA gyaa| tabhI se ye kSetra eka mahAna atizaya kSetra ke rUpa meM vikhyAta ho gyaa| taba se lekara Aja taka yaha kSetra nirantara pragati ke patha para agrasara hai| tIrtha kSetra : 1. parakoTe ke madhya meM eka bhoMyarA hai| garbhagRha meM sAmane khudAI meM prApta tIna jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| madhya meM lagabhaga 4 phITa U~cI sAMvaliyA pArasanAtha kI padmAsana sAtaphaNI atizayakArI jina - pratimA virAjamAna hai / bAyIM ora sAtaphaNI bhagavAna pArzvanAtha kI hI lagabhaga isase kucha kama avagAhana vAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| ye pratimAyeM atimanojJa haiM va terahavIM sadI kI haiM / dAyIM tarapha nanheM jU ne bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA vi. saM. 1851 meM sthApita karavAI thI; vaha madhya-bhArata ke jaina tIrtha 79
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAjamAna hai vedikA ke bAyIM ora pArzva bhAga meM bhagavAna AdinAtha kI padmAsana pratimA va zAntinAtha kI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isa pratimA ke zIrSa bhAga para gaganadhArI gaMdharva deva va nIce yakSa-yakSaNiyoM kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| dAyIM ora ke pArzva bhAga meM 22veM tIrthaMkara bhagavAna neminAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| ye sabhI pratimAyeM kAle besAlTa patthara se nirmita atimanojJa pratimAyeM haiN| jinake darzana mAtra se darzakoM kA mana praphullita ho jAtA hai| isI ora dezI pASANa ke staMbha para zIrSabhAga meM cAroM ora arihanta bhagavaMtoM kI pratimAyeM ukerI gaIM haiM va nIce kI ora picchI kamaNDalu se yukta nirgrantha muni kI pratimA ukerI gaI hai; sthita hai| ye sabhI pratimAyeM khudAI ke daurAna prApta huIM thiiN| vartamAna meM mUlavedI para cAra dhAtu kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| I. san 1970 meM jhAMsI jaina samAja ne bhoyare ke dvAra ko bar3A karavAyA va vedI ke sAmane sthita jagaha ko bhI eka bar3e kakSa kA AkAra diyA tAki zraddhAlu yahIM baiThakara bhajana pUjana Adi kara skeN| 2. 1978 meM bhoyare ke sAmane zveta saMgamaramara se nirmita 45 phITa U~ce vizAla mAnastaMbha kA nirmANa karAyA gayA va pratiSThA karAI gii| 3. 1985 meM bhoyare ke dAyeM va bAyeM kramazaH do naye jinAlayoM kA nirmANa karAyA gayA hai| jinameM kramazaH bhagavAna bAhubalI va bhagavAna AdinAtha kI Adamakada pratimAyeM pratiSThita kI gaIM haiN| ina pratimAoM kA mukhamaMDala darzanArthiyoM ko sahaja hI pramudita kara detA hai| 4. 1987 meM zrI jambU sAlmali AdinAtha jinAlaya kA nirmANa kiyA gyaa| kSetra para Adhunika suvidhAoM se yukta 100 se adhika kamaroM kI dharmazAlA sthita hai| 1988 meM AcArya vidyAsAgara kI preraNA se yahAM eka vizAla sabhAgAra kA nirmANa karAyA gayA, jisameM nirantara dhArmika kAryakrama calate rahate haiN| isa bhavya sabhAgAra meM 3-4 hajAra zraddhAlu eka sAtha baiTha sakate haiN| isa tIrtha-kSetra para AcAryoM va muni saMghoM kA satata AnA-jAnA banA rahatA hai; jisase yahAM nirantara dharma prabhAvanA hotI rahatI haiN| isa kSetra para sthApita jina-pratimAyeM mahAna jaina zrAvaka devapata khevapata dvArA nirmita hai| pAsa kI pahAr3I para san 2004 meM eka lAla pASANa nirmita bhavya va bhagavAna mahAvIra svAmI kI 11.5 phITa U~cI vizAlakAya pratimA ko pratiSThApita kiyA gayA hai| yaha pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai; va dUra-dUra se dikhAI par3atI hai| pratimA ke sAmane eka mar3iyA jI meM caraNa-cihna bhI virAjamAna haiN| yaha kSetra jhAMsI meDikala kaoNleja ke nikaTa hone ke kAraNa yahAM tIrtha yAtriyoM ke sAtha-sAtha bImAra jaina baMdhu bhI bar3I saMkhyA meM Akara ThaharA karate haiM aura cikitsA ke sAtha-sAtha darzana pUjana Adi se lAbhAnvita huA karate haiN| noTa : yahAM hAla hI meM kSetra ke bAyIM ora eka anya jinAlaya kA nirmANa va paMcakalyANaka pratiSThA karAI gaI hai| 80 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra Tor3I phatehapura . dUra-dUra taka vikhyAta yaha atizaya kSetra jhAMsI jile kI maUrAnIpura tahasIla meM sthita hai va maUrAnIpura se lagabhaga 30 kimI. dUra hai| yahAM do digaMbara jaina maMdira hai| yaha pArzvanAtha kI yakSiNI padmAvatI ke tathAkathita atizayoM ke liye vikhyAta hai| jinAlaya : 1. isa jinAlaya meM mAtra eka vedikA meM sabhI 9 pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha kI haiN| sabhI pratimAyeM prAcIna va 1 se 1.5 phITa avagAhanA vAlI haiN| sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM virAjamAna haiN| 2. isa jinAlaya meM nIce tIna vedikAyeM haiN| prathama vedikA sAmane hai| jisameM eka jinabimba sthApita hai| usake pArzva bhAga meM eka bar3I vedikA hai| yaha vedikA uttarAbhimukha hai| isameM 40 se adhika prAcIna jinabimba virAjamAna haiN| ___ 3. tIsarI vedikA pUrvAbhimukha hai| isameM kucha pASANa pratimAoM ke alAvA aneka dhAtu se nirmita pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| yahAM vedI va jinabimba atizayakArI mAne jAte haiN| prathama tala para bhI tIna vedikAyeM haiN| 2009 meM kucha navIna vedikAoM kA nirmANa bhI huA va AcArya zrI vizuddhasAgara jI ke sAnnidhya meM zrImad jinendra paMca kalyANaka evaM jinabimba pratiSThA sampanna huii| isa tala para caubIsI va samavazaraNa kI racanA bhI hai; jo navIna hai| AvAgamana : kSetra jhAMsI-mAnikapura relave lAina para maUrAnIpura sTezana se lagabhaga 30 kimI. dUra hai| suvidhA : dharmazAlA hai| atizaya : duHkha, darda, bAdhAyeM dUra karane hetu yAtrI bahudhA yahAM Ate haiN| mamya-bhArata ke jaina tIrtha - 81
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra serona prAcInatA, kalAtmakatA, bhavyatA evaM saumyatA Adi sabhI kA eka hI sthAna para adbhuta saMgama dekhanA ho to digambara jaina atizaya kSetra serona jI avazya padhAreM / yaha kSetra dillI-mumbaI relave lAina para sthita lalitapura sTezana se mAtra 18 kimI. dUrI para sthita hai; jahAM sar3aka mArga se pahu~cA jAtA hai| sar3aka mArga pakkA DAmarayukta hai| caMderI se isa tIrtha kSetra kI dUrI 20 kimI. hai, jhAMsI se yaha kSetra 70 kimI. dUra hai, TIkamagar3ha se isa kSetra kI dUrI 65 kimI. hai| yaha prAcIna atizaya kSetra lalitapura (u.pra.) se mAtra 18 kimI. kI dUrI para, lalitapura jakhaurA vAyA managuAM mArga para sthita hai| yahAM taka Ane ke lie yAtrIbasoM kI suvidhA bhI hai| khaiDara nadI isa kSetra kI parikramA dekara bahatI hai| kSetra para prApta zilAlekhoM ke anusAra saM. 954 se lekara saM. 1005 taka yahAM maMdiroM kA nirmANa hotA rahA / saM. 1451 taka yahAM kA sAMskRtika va dhArmika vaibhava apane carama para thaa| pazcAt yaha kSetra saikar3oM varSoM taka upekSita rahA; kintu saM. 1918 meM yaha kSetra punaH prakAza meM aayaa| Aja yaha kSetra apanI prAcIna dharohara ko saMjoye nirantara pragati patha para agrasara hai| kheta jotate samaya, nIva khodate samaya, kuyeM banAte samaya yahAM Aja bhI maMdiroM va mUrtiyoM ke avazeSa va mUrtiyAM prApta hotI rahatI haiM; jo isa bAta ke pramANa haiM ki pUrva meM yaha kSetra sudUra taka phailA huA thA / kSetra ke AsapAsa phaile TIloM kI khudAI karane para aneka maMdira mila sakate haiM / yaha prAcIna tIrtha kSetra tapasviyoM kA sAdhanA kendra rahA hai va dharma prabhAvanA kSetra bhI rahA hai; kyoMki yahAM AcAryoM, upAdhyAyoM va sAdhuoM kI mUrtiyAM bhI haiM / itihAsa : isa kSetra kA prAcIna nAma siyADaNI thA / jo vizAla nagara va vyApAra kA pramukha kendra thA / lokAkhyAnoM ke anusAra udAradAnI, dhana kubera, agravAla jAtIya zrAvaka devapata, khevapata evaM pAr3AzAha dvArA aneka maMdiroM kA nirmANa yahAM zraddhApUrvaka karAyA gyaa| yahAM maMdiroM kA nirmANa gaur3avaMza, bhoja va caMdela vaMza ke zAsana kAla meM bhI hotA rahA / zrI esa. DI. trivedI DAyarekTara janarala myUjiyama jhAMsI ne myUjiyama gAiDa meM likhA hai "satagatA prApta gupta kAlIna zilAlekha meM jo lakhanaU ke saMgrahAlaya meM hai ke anusAra serona kA prAcIna nAma siyADoMNI thA / kucha vidvAna isakA prAcIna nAma zalagar3ha bhI mAnate haiN| varSa 1998-99 meM eka kisAna kuAM khoda rahA thA; ki vahAM maMdira nikala AyA; jisameM 26 kalAtmaka jina-pratimAyeM nikala aaiiN| ye sabhI pratimAyeM vartamAna meM maMdira kramAMka 5 meM virAjamAna haiM / " vartamAna rUpa va jinAlaya : yaha kSetra maidAnI samatala bhUmi para sthita hai / * vartamAna meM yaha kSetra eka vizAla parakoTe meM sthita hai| isa tIrtha kSetra meM praveza karate asIma zAnti kA anubhava hotA hai| kSetra sthita sabhI vedikAyeM punaH eka aha 82 madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM sthita haiN| yaha kSetra do maMjile bhavana meM hai| jisameM 60 se adhika vedikAoM para zrI jI virAjamAna haiN| isa kSetra meM mAtra eka caubIsI va do vedikAoM para hI navIna jinabimba sthApita hai; zeSa vedikAoM para atiprAcIna jinabimba sthApita haiN| jinabimboM kI vItarAgI mudrA dekhate hI banatI hai| jinAlaya parisara meM praveza karate hI; sarvaprathama mAnastaMbha ke darzana hote haiM; jo lagabhaga 40 phITa U~cA haiM yadyapi yahAM ke mUlanAyaka bhagavAna zAntinAtha jI haiM; kintu isa kSetra para bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM sabase adhika haiN| yahAM phaNAvalI yukta bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA, AcArya kuMdakuMda svAmI kI pIchI kamaNDalu sahita khaDgAsana pratimA, paMca bAlayati bhagavAnoM kI mUrtiyAM, paMcaparameSThiyoM ke jinabimba, sapta RSiyoM kI mUrtiyAM, bharata-bAhubalI kI mUrtiyAM jinake caraNoM meM 14 ratna par3e haiM, yakSa-yakSiNI Adi kI mUrtiyAM isa kSetra ke pramukha AkarSaNa haiM, jinake darzana kara zraddhAlu bhAva-vibhora ho jAtA hai| yahAM zAsana deviyoM va unake alaMkaraNoM kA sUkSma aMkana bhI darzanIya hai| bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAoM ke darzana karake mana svataH pavitra ho jAtA hai| nIce talapara : 1. mAnastaMbha se Age bar3hate hI vizva zAnti pradAyaka bhagavAna zAntinAtha kI bhavya pratimA ke darzana hote haiN| 18 phITa U~cI pratimA ke mukhamaMDala ke cAroM ora bhavya AbhAmaMDala kI zobhA dekhate hI banatI hai| mUrti ke donoM ora lagabhaga 7-8 phITa U~cI bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM haiN| bhagavAna zAntinAtha kA yaha jinAlaya AyatAkAra nAgara zailI meM nirmita haiN| yaha jinAlaya pahale bhoyare rUpa meM thA jisakA praveza dvAra mAtra 2 phITa 9 iMca x 1phITa 7 iMca kA thaa| isa daravAje meM baiThakara praveza karanA par3atA thA; kintu aba yaha saba haTAkara eka vizAla daravAjA banAyA gayA hai, jahAM dUra se hI zrI jI ke darzana hote haiN| darzana kara zraddhAluoM ke mana ko parama zAnti milatI hai| 2. dAyIM ora jAne para eka vizAla maMdira sthita hai, jisake madhya meM eka prAcIna vedikA hai; usa para aneka jinabimba sthApita haiN| isa vedikA ke cAroM ora anekoM khaDgAsana va padmAsana jinabimba virAjamAna haiN| sabhI atiprAcIna haiN| pratimAoM kI avagAhanA eka phITa se lekara 6 phITa taka kI hai| sabhI jinabimba dezI pASANa se nirmita haiN| 3. bAhara nikalane para dAIM ora bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya hai; jisameM atiprAcIna bhagavAna pArzvanAtha kI pASANa nirmita 6.6 phITa U~cI bhavya padmAsana pratimA sthApita hai| pratimA atiprAcIna, kalApUrNa va AkarSaka hai tathA dezI pASANa se nirmita hai| . 4. Age bar3hane para bhagavAna zAntinAtha jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha kI prAcIna padmAsana pratimA sthApita hai| ___5. Age Age jAne para eka navIna jinAlaya meM navanirmita aneka jinabimba .. virAjamAna haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 88
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhya jinAlaya ke bAIM ora dAlAna meM lagabhaga bAraha se adhika vedikAoM kA nirmANa kara unameM aneka padmAsana meM sthita jinabimboM ko, jo atiprAcIna haiM; sthApita kiyA gayA hai| bAyIM ora tIna jinAlaya sthita haiM; jinameM se eka jinAlaya meM mUla vedikA ke cAroM ora aneka khaDgAsana mudrA meM sthita jina pratimAyeM rakhI gaI haiN| ye sabhI pratimAyeM atiprAcIna va kalApUrNa haiN| pratimAoM kI avagAhanA 5 se 7 phITa ke madhya hai| UparI tala para : UparI tala para eka navanirmita caubIsI sthita hai; jinameM 24 tIrthaMkaroM kI navIna jina-pratimAyeM sthApita kI gaI haiN| mUla vedikA ke Upara bhI eka vedI para navIna pratimAyeM virAjamAna haiN| dAyIM ora 7-8 kakSoM meM prAcIna jinabimba sthApita kiye gaye haiN| ye sabhI jina-pratimAyeM atiprAcIna, kalAtmaka, pASANa-nirmita va 2 se 4.6 phITa U~cI haiM va adhikAMza jinabimba khaDgAsana mudrA meM haiN| yahAM sthita adhikAMza jinabimboM ke pAdmUla meM yA to prazastiyAM haiM hI nahIM yA haiM bhI to ve apaThanIya haiN| yahAM kI mUrti kalA khajurAho va devagar3ha kI mUrtikalA se sAmya rakhatI haiN| pratyeka kakSa meM tIna yA tIna se adhika jinabimba sthApita haiN| atizaya : . 1. yahAM sthita bAvar3I se darzanArthiyoM ko bhojana Adi hetu bartanoM kI prApti mAMgane para hotI thii| 2. yahAM Ane vAle darzanArthiyoM kI zuddha bhAva se mAMgI gaI manokAmanAyeM pUrNa hotI haiN| 3. bhagavAna zAntinAtha ke darzanoM se mirgI ke rogiyoM ko AzAtIta lAbha pahu~catA hai| 4. yahAM kI jina-pratimAoM kI jaina va jainetara loga sabhI bar3I zraddhA se pUjA vaMdanA karate haiN| 5. yaha kSetra saMtoM va munivaroM kI sAdhanA-sthalI rahI hai| anya : kSetra para eka do maMjilA mUrti saMgrahAlaya vinirmita hai| jisameM saikar3oM kI saMkhyA meM khaMDita jinabimba surakSita rakhe gaye haiN| maMdiroM ke bhagnAvazeSa va zikhara bhI yahAM surakSita rakhe gaye haiN| kSetra para bhagavAna zAntinAtha pUrva mAdhyamika vidyAlaya saMcAlita hai| Ayurvedika cikitsAlaya bhI kSetra kI ora se saMcAlita hai| bhojanAlaya kI suvidhA hai| yAtriyoM ko Thaharane ke lie dharmazAlA bhI banI huI hai| zAMti-kunthu-au arahanAtha ke, jo darzana karatA hai| usake nazate pApa, tApa, traya atula zAMti varatA hai|| 84 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra bAnapura TIkamagar3ha lalitapura mArga para sthita bAnapura atizaya kSetra maharaunI kasbe se 14 kimI. dUra sthita hai| TIkamagar3ha se lalitapura vAyA bAnapura sar3aka mArga se yaha 10 kimI. kI dUrI para sthita hai| bAnapura kasbe se kSetra kI dUrI mahaja eka kimI. hai| kSetra paricaya : __ bAnapura kasbA mahAbhAratakAlIna hai| zrI kailAza mar3avaiyA 'buMdelakhaMDa kA vismRta vaibhava-bAnapura" nAmaka pustaka meM likhate haiM ki mahAbhArata kAla meM isa nagara kA nAma vANapura thaa| purANoM ke anusAra yahAM vANAsura nAmaka daitya kA zAsana thaa| bAda meM yaha cedi rAjya meM rhaa| saM. 1899 meM yahAM rAjA mardana siMha kA zAsana rhaa| Aja yaha kasbA u.pra. ke lalitapura jilAntargata AtA hai| bAnapura kI zauryamayI mATI meM saMskRti, prakRti va adhyAtma kA zAzvata saundarya adbhuta rUpa se samAhita hai| kasbe meM do vizAla jaina maMdira sthita haiN| bar3A maMdira atyanta bhavya, uttaMga va uttarakAlIna sthApatya zailI kA hai| yahIM se eka kimI. dUra atizaya kSetra hai; jo apanI prAcInatA, bhavyatA, zilpakalA Adi ke lie vikhyAta hai| kSetra ke cAroM ora parakoTA banA huA hai| praveza dvAra bar3A aura suMdara banAyA gayA hai| yahAM dasavIM zatAbdI se pUrva kI mUrtiyAM bhI virAjamAna haiN| parakoTe ke aMdara pAMca vizAla jinAlaya sthita haiN| jinameM dezI pASANa se nirmita bhavya jinabimba virAjamAna haiN| saM. 1940 meM muni zrI zrutasAgara jI mahArAja bAnapura padhAreM va unhoMne isa kSetra ko apanI sAdhanA-sthalI bnaayaa| yahIM se isa kSetra kA punaruddhAra prAraMbha huaa| atizaya :. -- 1. eka jJAnI-dhyAnI saMta kA acAnaka isa kSetra para AnA va isa sthala ko apanI sAdhanA-sthalI banAnA vo bAda meM kSetra ke punaruddhAra meM ruci lenA apane Apa meM bar3A atizaya hai| 2. muni zrI ke AhAra ke daurAna eka nAgarAja rasoI meM Akara baiTha jAte the va muni zrI. ke izArA karane para cale jAte the| nAgarAja ne kabhI kisI ko pIr3A nahIM phuNcaaii| yaha kSetra kA atizaya hI thaa| .. 3. vartamAna meM loga apanI manokAmanAeM lekara yahAM Ate haiM va unake pUrNa hone para punaH pUjana darzanoM ko Ate haiN| - jinAlaya : janazruti ke anusAra vi.saM. 1001 ke AsapAsa devapAla nAma ke bAnapura nivAsI eka gvAle kI patnI ne eka rAta meM jinendra deva ke svapna meM darzana kiye; usI kI preraNA se devapAla ne ye maMdira banavAye aisA bhagavAna madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 85
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntinAtha ke pAdmUla meM sthita prazasti se vidita hotA hai| sahasrakUTa caityAlaya kA nirmANa eka baMjAre ne karAyA thA; aisI kivaMdatI hai| janazruti ke anusAra yaha baMjArA jaba apanI bailagADI para cAMdI lAdakara yahAM se gujara rahA thA; to usakA eka baila kueM meM gira pdd'aa| taba baMjAre ne yahAM sthita jinAlaya meM prArthanA kI ki yadi merA baila surakSita nikala AyA to maiM yahAM sahasrakUTa caityAlaya kA nirmANa kraauuNgaa| kismata se baila surakSita nikala AyA jisase prerita ho usane yahAM sahasrakUTa caityAlaya kA nirmANa kraayaa| ___ 1. yahAM maMdira prAMgaNa meM hI vATya kakSa meM 5 phITa 4 iMca U~cI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| jisa para kisI tIrthaMkara kA pratIka cihna nahIM hai| mUrti ke donoM ora anya tIrthaMkaroM va zAsana deviyoM kI mUrtiyAM bhI ukarI huI haiN| aMdara garbhagRha meM saM. 1142 meM pratiSThita bhagavAna RSabhanAtha kI bhavya va suMdara mUrti virAjamAna hai| yaha padmAsana mUrti lagabhaga 1.5 phITa U~cI hai| maMdira kA zikhara nAgara zailI kA hai va zeSa maMdiroM ke zikhara se sabase U~cA hai| 2. isa jinAlaya ke parisara meM bhI 8 phITa U~cI dezI pASANa se nirmita bhagavAna zAntinAtha kI khaDgAsana mUrti pratiSThita hai| jinAlaya ke bhItarI bhAga meM bhI 8.5 phITa U~cI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isa mUrti ke caraNapAda ke pAsa choTI-choTI tIrthaMkara mUrtiyAM va zAsana devI kI mUrti banI haiN| isa mUrti para bhI tIrthaMkara cihna aMkita nahIM hai| jisase ye vidita hotA hai ki ye mUrtiyAM 10vIM zatAbdI ke bhI pUrva kI haiM; zAyada taba kI; jabaki mUrtiyoM ke pAdmUla meM tIrthaMkara cihna nahIM banAyA jAtA hogaa| _____. isa madhya ke maMdira meM mukhya dvAra ke Upara kSetrapAla virAjamAna haiN| vedikA para prAcIna caraNa sthApita haiN| isI vedikA para saM. 1541 meM pratiSThita lagabhaga 8 phITa U~cI padmAsana mUrti virAjamAna hai| isa maMdira kI vAya bhittiyoM para 19 sthAnoM para anya mUrtiyAM sthita haiN| 4. bar3e bAbA kA jinAlaya : saM. 1001 meM nirmita isa jinAlaya meM 18 phITa avagAhanA kI bhagavAna zAntinAtha kI dezI pASANa se nirmita bhavya va zAnti pradAyaka pratimA khaDgAsana mudrA meM virAjamAna hai| nIce zilAlekhoM ke donoM ora choTI-choTI digambara mUrtiyAM ukarI haiN| isa vizAla mUrti ke bAyIM ora 7 phITa U~cI khaDgAsana mudrA meM pratimA sthita hai, jisake keza ghuTane ke nIce taka bikhare haiN| lekhaka kA mAnanA hai ki yaha pratimA prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI hai; kintu ise 17veM tIrthaMkara kuMthunAtha kI pratimA mAnA jAtA hai; kAraNa ki saMpUrNa deza meM adhikatara bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke dAyIM va bAyIM ora 17 va 18 veM tIrthaMkaroM kI pratimAyeM hI pAI jAtI haiN| dAyIM ora itanI hI U~cI va bhavya bhagavAna arahanAtha kI 7 phITa U~cI pratimA virAjamAna 86 - madhya-pArata ke jaina tIrtha
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai vartamAna meM ina mUrtiyoM ko eka vizAla navanirmita hAla meM virAjamAna kiyA gayA haiM yaha pratimAyeM svarNa AbhA liye lAla prastara kI haiM / mukhamaMDala ke cAroM ora sthita AbhAmaMDala vizeSa AkarSaka hai| sabhI pratimAyeM atiprAcIna, kalAtmaka va AkarSaka haiM / 5. sahasrakUTa caityAlaya : madhyayugIna bhAratIya sthApatya kalA kA pratIka yaha caityAlaya 50 phITa se bhI adhika U~cA nAgara zailI meM nirmita hai| yaha jinAlaya caturmukha hai; arthAt isake cAroM ora daravAje haiN| yaha 10vIM zatAbdI meM nirmita hai tathA khajurAho zilpa kA bejor3a namUnA hai / zikhara ke madhya bhAga meM tIna tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiM va pArzva bhAgoM para zAsana devatA sthita haiM / lalATabimba para bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai va pAsa hI navagRhoM kI ullekhanIya va suMdara racanA hai| ahAra jI ke bhagavAna zAntinAtha ke pAmUla meM sthita zilAlekha meM yaha ullekha hai ki bAnapura ke sahasrakUTa caityAlaya kA nirmANa devapAla ne karAyA thA / yaha zilAlekha 1237 kA hai / cAroM dizAoM meM sthita isa kUTa ke madhya meM bhagavAna AdinAtha kI bhavya pratimA hai; isake cAroM ora cAra dvArapAla bane haiM / toraNoM ke Upara nIce madamasta hAthI, siMha samUha va kalaza vAhinI deviyAM utkIrNa haiM / caityAlaya ke antaH bhAga meM 3 phITa caukora adhiSThAna para 1008 jinabimba bane hue haiN| purAtatva - vettaoM ne isa kUTa kI gaNanA zilpa- saMsAra meM 7 adbhuta mUrtiyoM meM kI haiM / 1 saMgrahAlaya : parisara meM hI sahasrakUTa caityAlaya ke Age eka saMgrahAlaya banA huA hai| isa saMgrahAlaya meM saikar3oM kI saMkhyA meM mUrtiyoM ke bhagnAvazeSa saMgrahIta haiN| eka 5 x 4 phITa ke zilAkhaMDa meM 70 mUrtiyAM utkIrNa haiM; jinameM 53 jinabimba haiM va zeSa zAsana devI-devatAoM kI mUrtiyAM haiN| dharmazAlA : yahAM rukane ke lie dharmazAlA bhI hai| jisameM jala, vidyuta Adi kI paryApta vyavasthA hai 1 jo zraddhAlu TIkamagar3ha Ate haiM; unheM isa kSetra ke darzanoM kA lAbha avazya uThAnA caahiye| yaha kSetra samatala maidAnI bhAga para sthita hai va prAcIna hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha 87
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra madanapura TIkamagar3ha-lalitapura mArga para sthita maharaunI tahasIla mukhyAlaya sthita haiM / yahAM se mar3AvarA madanapura ko pakkA DAmarayukta sar3aka mArga jAtA hai / maharaunI se madanapura kI dUrI 45 kimI. hai| yaha atizaya kSetra atyanta prAcIna hai evaM bhAratIya purAtatva vibhAga dvArA saMrakSita hai; kintu purAtatva vibhAga ne isa kSetra ke vikAsa ke lie kucha nahIM kiyA hai / merI dRSTi meM yaha buMdelakhaMDa kSetra kA atiprAcIna va mahatvapUrNa kSetra buMdelakhaMDa sthita sabhI tIrtha kSetroM meM sarvAdhika asurakSita va jaina samAja dvArA pUrNa rUpeNa upekSita hai; isIliye yaha kSetra Aja bhI vikAsa kI rAha kA intajAra kara rahA hai| yahAM jainiyoM ke mAtra do ghara haiM; jinakI Arthika sthiti acchI nahIM hai; kintu rAste meM par3ane vAlA mar3AvarA kasbA, jisameM eka darjana se adhika jinAlaya haiM; va samAja bhI kAphI hai; kA isa kSetra ke vikAsa kI ora koI dhyAna nahIM hai / yaha atizaya kSetra madanapura grAma se lagabhaga dakSiNa dizA meM mukhya sar3aka se 500 mITara kI dUrI para suramya pahAr3iyoM kI talahaTI meM sthita hai / kSetra ke pAsa meM patthara kI khadAneM haiM; jisameM hote rahate visphoToM se isa kSetra sthita maMdiroM kI dIvAreM kamajora par3a gayI haiM va mUrtiyoM para bhI unakA prabhAva dekhane ko milatA hai; isake bAvajUda bhI purAtatva vibhAga ne kSetra ke saMrakSaNa hetu koI upAya nahIM kiyA; yaha atyanta kheda kI bAta hai| philahAla kucha dinoM se patthara kI khadAneM baMda haiN| I 1 mar3AvarA se madanapura pahu~cane ke 3-4 kimI. pahale se hI vizAla vindhya parvata zrRMkhalAyeM dikhAI dene lagatI haiN| mAnoM ve yAtriyoM kA svAgata karane ko Atura hoM / kSetra para vyavasthAyeM caramarAI huI haiM / kSetra kI paricaya pustikA bhI upalabdha nahIM hai| eka hI pujArI ke adhIna nIce likhe sabhI jinAlayoM kI vyavasthA kI jimmedArI hai| yAtriyoM ke Thaharane ke lie bhI kSetra para koI vyavasthA nahIM hai / maMdiroM kI surakSA vyavasthA bhagavAna bharose hI hai / purAtatva vibhAga kA koI bhI karmacArI yahAM nahIM rahatA hai / kSetra ke saMrakSaNa kI turanta AvazyakatA hai / atizaya : 1. yaha atizaya kSetra prAcIna hai / yahAM Ane vAle yAtriyoM kI manokamanAyeM darzana mAtra se pUrNa hotI haiM / 2. yaha bhI eka bahuta bar3A atizaya hai ki itanA lambA kAla bIta jAne para bhI sabhI mUrtiyAM surakSita haiN| jabaki yahAM surakSA kI koI vyavasthA nahIM hai / 3. maMdira kA pujArI kSetrAntargata 2-3 kamaroM meM jinake Age barAmadA bhI banA hai; bhagavAna ke bharose jaMgala meM; jahAM cAroM ora asAmAjika tatvoM kA jamAvar3A banA rahatA hai; IzvarI camatkAra ke kAraNa hI banA rahatA hai / 88# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. rAtri meM devakRta gAyana-vAdana kA rasAsvAdana liyA jA sakatA hai| aisA yahAM ke nivAsiyoM kA kahanA hai| jinAlaya : do jinAlayoM ko chor3a saMpUrNa jinAlaya eka parisara meM sthita hai; parisara meM hI kucha khaMDita mUrtiyAM bhI rakhIM haiM, jinameM se do pratimAoM ke nIce likhI prazasti ko sApha par3hA jA sakatA hai| eka kA sthApanA kAla saM. 1000 va dUsarI kA saM. 1680 aMkita hai| ___ 1. kSetra sthita prathama jinAlaya eka bar3e kakSa meM sthita hai; jisakI dIvAroM para aneka darAreM A gaI haiN| isa jinAlaya meM lagabhaga 12 phITa U~cI atyanta prAcIna evaM manojJa pratimA khaDgAsana mudrA meM AsIna hai| yaha bhagavAna AdinAtha kI atyanta manabhAvana pratimA hai va saM. 1000 ke pUrva kI pratiSThita hai| yaha jinAlaya binA zikhara kA hai| 2. se 6. isI prAMgaNa meM eka vizAla jinAlaya ke sAmane pAMca mar3iyA sthita haiM; ye sabhI jinAlaya (mar3iyAM) guMbadAkAra zikhara vAle haiM va atyanta jIrNa-zIrNa hAlata meM haiN| ina pRthaka-pRthaka sthita pAMca jinAlayoM meM lagabhaga 5 phITa U~cI khaDgAsana mudrA meM atiprAcIna jinabimba sthApita haiN| inameM se eka jinAlaya meM tIsare tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kI pratimA AsIna hai| dUsare jinAlaya meM bhI saMbhavanAtha kI pratimA sthApita hai| tIsare jinAlaya meM bhavya va manohArI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA AsIna hai| cauthe jinAlaya meM 8veM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI AlIzAna pratimA virAjamAna hai| aMtima va pAMcavI mar3iyA meM bhagavAna neminAtha kI pratimA AsIna hai| pratimAoM ke nIce likhI prazasti kucha hada taka paThanIya hai| lekhaka ne do pratimAoM ke nIce likhI prazistayoM meM sthApanA varSa saM. 1622 par3hA hai| kintu dekhane se va sthApatya kalA se aisA pratIta hotA hai ki ye sabhI jinAlaya eka sAtha nirmita hue hoNge| 7. inhIM pAMca mar3iyoM ke sAmane kSetra kA prAcIna va sabase U~cA zikharabaMda jinAlaya sthita hai| jinAlaya ke bAhara lagabhaga 15-20 phITa kA kalAtmaka varANDA banA huA hai| bhavya va AkarSaka daravAje se hokara zraddhAlu jinAlaya meM praveza karatA hai| isa jinAlaya meM 16veM tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| yaha lagabhaga 18 phITa U~cI bhavya jina-pratimA hai| yadyapi mUrti ke nIce likhI prazasti meM sthApanA kAla spaSTa nahIM hai; kintu aspaSTa aMkoM se aisA vidita hotA hai ki yaha kSetra kI sabase prAcIna pratimA hai; jisakA sthApanA kAla saM. 1000 ke AsapAsa kA honA caahiye| 8. mukhya parisara se lagabhaga 400 mITara kI dUrI para sthita eka pahAr3I para madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 89
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka choTe se parakoTe ke aMdara sthita isa jinAlaya meM 16veM, 17veM va 18veM tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI AkarSaka pratimAyeM virAjamAna haiN| bhagavAna zAntinAtha kI pratimA lagabhaga 15 phITa U~cI hai va pArzva bhAgoM meM sthita bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM lagabhaga 8 phITa U~cI hoNgii| yaha jinAlaya bhI lagabhaga saM. 1000 ke AsapAsa kA hai| 9.-10. isa maMdira parisara ke pIche lagabhaga 200-300 mITara kI dUrI para do anya jinAlaya sthita haiN| jinameM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| kintu purAtatva vibhAga kI udAsInatA va samAja kI niSkriyatA ke calate asAmAjika tatvoM ne ina bhavya va prAcIna mUrtiyoM ko khaMDita kara diyA hai| ye jina-pratimAyeM lagabhaga 18 phITa U~cI haiN| agala-bagala sthita pratimAyeM 8-10 phITa U~cI haiN| 11. kSetra se lagabhaga 1/2 kimI. kI dUrI para gAMva ke bIca bastI meM bhI eka prAcIna va bhavya jinAlaya sthita hai| jahAM mUlanAyaka ke rUpa meM 8veM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI mUrti pratiSThita hai| yaha saMgamaramara pratimA lagabhaga 1.5 phITa U~cI hogii| yadyapi isa jinAlaya meM kevala eka hI vedI hai| kintu usa para caubIsa tIrthaMkaroM kI dhAtu nirmita pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| kucha anya pratimAyeM bhI vedI para pratiSThita haiN| mUla kSetra ke prAMgaNa meM prathama vedI ke samIpa cAra saMgamaramara kI (pratyeka lagabhaga 10 phITa UcI) khaDgAsana mudrA meM peTiyoM meM baMda mUrtiyAM rakhI huI haiN| saMbhavataH yA to paMcakalyANaka pratiSThA ke intajAra meM rakhI huI haiM yA phira purAtatva vibhAga kI ar3agebAjI kI vajaha se inakI sthApanA nahIM ho sakI hai| mUla kSetra parisara se pahAr3I para sthita jina maMdiroM ke darzana hetu jAne ke lie rAstA Ubar3a-khAbar3a hai| sIr3hiyAM nahIM hai| samAja ko sIr3hiyoM kA nirmANa turanta karAnA cAhie va kSetra kI surakSA va vikAsa para vizeSa dhyAna denA caahie| yaha kSetra prAcIna hai| prakRti kI goda meM suramya ghane vanoM se AvRta suMdara parvatoM kI talahaTI meM yaha kSetra vidyamAna hai| 90 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra girAra yaha atizaya kSetra jilA lalitapura antargata TIkamagar3ha-lalitapura mArga se maharaunI mar3AvarA hokara mar3AvarA se 18 kimI. kI dUrI para sthita hai| lalitapura se isakI dUrI 75 kimI., TIkamagar3ha se 65 kimI. tathA madanapura kSetra se 32 kimI. hai| yaha suramya va manohara tIrtha-kSetra vindhya pahAr3iyoM kI talahaTI meM dhasAna (dazANa) nadI ke bAyeM taTa para sthita hai| pahale kSetra ke AsapAsa ghanI AbAdI thI; kintu aba girAra grAma kSetra se lagabhaga eka kimI. dUra basa gayA hai| yaha prAcIna atizaya kSetra hai| yahAM pAMca jinAlaya sthita haiM; jinameM se cAra jinAlaya to navIna haiM; kintu madhya meM sthita jinAlaya prAcIna hai| jinAlaya : ___ 1. kSetra ke madhya meM sthita isa jinAlaya kA nirmANa siMghaI dhuramaMgala jI ke suputra lAlA haragovinda dAsa ne karavAyA thaa| isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI pratimA kI prANapratiSThA Apane hI vi.saM. 1844 meM karavAI thii| pratimA atibhavya atizayakArI evaM manohArI hai| yaha pratimA lagabhaga 3.5 phITa U~cI hai| 2. kSetra ke bAyIM ora sthita jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| 3.-4. mukhya jinAlaya ke dAyeM va bAyeM bhI do jinAlayoM kA nirmANa kiyA gayA hai| ina jinAlayoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI evaM bhagavAna candraprabhu kI pratimAyeM mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| ___5. maMdira prAMgaNa meM eka bhavya va AlIzAna mAnastaMbha bhI sthApita hai| lagabhaga 40 phITa UcA yaha mAnastaMbha saMgamaramara se nirmita hai| ... yahAM sthita jinAlaya atyanta U~ce zikharabaMda jinAlaya haiM; jo kAphI dUra-dUra se dikhalAI par3ate haiN| yahAM prativarSa vArSika melA bhagavAna AdinAtha ke nirvANotsava para lagatA hai| bhagavAna AdinAtha kA janamotsava bhI bar3I dhUmadhAma se manAyA jAtA hai| atizaya : grAma ke kSetra se dUra basa jAne ke kAraNa grAmavAsiyoM ne isa kSetra kI mUrtiyoM ko aneka bAra grAma girAra meM le jAne kA prayAsa kiyA; kintu isa kAma meM kabhI koI saphala na ho skaa| yaha isa kSetra kA sabase bar3A atizaya hai| yahAM se madhyapradeza kI sImA lagI huI hai| kSetra para Thaharane kI suvidhA upalabdha hai| madhya-bhArata ke jaina tIrva-91
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalAtIrtha devagar3ha devagar3ha arthAt jahAM devatA gar3he (banAye) jAte hoM yA phira devatAoM kA gar3ha (nivAsa sthAna) jahAM sabhI prakAra ke devatAoM kA vAsa ho| devagar3ha kA prAcIna nAma luacchagiri, kIrtigiri thaa| luacchagiri ko hama lakSyagiri kA apabhraMsa mAna sakate haiN| aisA pAvana punIta atizaya kSetra, sAdhanA kSetra va dharma-prabhAvanA kSetra jahAM prAkRtika jharane, ghane vana, nIce kalakala bahatI vetravatI nadI, suramya parvata va usakI talahaTI ne yahAM kI suMdaratA meM cAra cAMda lagA diye haiN| prakRti kI goda meM base isa aitihAsika va purAtAtvika mahatva ke kendra meM vaha saba kucha hai jo Apa dekhanA cAhate haiN| parvata para sthita lagabhaga 1 kimI. lambe parakoTe ke aMdara 41 vizAla jinAlaya gaganacumbI zikharoM ke sAtha vidyamAna haiN| parisara meM parikramA-patha meM saikar3oM prAcIna durlabha mUrtiyAM Adi staMbhoM para surakSita kI gaI haiN| yahAM kI guptakAlIna guphAyeM isa bAta kI ora saMketa karatI haiM ki ye mahAmuniyoM kI sAdhanA-sthalI rahI hai| siddha guphA isa bAta kI ora iMgita karatI hai ki yahAM se kucha muni tapazcaraNa pazcAt mokSa bhI gaye haiN| yaha sthala dillI-mumbaI mukhya relave lAina para sthita lalitapura sTezana se mAtra 28 kimI. dUra 300 phITa U~cI suramya pahAr3I para sthita hai va pakke sar3aka mArga se jur3A hai| yaha tIrtha-kSetra gurjara, prAtihArya, caMdela va kalacuri rAjavaMzoM ke rAjyakAla se jaina samAja ke sakSama dharmavatsala baMdhuoM ke sahayoga se nirantara vikasita hotA rhaa| devagar3ha lagabhaga 1500 varSoM se bhI adhika prAcIna itihAsa kA sAkSI hai| devagar3ha pUrva meM jaina vidyA kA kendra thaa| saM. 1333 meM eka zilAlekha meM zAlazrI va udayazrI nAmaka ziSyAoM va deva nAmaka ziSya dvArA zraddhApUrvaka upAdhyAya kI mUrti ke samarpaNa kA ullekha hai| prAcIna krama meM maMdira kramAMka cAra ke maMDapa staMbha ke lekha meM bhaTTAraka sAdhuoM kI vaMzAvalI bhI dI gaI hai| __ yahAM jaina kalA ke vikAsa kA mUla kAraNa isakI vyApArika mArga para sthiti, Arthika samRddhi, caturvidha jaina saMgha kA saMgaThita va prabhAvazAlI rahanA va baluA patthara kI khadAnoM kI pracuratA rahA hai| yahAM hajAroM kI saMkhyA meM jaina mUrtiyAM prAcIna maMdira kramAMka 12 kI cAradIvArI ke donoM ora kI dIvAroM para lagI haiN| jaina paramparA kI 24 yakSaNiyoM ke nirupaNa kA prArambhika prayAsa yahIM se prAraMbha huA pratIta hotA hai| yahAM Akara koI bhI kalA-premI va dharma-jijJAsu ati zAnti va atyanta AnaMda kA anubhava karatA hai| yahAM kI vividhatApUrNa yakSa-yakSaNiyoM kI mUrtiyAM anyatra dekhane ko nahIM miltiiN| yahAM kA jaina saMgha itanA prabhAvI va mahatvapUrNa thA ki yahAM AcAryoM va upAdhyAyoM kI adhika mUrtiyAM banIM va unheM jina-pratimAoM ke sAtha nirupita kiyA 92 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyaa| yahAM ke zrAvaka sAdhu parameSThiyoM va AryikA mAtAoM kA sammAna zraddhApUrvaka kiyA karate the| devagar3ha kilA vetavA nadI ke dAhine kinAre para sthita hai, jisake AsapAsa guptakAla aura usake bAda ke mahatvapUrNa lekha va mUrtiyAM upalabdha haiN| isa durga ke dakSiNa meM sthita rAjaghATI meM eka prAgaitihAsika guphA bhI hai| jisameM usa kAla ke citra dekhe jA sakate haiN| kile ke nIce atiprAcIna va atidurlabha dazAvatAra maMdira hai| pahAr3oM ke ThIka nIce vizAla jainadharmazAlAyeM sthita haiM; jahAM eka bhavya jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| yahAM ke jinAlayoM kA kramika varNana isa prakAra hai 1. 11vIM sadI kA yaha jinAlaya praveza dvAra meM praveza karane ke bAda bAyIM ora mukhya mArga se kucha haTakara hai| isa AyatAkAra maMDapa vAle jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI do kAyotsarga mUrtiyAM va prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha va neminAtha bhagavAna kI eka-eka dhyAnastha mUrtiyAM virAjamAna haiN| 2. parvata sthita kameTI kAryAlaya ke sAmane sthita isa jinAlaya meM 31 dhyAnastha va kAyotsarga jinabimba virAjamAna haiM, jo 9vIM se 10vIM sadI meM nirmita haiN| mUla pratimA bhagavAna RSabhanAtha kI hai| 10vIM sadI kI zrI neminAtha kI marti meM jaTAoM kA aMkana bhI hai| mUrti meM zaMkha kA cihna nahIM hai, kintu kubera aura ambikA kI AkRtiyAM neminAtha kI mUrti ke sAtha hI hotI haiN| jo isa pratimA ke pArzva bhAgoM meM utkIrNa haiN| isa pratimA para 24 jina-pratimAoM kA aMkana bhI hai| , . ____. sahasrakUTa jinAlaya : 11vIM sadI ke isa jinAlaya kA praveza dvAra alaMkRta hai| garbhagRha meM cAroM ora kula 1008 choTI-choTI jina-pratimAyeM haiN| 4. isa jinAlaya meM 11vIM sadI kI tIna jina-pratimAyeM haiN| madhya kI mUlanAyaka padamAsana pratimA bhagavAna munisuvratanAtha kI hai| 5. isa jinAlaya ke tIna kakSoM meM kAyotsarga mudrA meM kevala bhagavAna pArzvanAtha kI hI 23 prAcIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiM jo 10vIM se 12vIM sadI kI haiN| eka mUrti ke kaMdhoM para laTeM bhI haiN| aisI pratimAyeM anyatra dekhane ko nahIM milatI haiN| 6. paMcabAlayati jinAlaya meM bhagavAna vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha va mahAvIra svAmI jo bAlayati the; kI pratimAyeM virAjamAna haiN| mahAmaMDapa meM tIrthaMkaroM ke mAtA-pitA kI yugala mUrtiyAM bhI haiN| 10vIM se 11vIM sadI kI bhagavAna RSabhanAtha kI eka kAyotsarga mUrti gupta kAla kI kalA se mela khAtI hai| isake Age 6 mAnastaMbha bane haiN| do mAnastaMbhoM meM cAroM ora 44-44 digaMbara mUrtiyAM banI haiN| 7. isa jinAlaya meM tIna padamAsana va do kAyotsarga mudrA meM sthita jina-pratimAyeM haiM jo sabhI sumatinAtha tIrthaMkara bhagavAna kI haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha .93
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. isa jinAlaya meM supArzvanAtha va pArzvanAtha tIrthaMkaroM kI pratimAyeM haiN| bhagavAna zItalanAtha va vAsupUjya bhagavAna kI pratimAyeM bhI yahAM virAjamAna haiN| 11vIM sadI kI RSabhanAtha bhagavAna kI pratimA ke donoM ora caubIsI banI hai| 9. isa choTe se jinAlaya meM dharmanAtha bhagavAna kI tIna pratimAyeM virAjamAna haiN| ____10. isameM bhagavAna puSpadanta kI do va abhinaMdana nAtha bhagavAna kI do yugala pratimAyeM sthita haiN| 11. isa maMdira kA kevala maMDapaM hI zeSa hai| isameM zrI mallinAtha tIrthaMkara kI tIna pratimAyeM virAjamAna haiN| - ___12. 10vIM zatAbdI ke isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha, zAntinAtha kI do, munisuvratanAtha va neminAtha tIrthaMkaroM kI jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| 13. bhagavAna zAntinAtha ke isa jinAlaya meM pratimA ke cAroM ora bhAmaMDala va devI-devatAoM kA aMkana hai| do jina-pratimAyeM donoM ora virAjamAna haiM jo bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI haiN| 14. isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha kI kAyotsarga mudrA meM jina-pratimA virAjamAna hai; jisake parikara meM 23 anya tIrthaMkaroM kI kAyotsarga mUrtiyAM (choTI, choTI) haiN| bhagavAna vimalanAtha kI mUrti bhI isa jinAlaya meM haiN| eka anya mUrti bhI virAjamAna hai| ___15. isa jinAlaya meM sthita bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI kAyotsarga mudrA meM jina-pratimAyeM 10vIM sadI kI haiN| 16. yaha jinAlaya bhagavAna RSabhadeva va unake do putroM bharata va bAhubalI ko samarpita hai| garbhagRha meM 8 phITa U~cI bhagavAna RSabhanAtha kI mUrti madhya meM sthita hai| isake parikara meM 23 anya jina-mUrtiyAM bhI banI haiN| 17. 9vIM sadI ke isa jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI khaDgAsana jina-pratimAyeM sthita haiN| ye sabhI 12 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM haiN| isI jinAlaya meM mAtA trizalAdevI kI zayanAsana pratimA bhI hai|| ___18. barAmade meM do mAnastaMbha sthita hai| isameM bhUtakAla meM hue caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAyeM virAjamAna haiN| sarasvatI va lakSmI kI mUrtiyAM bhI darzanIya haiN| caubIsa pratimAyeM sthApita haiN| ___ 19. isa jinAlaya meM bhaviSya kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM kI jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| siMha cihna vAlI bhagavAna mahAvIra svAmI kI dhyAnastha pratimA bhI yahAM virAjamAna hai| 20. sAta phaNoM vAlI bhagavAna pArzvanAtha kI do kAyotsarga pratimAyeM isa jinAlaya meM sthita haiN| 21. maMdira ke dvAra uttaMga ke lalATa para gadAdhArI kSetrapAla haiN| isameM bhI bhagavAna pArzvanAtha ke do jinabimba va bhagavAna bAhubalI kI pratimA sthita hai| 94 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 22. U~cI jagatI para sthita isa jinAlaya meM bhI bhagavAna pArzvanAtha kI tIna pratimAyeM sthApita haiN| dvAra para bhagavAna supArzvanAtha kI padmAsana mUrti bhI virAjamAna hai| kukkuTa sarpa ko yahAM cihna ke rUpa meM aMkita kiyA gayA hai| 23. prAcIna avazeSoM se nirmita isa maMdira meM 11vIM sadI kI 10 phITa se 13 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara mUrtiyAM sthita haiN| madhya meM caumukhI jinamUrti hai| ye sabhI pArzvanAtha bhagavAna kI haiN| maMDapa meM hI jinamAtA "trizalA" zaiyA para leTI 11vIM sadI kI sarvAlaMkRta mUrti bhI hai| jisameM 24 jina-pratimAyeM bhI aMkita haiN| 24. jisameM 52 caraNa-cihnoM vAlA eka paTTa lagA hai, yaha samavasaraNa maMdira hai| 8vIM sadI meM nirmita bIca meM kAyotsarga jina caumukhI pratimA haiN| dakSiNI kakSa meM bhagavAna neminAtha va uttarI kakSa meM RSabhanAtha kI jaTAoM se yukta mUrti virAjamAna hai| isameM 8vIM sadI kI jina-pratimA pUrvI kakSa meM hai| bhagavAna padmaprabhu kI mUrti bhI isa jinAlaya meM sthita hai| 25. 10vIM sadI- garbhagRha meM bhagavAna pArzvanAtha va RSabhanAtha kI mUrtiyAM haiN| vAhya bhitti para bhI 3 jina-pratimAyeM haiN| 26. munisuvratanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM tIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| __27. 9vIM sadI- vAhya bhittiyoM para tIna ora digaMbara dhyAnastha pratimAyeM haiN| isa jinAlaya ke garbhagRha meM padmaprabhu kI mUrti virAjamAna hai| 28. 10vIM sadI kA samatala chata vAlA jinAlaya- bhagavAna vAsupUjya va padmaprabhu bhagavAna ke atirikta anya mUrtiyAM bhI isa jinAlaya meM sthita haiN| . 29. garbhagRha meM 9vIM sadI kI 12 phITa U~cI bhagavAna naminAtha kI kAyotsarga pratimA virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM do choTI kAyotsarga pratimAyeM bhI ukerI gaI haiN| 30. zAntinAtha jinAlaya- isa vizAla jinAlaya ke garbhagRha ke cAroM ora pradakSiNA patha hai| garbhagRha kA dvAra caMdelakAlIna hai| bhagavAna zAntinAtha kI pratimA 8vIM sadI ke pUrva kI hai vAhya pradakSiNA bhitti va zikhara para ukerI mUrtiyAM 9 vIM sadI (pratihAra kAla) kI haiN| ardha-maMDapa meM uttara va dakSiNa meM do choTe jinAlayoM meM bhI dhyAnastha va kAyotsarga mudrA kI mUrtiyAM haiN| mahAmaMDapa meM kula sAta caumukhI mUrtiyAM haiN| jinAlaya meM 18 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA sthApita hai| maMdira ke mahAmaMDapa ke pazcima ke cAra staMbhoM vAle svataMtra maMDapa (dakSiNa-pUrva) para utkIrNa lekha 862 I. kA hai| vAhya pradakSiNA kI bhitti para 24 yakSaNiyoM kA samUha aMkana hai| jo aise aMkana kA prAcInatama jJAta udAharaNa hai| kucha para yakSaNiyoM ke nAmoM kA aMkana bhI hai; jo tiloyapaNNati meM varNita nAmoM se mela khAte haiN| maMdira kA mahAmaMDapa 36 staMbhoM para TikA hai| garbhagRha ke dvAra para madhya meM bhagavAna RSabhanAtha kI jina-pratimA madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 95
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ va kucha anya jina-pratimAoM ke pArzva meM dvibhuja navagRhoM kI AkRtiyAM banI haiM / uttaraMga ke bAyeM chora para lakSmI va cakrezvarI tathA dAyeM chora para sarasvatI va ambikA kI mUrtiyAM banIM hai| sabase Upara kI paMkti meM 16 mAMgalika svapnoM ko va usake nIce kI paMkti meM 24 tIrthaMkaroM kI padamAsana evaM kAyotsarga mUrtiyAM haiN| garbhagRha meM kucha anya tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM bhI haiM / 31. 10vIM sadI ke isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI va do anya tIrthaMkaroM kI kAyotsarga mudrA meM mUrtiyAM sthApita kI gaI haiM / 32. isa jinAlaya ke vizAla AyatAkAra maMDapa meM 12 jina - pratimAyeM haiM / tIna dhyAnastha mUrtiyoM ke madhya meM 8 phITa U~cI bhagavAna RSabhanAtha kI mUrti haiN| 6 anya pratimAyeM bhI bhagavAna RSabhanAtha kI haiN| do dhyAnastha pratimAyeM pArzvanAtha kI haiN| 33. yaha vizAla AyatAkAra maMDapa ke AkAra kA jinAlaya hai / isa jinAlaya meM padmAsana va khaDgAsana mudrA meM 13 jinabimba sthApita haiM, jo RSabhanAtha, ajitanAtha, zAntinAtha, neminAtha, vimalanAtha va supArzvanAtha bhagavAna ke haiM / 34. isa jinAlaya kA AkAra bhI AyatAkAra hai jisameM tIna praveza dvAra haiM / isa jinAlaya meM kula 15 jina - pratimAyeM haiM jisameM pArzvanAtha, RSabhanAtha va neminAtha ke sAtha anya tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI haiN| 10vIM sadI kI bhagavAna RSabhanAtha kI kAyotsarga pratimA ke parikara meM 23 anya jinamUrtiyAM ukerI gaI haiN| 35. yaha uttarAbhimukha maMdira do tala vAlA hai| isameM ardhamaMDapa, vizAlamaMDapa va garbhagRha bhI hai / prathama tala vAle maMDapa meM bhagavAna pArzvanAtha, supArzvanAtha, abhinaMdana nAtha va neminAtha kI mUrtiyAM haiN| kula 15 jina - pratimAyeM yahAM virAjamAna haiM / yahIM bharata va bAhubalI kI kAyotsarga pratimAyeM bhI haiN| garbhagRha meM RSabhanAtha bhagavAna kI padmAsana pratimA bhI virAjamAna hai / UparI tala para 24 jina - pratimAyeM virAjamAna haiM / inameM se 8 tIrthaMkara pArzvanAtha kI haiM / candraprabhu kI pratimA ke sAtha yakSa rUpa meM gomukha kA aMkana Azcaryajanaka hai| 1 36. pirAmiDa zailI ke zikhara yukta isa jinAlaya meM garbhagRha ke tIna staMbhoM para 16vIM sadI ke kaI lekha haiM / staMbhoM para caumukhI jina - pratimAyeM bhI utkIrNa haiM / sAdhu va sAdhviyoM kI pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM utkIrNa kI gaI haiN| 37. isa maMdira kA mukha pUrva kI ora hai| jisameM AyatAkAra maMDapa va garbhagRha hai| isa jinAlaya meM kula 17 jina - pratimAyeM haiM / praveza dvAra para caturbhujI cakrezvarI kA honA isa jinAlaya ko bhagavAna RSabhadeva kA jinAlaya honA batAtA hai / isameM bhagavAna RSabhadeva kI 3 mUrtiyAM haiN| bhagavAna 96 # madhya - bhArata ke jaina tIrtha
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha kI jina - pratimAyeM bhI yahAM haiM / jaTAjUTadhArI pratimA RSabhadeva bhagavAna kI hai / 38. guMbadAkAra zikhara- AdinAtha bhagavAna sahita isameM 11 jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| kucha mUrtiyAM 10 phITa se bhI adhika U~cI haiM / 39. RSabhanAtha jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha kI bhavya kAyotsarga mUrti virAjamAna hai| kaMdhoM para laharAtI jaTAyeM bhI haiN| donoM pAvoM meM bhI jina - pratimAyeM haiM / 40. yaha eka bar3A AyatAkAra staMbhayukta maMDapa vAlA jinAlaya hai| yahAM vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM kI jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| pAsa meM pahAr3I sthita kSetra kA kAryAlaya bhI hai 1 1 41. paMcaparameSThI jinAlaya- nIce tIna vedikAyeM haiM / upAdhyAya Adi kI mUrtiyAM bhI haiM / tritIrthI mUrtiyAM adhika haiM / bharata bhagavAna kI parityakta 12 ratnoM sahita mUrti yahIM hai| pAMcoM parameSThiyoM kI jina - pratimAyeM isa jinAlaya meM haiM ? 42. nIce talahaTI meM vizAla dharmazAlA banI huI hai| jisameM prathama tala para eka vizAla jinAlaya banA hai| isameM aneka prAcIna va navIna jina - pratimAyeM haiN| pArzva sthita do kamaroM meM bhI jina-pratimAyeM sthApita haiM / isake alAvA do maMjilI imArata meM vizAla saMgrahAlaya bhI darzanIya hai; jisameM lagabhaga eka hajAra khaMDita jina-pratimAyeM va kalAkRtiyAM surakSita rakhI gaI haiM / isI saMgrahAlaya meM lagabhaga 130 vizAla jina - pratimAyeM haiM jo pUjyanIya bhI hai; jinheM maMdira meM sthApita karane ke prayAsa cala rahe haiN| yahAM dazAvatAra maMdira, varAha maMdira, nAhara ghATI, rAjaghATI, siddha guphA, patthara kI bAvar3I, vetavA nadI ghATI, zaila citroM kI guphAyeM anya darzanIya sthala haiM / madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 97
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha kSetra pAvAgiri ( pavA jI ) yaha siddhakSetra u.pra. ke lalitapura jilAntargata lalitapura jhAMsI sar3aka mArga para lalitapura se 45 kimI. dUra tAlabehaTa kasbe se kucha Age sthita hai| mukhya sar3aka mArga para eka bhavya dvAra nirmita hai| yahAM se yaha kSetra mAtra 2 kimI. dUra hai| AgarA-mumbaI relamArga para tAlabeTa sTezana para utarakara bhI yahAM pahu~cA jA sakatA hai| yahAM se yaha siddhakSetra mAtra 7 kimI. kI dUrI para hai| yaha tIrtha kSetra serona jI se mAtra 37 kimI. va jhAMsI se mAtra 38 kimI. dUra hai / yahAM isa kSetra para agahana kRSNA 2 se 5 taka vArSika melA lagatA hai / yaha kSetra pakke sar3aka mArga se jur3A hai| saM. 1345 meM bhaTTAraka zrutakIrti deva ne pratimA kI prANapratiSThA karAI thI; aisA prazasti meM ullekha hai / kSetra ke pAsa sevetavA nadI bahatI hai / yaha kSetra pahAr3I ke madhya bhAga meM sthita hai / itihAsa : yaha eka atiprAcIna tIrtha kSetra hai; jisakA astitva varSoM pUrva se rahA hai| nirvANa kAMDa bhASA meM kathana AtA hai "svarNabhadra Adi muni cAra, pAvAgiri vara zikhara maMjhAra / celanA nadI tIra ke pAsa, mukti gaye vandau nita tAsa / / " bhagavAna candraprabhu kA samavazaraNa jaba sonAgiri siddhakSetra para AyA thA; to samavazaraNa sabhA ke pazcAt muni svarNabhadra apane tIna anya muniyoM guNabhadra, maNibhadra va vIrabhadra ke sAtha sonAgira se vihAra kara yahAM padhAre the; va yahIM kSetra sthita pahAr3I para tapazcaraNa kara mokSa padhAre the| yaha siddhakSetra atiprAcIna hai; jahAM bhoMyare meM sthita devapata khevapata pAr3AzAha dvArA sthApita jinabimba virAjamAna haiN| ye jinabimba saM. 1294 va 1345 meM pratiSThita kiye gaye the / isake alAvA kSetra va kSetra ke AsapAsa aneka sthAnoM para munivRMdoM ke caraNa sthApita haiM / yaha kSetra saikar3oM varSoM taka munivRMdoM kI tapobhUmi rahI hai / atizaya : siddha kSetra ke alAvA yaha atizaya kSetra bhI haiN| yahAM bhoMyare meM sthita jina - pratimAoM ke darzana karane se sabhI manokAmanAyeM pUrNa hotI haiM va sAMsArika bhayoM se mukti milatI hai| maMdira prAMgaNa meM kSetrapAla kI vizAla pratimA virAjamAna hai; jo kSetra rakSaka deva haiM va sAmAnyajanoM kI manokAmanAyeM pUrNa karate haiM; logoM kA aisA vizvAsa hai / yahIM mUla maMdira ke pIche pahAr3I para bhUre bAbA kI guphA sthita hai; jahAM hajAroM jaina va ajaina zraddhAlu bhUtapreta Adi kI bAdhAoM ko dUra karAne hetu Ate haiM / 1 jinAlaya : isa kSetra para 9 jinAlaya sthita haiM 1. sarvaprathama darzanArthI kSetra kI vaMdanA bAyeM hAtha kI ora se prAraMbha karatA hai / bAyIM ora varSa 2006 meM dUsarI maMjila para eka bhavya caubIsI kA nirmANa 98 madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA gayA hai; jahAM 24 tIrthaMkaroM ke pratiSThita jinabimba 24 vedikAoM para pRthaka-pRthaka virAjamAna haiN| caubIsI ke madhya meM bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 5 phITa U~cI dhAtu nirmita pratimA ko pratiSThita kiyA gayA hai| dhAtu nirmita itanI vizAla mUrti AsapAsa kahIM nahIM haiM / mUrti kI bhavyatA dekhate hI banatI hai| 2. vApisa Ane para darzanArthI jinAlaya kramAMka do meM praveza karatA hai; jahAM zAntipradAyaka bhagavAna zAntinAtha kI bhavya va vizAla pratimA ke darzana karate hI mana ko parama zAnti kA anubhava hotA hai / yaha pratimA saMgamaramara nirmita navIna evaM bhavya hai / pratimA atimanojJa va dhavala varNa kI hai| pratimA kI avagAhanA lagabhaga 4.5 phITa hai / 3. tIsarA jinAlaya bhagavAna bAhubalI kA hai| jahAM RSabhaputra bhagavAna bAhubalI kI atimanojJa lagabhaga 6 phITa U~cI dhavala saMgaramara se nirmita pratimA khaDgAsana mudrA meM AsIna hai / 4. cauthA jinAlaya pArzvanAtha jinAlaya hai| yahAM bhagavAna pArzvanAtha kI suMdara lagabhaga 5 phITa U~cI bhavya jina-pratimA sthApita hai| yaha jinAlaya bhI navanirmita hai / yaha pratimA bhI kRSNa varNa kI hai I 1 5. bhoMyarA - yaha atizayakArI jinAlaya hai / isa jinAlaya meM Ane-jAne hetu do choTe-choTe daravAje haiM; jahAM kucha sIr3hiyAM utarakara jAnA par3atA hai / jinAlaya meM pahu~cate hI zraddhAlu kA mana zAnti se bhara jAtA hai va use apUrva sukha kA anubhava hotA hai| isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI lagabhaga 4-4.5 phITa U~cI kAle pASANa kI atiprAcIna va manojJa mUrti virAjamAna hai sAtha hI ajitanAtha evaM saMbhavanAtha bhagavAna ke prAcIna jinabimba bhI yahAM sthApita haiM / isake alAvA bAlayati tIrthaMkara mallinAtha evaM neminAtha kI pratimAyeM bhI yahAM virAjamAna haiM; jinakI zobhA dekhate hI banatI hai / yahIM sAmane kI vedI para bhagavAna AdinAtha kI pratimA ke bagala meM atizayakArI sukha-zAntipradAyaka, manokAmanAoM ko pUrNa karane vAlI, bhavyajanoM ko nija anubhUti pradAna karane vAlI 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI atibhavya phaNAvalI sahita pratimA virAjamAna hai| darzana kara yahAM se haTane kA mana nahIM karatA; itanI adbhuta zAnti kI anubhUti darzakoM ko yahAM Akara hotI hai / 6. candraprabhu jinAlaya - Age bhoMyare ke dAhinI ora mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kA jinAlaya hai; jisameM aura bhI aneka mUrtiyAM virAjamAna haiM / 7. Age jAkara hama mahAvIra jinAlaya meM praveza karate haiN| jahAM vedI para mUlanAyaka ke rUpa meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA pratiSThita hai / vedI para anya aneka mUrtiyAM bhI pratiSThita haiM / 8. zItalanAtha jinAlaya dAIM ora sthita jinAlayoM meM yaha aMtima madhya-bhArata ke jaina tIrtha 99
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya hai| jahAM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna zItalanAtha anya pratimAoM ke sAtha virAjamAna haiN| 9. aMtima jinAlaya maMdira prAMgaNa meM sthita mAnastaMbha hai; jo kAphI U~cA hai va usameM cAroM dizAoM meM cAra jinabimba sthApita haiN| anya sUcanAeM : saMpUrNa kSetra eka vizAla parakoTe ke aMdara sthita hai| maMdiroM meM darzana hetu yAtriyoM ko mukhyadvAra se kucha jIne car3hakara jAnA hotA hai| 1. jinAlayoM ke pIche sthita pahAr3I para cAroM munirAjoM ke caraNa-cihna va unakI Adamakada pratimAyeM sthApita haiN| ye cAroM muni yahIM se mokSa padhAre the| ve the svarNabhadra, guNabhadra, vIrabhadra va mnnibhdr| yahAM cAroM ora bikharA prAkRtika sauMdarya yAtriyoM kI thakAna ko kSaNabhara meM dUra kara detA hai| 2. isI pahAr3I para prasiddha bhUre bAbA kI guphA sthita hai; jahAM sAMsArika vyAdhiyAM dUra kI jAtI haiN| 3. maMdira prAMgaNa meM kSetrapAla kA maMdira sthita hai| 4. gajaratha vedI ke samIpa 24 tIrthaMkaroM ke caraNa-cihna aMkita haiN| 5. kSetra ke sAmane pUrva dizA meM pahAr3I para siddha kuTI hai; jahAM prAcIna caraNa pAdukAyeM sthita haiN| 6. kSetra ke sAmane pazcima dizA meM nAle ke pAra parvata para siddhoM ke do maTha sthita haiM; jahAM se aneka muniyoM ne tapazcaraNa kara mokSa prApta kiyA thaa| 7. kSetra para yAtriyoM kI suvidhA ke liye vizAla dharmazAlAeM sthita haiN| jahAM sabhI Adhunika suvidhAeM upalabdha haiN| jhAMsI-lalitapura se gujarane vAle tIrtha-yAtriyoM ko isa siddhakSetra ke darzana avazya karanA cAhiye va apane jIvana ko saphala banAnA caahie| vartamAna meM pAvAgiri tIrtha-kSetra ko lekara eka vivAda hai| kharagona jilA sthita Una-pAvAgiri ko bhI svarNabhadra Adi munirAjoM kI nirvANa-sthalI nirUpita kiyA jAtA hai aura apane pakSa meM vahAM bhI aneka tarka va prabhAva prastuta kiye jaate| 100 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra cAMdapura __atizaya kSetra cAMdapura u.pra. ke lalitapura jile meM sthita hai| yaha tIrtha-kSetra lalitapura jile ke pAlI gAMva se 10 kimI. dUra sthita hai| lalitapura devagar3ha sar3aka mArga para sthita jAkhalauna tirAhe se bhI yahAM jAne ke lie sar3aka mArga hai| yahAM se bhI yaha tIrtha-kSetra lagabhaga 10 kimI. dUrI para sthita hai| jhAMsI-bInA saiksana para jAkhalauna yA dhorrA relve sTezanoM para utarakara bhI isa atizaya kSetra para pahu~cA jA sakatA hai| jAkhalauna va dhorrA relve sTezanoM se isa kSetra kI dUrI 5.5 kimI. hai| yaha tIrtha-kSetra suramya parvata zrRMkhalAoM ke madhya manamohaka prakRti kI goda meM sthita hai| yaha tIrtha-kSetra 50 varSa pUrva hI prakAza meM AyA hai| ise pahale cAroM ora ghane vana se ghirA hone ke kAraNa yaha ajJAta thaa| pAlI ke kucha loga avazya ise jAnate the va kabhI-kabhI darzana karane jAyA karate the| isa tIrtha-kSetra para aneka manamohaka jaina tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI thI; jo pAlIvAsiyoM ke anusAra purAtatva vibhAjaka adhikArI zAsakIya saMgrahAlaya le gaye the| isa tIrtha-kSetra para eka atiprAcIna jinAlaya sthita hai| jisake cAroM ora khaMDahara phaile hue haiN| ye khaMDahara isa bAta ke pratIka haiM ki kabhI yahAM ghanI bastI thii| prAcIna zikharabaddha jinAlaya meM yahAM 22 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI manojJa pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| pratimA atyanta suMdara va zAntipradAyaka hai| pratimA ke zIrSa bhAga para pASANa ke tIna chatra bane hue haiN| mukhamaMDala ke cAroM ora vizAla AbhAmaMDala banA huA hai| AkAza meM gaMdharva deva puSpamAlAeM liye bhagavAna kI ora bar3ha rahe haiN| nIce cAmaradhArI indra bhagavAna kI sevA meM khar3e haiN| pratimA dezI pASANa kI hai| pAdamUla meM banA hiraNa kA cihna isa bAta kA pratIka va sAkSI hai ki yaha bhagavAna zAntinAtha kI zAnti-pradAyaka bhavya pratimA hai| darzana kara zraddhAlu dhanya ho jAtA hai| bhagavAna zAntinAtha kA aisA pRthaka jinAlaya thUbauna evaM devagar3ha meM hI hai| anyathA zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAoM vAle jinAlaya hI adhika dekhane ko milate haiN| isa upekSita tIrtha-kSetra ke vikAsa para vizeSa dhyAna dene kI AvazyakatA hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 101
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMDalapura kuMDalapura kA nAma sunate hI sahaja hI aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI janmasthalI kI yAda A jAtI hai| kintu madhyapradeza sthita yaha kuMDalapura eka mahatvapUrNa tIrtha-kSetra hai| jo bar3e bAbA bhagavAna AdinAtha ko samarpita haiN| yaha tIrtha-kSetra zaharI bhIr3a bhAr3a va zora-zarAbe se dUra suramya parvata zrRMkhalAoM ke madhya madhyapradeza ke damoha jile kI paTerA tahasIla mukhyAlaya se mAtra 2 kilomITara dUrI para prAkRtika vAtAvaraNa ke madhya zAnta AdhyAtmika vAtAvaraNa meM sthita hai| yaha tIrtha-kSetra damoha jile kI haTA tahasIla se mAtra 20 kilomITara, damoha jilA mukhyAlaya se mAtra 32 kilomITara dUra pakke sar3aka mArga para sthita hai| yahAM tIrthayAtriyoM ke liye Thaharane ko sabhI Adhunikatama suvidhAyeM upalabdha haiN| kaTanI se sagaunI hokara bhI kuMDalapura pahu~cA jA sakatA hai| yaha tIrtha-kSetra eka parvata va usakI talahaTI meM sthita hai| cUMki ye parvata kuNDalAkAra hai aura pUrva meM bha. mahAvIra kI janmasthalI mAnA jAtA hai| isIliye isakA nAma kuMDalapura rakhA gyaa| kSetra ke bIcoM bIca talahaTI meM vardhamAna sAgara nAma kA eka suMdara tAlAba hai| isa jalAzaya ke tIna ora parvata va eka ora jinAlaya hone se yaha atyanta manohArI lagatA hai| isa tIrtha-kSetra para saMtoM, muniyoM va AryikAoM ke liye nivAsa kI pRthaka va suMdara vyavasthA hai| yaha siddhakSetra hone ke sAtha-sAtha eka atizaya kSetra bhI hai; yahA~ virAjamAna bar3e bAbA ke atizaya camatkAroM ke saMbaMdha meM aneka januzrutiyAM pracalita haiN| aisA sunA jAtA hai ki eka bAra mugala bAdazAha ne bar3e bAbA kI mUrti khaMDita karane ke lie hAtha para hathaur3e se prahAra kiyA to aMgUThe se dUdha kI dhAra bahane lgii| usI samaya usakI senA para madhumakkhioM ne AkramaNa kara diyA, jisase senA sahita mugala bAdazAha ghabarAkara yahA~ se bhAga khar3A huaa| yahA~ aneka bAra kezara varSA bhI hotI rahI hai| rAtri ke zAnta vAtAvaraNa meM jinAlayoM se gIta saMgIta kI madhura dhvani sunAI par3atI hai| yahA~ Akara logoM kI manokAmanAyeM bhI pUrNa hotI haiN| ina sabake kAraNa ise atizaya kSetra kI mAnyatA milI huI hai| ___eka bAra mahArAjA chatrasAla mugala bAdazAha se hArane ke bAda yahA~ se gujara rahe the; tabhI yahA~ nivAsarata brahmacArI nemisAgara ne nareza se kSetra ke jIrNoddhAra ke liye sahAyatA hetu nivedana kiyaa| taba mahArAjA chatrasAla ne vacana diyA ki yadi unheM unakA khoyA huA rAjya punaH vApisa mila jAyegA; to ve rAjakoSa se jIrNoddhAra karA deNge| unhoMne bar3I bhakti se kSetra ke darzana kiye va cale gye| kucha samaya pazcAt mahArAjA chatrasAla kA mugala senA se phira AmanA-sAmanA ho gyaa| isa 102 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuddha meM mahArAjA chatrasAla vijayI huye| unheM khoyA huA rAjya mila gyaa| taba unhoMne apane diye huye vacana ke anusAra tAlAba ke cAroM ora ghATa banavAyA va bhagavAna AdinAtha ke bhavya jinAlaya kA jIrNodvAra bhI kraayaa| isI ke bAda saM. 1757 ko paMcakalyANaka pratiSThA kA bhavya Ayojana bhI karAyA gayA; isa samAroha meM mahArAjA chatrasAla svayaM pdhaare| isa avasara para unhoMne kSetra ko sonecAMdI ke chatra, camara, vartana, Adi bheMTa kiye va maMdira meM do mana kA pItala kA ghaMTA TaMgavAyA thaa| isa saMbaMdha meM yahAM eka zilAlekha bhI utkIrNa karAyA thaa| vartamAna meM kiye gaye anusaMdhAnoM ke phalasvarUpa zrI zrIdhara atima anubaddha kevalI isI kSetra se mokSa gaye the| unake caraNa kamala bhI yahAM sthApita haiN| ataH aba yaha siddhakSetra va atizaya kSetra donoM ke rUpa meM vikhyAta hai| kSetra vaMdanA- kuMDalapura tIrtha-kSetra para lagabhaga 60 jinAlaya haiN| inameM se 40 jinAlaya parvata para va 20 jinAlaya parvata kI talahaTI meM sthita haiN| kSetra kI vaMdanA prAcIna dharmazAlA ke dAyIM ora bane daravAje ke bAhara pahu~ca kara tIrtha yAtrI bAyIM ora mur3akara kuMDalAkAra parvata kI talahaTI meM sthita jinAlayoM se prAraMbha karate haiN| 1. candraprabhu jinAlaya- isa prathama jinAlaya meM AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI lagabhaga 1.25 phITa U~cI zveta varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isa pratimA kI pratiSThA saM. 1889 meM huI thii| yaha jinAlaya talahaTI meM tAlAba ke kinAre sthita hai| 2. neminAtha jinAlaya- yaha prathama jinAlaya ke lagabhaga 200 gaja dUra parvata kI talahaTI meM hI sthita haiN| isa jinAlaya meM bhagavAna neminAtha kI lagabhaga 1 phITa U~cI zveta varNa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA saM. 1901 meM pratiSThita huI thii| 3. isa jinAlaya ke Age eka jagaha prAcIna caraNa-cihna eka devAlaya meM sthApita hai| .. 4. isake bAda pazcAt zraddhAlu parvata para sthita jinAlayoM kI vaMdanA hetu parvata para sAr3hiyoM ke mAdhyama se car3hatA hai| yahA~ parvata ke Upara taka jAne ke liye lagabhaga 500 sIr3hiyA~ banI huIM haiN| isa mArga para do dvAra bhI bane haiN| 5. Upara pahu~cakara yAtrI bAIM ora mur3akara bhagavAna candraprabhu ke jinAlaya pahu~catA hai| yahA~ sthita pratimA ke darzana kara yAtrI kI sArI thakAna miTa jAtI hai| isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM saM. 1548 meM pratiSThita zveta varNa kI padmAsana bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| isakI avagAhanA lagabhaga 3 phITa hai| 6. isa jinAlaya meM ajitanAtha, candraprabhu Adi tIrthaMkaroM kI pratimAyeM virAjamAna haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 103
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-8. isa jinAlaya ke bAhara cAroM konoM para choTe-choTe devAlaya bane haiM / inameM bhagavAna AdinAtha va lAchana rahita kucha pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM bhI prAcIna hai; va pratyeka lagabhaga 1.7 phITa U~cI haiM va sabhI khaDgAsana mudrA meM haiM / 9. saMbhavanAtha jinAlaya - jinAlaya ke pIche pahAr3I ke aMtima chora para sthita isa jinAlaya meM tIsare tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| 10. isa jinAlaya ke darzana kara yAtrI punaH vApisa lauTatA hai va eka dAlAnanumA khule kamare meM sthita prAcIna caraNa cihna para apane zraddhA-sumana arpita kara Age kI ora bar3hatA hai| 11. pArzvanAtha jinAlaya - isa bhavya jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna pArzvanAtha kI kRSNa varNa kI padmAsana pratimA (saM. 1902 meM pratiSThita ) virAjamAna hai| isakI avagAhanA lagabhaga 3 phITa hai| isI jinAlaya meM mUlanAyaka ke pArzva bhAgoM meM bhagavAna munisuvratanAtha va bhagavAna AdinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM kramazaH zveta va zyAma varNa kI haiM va 2.25 phITa kI avagAhanA vAlI saM. 1902 meM pratiSThita haiM / 12. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM saM. 1888 meM pratiSThita lagabhaga 3 phITa U~cI zyAma varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM bhagavAna AdinAtha va candraprabhu tIrthaMkaroM kI zveta varNa kI 2.5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM pratimAyeM sthApita haiN| isakA pratiSThAkAla saM. 1888 hai| 13. neminAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM madhya meM mUlanAyaka ke rUpa meM neminAtha bhagavAna kI va pArzva bhAgoM meM AdinAtha va mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| saM. 1882 meM pratiSThita ye jinabimba kramazaH zyAma, zveta va zveta varNa ke haiN| mUlanAyaka kI pratimA lagabhaga 3 phITa U~cI hai| 14. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM pratiSThita sabhI jinabimba kAle pASANa se nirmita haiN| madhya meM pArzvanAtha va pArzva bhAgoM meM AdinAtha va mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| inakA pratiSThAkAla saM. 1871 hai| mUlanAyaka kI pratimA 4 phITa U~cI hai| sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM AsIna haiM / 15. pArzvanAtha jinAlaya - madhya meM mUlanAyaka ke rUpa meM pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA pratiSThita hai; jabaki pArzva bhAgoM meM zveta dhavala pratimAyeM bhagavAna ajitanAtha va saMbhavanAtha kI hai| mUlanAyaka kI pratimA zyAmavarNa kI hai| sabhI pratimAyeM padmAsana meM AsIna hai| 16. yaha jinAlaya zikhara yukta nahIM hai| eka dUsare 'parvata ke Upara sthita ' 104 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 praveza dvAra ke bAyIM ora eka gailarI va do prAcIna kamare bane huye haiN| gailarI meM do Adamakada rakSaka devoM kI pratimAyeM rakhIM huIM hai / do kakSoM meM tIrtha rakSaka deva bhairoM bAbA kI siMdUra car3hI pratimAyeM rakhIM hai / inhIM kakSoM meM lagabhaga aneka khaDgAsana prAcIna pratimAyeM jo baluA patthara se nirmita haiM; rakhIM haiM / kucha khaMDita pratimAyeM bhI yahA~ rakhIM hai / prAcIna bar3e bAbA ke jinAlaya evaM usake pIche sthita prAcIna jinAlayoM ko haTAne se prApta huI (saMbhavataH ) ye pratimAyeM pratIta hotI hai; jo atiprAcIna haiN| inameM se kucha ke pAmUla meM prazastiyAM bhI nahIM haiM / kucha prAcIna padmAsana pratimAyeM bhI yahA~ rakhIM haiN| 17. yaha vaha sthala hai; jahA~ pahale bar3e bAbA kA garbha meM sthita (noMyare rUpa meM) jinAlaya sthita thA / Aja ye samamatala jagaha ke rUpa meM sthita hai; jahAM dIpa jalatA rahatA hai| yahAM aba dhyAna kendra banAne hetu borDa lagA hai| 18. bar3e bAbA kA navanirmita jinAlaya pUrva varNita prAcIna bar3e bAbA ko unake prAcIna jinAlaya se yahA~ isa navanirmita jinAlaya meM lAkara virAjamAna kiyA gayA hai / yaha padmAsana jina - pratimA bhagavAna AdinAtha kI hai| isa jinAlaya ke garbhagRha kA nirmANa lagabhaga pUrA ho gayA hai| bAharI bhAga kA nirmANa kArya jArI hai / - 1 bhagavAna RSabhadeva kI yaha pratimA lagabhaga 13 phITa U~cI va 12 phITa caur3I padmAsana mudrA meM hai / yahA~ Akara bar3e bAbA ke darzana kara yAtriyoM kI sArI thakAna raphUcakkara ho jAtI hai va darzanArthiyoM ke sira svataH hI zraddhAvanata ho jAte haiM / yahA~ yAtrI apUrva AnaMda tathA sukha zAnti kA anubhava karate haiN| bhagavAna RSabhadeva ke siMhAsana se kucha bAhara kI ora jinAlaya ke dAyeM va bAyeM bhAgoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI prAcIna khaDgAsana pratimAoM ko pratiSThita kiyA gayA hai| ye khaDgAsana pratimAyeM lagabhaga 12 phITa U~cI bhavya va ati manohArI hai| mUlanAyaka bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ke hRdaya sthala para zrI vatsa suzobhita hai vahIM kaMdhe para donoM ora kezoM kI jaTAyeM laTaka rahIM haiN| siMhAsana ke siMha pApITha ke donoM ora utkIrNa haiM / pAdapITha ke adhobhAga para gomukha yakSa va cakrezvarI yakSiNI ke rUpa meM utkIrNa haiM / yakSa dvibhujI va yakSiNI caturbhujI haiM / yakSa ke eka hAtha meM parasu va dUsare hAtha meM bijaurA sthita hai; jabaki yakSiNI ke do hAthoM meM cakra, eka meM zaMkha va eka hAtha varada mudrA meM hai| pratimA ke adhobhAga meM yadyapi koI pratIka cihna nahIM hai; kintu bAloM kI laTeM va yakSa-yakSiNI kI mUrtiyA~ isa vizAlakAya pratimA ko bhagavAna RSabhadeva kI pratimA siddha karane ke liye paryApta haiM / isa jinAlaya taka pahu~cane ke liye do mArga haiN| eka sIr3hiyoM kA mArga; jo talahaTI sthita jinAlayoM se sIdhA isa jinAlaya taka jAtA hai| dUsarA pakkA sar3aka madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 105
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga; jo kSetra sthita nIce kI sar3aka se ina jinAlaya ko jor3atA hai| yahA~ Thaharane va pUjana, pAnI Adi kI samucita vyavasthA hai| ___19. AdinAtha jinAlaya- yahA~ se Age kucha sIr3hiyA~ car3hane para hama punaH eka AdinAtha jinAlaya pahuMcate haiN| isa jinAlaya meM lagabhaga 4 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha kI manamohaka pratimA zyAmavarNa meM virAjamAna hai| 20. padmaprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM zvetavarNa kI lagabhaga 1.25 phITa U~cI saM. 1584 kI bhagavAna padmaprabhu kI manamohaka pratimA virAjamAna hai| - 21. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM AMThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI choTI kintu bhavya pratimA virAjamAna haiN| 22. pArzvanAtha jinAlaya- isa choTe se jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI cAra pratimAyeM virAjamAna haiN| inameM se eka pratimA zyAma varNa kI lagabhaga 2.5 phITa U~cI hai| 23. munisuvratanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna munisuvratanAtha kI pratimA AsIna hai| do pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha kI bhI isa jinAlaya meM virAjamAna hai| kucha anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI yahA~ sthita haiN| 24. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimAyeM haiM; jisake sira para sapta phaNAvalI banI huI hai| pratimA kI avagAhanA 3.5 phITa hai| isake pAdmUla meM koI prazasti nahIM hai| bAyIM ora khaDgAsana mudrA meM kRSNa varNa lagabhaga 6 phITa avagAhanA kI bhagavAna saMbhavanAtha kI pratimA sthita hai| kucha anya tIrthaMkaroM kI pratimA bhI yahA~ hai| . 25. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA hai| jisakI avagAhanA lagabhaga 1.25 phITa hogii| pArzva bhAgoM meM zveta varNa kI bhagavAna AdinAtha kI pratimAyeM bhI yahA~ virAjamAna hai| ... 26. pArzvanAtha jinAlaya- saM. 1870 meM pratiSThita lagabhaga 3 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA isa jinAlaya meM pratiSThita hai| 27. zItalanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna zItalanAtha kI prAcIna padmAsana pratimA virAjamAna hai| ___28. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI prAcIna pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| 29. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM bhI bhagavAna candraprabhu kI 3 phITa U~cI pratimA AsIna hai| 30. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM zveta varNa kI lagabhaga 1 phITa U~cI padmAsana mudrA meM bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| 106 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. arahanAtha jinAlaya- lagabhaga 1.25 phITa U~cI zveta varNa kI yaha padmAsana pratimA bhagavAna arahanAtha kI hai| jisakA pratiSThAkAla saM. 1548 hai| ____32. arahanAtha jinAlaya-isa jinAlaya meM zyAmavarNa kI lagabhaga 1.25 phITa avagAhanA kI saM. 1952 meM pratiSThita bhagavAna neminAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| isa pratimA ke pArzva bhAgoM ke candraprabhu va supArzvanAtha kI pratimAyeM virAjamAna hai| 33. pArzvanAtha jinAlaya-isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna haiN| yaha pratimA lAla raMga kI 3 phITa U~cI padmAsana mudrA meM saM. 1858 kI pratiSThita haiM pArzva bhAgoM meM sthita vediyoM meM bhagavAna candraprabhu kI isI kAla meM pratiSThita pratimAyeM virAjamAna haiN| 34. pArzvanAtha jinAlaya-isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA jo saM. 1897 kI pratiSThita hai va zyAma varNa kI 3 phITa U~cI hai virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimAyeM AsIna hai| ___35. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 1889 meM pratiSThita zveta varNa kI -1 phITa avagAhanA kI bhagavAna AdinAtha kI pratimA AsIna hai, pratimA padmAsana meM hai| pArzva bhAgoM meM munisuvratanAtha kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 36. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI 1.6 phITa U~cI zveta varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| jo saM. 1548 kI pratiSThita hai| isa vedikA para bhagavAna neminAtha, arahanAtha va candraprabhu kI pratimAyeM bhI AsIna haiN| 37. saMbhavanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM khaDgAsana meM sleTI varNa kI lagabhaga 4 phITa U~cI bhagavAna saMbhavanAtha kI pratimA AsIna hai| 38. pArzvanAtha jinAlaya- saM. 1611 meM pratiSThita zveta varNa kI lagabhaga 2 phITa U~cI padmAsana pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI hai| 39. AdinAtha jinAlaya- saM. 1996 meM pratiSThita zveta varNa kI lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA vAlI bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| pArzva bhAgoM meM tIrthaMkara pratimAyeM AsIna haiN| yaha parvata sthita jinAlayoM meM aMtima jinAlaya hai| nIce talahaTI meM 20 jinAlaya vidyamAna haiN| ye sabhI jinAlaya vizAla zikhara vAle, prAMgaNoM sahita, bhavya va manohArI haiN| 40. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM lagabhaga 4 phITa U~cI zveta varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI manojJa pratimA virAjamAna haiN| pratimA prAcIna hai vedI meM do pASANa nirmita mUrtiyAM bhI rakhIM haiN| 41. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI zveta varNa pratimA virAjamAna haiN| isameM kucha aura tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 107
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. supArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA manamohaka hai| ___43. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI pratimA AsIna hai| ___44. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI pratimA ke atirikta 2 anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| ___45. bAhubalI jinAlaya- isa jinAlaya meM kevalI bhagavAna prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha ke putra bAhubalI svAmI kI pratimA virAjamAna hai| 46. arahanAtha jinAlaya- yaha jinAlaya tAlAba ke dUsare chora para sthita hai; jisameM prAcIna pASANa nirmita caumukhI bhagavAna arahanAtha kI pratimAyeM sthApita haiN| inheM sarvatobhadra pratimAyeM bhI kahate haiN| ye lagabhaga 1 phITa avagAhanA vAlI haiN| pratimAoM ke zirobhAga ke pArzva meM camara liye indra khar3e haiN| eka pratimA ke nIce sarpa bhI banA hai va donoM ora dharaNendra-padmAvatI kI pratimAyeM utkIrNa haiN| yaha pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI pratIta hotI hai| 47. supArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM prabhAvotpAdaka 9 phaNI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| yaha padmAsana mUrti hai va saMgamaramara nirmita hai| anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI vedI para virAjamAna haiN| .. 48. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| isake atirikta pArzva bhAgoM meM do pArzvanAtha bhagavAna kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 49. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhadeva mUlanAyaka haiN| pArzva bhAgoM meM neminAtha bhagavAna kI do anya pratimAyeM bhI vedikA para AsIna hai| 50. RSabhanAtha jinAlaya- yaha eka bar3A va bhavya jinAlaya hai; jisameM mUlanAyaka bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ke atirikta anya aneka tIrthaMkara pratimAyeM bhI vedikA para virAjI hai| ... 51. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna candraprabhu kI pratimA ke atirikta 6 anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI AsIna haiN| 52. mahAvIra jinAlaya- isa jinAlaya meM zveta varNa kI lagabhaga 3.25 phITa avagAhanA kI bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai; jo saM. 1939 meM pratiSThita hai| aura bhI aneka tIrthaMkara pratimAyeM isa bhavya jinAlaya meM vidyamAna haiN| ___53. mahAvIra jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA ke atirikta bhagavAna munisuvratanAtha va bhagavAna zItalanAtha kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 108 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. zreyAMsanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna zreyAMsanAtha kI bhavya va AkarSaka padmAsana pratimA virAjamAna haiN| pArzva bhAgoM meM bhagavAna AdinAtha va pArzvanAtha kI padmAsana pratimAyeM bhI vedikA para virAjamAna haiN| ____55. RSabhanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM dezI pASANa meM ukerI gaI aneka jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| inameM se kucha khaDagAsana meM va kucha padmAsana meM haiN| sabhI pratimAyeM prAcIna hai| ____56. ajitanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna ajitanAtha kI manojJa pratimA bhagavAna pArzvanAtha va do anya tIrthaMkara pratimAoM ke sAtha virAjamAna haiN| 57. samavazaraNa jinAlaya- isa jinAlaya meM samavazaraNa kI racanA hai; jisake madhya meM Upara gaMdhakuTI meM cAra dizAoM meM cAra jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| yaha samavazaraNa zostrokta vidhi se nirmita haiN| 58. mAnastaMbha-prAcIna dharmazAlA ke prAMgaNa meM madhya meM lagabhaga 45 phITa U~ce manojJa mAnastaMbha kI racanA kI gaI hai| jisameM Upara cAroM ora tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| ___59. puSpadanta jinAlaya- yaha jinAlaya prAcIna dharmazAlA meM va kSetra kameTI kAryAlaya ke pIche sthita hai| isa jinAlaya meM bhagavAna puSpadanta kI bhavya va manojJa pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| aneka tIrthaMkara pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM virAjamAna haiN| yaha isa tIrtha-kSetra sthita aMtima jinAlaya hai| ___isa tIrtha-kSetra para udAsIna Azrama, sarasvatI bhaNDAra (graMthAgAra) bhI haiN| kSetra para eka anya tAlAba, 3 kuaiM va 8 bAvar3iyA~ bhI haiN| kSetra ke pAsa 80 ekar3a kI vizAla kRSi bhUmi bhI hai| yahA~ prativarSa mAgha sudI 11 se 15 taka vizAla melA Ayojita kiyA jAtA hai| yaha tIrtha AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja kI sAdhanA-sthalI hai| __ yaha tIrtha-kSetra kuMDalAkAra parvatamAlA sahita viziSTa prAkRtika suSumA ke sAtha-sAtha apane prAcIna itihAsa evaM viziSTa vAstu zilpa ke atirikta apane atizayoM va kSetra ke sAtha jur3I aneka paraMparAoM, janazruti evaM kiMvadaMtiyoM ke kAraNa bundelakhaMDa kA eka atyanta manorama evaM AkarSaka kSetra hai| jisakA bundelakhaMDa ke samasta tIrtha-kSetroM meM apanA eka viziSTa sthAna hai| isa sabake phalasvarUpa yahAM saMta-saMghoM, zodhakArya karane vAle vidvAnoM evaM deza ke kone-kone se vaMdanA karane ke lie padhArane vAle tIrtha yAtriyoM kA nirantara Agamana hotA rahatA hai| jisake kAraNa yahAM sadaiva mele jaisA vAtAvaraNa banA rahatA hai| isakI vaMdanA ke binA bundelakhaMDa ke tIrtha-kSetroM kI vaMdanA adhUrI hI rahatI hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 109
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra rahelI-paTanAgaMja TIkamagaDha droNagiri /chatarapura khajura / papArA atizaya kSetra paTanAgaMja rahalI pahu~camArga ahAra jIvaDAmalaharA 13 dalapatapura 12 nAgiri hIrApura kuMDalapura savArA (janArI sAgara damoha + + pariyAjI 31 18natAkoTA) abhAnA kAkAgaja bahorIbaMda (rahalI paTanAgaMja 105 farer tendUkheDA 120 devarI /go siddha kSetra atizaya kSetra jilA mukhyAlaya tahasIla mukhyAlaya rela mArga maGgaka mArga bAnA bArahA konIjI jabalapura maniyA rajI narasiMhapura yadi kisI ko durlabha pratimAoM, vicitra va viziSTa caityAlayoM, prAcIna vizAlakAya jina-pratimAoM evaM anokhe, bhavya va cittAkarSaka vizAlatama sahasrakUTa caityAlaya ke darzana karane hoM; to aise zraddhAluoM ko yahA~ avazya AnA caahiye| yahAM vicitra samavazaraNa bane huye haiN| ____ yaha eka atyanta prAcIna aitihasika, manojJa atizaya kSetra hai| yaha kSetra sAgara damoha ror3a para sthita gar3hAkoTA tahasIla mukhyAlaya se va paTeriyA atizaya kSetra se mAtra 20 kilomITara kI dUrI para sthita hai| bInAvArA kSetra se isa kSetra kI dUrI mahaja 40 kilomITara hai| devarI se yaha 45 kilomITara dUra hai| yaha rahelI tahasIla mukhyAlaya meM hI sthita hai; kintu kSetra ko paTanAgaMja ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha tIrtha-kSetra damoha se 53 kilomITara va sAgara se 42 kilomITara dUra hai| rahalI taka aneka baseM AtI jAtI rahatI haiN| yaha tIrtha-kSetra suvarNabhadra nadI ke taTa para sthita hai| . isa prAcIna atizaya kSetra para kaI prAcIna racanAyeM dekhane ko milatI hai| kSetra para kabhI-kabhI caMdana vRSTi honA, logoM ke dukha-darda dUra honA, zraddhAluoM kI manodazA meM sakArAtmaka parivartana honA isa kSetra ke pramukha atizaya hai| mugala zAsakoM dvArA kSetra para vidhvaMza kI bhAvanA se kiye gaye hamaloM ke samaya acAnaka madhumakkhiyoM dvArA AkramaNa kiye jAne se vidhvaMsakoM kA bhAga khar3e honA, 1950 meM bar3e bAbA kA gaMdhodaka lagAne se lokamana pujArI kI netra jyoti vApisa A jAnA, kaI sAdhu-saMtoM ke vairAgya kA kAraNa bananA isa kSetra ke anya atizaya haiN| 110 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha tIrtha-kSetra samamatala bhU-bhAga para eka vizAla parisara meM sthita hai| jisameM lagabhaga 31 jinAlaya haiN| sabhI darzana pAsa-pAsa haiN| isa tIrtha-kSetra para sabase prAcIna pratimA saM. 10vIM zatAbdI meM pratiSThita bhagavAna AdinAtha kI hai| sahasrakUTa caityAlaya va usake bAyeM bhAga para sthita jinAlaya meM virAjamAna khaDgAsana/ padmAsana tIrthaMkara mUrtiyAM usase bhI prAcIna pratIta hotI haiN| yahA~ deza kA sabase bar3A sahasrakUTa caityAlaya hai| bhagavAna mahAvIra svAmI kI lagabhaga 15 phITa U~cI durlabha padmAsana pratimA kA virAjamAna rahanA, isa mUla pratimA ke nIce eka anya digaMbara pratimA kA AsIna honA, prAcIna naMdIzvara dvIpa, paMcameru va samavazaraNa kI racanAoM kA honA, bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA ke sira para 1008.nAgadevoM kI chAyA kA honA evaM unake nIce dAyeM va bAyeM bhI pArzvanAtha bhagavAna kI anya pratimAoM kA honA isa kSetra ke saundarya meM atyadhika abhivRddhi karate haiN| yahA~ trimUrti jinAlaya bhI haiN| vaMdanA krama ke anusAra kSetra sthita jinAlaya isa prakAra haiN| ___1. zAntinAtha jinAlaya- zraddhAlu jaise hI maMdira parisara meM praveza karatA hai; use sarvaprathama zAntipradAtA bhagavAna zrI zAntinAtha kI 3.5 phITa avagAhanA kI padmAsana pratimA ke darzana hote haiN| yaha pratimA dezI pASANa se nirmita prAcIna hai| isa pratimA kA pratiSThAkAla saM. 1864 hai| 2. mallinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM uparokta AkAra prakAra kI hI bhagavAna mallinAtha kI manojJa pratimA virAjamAna hai| 3. gaMdhakuTI- isa gaMdhakuTI meM ucca Asana para tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| 4. samavazaraNa racanA- yaha atyanta prAcIna adbhuta racanAoM meM se eka hai| yadyapi racanA choTI hai; kintu kaI dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai| 5. naMdIzvara dvIpa racanA- yahA~ sthita naMdIzvara dvIpa kI racanA konI jI sthita naMdIzvara dvIpa kI racanA se bhinna hai va anokhI hai| naMdIzvara dvIpa ke meru raMgIna hai| 6. paMcameru racanA- pAsa hI paMcameru kI racanA bhI haiN| ye sabhI racanAyeM prAcIna, durlabha va dekharekha ke abhAva meM asurakSita va jIrNa-zIrNa hAlata meM haiN| inake samucita saMrakSaNa kI AvazyakatA hai| 7. munisuvratanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka bhagavAna munisuvratanAtha kI katthaI varNa kI lagabhaga 4 phITa avagAhanA kI dezI pASANa se nirmita atizayakArI pratimA virAjamAna hai| isa jinAlaya kI racanA-zailI anyatra sthita jinAlayoM se bhinna hai| mUla UparI siMhAsana para kula 6 tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| jo lagabhaga samAna avagAhanA vAlI haiN| inameM se do pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha kI bhI haiN| sabhI jinabimboM ke Upara zikharoM kI racanA pIche sthita dIvAla meM hI kI gaI haiN| yahIM mUgiyA varNa kI bhagavAna zAntinAtha kI atisuMdara manohArI pratimA virAjamAna hai| lagabhaga 10vIM sadI kI bhagavAna AdinAtha madhya-bhArata ke jaina tIrva
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI pratimA bhI isI vedikA para AsIna hai| isI jinAlaya meM 50 se adhika anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI AsIna haiN| 8. kucha sIr3hiyA~ car3hane ke uparAnta pArzva bhAga meM eka choTe se jinAlaya meM bhI jinabimba ke darzana hote haiM 9. jaba hama isa parisara se Age ke dUsare parisara meM praveza karate haiM to praveza dvAra ke donoM ora prAcIna pratimAyeM rakhIM huI haiN| eka ora vidyamAna bIsa tIrthaMkaroM ko pradarzita karane vAlA prastara staMbha vidyamAna hai| yaha dezI pASANa para utkIrNa hai| ____10. daravAz2e ke dUsarI ora prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI pratimA AsIna hai; jinake darzana kara zraddhAlu apane Apako dhanya mAnate haiN| ye donoM jina-pratimAyeM asurakSita va avyavasthita rUpa meM haiN| 11. ajitanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna ajitanAtha kI dezI pASANa para utkIrNa lagabhaga 2.5 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| 12. mallinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna mallinAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA AsIna hai| 13. saMbhavanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhI dezI pASANa nirmita bhagavAna saMbhavanAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA sthApita hai| uparokta tInoM jinAlayoM kI racanA samAna kintu ati prAcIna hai| ye jinAlaya eka hI samaya meM bane pratIta hote haiN| lagatA hai paMcAmRta abhiSeka hote rahane ke kAraNa ye pratimAyeM kucha kAlI va cikanI ho gaI haiN| ye pratimAyeM isa kSetra kI prAcInatama pratimAyeM pratIta hotI haiM aura 10vIM zatAbdI ke pUrva kI pratIta hotI hai| mUrtiyA~ atibhavya va manojJa haiN| yaha jinAlaya saMkIrNa haiM va kevala khar3e rahane bhara kA sthAna inameM haiN| . 14. sahasakUTa caityAlaya- yaha jinAlaya isa tIrtha-kSetra kI pahacAna hai| vizAla sAhasrakUTa caityAlaya lagabhaga 32 phITa kI golAI meM 15 phITa vyAsa kA va 9 phITa se adhika U~cAI vAlA hai| isa caityAlaya meM 1008 jinabimba utkIrNa haiN| saMbhavataH yaha atyanta prAcIna va deza kA sabase bar3A sahasrakUTa caityAlaya hai; jisameM padmAsana va kAyotsarga mudrA donoM AsanoM meM pratimAyeM virAjamAna haiN| isameM pratimAoM kA AkAra bhI anya caityAlayoM se bar3A hai| yaha saMpUrNa AkRti dezI pASANa se nirmita haiM; cittAkarSaka haiM va apane Apa meM anokhI hai| isa caityAlaya ke parikramA-patha meM bAIM ora sthita dIvAla meM tIna anya prAcIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| inameM se eka pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI hai| zeSa pratimAoM para cihna nahIM haiN| ____15. isa choTe se jinAlaya meM dezI pASANa se nirmita bhagavAna AdinAtha, supArzvanAtha va mahAvIra svAmI ke jinabimba virAjamAna haiN| 112. madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___16. mahAvIra jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA ke atirikta 2 aura arihanta pratimAyeM bhI virAjamAna hai| 17. isa jinAlaya meM tIna tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| pratimAoM para cihna nahIM hai| ___18. padmaprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna padmaprabhu kI pratimA virAjamAna hai| vedikA para 7 anya jinabimba bhI pratiSThApita haiN| 19. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM virAjamAna sabhI tInoM pratimAyeM bhagavAna candraprabhu kI haiM / 20. puSpadanta jinAlaya- isa jinAlaya meM lagabhaga 2.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna puSpadanta kI pratimA virAjamAna hai| 21. abhinaMdana nAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 3 phITa U~cI bhagavAna abhinaMdana nAtha kI pratimA virAjamAna hai| 22. AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM sabhI tIna pratimAyeM bhagavAna AdinAtha kI haiN| jo atimanojJa haiN| 23. pArasanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 2 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana mUrti virAjamAna hai| 24. isa jinAlaya meM bhI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| 25. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| isa jinAlaya meM 5 anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI sthApita haiN| 26. trimUrti jinAlaya- kAyotsarga mudrA meM sthita atimanojJa va prAcIna pratimAyeM bhagavAna AdinAtha, bharata va bAhuvalI bhagavaMto kI haiN| ___27. Age bar3hate huye hama eka barAmade meM pahu~cate haiN| yahA~ tIna dAlAnoM meM jo khaMboM para khule rUpa meM sthita haiM; kucha vicitra jinAlaya sthita haiN| aise jinAlaya bhArata meM anyatra dekhane ko nahIM milte| aise jinAlayoM ke nirmANa ke pIche kA kAraNa bhI samajha meM nahIM aataa| choTI kursInumA yA miTTI se bane choTe siMhAsana numA (jinakA AkAra lagabhaga 1.5x1.5 phITa se bhI kama hogA) jinAlayoM meM jo dAlAna ke nicale hisse para nirmita haiM; siMhAsana para jina-pratimA virAjamAna haiN| 28. isI ke Age punaH isI AkRti ke vaise hI jinAlaya meM jina-pratimA virAjamAna haiN| 29. isI ke Age punaH aisI hI kalAkRti dekhane ko milatI hai| jisameM jinabimba sthApita haiN| ye racanAyeM dAlAna ke pharza 'tala' se mAtra 1-2 phITa kI U~cAI para sthita haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 113
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya- yahA~ se Age bar3hate huye yAtrI bAyIM tarapha daravAje meM praveza karate haiM va eka anya ahAte meM pahu~cate haiN| isa ahAte meM do jinAlaya sthita haiN| isa prathama jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI atimanojJa va prAcIna pratimA virAjamAna haiN| pratimA padmAsana mudrA meM lagabhaga 4 phITa avagAhanA vAlI hai| bhagavAna mutisuvratanAtha jinAlaya kI bhAMti isa jinAlaya meM bhI pratimAoM ke Upara dIvAla meM hI pratyeka mUrti ke Upara zikhara banAye gaye haiN| yaha pratimA 11 phaNoM se maMDita hai va saM. 1548 meM pratiSThita hai| isa pratimA ke donoM ora 4 jinabimba aura sthApita haiN| ye sabhI jinabimba padmAsana mudrA meM 1 phITa se 1.5 phITa U~ce va saM. 1548 meM hI pratiSThita hai| jinAlaya kA zikhara darzanIya hai| 31. pArzvanAtha jinAlaya- ahAte kA yaha dUsarA jinAlaya hai; jo prathama jinAlaya se lagA huA banA hai| isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI zyAmavarNa pratimA jisakI avagAhanA lagabhaga 3 phITa hogI; mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| mUrti kA pratiSThAkAla saM. 1837 hai| mUlanAyaka ke pArzva bhAgoM meM 2.5 phITa phITa U~ce do jinabimba aura virAjamAna hai| do anya choTe-choTe jinabimba bhI vedikA para pratiSThita haiN| ye lagabhaga 1.5 phITa U~ce haiN| isake alAvA do anya jinabimba bhI yahA~ sthApita haiN| . 32. sahasraphaNI bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya- vApisa Ane para hama eka bhavya, cittAkarSaka, manojJa va vizmayakArI jinAlaya meM praveza karate haiN| yaha jinAlaya sahasraphaNI bhagavAna pArzvanAtha jI kA hai| yahA~ Akara darzaka maMtramugdha ho jAtA hai| isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI cAra vizAlakAya, atizayakArI sabhI 1008 phaNoM vAlI pratimAyeM pratiSThApita haiN| ye sabhI pratimAyeM eka paMkti meM virAjamAna na hokara eka nIce, eka Upara va do dAyeM-bAyeM va madhya meM virAjamAna haiN| darzana kara zraddhAlu kA mana gadagada ho jAtA hai va usakA mana yahA~ se haTane ko nahIM krtaa| sabhI pratimAyeM kalApUrNa, atimanojJa va padmAsana mudrA meM AsIna haiN| isa jinAlaya meM 18 anya jinabimba bhI virAjamAna haiM, sabhI mUrtiyA~ kRSNa varNa kI haiN| mUrtiyA~ kI avagAhanA 4 se 5 phITa ke madhya hai| sabhI pratimAyeM saM. 1892 meM pratiSThita haiN| phaNa maMDapa mUrti ke sira va bhujAoM ko tIna ora se ghere haiN| isa vedI para virAjamAna tIna jinabimba saM. 1548 ke haiN| ____33. bhagavAna mahAvIra jinAlaya- yaha isa tIrtha-kSetra kA aMtima va vizAla jinAlaya hai| jisameM saMbhavataH bhArata kI sabase bar3I padmAsana pratimA bhagavAna mahAvIra svAmI kI hai| yaha jinAlaya bhI apane Apa meM adbhuta jinAlaya hai| isa jinAlaya meM lagabhaga 14 phITa U~cI va 11 phITa caur3I bhagavAna mahAvIra svAmI kI vizAla pratimA pratiSThita hai| mUrti kI bhAva-bhaMgimA dekhate hI banatI hai| isa vizAla mUrti ke pArzva meM do pratimAyeM; jo AkAra meM kAphI choTI haiM, bhagavAna 114 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha kI haiN| isI pratimA ke bAyeM va dAyeM lagabhaga 8.5 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| pratimAyeM ati manojJa va AlhAdakArI haiN| mUla pratimA ke nIce pAdmUla meM eka anya pratimA bhI AkAra meM choTI, kintu kalA kI dRSTi se bar3I mUrti se sAmyatA rakhatI hai; sAmAnyataH isa prakAra kA samavazaraNa bhArata ke kisI anya tIrtha-kSetra para nahIM hai| itanA hI nahIM, pArzva bhAga sthita dIvAloM para (dAyeM va bAyeM) bhI atiprAcIna dezI pASANa se nirmita jinabimba sthApita kiye gaye haiN| donoM ora bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna mahAvIra svAmI kI bhavya, prAcIna va atimanojJa pratimAyeM virAjamAna haiN| isa taraha isa jinAlaya meM tIna dIvAloM meM mUrtiyoM ko pratiSThita kara garbhagRha kI zobhA meM vRddhi kI gaI haiN| isI jinAlaya meM eka mAnastaMbha para do anya choTe AkAra kI jina-pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| ___bhagavAna mahAvIra svAmI kI vizAla padmAsana pratimA ke dAyIM ora eka hAtha meM nAla sahita kamala va dUsare hAtha meM vikasita kamala liye tathA bAIM hAtha meM gadA liye rakSaka deva khar3e haiN| bar3I mUrti ke pArzva bhAgoM meM virAjamAna jinabimba saM. 1842 meM pratiSThita hai| kucha mUrtiyoM para saM. 1850 bhI likhA hai| isa vizAla maMdira ke praveza dvAra para bane dvArapAloM ke bagala meM bhagavAna pArzvanAtha kI do mUrtiyA~ bhI ukerI gaI haiN| jisameM se eka sapta va dUsarI nau phaNa yukta hai| sthAnIya loga isa vizAla pratimA ko bar3e deva ke nAma se pukArate haiN| ina jina maMdiroM ke sAmane sar3aka ke dUsare ora jainadharmazAlA bhI banI huI hai vArSika melA prAyaH mAgha mAsa meM lagatA hai| apane jIvana ko saphala banAne ke liye zraddhAluoM ko isa tIrtha-kSetra ke darzana avazya karane caahiye| itanI saba vizeSatAoM ke hote haye bhI isa kSetra kA samucita vikAsa abhI taka nahIM ho pAyA hai| merI samajha meM isa kSetra ke vikAsa meM dhanAbhava sabase bar3I samasyA hai| kSetra kI vyavasthAyeM asta-vyasta sI lagatI haiN| kSetra para kameTI kA prabhutva bhI DhIlA najara AtA hai| kSetravAsiyoM ko cAhiye ki ve isa kSetra kA pracAra-prasAra kara isa kSetra kI vizeSatAoM ko jana-jana taka pahu~cAyeM va zraddhAluoM ko bhI cAhiye ki ve isa kSetra ke vikAsa hetu mukta hasta se dAna dekara isa kSetra ke vikAsa meM sahayogI bneN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha. 115
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra bInA bArahA atizaya kSetra bInA bArahA madhyapradeza rAjya ke sAgara jilAntargata rahalI tahasIla meM sthita hai| yaha tIrtha-kSetra sAgara narasiMhapura roDa para sthita devarI kalaoN se mAtra 6 kilomITara dUra hai| jabaki sAgara se kSetra kI dUrI 70 kilomITara hai| jo yAtrI rahelI paTanAgaMja ke darzana ko jAte haiM, unheM rahelI se hI isa kSetra ke darzanoM ko AnA cAhiye; kyoMki yaha rahalI se kevala 39 kilomITara dUra par3atA hai| kSetra taka jAne ke liye devarI se sar3aka mArga hai| isa tIrtha-kSetra para atiprAcIna jinabimba sthApita haiN| sthAnIya bastI meM bhI kucha gharoM kI dIvAloM meM tIrthaMkara pratimAyeM cinI huI haiN| AsapAsa ke khetoM meM bhI parAsaMpadA bikharI par3I hai| yaha kSetra eka vizAla parisara meM sthita hai| jisameM yAtriyoM ko rUkane ke liye dharmazAlAyeM banI haiN| kSetra para cAya, nAztA, bhojana, dUdha Adi sabhI kucha muphta meM upalabdha karAyA jAtA hai| isa kSetra ke atizayoM ke bAre meM aneka janazruti pracalita haiN| bInA grAma ke nikaTa malakher3A grAma ke nivAsI eka jaina parivAra ke mukhiyA baMjI karane bInA jAyA karate the| rAste meM unheM eka bAra eka sthAna para Thokara lgii| usI rAta unheM svapna AyA ki jisa sthAna para tumheM Thokara lagI hai; usI sthAna para khudAI karo to tumheM jina-pratimA ke darzana hoMge; tIna dina taka ve avirala akele hI khudAI karate rhe| usI rAta unheM phira svapna AyA ki aba tumheM khudAI meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke darzana hoMge tuma unheM jahA~ virAjamAna karanA cAho vahA~ cale jaanaa| pratimA apane Apa tumhAre pIche pIche calakara vahA~ pahu~ca jaayegii| kintu isa bIca mur3akara pIche mata dekhnaa| dUsare dina aisA hI huaa| khudAI meM bhagavAna zAntinAtha kI kAyotsarga mudrA meM sthita lagabhaga 15 phITa U~cI pratimA niklii| ukta pratimA ke darzana kara unakA hRdaya kamala khila gyaa| ve gadagad ho prabhu bhakti meM lIna ho gye| unakI samagra cetanA bhagavAna ke caraNoM meM samarpita ho gii| ve prasannacita ho alhAdika mudrA meM cala diye| kintu thor3I dUra jAne para unhoMne pIche mur3akara dekha liyA pratimA vahIM acala ho gii| Aja isI sthAna ko bInA bArA (bAraha) tIrtha-kSetra ke nAma se jAnA jAtA hai| pratimA ke Thaharane ke sthAna para bhavya jinAlaya banavA diyA gyaa| saM. 1803 meM isa jinAlaya kA nirmANa karAyA gyaa| tIrtha-kSetra para vartamAna meM chaH jagaha darzana haiM___1. bhagavAna RSabhadeva jinAlaya- ise mAmA bhAMje kA jinAlaya bhI kahate haiN| isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna RSabhanAtha kI padamAsana mudrA meM vizAlakAya pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA lagabhaga 13 phITa U~cI va itanI hI caur3I atibhavya manojJa hai| bAyeM hAtha kI dIvAla meM lagabhaga 7 phITa U~cI dezI pASANa se nirmita atimanojJa bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| bhagavAna RSabhanAtha kI vizAla pratimA IMTa, cUne va gAre kI banI hai| aisI hI cUne gAre se 116 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ banI mUrtiyAM bhiNDa jile ke ratnAgirI kSetra para bhI dekhane ko milatI haiN| bhagavAna candraprabhu kI mUrti padmAsana mudrA meM, lAla patthara meM utkIrNa hai va atisuMdara hai| isa pratimA ke keza kandhoM taka vistIrNa haiM va hRdaya kamala para zrIvatsa bhI banA huA hai| pAThapITha para utkIrNa lekha se spaSTa hotA hai ki isa pratimA kI pratiSThA saM. 1832 meM matIrAma jI ne sadAziva ke rAjya meM karAI thI; jo usa samaya gomila deza meM thaa| kahate haiM ki bar3I mUrti kA nirmANa bhAMje ne va candraprabhu kI mUrti kA nirmANa mAmA ne karAyA thA; isaliye ise mAmA-bhAMje kA jinAlaya bhI kahate haiN| isa zikharabaMda bhavya jinAlaya meM praveza karate hI apUrva zAnti kA anubhava hotA hai| isI jinAlaya meM dAhinI ora zveta saMgamaramara se nirmita bhagavAna bAhubalI kI lagabhaga 3 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM pratimA bhI virAjamAna hai| isa jinAlaya meM pahale aneka anya mUrtiyAM bhI dIvAloM meM lagI thIM; jinheM vartamAna meM vahA~ se haTAkara samIpa sthita eka asthAI jinAlaya meM virAjamAna kara diyA gayA hai vartamAna meM isa jinAlaya kA jIrNoddhAra kiyA jA rahA hai va pRSTha bhAga lagabhaga banakara taiyAra bhI ho gayA hai| padmAsana mudrA meM bhagavAna RSabhadeva jI kI yaha vizAla mUrti deza kI viralI mUrtiyoM meM se eka hai| 2. isa jinAlaya ke nIce eka guphAnumA bhoyarA sthita hai; jinAlaya meM dAhinI ora lagI sIr3hiyoM ke mAdhyama se praveza karate haiN| isa jinAlaya meM abhI prakAza kI vyavasthA nahIM hai; ataH darzanArthiyoM ko prakAza kI vyavasthA karane ke bAda hI isa jinAlaya meM praveza karanA caahiye| bhauyare ke garbhagRha meM bhagavAna ajitanAtha kI atizayakArI, bhavya va manojJa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA dezI zilAkhaMDa para utkIrNa atiprAcIna lagabhaga 3 phITa avagAhanA vAlI padmAsana mudrA meM hai| isake donoM ora yakSa-yakSiNI utkIrNa haiN| ___3. tIsarA jinAlaya bhagavAna zAntinAtha kA hai; jisameM atimanojJa svayaM calakara yahA~ acala huI bhagavAna zAntinAtha kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 15 phITa se adhika U~cI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA dezI pASANa se nirmita sAtisaya hai; jise sthAnIya nivAsI ati zraddhAbhAva se pUjate haiM va apanI manokAmanAoM kI pUrti hetu bhagavAna ke caraNoM meM apane zraddhA-sumana samarpita karate haiN| pratimA ke darzana kara apUrva zAnti to milatI hI hai, atizaya puNya kA baMdha bhI hotA hai| isI jinAlaya meM zveta saMgamaramara se nirmita bhagavAna pArzvanAtha kI eka padmAsana mUrti bhI virAjamAna hai| mUrti kalAtmaka, bhavya va atimanojJa hai| isake garbhagRha kI dIvAloM para pahale aneka tIrthaMkara pratimAyeM thIM; jo vartamAna meM maMdira ke jIrNoddhAra ke calate bAhara nirmita eka asthAI jinAlaya meM virAjamAna haiN| 4. uparokta jinAlaya ke Age prAcIna kueM ke pAsa eka vizAla gaMdha-kuTI jinAlaya hai| isa jinAlaya meM pahuMcane ke liye pAMca mArga haiN| pratyeka dizA meM (cAroM ora) 40-40 sIr3hiyAM banI huI hai| Upara car3hane para isa jinAlaya meM pahuMcate haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrca - 117
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna meM isa jinAlaya kA jIrNoddhAra kara nayA rUpa diyA jA rahA hai; isaliye vartamAna meM isa jinAlaya se mUrtiyAM asthAI taura para haTAkara nIce asthAI jinAlaya meM virAjamAna kara dI gaI hai| 5. mAnastaMbha- prathama jinAlaya ke sAmane lagabhaga 25 phITa U~cA mAnastaMbha banA huA hai| jisameM Upara cAroM ora cAra jina - pratimAyeM virAjamAna haiM / yaha navanirmita haiM / 6. pArzvanAtha jinAlaya - yaha jinAlaya mAnastaMbha ke najadIka sthita hai; jisameM lagabhaga 2.5 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai / yaha pratimA padmAsana meM hai / isI jinAlaya meM lagabhaga 3-3 phITa U~cI dezI pASANa se nirmita 5 anya tIrthaMkara pratimAyeM kAryotsarga mudrA meM AsIna haiN| bhagavAna munisuvratanAtha va bhagavAna neminAtha kI pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM virAjamAna haiN| 5 choTI-choTI tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI yahA~ pratiSThita hai| do meru va sAta dhAtu se nirmita pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM AsIna haiM / pASANa pratimAyeM prAcIna haiM / 1 7. yaha jinAlaya kSetra ke mukhya daravAz2e ke pAsa sthita hai| yaha asthAI jinAlaya hai jisameM una jinAlayoM se lAkara mUrtiyAM rakhI gayI haiM; jinakA jIrNoddhAra ho rahA hai| isa jinAlaya meM lagabhaga 35 pratimAyeM rakhI huI haiM / inameM se lagabhaga 17-18 jina - pratimAyeM atiprAcIna khar3agAsana mudrA meM pratIka cihnoM ke sAtha virAjamAna haiN| ye sabhI lagabhaga 3 se 3.5 phITa U~cI, manojJa va kalAtmaka haiM / isI jinAlaya meM 6 pASANa nirmita prAcIna padmAsana mudrA meM AsIna pratimAyeM bhI virAjamAna haiM, jo bhavya, prabhAvotpAdaka va AkarSaka hai| kucha choTI tIrthaMkara pratimAyeM bhI isa jinAlaya meM virAjamAna haiM / yaha tIrtha kSetra samatala maidAnI bhAga para sthita hai / isa tIrtha kSetra para 25 disaMbara se 1 janavarI taka melA bhI lagatA hai / yahA~ maMdiroM ke parikramA patha meM dIvAloM aura daravAjoM para bhI kalAtmaka paccIkArI dekhane ko milatI hai / gomeda, ambikA, tIrthaMkara mAtA, dikkumArI, padmAvatI devI Adi kI mUrtiyAM bhI banI haiN| yahA~ eka nArI kI pASANa mUrti bhI rakhI hai| jise goDavAnA nareza benu (jinake nAma para isa kSetra ko bInA ke nAma se jAnA jAtA hai) kI zIlavatI strI kamalAvatI kI batAyA jAtA hai| kahA jAtA hai ki kamalAvatI ko padmAvatI devI siddha thiiN| devI ke prasAda se unake pAsa eka paMkhA thA; jise tor3ane mAtra se zatru senA naSTa ho jAtI thI / yaha mUrti alaMkaraNoM se susajjita hai va usake eka hAtha meM kaTAra hai| zraddhAluoM ko isa tIrtha kSetra ke darzana avazya karanA caahiye| AcArya zrI vidyAsAgara jI ke ArzIvAda se yaha tIrtha kSetra apane caramotkarSa ko prApta ho rahA hai / 118 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra pajanArI yaha atizaya kSetra sAgara se vAyA chatarapura-kAnapura sar3aka mArga para sthita baMDA tahasIla mukhyAlaya se 8 kilomITara pahale bAyIM ora jAne vAlI eka sar3aka mArga para sthita hai| mukhya sar3aka para kSetra kA eka borDa lagA hai vartamAna meM yaha sar3aka nirmANAdhIna hai| mukhya sar3aka pajanArI kSetra se 5 kilomITara dUra sthita hai| baMDA se yaha kSetra pakke sar3aka mArga se jur3A hai| baMDA se pajanArI kI dUrI 10 kilomITara hai| sAgara se Ane vAloM ko sar3aka sthita borDa ke rAste se va TIkamagar3ha, chatarapura se Ane vAloM ko baMDA se pajanArI jAnA caahiye| yaha kSetra baMDA-bAMdarI ror3a para sthita hai| yaha tIrtha-kSetra bAkaraI nadI ke taTa para sthita choTI sI pahAr3I para sthita hai| yaha pahAr3I lagabhaga 250 phITa U~cI zaMkvAkAra hai| yaha tIrtha-kSetra 10vIM, 11vIM zatAbdI kA caMdela kAlIna hai| pahAr3I kI talahaTI meM hI eka choTA sA gAMva basA hai| nadI taTa para jainadharmazAlAyeM bhI banI huI haiN| eka maTha ke bhagnAvazeSa tAlAba ke kinAre yatra-tatra bikhare par3e haiN| yahIM eka guphA bhI hai| pahAr3I para bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kA zikharabaddha eka bhavya jinAlaya banA huA hai; jo dUra se dikhAI par3atA hai| ukta tIrthaMkaroM ke jinAlaya pUre buMdelakhaMDa va anyatra bhI pAr3AzAha dvArA nirmita karAye gaye the| ye jinAlaya Aja bhI ahAra jI, serona jI, bajaraMgagar3ha, devagar3ha, thUbauna Adi kSetroM para sthita haiM; kintu yahA~ kA jinAlaya ukta jinAlayoM se kaI dRSTiyoM se pRthaka hai| 1. adhikAMza ukta jinAlaya maidAnI bhAga para sthita haiM; kintu yaha jinAlaya suMdara zaMkvAkAra pahAr3I para sthita hai| 2. ukta jinAlayoM meM ukta tIna tIrthaMkaroM kI bar3I-bar3I khaDgAsana pratimAyeM virAjamAna haiM; jinakI U~cAI 15 phITa se adhika hI hai; kintu isa jinAlaya kI ye mUrtiyAM avagAhanA meM choTI to haiM hI, madhya kI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA padmAsana meM hai jabaki pArzva bhAgoM meM sthita bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM khaDgAsana meM haiN| 3. ukta jinAlayoM ke zikharoM se isa jinAlaya kA zikhara bhI bhinna hai| 4. mUrtiyoM kI nirmANa kalA bhI ukta se bhinna hai| kSetra darzanaH pahAr3I car3hane para hama kSetra taka pahuMcate haiN| yahA~ pujArI va mAlI ke AvAsa-kakSa bane haiN| pahAr3I ke madhya bhavya-jinAlaya banA hai; jisameM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| madhya kI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA padmAsana meM AsIna hai| jabaki pArzva madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 119
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgoM kI bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM AsIna haiN| tInoM pratimAyeM atiprAcIna haiN| tInoM pratimAoM kI avagAhanA lagabhaga samAna haiN| tIrthaMkara mUrtiyoM kI zAnta vItarAga mudrA dekhate hI banatI hai| kSetra para darzana se apUrva zAnti milatI hai| isa jinAlaya meM ukta tIna dezI pASANa se nirmita pratimAoM ke atirikta aneka pratimAyeM aura bhI vedikA para virAjamAna hai; jinameM se kucha prAcIna pASANa se nirmita, kucha saMgamaramara se nirmita va zeSa dhAtu nirmita pratimAyeM haiN| ukta tIna tIrthaMkara pratimAoM ke Upara pASANa nirmita chatra bhI bane haiN| mukha ke cAroM ora bhAmaMDala va pArzva bhAgoM meM jaina zAsana devI-devatAoM kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| kSetra ke AsapAsa prAcIna bAvar3I, zailacitra Adi anya pramukha darzanIya cIjeM haiN| kabhI yaha kSetra samRddha rahA hogaa| aisA yahA~ bikhare khaMDaharoM se pratIta hotA hai| yAtriyoM ko sAgara-chatarapura mArga se gujarate samaya isa kSetra ke darzana avazya karanA caahiye| kSetra kI dazA sudhArane hetu kSetra sAmAjika sahayoga kI apekSA rakhatA hai| 120 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra paTeriyA zrI digaMbara jaina atizaya kSetra paTeriyA jI sAgara - damoha sar3aka mArga para sthita tahasIla gar3hAkoTA ke samIpa sthita hai| yaha kSetra gar3hAkoTA se mAtra 1-1.5 kilomITara kI dUrI para pakke sar3aka mArga se jur3A hai va kSetra taka sar3aka jAtI hai / yaha kSetra eka vizAla parisara meM sthita hai| isa vizAla parisara meM eka jainadharmazAlA va kAryAlaya ke sAtha vizAla maidAna hai / 1. isI parisara meM eka bhavya va AlIzAna mAnastaMbha sthita hai| jo mAniyoM ke mAnabhaMga kA sazakta mAdhyama hai| isa vizAla parisara meM eka parakoTe ke aMdara eka vizAla va bhavya jinAlaya sthita hai| isa bhavya jinAlaya ke madhya meM garbhagRha sthita hai| 2. garbhagRha meM bhagavAna pArzvanAtha kI tIna vizAla bhavya pratimAyeM virAjamAna haiM; jinake darzana mAtra se darzanArthiyoM ko apUrva zAnti kA anubhava hotA hai / ye pratimAyeM dezI pASANa se nirmita haiM; va 19vIM sadI kI banI haiN| pratimAyeM lAla pASANa para ukerI gaIM haiN| madhya kI pratimA kI U~cAI pArzvavartI mUrtiyoM se kucha adhika hai| sabhI pratimAyeM AkarSaka, manojJa va atizayakArI haiN| ye pratimAyeM 6 phITa se 7 phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna haiN| ina pratimAoM kI pratiSThA eka bhaTTAraka mahodaya ne kI thI / paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava ke bAda Ayojita prItibhoja meM janasailAba umar3ane ke pariNAma svarUpa bhojanazAlA meM ghI kama par3a gayA / jaba bhaTTAraka jI ke pAsa yaha samAcAra pahu~cA to ve loka niMdAbhaya se jora-jora se rone lage va pratimAoM ke samIpa pahu~ca vinatI karane lage; taba unheM eka zAnti saMdeza milA ki pAsa sthita kuMDa meM jala bharA hai use kar3AhI meM DAlate jAo pUDiyAM talate jAoM / bhaTTAraka jI ne vyavasthApakoM ko aisA hI karane kA Adeza diyaa| vyavasthApakoM ne vaisA hI kiyaa| dekhate hI dekhate sArI avyavasthAyeM vyavasthAoM meM badala gaI va samasta AgantukoM ne prema pUrvaka bharapeTa bhojana kiyA / tabhI se yaha kSetra atizaya kSetra ke rUpa meM vikhyAta ho gyaa| garbhagRha meM hI vedikA para eka jaharIlA nAga banA. huA hai, jo apanA mu~ha phAr3e hai| usa mu~ha meM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA utkIrNa hai| yaha dRzya darzakoM ko romAMcita kara detA hai / vedikA ke cAroM ora parikramA patha nahIM hai; kyoMki tInoM pratimAyeM sAmane kI dIvAla para sthita haiM / ataH garbhagRha se nikalakara hI vedikA kI parikramA kI jA sakatI hai| yahA~ sthita ye pratimAyeM apane Apa meM anokhIM va adbhuta haiM / 3. isa parikramA patha para bAIM ora kAle pASANa kI khaDgAsana mudrA meM lagabhaga 6 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI atimanojJa pratimA sthApita hai / madhya-bhArata ke jaina tIrtha 121
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ panAgara atizaya kSetra panAgara jabalapura jile ke panAgara kasbe meM sthita hai; jo jabalapura se 16 kilomITara dUra sthita hai| kahA jAtA hai ki yahA~ virAjamAna pratimA bhUgarbha meM sthita thii| eka rAtri bhaTTAraka jI ne svapna meM eka sthAna para jamIna meM dabI pratimA dikhii| ve zrAvakoM ko lekara gantavya para gaye va khadAI kI: jahA~ se unheM yaha pratimA khudAI meM prApta huii| yahA~ pahale bhaTTAraka pITha rahI hai| isa choTe se suMdara kasbe meM 17 digaMbara jaina maMdira haiN| inameM se cAra maMdira bajariyA meM, 2 maMdira bAjAra meM, 8 maMdira relve lAina ke kinAre ahAte meM va 3 maMdira isa ahAte ke bAhara haiN| relve lAina ke kinAre maMdira samUha meM kula 12 vedikAoM para tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| isa kSetra kI pramukha mUrti ko loga jo svapna dekara prakaTa huI thI, bhagavAna zAntinAtha kI mAnate haiN| yaha pratimA 8.5 phITa U~cI va lagabhaga 4 phITa caur3I kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| yaha mUrti dezI pASANa se nirmita sileTI varNa kI hai, jisake caraNoM ke nIce kA bhAga dharatI meM dabA huA hai; ataH pratIka cihna dikhAI nahIM detaa| kintu pratimA kI bar3I huI jaTAyeM va kaMdhoM taka vistArNa jaTAoM kI tIna laTeM dekhane se aisA AbhAsa hotA hai ki yaha pratimA prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI honI caahiye| parikara meM kevala vyAla utkIrNa hai, bhAmaMDala nayA lagAyA gayA hai| mUrtikalA kI dRSTi se yaha pratimA kalacurIkAlIna 11vIM sadI ke AsapAsa vinirmita honI caahiye| eka anya jinAlaya kI vedI para bhagavAna pArzvanAtha kI lagabhaga 5 phITa U~cI 3.25 phITa caur3I zveta varNa kI padmAsana pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA ke zarIra para dhAriyAM haiN| pratimA saM. 1858 kI pratiSThita hai| pratimA manohArI va AkarSaka hai| eka vedikA eka naMdIzvara jinAlaya kI manojJa racanA banI huI hai vedikA para bhagavAna pArzvanAtha va bhagavAna zAntinAtha kI pratimAyeM bhI virAjamAna haiM; jinakA pratiSThAkAla kramazaH saM. 1548 va saM. 1838 hai| eka zilAphalaka meM zyAmavarNa kI 3 prAcIna pratimAyeM bhI banI hai| eka barAmade meM 1.5 phITa avagAhanA kI kAle pASANa se nirmita eka pratimA bhI rakhI huI haiM; jisake Upara chatra suzobhita hai, puSpavarSA karate vidyAdhara va cehare ke pIche bhamaMDala bhI banA huA hai| gaja va cAmaradhArI indroM kA bhI nIce kI ora utkRSTa aMkana hai| yaha pratimA padmAsana meM hai, kintu mUrti ke donoM ora kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara mUrtiyAM bhI sthita haiN| isa jaina tIrtha-kSetra ke nikaTa sthita tAlAba ke kinAre chatriyAM banIM huI haiM, jinameM caraNa-cihna sthApita hai| kSetra ke samIpa sthita eka bAr3e meM jaina zilpa ke avazeSa bhI rakhe haiN| kucha khaMDita pratimAyeM bhI yahAM rakhIM hai; jinameM eka pratimA bhagavAna AdinAtha kI bhI hai| isa pratimA ke nIce unakA pratIka cihna vRSabha utkIrNa hai va pAdamUla meM unake yakSa-yakSiNI gomukha va cakrezvarI bhI utkIrNa hai| ambikA devI kI mUrtiyAM bhI yahA~ rakhI hai| 122 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahorI baMda yaha bhI jabalapura jile ke antargata eka atizaya kSetra hai; jo sihorA tahasIla meM AtA hai| jabalapura se isa tIrtha-kSetra kI dUrI 64 kilomITara hai| yaha tIrtha-kSetra jabalapura-kaTanI sar3aka mArga para sthita hai| yaha tIrtha-kSetra suMhAra nadI ke suramya taTa ko chUtI eka choTI sI pahAr3I ke Upara sthita hai| pUrva meM ye kalacurI va parihAra narezoM kA gar3ha rahA hai| yahA~ guptakAla se lekara madhyakAla ke purAvazeSa bar3I mAtrA meM AsapAsa ke kSetroM meM bikhare par3e haiM; jo yahA~ kI prAcIna samRddhi kI ora izArA karate haiN| __ isa kSetra kA pramukha AkarSaNa yahA~ virAjamAna bhagavAna zAntinAtha kI atizayakArI manojJa pratimA hai, jo zaka saM. 1010 kI mAnI jAtI hai| yadyapi mUrti para aMkita saM. 10 hai, jo aspaSTa sA pratIta hotA hai| yaha pratimA sleTI varNa kI kAyotsarga mudrA meM avasthita hai, pratimA kI avagAharanA 15.5 phITa hai| pratimA ke donoM pAvoM meM puSpamAlA liye gaganacArI deviyAM utkIrNa haiN| pAdapITha ke samIpa pArzva meM saudharma va IzAna indra khar3e haiM va zrAvaka-zrAvikAyeM bhakti mudrA meM baiThI hai| pAmUla meM pratIka cihna hiraNa utkIrNa hai| . yahA~ bhUmi ke utkhanana se aneka jina-pratimAyeM prApta huI haiN| jinameM se eka tIrthaMkara pratimA 5.5 phITa U~cI atimanojJa va bhavya hai. va utkhanana se prApta 15 anya prAcIna pratimAyeM bhI yahA~ virAjamAna hai| eka mUrti bhagavAna neminAtha kI yakSiNI devI ambikA kI bhI yahA~ rakhI hai| kSetra para aneka navIna jinabimba bhI pratiSThApita kiye gaye haiN| gAMva meM eka makAna ke nikaTa bhI eka tIrthaMkara pratimA rakhI hai| yahA~ se kucha dUrI para sthita tAlAba ke kinAre prAcIna jinAlayoM ke bhagnAvazeSa dekhe jA sakate haiN| isa kSetra para sthita atizayakArI pratimA ko jo bhagavAna zAntinAtha kI hai| sthAnIya loga khunuAdeva ke nAma se pukArate haiN| yaha pratimA pahale lAvArisa hAlata meM jaMgala meM par3I thii| kaniMghama mahodaya ne isa mUrti ko kunuAdeva likhA hai| kunuAdeva rAjA gayakarNadeva ke putra kA nAma thaa| saMbhavataH bahorI baMda usakI jAgIra thI; isIliye eka samAdhi zilAlekha meM yahAM likhA hai mahArAja putra zrI kunuaadev| isa tIrtha-kSetra para bar3I saMkhyA meM sthAnIya loga manautI mAnane Ate haiN| mathya-bhArata ke jaina tIrca- 123
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ mar3hiyA jI (jabalapura) mar3hiyA jI jabalapura meM sthita navodita tIrtha-kSetra hai| jabalapura meM hanumAna tAlAba va usake AsapAsa sthita jinAlaya darzanIya haiN| hanumAnatAla sthita bhavya va AlIzAna jinAlaya mugala zailI kA banA hai, jisameM zikharoM ke sthAna para guMbada bane haiN| isa jinAlaya meM 22 vedioM para saikar3oM jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| isa jinAlaya meM do taloM para vedikA haiN| ise pArzvanAtha jinAlaya kahate haiN| lArDagaMja sthita jinAlaya bhI eka AlIzAna jinAlaya hai jisameM do taloM meM 11 vedioM para saiMkar3oM jinabimba virAjamAna haiN| yaha jinAlaya bhI mugala zailI meM banA hai va vizAla parisara meM sthita hai| sarAphA bAjAra meM sthita paMcAyatI maMdira ke jinAlaya meM prAcIna pItala kI naMdIzvara jinAlaya kI racanA hai| __ mar3hiyA jI meM yAtriyoM ko Thaharane ke liye Adhunikatama sabhI suvidhAyeM dharmazAlAoM meM upalabdha haiN| yahA~ bagIcA hai, suMdara pahAr3I hai, prAkRtika ghane vRkSoM para uchalate kUdate baMdara haiM aura AdhyAtmika zAnti to yahAM hai hii| rAtri meM dudhiyA rozanI meM yaha kSetra alakApurI sA suMdara pratIta hotA hai| yaha tIrtha-kSetra jabalapura-nAgapura sar3aka mArga para sthita hai| yaha tIrtha-kSetra pahAr3I va talahaTI donoM jagaha phailA hai| pahAr3I para car3hane ke liye do mArga haiM; jisa para jInA (sIr3hiyA~) banI huI haiN| lagabhaga 300 sIr3hiyA~ car3hakara hama mar3hiyAjI kI pahAr3I para pahu~cate haiN| yahA~ se vizvaprasiddha bher3AghATa va dhuAMdhAra jalaprapAta mAtra 10 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yaha vigata 500 varSoM se hI prakAza meM AyA tIrtha-kSetra hai| yahA~ pahAr3I va usake AsapAsa purAtatva sAmagrI bikharI par3I hai| kahA jAtA hai ki usa samaya yahA~ gaur3a rAjAoM kA rAjya thaa| rAjadarabAra meM eka pezavA jaina dharmAnuyAyI thA; isI ne yahA~ sabase pahale eka jinAlaya banavAyA thaa| - eka anya janazruti ke anusAra jabalapura meM kamAniyA daravAje ke pAsa eka garIba vidhavA rahatI thI; jo ATA pIsakara apanA gujArA karatI thii| eka dina usane jaina muni kA upadeza suna eka jinAlaya banavAne kI pratijJA kara lii| kintu usake pAsa paise kI kamI thii| ataH usane hAtha cakkI se ATA pIsakara paisA ikaTThA karane kI tthaanii| vaha dinabhara parizrama kara paisA ikTThA krtii| jaba usake pAsa kucha paisA ikTThA ho gayA to vaha rAstA sApha kara pahAr3I para maMdira ke liye jagaha sApha karane lagI va svayaM majadUrI kara majadUroM ke sAtha maMdira banAne meM juTa gii| usakI mehanata raMga lAI aisA karate dekha anya zraddhAluoM ke mana meM bhI zraddhA jAgI aura dekhate hI dekhate eka choTA sA jinAlaya banakara taiyAra ho gyaa| buDhiyA kI khuzI kA ThikAnA nahIM thaa| zikhara kI jagaha zikhara para usane apanI cakkI ke donoM pATa cinavA diye| jinAlaya meM zrI jI virAjamAna ho gye| tabhI se ise pisanahArI kI mar3hiyA ke nAma se jAnA jAtA hai| isa jinAlaya meM Aja bhI do 124 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pratimAyeM virAjamAna haiM, jo saM. 1587 kI pratiSThita haiN| eka mUrti saM. 1548 kI bhI hai| bAda meM saM. 1939 meM yahA~ ke aitihAsika mahatva, AdhyAtki sAdhanA hetu upayukta, prAkRtika vAtAvaraNa va prAkRtika saundarya dekha jabalapura vAsiyoM ne isa kSetra ke vikAsa kA bIr3A utthaayaa| 1976 meM yahA~ do gajastha sampanna huye| 1984 meM parama pUjya AcArya zAntisAgara jI va gaNeza prasAda jI varNI ke pravAsa ne isa kSetra ke vikAsa ko tIvra gati pradAna kI va ye kSetra vartamAna svarUpa meM A gyaa| yahA~ eka jalakuNDa hai; jise varNIkuMDa kahA jAtA hai| pahale yahA~ eka gaDDhA thA; kintu Ajakala isameM paryApta jala rahatA hai| isa kSetra meM vartamAna meM 15 se adhika jinAlaya sthita haiN| 1. pahAr3I kI talahaTI meM dharmazAlAoM ke pAsa bhagavAna mahAvIra svAmI kA eka bhavya va AkarSaka jinAlaya hai; jisameM bhagavAna mahAvIra svAmI kI,6 phITa avagAhanA kI zveta dhavala pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| anya darjanoM pratimAyeM bhI vedikA para AsIna hai| isakI pratiSThA vIra ni. saM. 2484 meM huI thii| 2. jinAlaya ke Age saMgamaramara kA vizAla mAnastaMbha sthita hai| isakI U~cAI lagabhaga 40-45 phITa hogii| zIrSa bhAga para cAroM dizAoM meM cAra tIrthaMkara pratimAyeM isa mAnastaMbha para virAjamAna haiN| 3. mahAvIra jinAlaya ke pIche eka AlIzAna, bhavya va golAkAra vizAlakakSa meM naMdIzvara dvIpa kI racanA banI huI hai| darzaka isakI kalA ko dekhakara maMtramugdha ho jAtA hai| isameM naMdIzvara dvIpa sthita 52 jinAlaya bane huye haiN| racanA golAkAra hai| rAtri meM isa jinAlaya ke Upara jagamagAte tAroM ke nIce yaha racanA atyanta manohArI lagatI hai| 4. padmaprabhu jinAlaya- pahAr3I para car3hate samaya bAyIM ora do jinAlaya bane huye hai| inameM se prathama jinAlaya bhagavAna padmaprabhu kA hai| yaha jinAlaya pahAr3I rAste ke madhya meM banA hai| isa jinAlaya meM vIra ni. saM. 2483 meM pratiSThita bhagavAna padmaprabhu kI pratimA virAjamAna hai| 5. madhya meM banA dUsarA jinAlaya bhagavAna zAntinAtha jinAlaya ke nAma se jAnA jAtA hai| isa jinAlaya meM choTI kintu bhavya bhagavAna zAntinAtha kI pratimA AsIna hai| 6. pArzvanAtha jinAlaya- pahAr3I ke madhya bhAga meM hI sIr3hIdAra mArga ke dAyIM ora bhI do jinAlaya bane haiN| inameM se prathama jinAlaya bhagavAna pArzvanAtha svAmI kA hai| yaha vizAla jinAlaya aMdara kalAtmaka raMgIna kAMca se banA hai| bhagavAna pArzvanAtha kI kAle pASANa kI phaNAvalI yukta padmAsana pratimA isa AlIzAna, bhavya jinAlaya meM virAjamAna hai| 7. eka aura choTA sA jinAlaya bhI dAyIM ora banA huA hai| isameM 1 phITa 10 iMca U~cI kamalAsana para virAjamAna bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA pratiSThita hai| 8. pahAr3I ke madhya meM hI pArzvanAtha jinAlaya ke pIche khule AsamAna meM madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 125
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagabhava 20 phITa U~cI bhagavAna bAhubalI kI pratimA kAyotsarga mudrA meM sthita hai, jo yAtriyoM ko dUra se hI dikhAI par3atI hai / 9. isake Age eka ucca bhUmi para 6-7 iMca avagAhanA kI eka choTI sI tIrthaMkara pratimA ucca bhUmi para virAjamAna hai / 10. mahAvIra jinAlaya - pahAr3I ke Upara sthita parikramA patha kA yaha pahalA jinAlaya hai| isa jinAlaya meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana mudrA meM manojJa pratimA virAjamAna hai| 11. pAsa hI pArzvanAtha jinAlaya meM pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA padmAsana meM AsIna hai 1 12. kSetra para sthita jinAlayoM ke bIca-bIca meM eka bhavya va AkarSaka caubIsI banIM huI hai| pRthaka-pRthaka bane ina choTe-choTe jinAlayoM meM kramazaH caubIsa tIrthakaroM kI pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI jina - pratimAyeM 1 phITa 9 iMca U~cI padmAsana mudrA meM AsIna haiM / inakA pratiSThAkAla vIra ni. saM. 2484 hai| 13. mahAvIra jinAlaya- isI caubIsI ke bIca banA yaha prathama vizAla jinAlaya hai; jisameM bhagavAna mahAvIra svAmI kI 4 phITa U~cI manojJa pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isakA pratiSThAkAla bhI vIra ni. saM. 2484 hI hai| isa vedikA para eka dhAtu pratimA bhI pratiSThita hai / 14. bAhubalI jinAlaya - caubIsI ke madhya sthita isa jinAlaya meM bhagavAna bAhubalI svAmI kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 7 phITa U~cI bhavya va AkarSaka pratimA virAjamAna hai / pratiSThAkAla saM. 2484 hI hai / 15. AdinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM vI. ni. saM. 2484 kI pratiSThita manohArI lagabhaga 3 phITa 9 iMca U~cI bhagavAna AdinAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| Age eka pASANa para yahIM sarvatobhadra racanA bhI dekhane ko milatI hai / 16. zAntinAtha jinAlaya - bhagavAna zAntinAtha kI manohArI pratimA sthita yaha jinAlaya pahAr3I kA aMtima jinAlaya hai / yaha pratimA bhI padmAsana mudrA meM virAjamAna atimanojJa hai| mUrti ke Age caraNa virAjamAna haiN| caraNa caukI para aSTa maMgala dravya bhI utkIrNa haiN| 17. eka guphA meM sukauzala munirAja kI tapasyArata pratimA banI huI hai; jisameM munirAja ko AtmadhyAna mudrA meM dikhAyA gayA hai / pahAr3I para kucha anya prAkRtika dRzya va racanAyeM bhI darzanIya haiN| rAtri meM pahAr3I se jabalapura zahara kA romAMcita kara dene vAlA najArA dekhA jA sakatA hai| sar3aka para ucca zikSA adhyayanarata vidyArthiyoM kI suvidhA hetu gurukula bhI saMcAlita hai / isa sthAna para bhI eka jinAlaya banA huA hai / munioM ke Thaharane hetu yahA~ acchI vyavasthA hai / 126 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ - konI jI (kuMDalagirI) tIrtha-kSetra kuMDalagirI (konI jI) jabalapura jile meM pATana tahasIla mukhyAlaya se mAtra 5 kilomITara kI dUrI para sthita hai| damoha-jabalapura (vAyA) teMdUkher3A mukhya sar3aka mArga para tedUkher3A se pATana ke bIca vAsana tirAhe se yaha mAtra 1.5 kilomITara kI dUrI para hai| jinAlaya mukhya sar3aka mArga se hI dhavala zikharoM ke mAdhyama se dikhate haiN| isa kSetra kI dUrI jabalapura se 40 kilomITara va damoha se 70 kilomITara hai| yaha tIrtha-kSetra kaimora parvatamAlA kI talahaTI meM zAnta va AdhyAtmika vAtAvaraNa meM sthita hai| isa tIrtha-kSetra para 10vIM zatAbdI se bhI prAcIna pratimAyeM va kucha paurANika jaina racanAyeM sthita haiM, jinase isa tIrtha-kSetra kA mahatva aura bhI bar3ha jAtA hai| yahA~ sthita sahasrakUTa caityAlaya, naMdIzvara jinAlaya, caubIsI staMbha, bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya, choTI sI kalAtmaka padmAvatI pArzvanAtha kI mUrti evaM mUrtiyoM para utkIrNa pratIka cihna (lAMchana) vizeSa rUpa se darzanIya hai| yaha kSetra eka vizAla parisara meM sthita hai| yahA~ yAtriyoM ko rukane ke liye dharmazAlA bhI banI huI haiN| kSetra ke cAroM ora bikhare bhagnAvazeSa isa bAta kI ora izArA karate haiM ki yaha kSetra kabhI kAphI samRddha rahA hogaa| kSetra ke samIpa se hI kalakala nAda karatI hirana nadI pravAhita hotI hai; jo kSetra kI prAkRtika suMdaratA meM cAra cAMda lagA detI hai| yaha kSetra paryApta prAcIna lagatA hai| kucha vidvAnoM ke anusAra yaha vahI siddhakSetra hai; jahA~ se kevalI zrIdhara mokSa padhAre the| kSetra sthita prAcIna caraNa-cihna isa ora izArA karate haiM ki yaha muniyoM kI taposthalI rahI hai| yaha eka atizaya kSetra ke rUpa meM bhI jAnA jAtA hai| vidhnaharaNa bhagavAna pArzvanAtha ke jinAlaya meM jaina, ajaina sabhI pUrNa zraddhAbhAva se manautI mAMgane Ate haiM va unakI manokAnAyeM pUrNa bhI hotI haiN| naMdIzvara jinAlaya meM devagaNoM kI vAdya sahita stuti dhvaniyA~ sunI jAtI thIM; aisA yahA~ ke logoM kA kahanA hai| kucha samaya pUrva taka yahA~ kezara varSA bhI hotI thI; aisI janazruti hai| yaha kSetra mugaloM ke kAla meM vidhvasaMkoM va mUrti-bhaMjakoM se achUtA rahA hai| konI kSetra kA purAtatva 10vIM zatAbdI va usase bhI prAcIna pratIta hotI hai| yahA~ ke sahasrakUTa caityAlaya va naMdIzvara jinAlaya 10vIM zatAbdI ke AsapAsa ke hI haiN| aisA kahA jAtA hai ki 1857 meM yaha kSetra aMgrejoM ke khilApha jana kendra thaa| yahA~ aneka bAra aMgrejoM ko parAjita honA par3A thaa| taba kheda khinna ho aMgrejoM ne yahA~ damana nIti apanAI; jisase yahA~ saiMkar3oM loga mAre gye| yahA~ ke gharoM ko Aga lagA dI gii| jabalapura ke tatkAlika kamizanara esakina ne apanI riporTa meM likhA hai" hamArI vijayI senAoM ne krAMtikAriyoM ke grAmoM ko bhasmasAta karane meM koI kasara nahIM chor3I; jo bhI grAmavAsI, vRddha, strI, bacce sAmane par3e nirdayatApUrvaka mAra diye gye|" taba yahA~ se kucha jaina mUrtiyAM pATana pahu~cA dI gaI thii| isa sabake bAvajUda bhI yahA~ ke jinAlaya pUrNataH surakSita rhe| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 127
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 isa tIrtha kSetra para 10 jinAlaya haiM; jo eka vizAla parisara meM sthita haiM / 1. mahAvIra jinAlaya - yaha jinAlaya kSetra ke pramukha dvAra ke sAmane sthita hai isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI 3 phITa U~cI bhavya va manojJa pratimA virAjamAna haiN| isI vedikA para kAyotsarga mudrA meM 3 phITa U~cI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA bhI virAjamAna hai| vedikA para eka darjana se adhika anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| mUrtiyAM madhyakAlIna pratIta hotI haiM / 2. isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha va unake do putroM bharata va bAhubalI kI kAyotsarga mudrA meM navIna pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM 8 se 10 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM haiM / 3. bAhubalI jinAlaya - isa jinAlaya meM lagabhaga 5 phITa U~cI bhagavAna bAhubalI svAmI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai / yaha jinAlaya bhI navIna hai / 4. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM bhagavAna pArzvanAtha kI do padmAsana va eka khaDgAsana mudrA meM pratimAyeM virAjamAna haiM; jinakI pratyeka kI avagAhanA lagabhaga 1.5 phITa kI hai| vedikA para 4 anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| ye sabhI tIrthaMkara pratimAyeM haiN| vedikA ke bAhara eka Ale meM ati prAcIna, atyanta suMdara, kalApUrNa padmAvatI - pArzvanAtha kI mUrti virAjamAna hai / 5. sahasrakUTa caityAlaya - yaha sahasrakUTa caityAlaya aSTakoNIya atiprAcIna hai; jisake madhya meM eka meru sthApita hai| isameM tIna kaTaniyAM haiN| vartamAna meM isa caityAlaya meM 1008 jina - pratimAyeM utkIrNa haiM / nIce kI kaTanI meM cAroM dizAoM va vidizAoM meM 408 jina - pratimAyeM utkIrNa haiN| madhya kI kaTanI meM bhI uparoktAnusAra 360 jina - pratimAyeM utkIrNa haiN| tRtIya kaTanI meM AThoM dizAoM meM kula 120 jina - pratimAyeM utkIrNa haiM / isa caityAlaya meM pAMca meru bhI hai / Upara kA meru 2 phITa 2 iMca, cAroM dizAoM ke meru 1 phITa 8 iMca' se 1 phITa 11 iMca ke bIca kI U~cAI vAle va pUrva dizA kA eka meru 8 phITa U~cA hai| ina meruoM para bhI 120 pratimAyeM utkIrNa haiM / isa prakAra tIrthaMkara pratimAoM kA kula yoga 1008 ho jAtA hai / isIliyeM inheM sahasrakUTa caityAlaya kahate haiM / 1 bAnapura, paTanAgaMja meM bhI prAcIna sahasrakUTa caityAlaya hai; kintu yaha caityAlaya ina sabase alaga hai| yaha 10vIM zatAbdI meM nirmita pratIta hotA hai| Adi purANa va anya purANoM meM indroM dvArA bhagavAna ke 1008 nAma lekara pUjA kI jAtI thI / saMbhavataH isI kAraNa se ina caityAlayoM kI racanA prAraMbha kI gaI hogii| yaha caityAlaya lagabhaga 7 phITa se 9 phITa vyAsa meM sthita hai / yahIM eka sthAna para prAcIna caraNa bhI aMkita hai; jo isa bAta ke pratIka haiM, ki ye kSetra kabhI tapobhUmi rahA hai / 6. atizayakArI bhagavAna pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM lagabhaga 4 phITa U~cI bhavya, cittAkarSaka va prabhAvotpAdaka bhagavAna pArzvanAtha kI dhavala pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| yaha pratimA 128 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ vighna- vinAzaka ke nAma se jAnI jAtI hai| isa pratimA ke sira para saptaphaNI nAgoM kA chatra banA hai| prazasti vAle bhAga para pratIka cihna sarpa kI jagaha kamala sadRzya pratIta hotA hai| 2 phITa U~cI do padmAsana pratimAyeM va lagabhaga itanI hI avagAhanA kI do kAyotsarga mudrA kI pratimAyeM bhI vedikA para AsIna haiN| anya aneka aura bhI tIrthaMkara pratimAyeM vedikA para virAjamAna haiN| yahA~ ke darzana kara mana ko asIma zAnti milatI hai| yahA~ Akara zraddhAlu apanI manokAmanA kI pUrti hetu vinamra prArthanA bhI karate haiM mUlanAyaka pratimA kI pratiSThA saM. 1863 meM huI thii| isa vedikA para kalacurIkAlIna pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| eka zilAphalaka meM lagabhaga 2.7 phITa U~cI bhagavAna mahAvIra svAmI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA bhI isa vedikA para hai| jisake ziro bhAga ke donoM ora gaMdharva puSpa varSA ke liye udyata haiN| donoM ora camaradhArI indra khaDe haiN| lagabhaga 2.25 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA bhI isa vedikA para virAjamAna hai| 7. jInA car3hakara jAne para eka kakSa meM eka dezI pASANa staMbha para cAroM ora caubIsa tIrthaMkara bhagavaMtoM kI pratimAyeM utkIrNa haiN| pratyeka dizA meM 6-6 tIrthaMkara pratimAyeM banI hai| yaha racanA atiprAcIna hai tathA apane Apa meM adbhuta hai| aisI caubIsI anyatra dekhane ko nahIM miltii| ise sarvatobhadra racanA kahate haiN| isa racanA ko AdhAra nIce ke tala se diyA gayA hai| 8. naMdIzvara jinAlaya- yaha naMdIzvara kI racanA atiprAcIna hai| aisI racanA anyatra dekhane ko nahIM miltii| racanA lAla prastara khaMDa para ukerI gaI hai| jinAlaya bhagnahAla meM apUrNa hai| isa racanA meM cAra meru cAroM dizAoM meM, do vidizAoM meM va eka meru madhya meM banA hai| saMpUrNa racanA kamala puSpa para sthita hai| yaha racanA cAra staMbhoM para AdhArita eka vedI maMDapa ke nIce banI hai| madhya ke meru meM 20 pratimAyeM utkIrNa haiN| cAra dizAoM meM sthita meruoM meM bhI 20-20 tIrthaMkara pratimAyeM utkIrNa haiN| yaha racanA aitihAsika mahatva kI hai| 9. bhagavAna AdinAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI pIta varNa kI padamAsana pratimA virAjamAna hai; jisakI avagAhanA 3.5 phITa hai| isI vedikA para bhagavAna pArzvanAtha va vajradaMDa cihna yukta bhagavAna dharmanAtha kI pratimAyeM bhI virAjamAna hai| ___10. ajitanAtha jinAlaya- yahA~ mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna ajitanAtha jI virAjamAna haiN| isI jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha evaM kuMthunAtha kI lagabhaga 4 phITa avagAhanA vAlI pratimAyeM bhI yogamudrA meM pratiSThApita kI gaI haiN| ye pratimAyeM kAphI prAcIna haiN| bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA bhI isa vedikA para virAjamAna hai| dAyIM ora padmAsana mudrA meM aSTama tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI atimanojJa pratimA bhI vedikA para virAjamAna hai| Azcaryajanaka rUpa meM isa pratimA ke pAdmUla meM sthita candramA ulTA aMkita haiM; aisA anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| yahAM prativarSa janavarI meM vizAla melA bhI lagatA hai| . madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 129
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tripurI jabalapura se pazcima meM 9 kilomITara dUra eka gAMva hai, yahA~ kalacariyoM kA zAsana rahA hai| yaha cedi gaNarAjya kI rAjadhAnI rahI hai| 9vIM se 11vIM zatAbdI taka yaha rAjanIti kA pramukha kendra biMdu thiiN| kalacura zAsaka gAgeyadeva ke zAsana kAla meM yahA~ kA vikAsa apane carama para thaa| inake sone-cAMdI va tAMbe ke sikke pracura mAtrA meM upalabdha hote haiN| kumhIM meM prApta eka tAmralekha ke anusAra gAgeyadeva kI mRtyu 150 patniyoM ke sAtha prayAga ke akSayavaTa ke nIce huI thii| usakA putra lakSmIkarNa (karNa) thA jisane apane pitA kA zrAddha tarpaNa san 1041 meM kiyA thaa| yahA~ pracura mAtrA meM tIrthaMkara pratimAyeM va yakSa-yakSiNIoM kI mUrtiyAM milI thii| saiMkar3oM jaina purAvazeSa sar3akoM, puloM, nijI makAnoM va maMdiroM meM lagA diye gaye haiN| gAMva ke sarovara ke madhya bane maMdira meM neminAtha bhagavAna kI yakSiNI devI ambikA putra sahita yahA~ virAjamAna haiN| ____ yahA~ kI eka jaina pratimA hanumAnatAla ke prasiddha digaMbara jaina pArzvanAtha jinAlaya meM virAjamAna hai| yaha kalacurikAla kI pratinidhi racanA hai| yaha 5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM hai| jisakI dRSTi nAzAgra hai| pratimA ke parikara meM chatra, bhAmaMDala, hAthI, mAlAdhArI deva-devI, gaMdharva bAlA, saudharma IzAna indra va indrANI Adi utkIrNa haiN| pAdmUla meM pratIka cihna kamala banA hai| yahA~ kI mUrtiyAM jabalapura, nAgapura va rAyapura ke saMgrahAlayoM meM rakhI haiN| 130 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra golAkoTa ghane vana ke madhya parvata para sthita prakRti kI goda meM sthita yaha tIrtha kSetra atiprAcIna hai / yaha kSetra prAraMbha se hI zraddhAparAyaNa, AcAravAna aura vicAravAna dharmAtmAoM kA kendra rahA hai| buMdelakhaMDa prAnta ke uttara-pazcima kone para caurAsI kSetra sthita hai; jisakI sImAyeM zrI caurAsI digaMbara jaina tIrtha kSetra kameTI ke saMkSipta kArya vivaraNa meM nimnAnusAra haiM 1 "cArU caurAsI lasai bhavya bhArata ke bIca; pUrva meM jAke vaitravantI laharAtI hai| uttara meM maMjula manojJa madhumatI sohe, sAnavAna Ana jAnhavatI darzAtI hai| dakSiNa meM urvazI zuzobhita manojJa candra, pratibhA manojJa urvasI sI lajAtI hai| pazcima dizA meM viMdhya aMcala sohai, tAkI bhaginI caurAsI kahalAtI hai / " isa taraha saMpUrNa caurAsI kSetra prAkRti sImAoM se ghirA hai| Aja kI paristhitioM meM isa kSetra kI sImAoM ko nimna prakAra vyakta kara sakate haiM / pUrva dizA meM vetavA nadI, dakSiNa dizA meM ura ( ora yA urvazI nadI) evaM pazcima dizA meM vindhyAcala kI zreNiyAM va uttara dizA meM maUara (madhumatI) nadI ke bIca caurAsI kSetra sthita hai| vartamAna meM ye zivapurI jile kI pichora, khaniyAdhAnA tahasIla ke antargata hai / uparokta bhaugolika sImA ke aMdara aneka jaina va jaina tIrtha kSetra Ate haiM; jo apanI jIrNa-zIrNa avasthA meM asahAya vRddha kI bhAMti par3e haiM va apanI durdazA para AMsU bahA rahe haiN| saMskRti kA itanA tiraskAra zAyada vizva ke kisI dUsare kone meM dekhane ko nahIM mila sktaa| ye tIrtha kSetra uttara meM pacarAI se lekara dakSiNa meM bauna ( khaniyAdhAnA se caMderI) taka phaile haiN| inameM kucha prasiddha tIrtha kSetra bhiyAdAnta, vIThalA, bhAmauna, AmanacAra, bUDhI caMderI, golAkoTa, pacarAI, Adi haiN| gurIlAgiri bhI isI zreNI meM AtA hai| ye sabhI atizaya kSetra haiM; jahA~ hajAroM kI saMkhyA meM mUrtiyA~ Aja bhI bikharI par3I hai| adhikAMza manojJa va kImatI mUrtiyA~ taskAroM ke hAthoM meM bika cukI haiN| isa dharohara kI rakSA ke nAma para caMderI meM mAtra eka vRhada saMgrahAlaya kucha varSoM se sthApita kiyA gayA hai; jahA~ kevala bUr3hI caMderI va AsapAsa ke kSetroM se kucha sau mUrtiyA~ saMgrahIta kI gaI haiN| kSetroM meM surakSA kA koI prabaMdha na hone se mUrtiyoM kI corI nirantara jArI hai| zrI atizaya kSetra golAkoTa caMderI- zivapurI sar3aka mArga para caMdarI se 40 kilomITara, bAmaura se 20 kilomITara, khaniyAdhAnA se 6 kilomITara va lalitapura se yA rAjaghATa nahara se 60 kilomITara kI dUrI para sthita hai / kSetra ke pAsa taka pakkI DAMvarayukta sar3akeM haiN| yaha kSetra grAma gUDhara se mAtra eka kilomITara kI dUrI para sthita hai / kSetra taka jAne ke liye sIr3hiyAM banI huI hai| talahaTI meM eka suMdara tAlAba hai va gUDhara grAma kA prAcIna jinAlaya bhI pahAr3a para sthita hai / rAste meM harasiMgAra ke vRkSa puSpoM dvArA yAtriyoM kA svAgata karate haiN| pahAr3I ke Upara pahuMcate hI cAroM ora ghane jaMgala ke bIca eka vIrAna nagara apane prAcIna itihAsa ko sameTe khaMDaharoM ke rUpa meM madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 131
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhane ko milatA hai; yahIM binA zikhara ke do jaina maMdira prAcIna koTharI yA dAlAnanumA jagaha para sthita haiN| Aja se lagabhaga 85 varSa pUrva prakAzita eka riporTa ke anusAra yahA~ 145 pUjyanIya pratimAyeM thIM va zatAdhika kI saMkhyA meM khaMDita pratimAyeM bhI thiiN| vartamAna meM ina jinAlayoM meM lagabhaga 120 mUrtiyAM haiN| ina mUrtiyoM para saM. 1000 se 1200 taka ke lekha khude huye haiM / kucha mUrtiyoM para prazasti va saMvat bhI aMkita nahIM hai jisase ye isake pUrva kI pratIta hotI haiM / 1. yahA~ sthita bar3e jinAlaya meM vartamAna meM do kamaroM meM ye pratimAyeM rakhI huIM hai| aMdara ke garbhagRha meM bhagavAna AdinAtha, ajitanAtha va saMbhavanAtha kI manojJa padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI pratimAyeM dezI pASANa se nirmita 4 se 6 phITa U~cI haiN| isI garbhagRha meM 16 anya jinabimba bhI virAjamAna haiN| ye kucha padmAsana va kucha khaDgAsana mudrA meM haiN| mUrtiyoM ke parikara meM chatra, bhAmaMDala, indradeva, camaradhArI deva va deviyAM utkIrNa haiN| ina pratimAoM meM se 8 khaDgAsana pratimAoM ke sira vigata varSoM meM kATa liye gaye the / kula 22 jina - pratimAoM ke sira yahA~ se nikAle gaye the; jo bAda meM barAmada kara liye gaye / bAhya kakSa meM rakhI adhikAMza pratimAyeM khaNDita kara dI gaI hai| 2. parisara ke aMdara hI eka choTA jinAlaya sthita hai; jisameM eka bar3I khaMDita va do choTI pUjyanIya mUrtiyAM virAjamAna haiM yaha jinAlaya aba khaMDahara meM badala cukA hai / samIpa hI eka naye jinAlaya meM navanirmita bhagavAna pArzvanAtha kI bhavya manohArI padmAsana pratimA sthApita kI gaI hai| isa vedikA para kucha aura bhI pratimAyeM virAjamAna hai| Aja se lagabhaga 50 varSa pUrva kI bAta hai / khaniyAdhAnA jaina samAja ke navayuvaka kAryakartA zrI dayAcandra jI dekho vAle, nirmala kumAra jI dedAmUrI, kapUracandra jI bAjAra vAle evaM hajArI lAla jI modI ne eka saMkSipta sUcanA para apane jAnamAla kI paravAha kiye bagaira yahA~ ke mUrti-bhaMjakoM ko raMge hAthoM pakar3akara pulisa ke supurda kiyA thA aura pulisa ne abhiyukta rAmagopAla gobardhana dillI ke bayAnoM ke AdhAra para mohanajodar3o pharma ke zivacaMda bAtrA suMdaranagara kI dukAna para chApA mArakara 95 mUrtiyoM ke sira tathA anya purAtAtvika sAmagrI barAmada kI thI / yahA~ kI adhikAMza mUrtiyoM para prazastiyAM nahIM likhI haiM; jo isa bAta kA pratIka haiM ki ye mUrtiyAM usa kAla kI haiM; jaba mUrtiyoM ke nIce prazasti likhane kI paraMparA nahIM thI / lagabhaga 85 varSa pUrva kI rirpoTa meM yaha bhI kahA gayA hai ki kiMvadaMtioM se patA calatA hai ki pahale yahA~ golAkoTa nAma kA prAcIna zahara thA; jahA~ 700 jaina parivAra to kevala dedAmUrI gotra ke hI nivAsarata the / golAkoTa meM hajAroM khaMDahara bane TIle, prAcIna bAvar3iyAM, parakoTe ke cihna va kile ke avazeSa bhI sthita haiN| samAja ko isa tIrtha kSetra ke punarudvAra ke prayAsa karanA cAhiye / 132 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ tumbavana (tumaina) khaniyAdhAnA ke AsapAsa eka sthAna tumaina hai| prAcInakAla meM isakA nAma tumbavana thaa| grIka itihAsakAra TolamI ne tholobana nAma ke eka prAcIna mahatvapUrNa sthAna ke nAma kA ullekha kiyA hai| vaha yahI tumbavana (tumaina) thA; kyoMki tumaina meM gupta saM. 116 (I. saM. 435) kA eka saMskRta abhilekha milA hai| yahA~ jaina maMdiroM ke avazeSa va khaMDita mUrtiyAM milatI haiN| jinakA nirmANa kAla 5vIM se 11vIM sadI ke bIca kA mAnA jAtA hai| yahA~ eka vizAla padmAsana pratimA avasthita hai, jo jaina tIrthaMkara kI hai| sthAnIya loga ise baiThAdeva ke nAma se pUjate haiN| terahI gAMva meM jo mahuA se 2 kilomITara va pacarAI se 6 kilomITara dUra hai, kucha jaina pratimAyeM khetoM meM par3I haiN| yahIM 6 phITa U~cA eka mAnastaMbha bhI hai| purAtatva saMgrahAlaya bhI yahA~ hai| yahA~ 10vIM sadI kA neminAtha jinAlaya bhI hogA; kyoMki yahA~ ke eka staMbha para ambikA devI ke maMdira kA ullekha hai| yaha ambikA devI neminAtha bhagavAna kI yakSiNI thii| isake alAvA nivodA, mahuA, iMdAra, sakarI, lakhArI, simalAra Adi samIpastha grAmoM meM bhI jaina tIrthaMkara pratimAyeM maujUda haiN| azoka nagara evaM zivapurI jilAntargata sthita ina sabhI jaina tIrtha-kSetroM para anusaMdhAna va zodha kArya karAyA jAnA tathA inake viSaya meM pramANika evaM vistRta jAnakArI prastuta kI jAnI ati Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| kendrIya zAsana evaM rAjya zAsana dvArA isa saba purAsaMpadA kA samyakpe Na saMrakSaNa kiyA jAnA bhI parama Avazyaka hai| ina bAtoM para avilamba dhyAna na diye jAne se rASTra ko mahAna kSati pahu~cegI jisake liye Ane vAlI pIr3hiyA~ hameM kabhI kSamA nahIM kreNgii| mamya-bhArata ke jaina tIrtha- 133
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacarAI yaha atizaya tIrtha-kSetra caurAsI kSetra kA dUsarA mahatvapUrNa tIrtha-kSetra hai| yaha zivapurI jile kI khaniyAdhAnA tahasIla mukhyAlaya se 18 kilomITara, kadavAyA (IsAgaDha) se 10 kilomITara va rannoda (zivapurI) se 15 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yahAM ukta sabhI sthAnoM se sar3aka mArga dvArA AsAnI se pahuMcA jA sakatA hai| yaha pakke sar3aka mArga para sthita hai, jo khaniyAdhAnA se azokanagara IsAgar3ha ko jAtA hai| yaha tIrtha-kSetra eka suramya paThArI mArga para sthita hai, jisake pAsa ghane vana kSetra haiN| isa tIrtha-kSetra para 32 jagaha darzana haiM, va eka parakoTe ke aMdara hI lagabhaga 28 jinAlaya eka parikramA-patha para sthita haiN| mukhya jinAlaya madhya meM sthita hai| ye sabhI jinAlaya zikhara yukta haiN| parikramA-patha ke bAhara pahale cAra jinAlaya the, kintu kucha samaya pUrva bAhara ke cabUtare ke bAyIM ora kA jinAlaya aba nahIM hai| dAyIM ora tIna jinAlaya sthita haiN| sabhI jinAlaya nIce se Upara taka baluA patthara se nirmita haiM va adhikAMza jinAlaya 6-7 phITa U~ce haiN| kucha bAda ke jinAlayoM kI U~cAI 10 se 12 phITa ke bIca hai| isa U~cAI meM zikharoM kI U~cAI zAmila nahIM hai| yahAM sthita jinAlayoM ke aMdara virAjamAna adhikAMza jina-pratimAyeM AtAtAIyoM dvArA khaNDita kara dI gaI haiN| adhikAMza pratimAyeM hIre kI poliza ke kAraNa camakadAra haiM, va lAla raMga ke baluA patthara se nirmita haiN| kucha pratimAyeM bhUre raMga ke baluA patthara se bhI nirmita haiN| adhikAMza jinAlayoM ke dvAra va unake bAhara kI dIvAroM kI kalAtmakatA dekhate hI banatI hai, jinameM jinazAsana ke devI-devatAoM ke sAtha yakSa-yakSaNiyAM, hAthI va siMha kI snehamayI kalAkRtiyAM pramukhatA se utkIrNa kI gaI haiN| pratyeka jinAlaya ke dvAra ke zIrSa-bhAga para bhI choTI-choTI jina-pratimAyeM utkIrNa kI gaI haiN| aMdara garbhagRhoM meM atimanojJa eka hI patthara meM utkIrNa aneka jinabimba va unake yakSa-yakSaNiyoM kI mUrtiyAM sthApita haiN| - yaha tIrtha-kSetra madhyayugIna hai| yahA~ saM. 1122 se lekara saM. 1345 taka ke samaya meM pratiSThita jina-pratimAyeM to haiM hI, aneka jina-pratimAyeM aisI bhI haiM, jina para nirmANa tithi aMkita nahIM hai| parisara ke bAhara kucha TIle haiM, jinameM nizcita kucha jinAlaya bhUgarbha meM hone kI saMbhAvanA hai| isa kSetra kI prAcInatA nimna zilAlekha se spaSTa hai 134 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zAntinAtho rati muktinAthaH yazcakravartI bhuvnaagrvrtii| saubhAgya rAzi.....rAzi staantH| vinnaansau| vibhra? nnnne| zrI kunda vRnde saMtAne gaNe he zika? saMjJi ke majanaMdi gurauH ziSyaH sUri zrI lIla candrakaH harIva bhUtyA harirAta devovabhUva bhImeva hitasya bhiim| suta stadio raNapAla nAtha? / / etadvi rAjye kRti raajnsy| para pArAnvaye sahestadhannibhrA mheshvrH| mahezvareva vikhyAta svatsItA dhaM sNjnykH| tatprarAjane, jJeyaH kIrti stasye ya mmdutaa| jinendu vatsa daaytynte| rAjate bhuvanatrayaM / / tasmintevAnmaye divye nombikA varage surbhH| paMcamAse sthito haye ko dvitiyo dada saMbhAsako - vyAja sa ha ddo| jJeyaH samasta ja (ya) sa (rA) sA nidhiH bha tho? jinavarasyA yo vikhyAto jinshaaH| sve|| maMgale mahA shrii|| bhadra satva jinshaasnaay| (purAtatva vibhAga-gvAliyara) eka anya zilAlekha jo saM. 1845 kA hai va parisara prAMgaNa meM eka prakhara zilA para utkIrNa hai, nimna prakAra hai-- "saMvat 1345 vaizAkha vadI 2 sanAtrado ha zrI pavalA U~ grAme mahArAjA virA zrI mahopAladeva vijaganAmo mahAprasanA rAje priyamA kheta siMha putra vAlhadeva lokegata paMDita nAsanaseNA putra na vI sukha vA putrI rAjasItAgni sAvitrI nU kAla ku halarojU" __ yaha zilAlekha lekhaka ne svayaM par3hakara likhA hai, isake kucha zabda aspaSTa haiM, kintu yaha nizcita hai ki pahale isa kSetra kA nAma pavalA thA va yahA~ mahArAjA mahopAladeva kA zAsana thaa| prAMgaNa meM hI devagar3ha zailI kA eka 10-11 phITa U~cA mAnastaMbha bhI banA hai| isa kSetra kI unnati ke lie sarvaprathama san 1928 meM sva. chakkUlAla jI ne prayAsa kiyA thaa| ve ghara parivAra chor3akara kSetra para hI rahane lage the| inhoMne tana mana dhana se kSetra kI sevA kI thii| 27 janavarI 1934 se golAkoTa va pacarAI kSetra caurAsI digaMbara tIrtha-kSetra kameTI khaniyAdhAnA ke adhikAra meM hai| aba yahAM prativarSa vArSika mele kA Ayojana kiyA jAtA hai| paM. parazurAma jI ne punaH ina kSetroM kI unnati ke liya bIr3A uThAyA para paryApta sAmAjika va Arthika sahayoga ke abhAva ke kAraNa ve bhI kucha khAsa na kara sake va iMdaura jAkara rahane lge| yahAM kevala sAhU zAntiprasAda jI dvArA pradatta 10826 rU. se kucha marammata kArya avazya karAye gye| san 1968-70 meM paM. cetanadAsa jI bAmaura kalA~ padhAre va khaniyAdhAnA hote hue ve pacarAI pahuMce va vahIM rahane lge| kintu yahA~ rahate huye unheM kucha hI dina hue the ki kinhIM ajJAta badamAzoM ne apane kArya meM bAdhaka mAnate hue unakI hatyA kara dii| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 135
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja aba yaha tIrtha-kSetra cAroM ora sar3aka mArga se jur3a gayA hai va yAtrIgaNa bhI yahAM bar3I mAtrA meM darzanoM ko Ane lage haiN| vartamAna meM kSetra para aneka sudhArAtmaka kArya ho rahe haiM, jisase ye ummIda baMdhatI hai ki yaha kSetra zIghra hI apane prAcIna gaurava ko prApta kara skegaa| yahAM ke jinAlayoM kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai jinAlaya kra. 1- isa jinAlaya meM virAjamAna mUla jina-pratimAyeM corI calI gaIM hai| aba isa jinAlaya meM sahasrakUTa caityAlaya kA eka bhAga rakhA hai, jisameM choTI-choTI sau se adhika digaMbara jina-pratimAyeM utkIrNa haiN| isa prastara khaMDa ke madhya bhAga meM eka devI pratimA utkIrNa hai, jisake gale meM AbhUSaNa bhI haiM kintu yaha upAdhyAya sadRzya dikhatI hai| jinAlaya ke dvAra para tIna choTI-choTI jina-pratimAyeM utkIrNa haiN| jinAlaya kra. 2- isa jinAlaya meM virAjamAna jina-pratimAyeM bhI corI calI gaI hai| yahAM kucha zilAkhaMDoM meM utkIrNa choTI-choTI jina-pratimAyeM rakhIM haiM, jinake dAyeM-bAyeM jaina zAsana devI-devatAoM kI pratimAyeM utkIrNa haiN| jinAlaya kra. 3- isa jinAlaya ke dvAra ke bAhara kalaza liye dvAra ke Upara deviyoM kI suMdara pratimAyeM utkIrNa haiN| tIna choTI digaMbara pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| jinAlaya ke aMdara madhya meM prathama tIrthaMkara AdinAtha kI lagabhaga 5 phITa U~cI padamAsana pratimA virAjamAna hai| donoM ora lagabhaga 3.5 phITa U~cI bhagavAna ajitanAtha va saMbhavanAtha kI khaDgAsana pratimAyeM sthita haiN| inameM do pratimAyeM khaMDita haiM jabaki eka akhaMDita va pUjya hai| pratyeka mUla pratimA ke Upara tIna-tIna choTI-choTI jina-pratimAyeM utkIrNa haiN| jinameM madhya kI pratimAyeM khaDgAsana va pArzvabhAga kI pratimAyeM padamAsana mudrA meM hai va surakSita haiN| tInoM pratimAyeM hIre kI poliza ke kAraNa daidIpyamAna haiN| jinAlaya kra. 4- cauthe jinAlaya meM cAra jina-pratimAyeM sthita haiN| madhya kI pratimA padmAsana va bagala meM sthita tIna pratimAyeM khaDgAsana mudrA meM haiN| eka ko chor3akara zeSa tIna pratimAyeM khaMDita haiN| jinAlaya kra. 5- jinAlaya kra. 1 se lekara jinAlaya kra. 14 taka ke jinAlayoM ke daravAjoM kI kRtiyAM lagabhaga eka samAna haiN| daravAje ke donoM ora do deviyAM maMgala kalaza liye khar3I haiN| daravAje ke nIce hAthI va zera paraspara meM mitra mudrA meM eka dUsare ke mukha ko sparza kara rahe haiN| daravAjoM ke Upara tIna choTI-choTI jina-pratimAyeM sthita haiM va daravAjoM kI dIvAroM ko kalAtmaka vinirmita kiyA gayA hai| 136 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbhagRha meM eka hI pASANa zilA meM suMdara jAliyAM, jaina zAsana ke devI-devatAoM va yakSa-yakSaNioM ko agala-bagala meM hAthiyoM ke sAtha utkIrNa kiyA gayA hai, vahIM usI pASANa zilA meM kamalAsana kI racanA kara usa para padamAsana mudrA meM bhagavAna AdinAtha kI jina - pratimA ko utkIrNa kiyA gayA hai, jo atibhavya va suMdara hai / isa pratimA ke dAyeM va bAyeM khaDgAsana mudrA meM dUsare va tIsare tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha va saMbhavanAtha kI pratimAoM ko utkIrNa kiyA gayA hai / ye pratimAyeM kramazaH 3.5, 2.5 va 2.5 phITa U~cI haiM, jina para hIre kI poliza kI camaka Aja bhI yathAvata vidyamAna hai / 1 pratyeka jina - pratimA ke zIrSa para rakhe pRthaka zilAkhaMDa meM pAMca-pAMca choTI-choTI jina - pratimAyeM bhI utkIrNa kI gaI haiN| sabhI pratimAyeM khaMDita hai 1 jinAlaya kra. 6- chaThe jinAlaya meM garbhagRha meM tIna yogamudrA meM AsIna pratimAyeM virAjamAna hai| madhya meM bhagavAna zAntinAtha, bAyIM ora bhagavAna ajitanAtha va dAyIM ora bhagavAna abhinaMdana nAtha kI pratimAyeM pratiSThita hai / sabhI pratimAyeM mUrti-bhaMjakoM dvArA khaMDita kara dI gaI haiM / kintu ina jina-pratimAoM ke zIrSa bhAga para rakhe 1.5 va 6 phITa ke zilAkhaMDa meM 9 mUrtiyAM utkIrNa haiM, jo choTI-choTI para akhaMDita haiM / inameM se madhya kI pratimA padmAsana va bAjU kI pratimAyeM khaDgAsana mudrA meM haiM / jinAlaya kra. 7 - isa jinAlaya meM uparokta jinAlaya kramAMka 6 kI bhAMti hI do jina - pratimAyeM yogamudrA meM haiM va sabhI khaMDita haiM / eka pratimA para nirmANa kAla saM. 1231 likhA hai / madhya meM padmAsana meM 3.5 phITa U~cI bhagavAna RSabhanAtha kI pratimA hai| jabaki bAyIM ora 2.5 phITa U~cI bhagavAna ajitanAtha kI va dAyIM ora 2.5 phITa U~cI bhagavAna dharmanAtha kI pratimA sthApita hai| jinAlaya kra. 8- jinAlaya meM tIna jina - pratimAyeM virAjamAna haiN| madhya meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI 5 phITa U~cI va dAyeM-bAyeM 4-4 phITa U~cI bhagavAna dharmanAtha va padamaprabhu kI pratimAyeM virAjamAna haiN| sabhI pratimAyeM khaMDita haiM aura saM. 1231 meM pratiSThita kI gaI thiiN| sabhI pratimAyeM atimanojJa va atizaya AbhA yukta haiM 1 jinAlaya kra. 9- ina jinAlaya meM cAra tIrthaMkara pratimAyeM sthApita haiM / madhya meM 5 phITa U~cI bhagavAna RSabhanAtha kI pratimA hai jabaki isake dAyIM va bAyIM . ora bhagavAna ajitanAtha va saMbhavanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiM / dAyIM ora eka aura jina - pratimA bhagavAna munisuvratanAtha kI hai| ye sabhI jinabimba madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 137
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.5 phITa U~cI ati manojJa kintu vartamAna meM khaMDita avasthA meM haiN| dAyIM dIvAla para 5 phITa U~cI eka anya jina-pratimA hai jo cihna rahita hai| pratimAoM ke zikhara bhAga para 9 jina-pratimAyeM (choTI-choTI) sthita haiN| jinAlaya kra. 10- ina jinAlaya ke bAda bAhara dIvAla se saTI kSetrarakSaka kSetrapAla kI pratimA virAjamAna hai, jo nagna mudrA meM hai| inake dAyeM hAtha meM gadA hai| zIrSabhAga para bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA phaNAvalI ke sAtha utkIrNa hai| - jinAlaya kra. 11- ina jinAlaya ke garbhagRha meM tIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI jina-pratimAyeM cihna rahita haiM, va hAtha khaMDita kara diye gaye haiN| ye jina-pratimAyeM 5 phITa se 6 phITa U~cI haiN| Upara pRthaka zilAkhaMDa nahIM hai| jinAlaya kra. 12- isa jinAlaya ke garbhagRha meM madhya meM padamAsana mudrA meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA (do phITa) virAjamAna hai| bAyIM ora bhagavAna ajitanAtha kI va dAyIM ora bhagavAna dharmanAtha kI pratimA haiM, va lagabhaga 1.5-1.5 phITa U~cI haiN| bIca kI pratimA khaMDita (paira) haiM, para dAyIM va bAyIM ora sthita jina-pratimAyeM apane Apa meM pUrNa va pUjyanIya haiN| jinAlaya kra. 13- isa bhavya jinAlaya ke garbhagRha meM madhya meM padamAsana mudrA meM lagabhaga 6 phITa U~cI bhavya va vizAla jina-pratimA bhagavAna pArzvanAtha kI hai| pArzva bhAgoM meM 5-5 phITa U~cI (khaDgAsana) meM do aura pratimAyeM virAjamAna haiM, jina para cihna nahIM haiN| madhya kI jina-pratimA pUrNataH ThIka hai, kintu pArzva bhAgoM kI jina-pratimAyeM khaMDita haiN| jinAlaya kra. 14 isa jinAlaya ke garbhagRha meM jinAlaya kra. 13 kI bhAMti hI jina-pratimAyeM virAjamAna haiM, va lagabhaga 2-2.5 phITa U~cI haiN| bAyIM ora kI jina-pratimA bhagavAna neminAtha kI hai, dAhinI ora kI jina-pratimA ke nIce U~ sadRzya cihna aMkita haiN| pratiSThAkAla saM. 1222 likhA hai| sabhI khaMDita haiN| jinAlaya kra. 15- ina jinAlaya ke garbhagRhoM meM tIna jinabimba sthApita haiN| madhya kA jinabimba 5 phITa U~cA hai va bhagavAna munisuvratanAtha kA hai| bAyIM ora dharmanAtha bhagavAna kI cAra phITa U~cI va dAyIM ora 4 phITa U~cI bhagavAna RSabhanAtha kI pratimA virAjamAna hai| dAyIM ora kI dIvAla para 4 phITa U~cI eka anya yogamudrA vAlI jina-pratimA bhI virAjamAna hai, jisa para pahacAna cihna aMkita nahIM hai| sabhI jina-pratimAyeM khaMDita haiM, kintu pratiSThAkAla saM. 1222 sApha par3hA jA sakatA hai| jinAlaya kra. 16- yaha jinAlaya apekSAkRta bar3A hai| ina jinAlaya kI 158 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ chata kI U~cAI 12 phITa ke Asa pAsa hogii| deva rakSita tIna jinabimba isa bhavya jinAlaya meM virAjamAna hai| ina jinAlaya kI pratimAyeM atiprAcIna haiM, kyoMki ye jina-pratimAyeM nirmANa zailI kI dRSTi se bhinna AkAra kI haiN| isa bhavya va prAcIna jinAlaya meM tIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiM, jo pUrNataH ThIka hAlata meM haiM va pUjyanIya haiN| ina pratimAoM para hIre kI paoNliza bhI nahIM hai tathA ye lAla patthara se banI bhI nahIM haiN| madhya meM ATha phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI pratimA hai, kintu pAdamUla meM banA cihna zUkara pratIta hotA hai| dAyeM va bAyeM sthita jinabimba bhI lagabhaga sAr3he sAta phITa U~cAI vAle haiM, dAyIM ora kI jina-pratimA meM koI pratIka cihna nahIM hai| bAyIM ora kI jina-pratimA ke nIce viziSTa cihna banA hai| yaha pratimAyeM parisara ke madhya meM sthita jinAlaya se lAkara yahAM pratiSThita kI gaI haiN| 'jinAlaya kra. 17- ina jinAlaya kA dvAra atyanta kalAtmaka hai, kintu pUrva sthita jinAlayoM se pRthakatA liye haiN| dvAra para daNDa sahita devI-devatAoM ke cihna utkIrNa haiN| isa jinAlaya meM sthita jinabimboM para racanAkAla utkIrNa nahIM hai| isa jinAlaya kI sabhI mUrtiyAM pUjyanIya va acchI hAlata meM haiN| ina jinAlaya meM tIna jinabimba sthApita haiN| madhya meM chaH phITa U~cI khaDgAsana pratimA para cihna nahIM hai, jabaki bAyIM ora kI jina-pratimA bhagavAna ajitanAtha kI hai va dAyIM ora kI jina-pratimA bhagavAna vAsupUjya kI hai| ye donoM jinabimba sADhe tIna phITa U~ce haiN| ina jinAlaya meM eka mAnastaMbha kA UparI bhAga bhI rakhA hai, jisa para cAroM ora jinabimba utkIrNa hai| jinAlaya kra. 18- ina jinAlaya meM saM. 1210 meM pratiSThita jinabimba virAjamAna haiN| madhya meM sAr3he pAMca phITa U~cAI vAle jinabimba meM cihna nahIM haiM, kintu mUla pratimA ke bAyIM ora eka padmAsana va do yogamudrA kI tathA dAyIM ora bhI aisI hI choTI-choTI jina-pratimAyeM utkIrNa haiN| bAyIM ora ke jinabimba pAMca-pAMca phITa U~ce hai, jinake dAyIM va bAyIM ora cAra-cAra choTI-choTI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| bAyIM ora kI dIvAla para eka chaH phITa U~cI anya jina-pratimA bhI ina jinAlaya meM virAjamAna haiN| nirmANa saM. 1210 sApha par3hA jA sakatA hai| . jinAlaya kra. 19- ina jinAlaya meM pratiSThita jinabimba corI kara liye gaye haiN| isa jinAlaya meM vartamAna meM kisI daravAje kA khaNDa bhAga rakhA hai, jisameM nau choTe-choTe jinabimba utkIrNa haiN| madhya ke jinabimba padamAsana meM va bagala ke yogamudrA meM haiN| daravAje ke bAhara UparI bhAga para 13 jinabimba utkIrNa madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 139
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiye gaye haiN| madhya kA jinabimba padamAsana meM va agala-bagala ke chaH-chaH jinabimba kAyotsarga mudrA haiM, kintu choTe-choTe haiN| jinAlaya kra. 20- yaha isa kSetra kA eka prAcIna jinAlaya hai, jisameM saM. 1124 meM pratiSThita jinabimba virAjamAna haiN| madhya meM naMdIzvara dvIpa kI racanA eka caukora zilAkhaMDa meM utkIrNa kI gayI hai| pratyeka dizA meM 13-13 jinabimba utkIrNa kiye gaye haiN| inameM se 12 jinabimba kAyotsarga mudrA meM va nIce utkIrNa jinabimba padamAsana mudrA meM haiN| sabhI jinabimba choTe-choTe haiN| isake dAyIM va bAyIM ora cAra-cAra phITa U~ce do anya jinabimba sthApita haiM, dAyIM ora ke jinabimba para 12 anya choTI-choTI jinabimba kI AkRtiyAM ukerI gayIM haiN| tIna anya rakhe zilAkhaMDoM para bhI kramazaH tIna-tIna va do jinabimba utkIrNa haiM, jo choTe-choTe haiN| sabhI mUrtiyAM cihna rahita haiN| jinAlaya kra. 21- yaha bhagavAna zAntinAtha jinAlaya haiM, jisameM sabhI pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM AsIna haiN| yaha bhavya va U~cA jinAlaya hai| isa jinAlaya ke garbhagRha meM madhya meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| yaha pratimA 11 phITa U~cI hai| yaha pratimA pUjyanIya va pUrNarUpeNa ThIka hai| isake dAyIM bAyIM ora sthita jina-pratimAyeM lagabhaga sAta-sAta phITa U~cI haiM, kintu khaMDita avasthA meM hai| yahAM pratimA ke nIce sAUsAhula nAma likhA hai| isI jinAlaya meM eka anya tIna phITa U~cA kAyotsarga mudrA meM jinabimba bhI virAjamAna haiN| do anya prastaroM para cAra khaDgAsana va do padamAsana choTe-choTe jinabimba bhI bane huye haiN| jinAlaya kra. 22- yaha kSetra ke sabase vizAla kakSa rUpa meM sthita jinAlaya haiN| isa jinAlaya ke bAhara tIna se pAMca phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM chaH pratimAyeM khaMDita avasthA meM rakhIM haiN| yaha vizAla jinAlaya lagabhaga 12 phITa U~cA hai| isa jinAlaya meM sarvAdhika saMkhyA meM jinabimba sthApita kiye gaye haiN| madhya meM bhagavAna RSabhanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA kAphI bhavya va AkarSaka hai| U~cAI lagabhaga 6 phITa hai| isa jinabimba ke bAyIM ora 10 jinabimba sthApita haiM, jo sabhI 3 se 5 phITa U~ce haiM, va kAyotsarga mudrA meM haiN| dAyIM ora chaH jinabimba kAyotsarga mudrA meM sthita hai| adhikAMza pratimAoM ke pAdamUla meM koI pratIka cihna na hone se yaha jinAlaya isa kSetra kA sabase purAnA jinAlaya pratIta hotA hai| ina jinAlaya kI lagabhaga sabhI pratimAyeM khaMDita kara dI gayI haiN| pratimAyeM adhikAMza hAthoM se khaMDita haiN| jinabimba atimanojJa va manohArI hai| 140 - maya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya kra. 23- ina jinAlaya meM ekamAtra jinabimba kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| isa jinabimba kI U~cAI lagabhaga 9 phITa hogii| jinabimba ko khaMDita kara diyA gayA hai| * jinAlaya kra. 24- yaha bhavya jinAlaya bhagavAna candraprabhu ko samarpita hai| jisameM 5 phITa U~cI bhagavAna candraprabhu kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna hai| bAyIM ora 4 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA virAjamAna haiN| dAyIM ora bhI 4 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM eka pratimA virAjamAna haiM, jisameM cihna utkIrNa nahIM hai| sabhI jinabimba eka hI prakhara khaMDa meM ukere gaye haiN| zIrSa bhAga para bhagavAna pArzvanAtha kI choTI sI pratimA utkIrNa haiN| __ jinAlaya kra. 25- isa jinAlaya kI eka mUrti 10 varSa pUrva corI calI gaI, aisA kSetra para nivAsarata pujArI ne btaayaa| vartamAna meM isa kakSa meM bAyIM ora eka devI pratimA sthApita hai, jisake zIrSa para jinabimba sthApita hai| jinAlaya kra. 26- yaha parikramA-patha kA AkhirI jinAlaya hai| ina jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha, ajitanAtha va saMbhavanAtha ke kAyotsarga mudrA meM jinabimba sthApita haiM, jo saM. 1213 ke pratiSThita haiN| madhya meM bhagavAna AdinAtha kI pratimA 4 phITa U~cI hai jabaki agala-bagala meM sthita bhagavAna ajitanAtha va saMbhavanAtha ke jinabimba sADhe tIna phITa U~ce hai| isI jinAlaya meM bAyIM ora do anya jinabimba bhI kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiM jabaki dAyIM ora 16 jinabimba eka (eka prastara khaMDa meM utkINa) bhI virAjamAna haiN| jinAlaya kra. 27- prAgaMNa ke madhya meM 40 phITa U~cA zikharabaMda prAcIna bhavya jinAlaya hai| jisameM aneka navIna jinabimba sthApita haiN| isameM eka prAcIna zilAlekha hai| isa jinAlaya kI prAcIna mUrtiyAM jinAlaya kra. 16 meM virAjamAna kara dI gaI haiN| isa jinAlaya meM bhagavAna neminAtha kI lagabhaga 6 iMca va 5 iMca U~cI prAcIna pratimAyeM bhI rakhI haiM jo mahuA grAma se lAI gaI haiN| jinAlaya kra. 28- maMdira prAgaMNa ke AMgana meM anta meM jinAlaya kra. 21 ke sAmane eka prAcIna mAnastaMbha banA hai| jisake Upara cAroM ora jinapratimAyeM virAjamAna hai| isI ke pAsa saM. 1345 kA eka zilAlekha lagA hai| jinAlaya kra. 29- mUla maMdira prAMgaNa ke bAhara tIna jinAlaya bAhara ke cabUtare ke dAyIM ora sthita haiN| isa jinAlaya ke garbhagRha meM tIna jina-pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| ye jina-pratimAyeM 4 se sAr3he cAra phITa U~cI haiN| sabhI khaMDita haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 141
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya kra. 30- isa jinAlaya ke garbhagRha meM madhya meM padamAsana mudrA meM 3 phITa U~cI bhagavAna candraprabhu kI pratimA virAjamAna hai| donoM pArzva bhAgoM meM kAyotsarga mudrA meM eka ora bhagavAna supArzvanAtha va dUsarI ora saMbhavanAtha va puSpadanta bhagavAna kI pratimAyeM sthita haiN| isameM saM. 1242 likhA hai, sabhI khaMDita haiN| jinAlaya kra. 31- isa kSetra kA yaha aMtima jinAlaya hai, jisameM cAra-cAra phITa U~ce tIna jinabimba sthApita haiN| pratimAoM ke nIce aMkita cihnoM ko pahacAnA nahIM jA sktaa| sabhI pratimAyeM khaMDita hai| anta ke tIna jinAlayoM ko chor3akara sabhI jinAlayoM ke Age dAlAna banI huI hai| ___maMdira parisara meM eka prAcIna bAvar3I, kSetra kAryAlaya va choTI-sI dharmazAlA bhI sthita hai| isa kSetra ke viSaya meM adhikArI vidvAnoM dvArA zodha kArya dvArA isakI prAcInatA tathA zailIgata kalAtmaka vizeSatAoM ko pramANika DhaMga se prastuta kiyA jAnA ati Avazyaka hai| sAtha hI isake saMrakSaNa evaM vikAsa ke liye ucita yojanAyeM banAkara samAcAra-patroM va ilekTronika mIDiyA ke mAdhyama se pracArita prasArita kiyA jAkara dhana saMgraha ekatrita kiyA jAnA caahiye| isa kArya meM bhAratavarSIya zrI digambara jaina tIrtha kameTI, mumbaI tathA anya kendrIya saMsthAoM ko dhyAna dene kI vizeSa AvazyakatA hai| varSa 2011 ke aMta meM jaMgala vAle bAbA ke nAma se prasiddha AcArya zrI cinmaya sAgarajI ke sAnnidhya meM vizAla paMcakalyANaka mahotsava kA Ayojana kiyA gayA; jisameM ekatrita rAzi se kSetra ke vikAsa kI yojanAyeM banAI jA rahI haiN| golAkoTa kSetra meM uparokta paMcakalyANaka meM pratiSThita bhagavAna zrI pArzvanAtha svAmI kI mUrti anekoM prayAsa karane ke bAvajUda bhI zrAvakoM se mUla vedI para nahIM jA pA rahI thii| taba jaMgala vAle bAbA apane Age ke gamana ko chor3a yahAM vApisa aaye| tabhI mUrti ko apanI mUla jagaha para sthApita kiyA jA skaa| isa ghaTanA ko pArasa cainala para aneka bAra prasArita kiyA gyaa| 142 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra thUbauna atizaya kSetra thUbauna caMderI se 20 kilomITara dUra caMderI-azokanagara vAyA thUbauna mArga para sthita hai| vartamAna meM yaha tIrtha-kSetra madhyapradeza ke azokanagara jilAntargata AtA hai| azokanagara se isa kSetra kI dUrI lagabhaga 45 kilomITara hai| kSetra taka baseM AtI jAtI haiM va mArga pakkA DAMvara yukta hai| .. __atizaya kSetra thUbauna vetavA nadI kI sahAyaka urvazI (ora/ura) nadI ke suramya taTa se kucha hI dUrI para sthita hai| isa kSetra ke dUsarI ora lIlAvatI nadI pravAhita hotI hai| ina yugala saritAoM ke madhya sthita yaha tIrtha-kSetra zaharI kolAhala se dUra, zAnta va suramya prAkRtika vAtAvaraNa meM sthita hai| yaha tIrtha-kSetra eka paThArI bhAga para sthita hai, cAroM ora hare-bhare lahalahAte kheta mana ko AhlAdita karate haiM dUra-dUra se ucca-dhavala jinAlayoM ke zikharoM para phaharAtI dhvajAyeM darzanArthiyoM ko kSetra para pahuMcane ke pahale hI unheM pramudita kara detI haiN| isa tIrtha-kSetra para tIrthaMkaroM kI vizAlakAya pratimAyeM khaDgAsana mudrA meM avasthita hai va adhikAMza kSetra ke AsapAsa kI caTTAnoM se hI nirmita haiN| kucha ardhanirmita mUrtiyAM bhI isa kSetra ke AsapAsa Aja bhI dekhI jA sakatI hai| eka hI sthAna para itanI bar3I saMkhyA meM tIrthaMkaroM kI itanI vizAla pratimAyeM devagar3ha ke alAvA anyatra dekhane ko nahIM miltiiN| yahAM kI mUrtiyAM kA zilpa bhI anya tIrtha-kSetroM para sthita mUrtiyoM ke zilpa se bilkula alaga hai| tIrtha-kSetra ke darzana se yAtriyoM kI thakAna mAno raphUcakkara ho jAtI hai| isa tIrtha-kSetra para sthita jinAlayoM ke daravAje choTe-choTe haiM, jinameM yAtriyoM ko jhukakara hI praveza karanA par3atA hai| abhimAnI darzanArthiyoM ke sira bhI yahA~ svataH jhuka jAte haiN| adhikAMza jinAlayoM ke garbhagRha praveza dvAra se kAphI nIce haiM; ataH darzanArthiyoM ko praveza dvAra meM praveza karane ke bAda kucha sIr3hiyAM utaranI par3atI haiN| isa tIrtha-kSetra para 28 jinAlaya vidyamAna haiN| isa tIrtha-kSetra ke AsapAsa kAphI mAtrA meM purAtatva sAmagrI mIloM taka bikharI par3I hai; vizeSakara thUbauna grAma ke sAmane sthita paThArI bhAga para khoja karane para aura bhI mUrtiyAM mila sakatI haiN| kucha aura jinAlaya (jo khaMDaharoM meM badala gaye haiM) yahA~ mila sakate haiN| yahA~ kI adhikAMza jina-pratimAyeM bilkula sahI hAlata meM va baluA patthara se nirmita haiN| yaha eka prAcIna atizaya kSetra hai| kahA jAtA hai ki seTha pAr3AzAha kA rAMgA yahA~ Akara cA~dI ho gayA thaa| unhoMne yahA~ kaI jinAlayoM kA nirmANa karAyA thaa| kahA jAtA hai ki eka bAra mugalakAla meM yahA~ AtAtAiyoM ne isa kSetra ko dhvaMza karane ke uddezya se AkramaNa kiyA kintu jaba ve mUrtiyoM ko tor3ane ke liye Age baDhe; to unheM mUrti dikhAI denA baMda ho gayA; taba ve kucha jinAlayoM ke bAharI bhAga ko kSati pahuMcAkara hI cale gye| maMdira kramAMka 15 meM sthita sabase bar3I pratimA bhagavAna RSabhanAtha kI hai; jo madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 143
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaDgAsana meM lagabhaga 30 phITa U~cI, atimanojJa hai| kahA jAtA hai ki jaba isa pratimA ko khar3A kiyA jAnA thA; to lAkha kozizoM ke bAvajUda bhI ise khar3A nahIM kiyA jA skaa| taba pratiSThAkAraka ne svayaM Akara stuti va vinatI kii| aisA karane para pratimA AsAnI se khar3I ho gii| yahA~ AsapAsa ke grAmavAsI va tIrthayAtrI manautI lekara Ate haiM; aura unakI manokAmanAyeM pUrNa ho jAtI hai| pahale kSetra ke cAroM ora ghanA vana thaa| usameM bhayAnaka jaMgalI jAnavara vicaraNa karate rahate the kintu kabhI kisI krUra pazu ne Aja taka kisI tIrthayAtrI ko koI kSeti nahIM phuNcaaii| yahA~ ke aneka jinAlayoM meM aSTAnhikA va payUrSaNa paryoM meM rAtri meM devatAoM ke pUjana-vaMdana kI saMgItamaya dhvaniyAM sunAI detI haiN| yahA~ Ane vAle tIrthayAtrI darzana kara carama Atmika zAnti evaM prasannatA kA anubhava karate haiN| isa tIrtha-kSetra para jinAlaya eka parikramA-patha para sthita hai va saMkhyA meM 28 hai| jinAlayoM kA kramavAra vivaraNa nIce diyA jA rahA hai 1. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 15 phITa se bhI adhika U~cI mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI sahita pratimA virAjamAna hai| pArzva bhAgoM para cAra padmAsana va do kAyotsarga mudrA meM choTI-choTI pratimAyeM bhI usI zilAkhaMDa meM utkIrNa kI gaI haiN| Upara yakSa-yakSiNiyoM kI mUrtiyAM bhI donoM ora utkIrNa haiN| nIce pAdmUla meM pArzva bhAgoM para camara liye indra khar3e haiN| isa pratimA kI pratiSThA saM. 1864 meM thUbauna grAma ke hI nivAsI zrI lakSmaNa modI va paMcama siMghaI jI ne karavAI thii| garbhagRha lagabhaga 11 x 11 phITa kA hai| . 2. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM bhI 12 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| mUla pratimA ke pArzva bhAgoM para do padmAsana va do kAyotsarga mudrA meM pratimAyeM bhI mUla prastara khaMDa meM hI banIM hai| isakA pratiSThAkAla saM. 1869 hai| isa jinAlaya kA garbhagRha bhI uparokta jinAlaya ke samAna hI hai| 3. Age calakara hama eka dAlAnanumA barAmade meM pahuMcate haiN| barAmade se saTe tIna kamare haiN| tInoM kamaroM meM jinabimba sthApita hai| prathama kakSa meM bhagavAna AdinAtha, bhagavAna zAntinAtha va bhagavAna mahAvIra svAmI kI khaDgAsana mudrA meM pratimAyeM virAjamAna hai| tInoM jina-pratimAoM kI avagAhanA kramazaH 5, 7.5 va 4.5 phITa ke lagabhaga hai| ina jina-pratimAoM kA pratiSThAkAla saM. 1694 hai| 4. neminAtha jinAlaya- madhya ke kakSa meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna neminAtha jI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| isa pratimA kI avagAhanA 5 phITa hai| isa jinabimba kI pratiSThA 1872 meM huI thii| Upara do padmAsana jinabimba bhI utkIrNa haiN| pAdmUla ke pArzva bhAgoM meM hAthI para cAvaradhArI 144 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ indra khar3e haiN| kakSa ke dvAra ke Upara bhI 1 padmAsana va do khaDgAsana jinabimba utkIrNa hai| 5. aMtima va tIsare kakSa meM tIna jinabimba pratiSThita haiN| ye jinabimba bhagavAna saMbhavanAtha, candraprabhu va arahanAtha tIrthaMkaroM ke haiN| ye pratimAyeM kramazaH 4.75, 6.9 va 4.5 phITa U~cI haiN| ye sabhI jinabimba kAyotsarga mudrA meM sthita haiN| 6. ina jinAlayoM ke sAmane vizAla saMgrahAlaya banAyA gayA hai, jo dekharekha ke abhAva meM acchI hAlata meM nahIM hai| yatra-tatra gaMdagI kA sAmrAjya hai| kintu isameM kAyotsarga mudrA meM eka prAcIna jinabimba sthApita hai; jo bhagavAna ajitanAtha kA hai| yaha jinabimba sahI hAlata meM hai| isa pratimA ke mukhamaMDala ke pIche eka AkarSaka bhAmaMDala hai| mUrti ke donoM ora yakSa-yakSiNI bhI utkIrNa hai|| 7. zAntinAtha jinAlaya- yaha jinAlaya kSetra sthita prAcInatama jinAlayoM meM se hai| isa jinAlaya kA praveza dvAra va jinAlaya kA bAharI bhAga kalApUrNa hai| isa jinAlaya kA mukha uttara kI ora hai| jinAlaya ke garbhagRha meM prabhAmaMDala yukta bhagavAna zAntinAtha kI 18 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| isa pratimA ke pArzva bhAgoM meM tIna padmAsana va 4 khaDgAsana choTI-choTI pratimAyeM bhI banI huI hai| zIrSa ke donoM pArzva bhAgoM meM puSpamAla liye gaMdharva aMkita hai| adhobhAga meM bAyIM ora padmAvatI devI va dAI ora ambikA devI kI mUrtiyAM banI huI hai| inakI avagAhanA lagabhaga 5 phITa hai| ambikA kI goda meM eka bAlaka hai| jabaki dUsarA bAlaka uMgalI pakar3e khar3A hai| zIrSa para eka Amra stabaka para neminAtha kI pratimA bhI utkIrNa hai| padmAvatI ke phaNa ke Upara bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti hai| jisake donoM ora gandharva nRtya kara rahe haiN| yaha jinAlaya khajurAho jinAlayoM kI zailI ke samAna hai| ___ yaha pratimA samacaturastra saMsthAna vAlI hai| pratimA ke mukha-maMDala kA lAvaNya va usakI chaTA manohArI hai| isa jinAlaya meM koI mUrti lekha nahIM milatA; kintu kalA kI dRSTi se ye 12vIM sadI kA jinAlaya pratIta hotA haiM ___8. isa jinAlaya meM tIna jinabimba pratiSThita haiN| ye jinabimba bhagavAna zAntinAtha, neminAtha va pArzvanAtha ke haiN| sabhI pratimAyeM lagabhaga samAna avagAhanA vAlI 5 se 6 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM haiN| maMdira ke bAhara eka zilAlekha hai; jisase isa jinAlaya kA nirmANa kAla saM. 1680 nizcita hotA hai| ise choTe paMcabhAiyoM kA jinAlaya bhI kahate haiN| 9. isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM bhagavAna pArzvanAtha kI lagabhaga 15 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM haiN| isake donoM ora do khaDgAsana va do padmAsana pratimAyeM bhI isI zilAkhaMDa meM utkIrNa haiN| adhobhAga meM gaja para cAmara liye indra khar3e haiM va pAsa meM hAtha jor3e zrAvaka bhI bane haiN| 10. isa jinAlaya kI bAyI ora kI dIvAla meM bhagavAna candraprabhu va bhagavAna neminAtha ke jinabimba sthApita haiM; jo kramazaH 13.3 phITa va 8 phITa U~ce kAyotsarga mudrA meM haiN| dAIM ora kI dIvAla meM bhagavAna zAntinAtha va bhagavAna madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 145
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra svAmI kI kAyotsarga mudrA meM pratimAyeM haiM jo kramazaH 8 phITa va 13.3 phITa U~cI haiN| isa jinAlaya kA nirmANa saM. 1671 meM huA thA / ise bar3e paMcabhAiyoM kA jinAlaya bhI kahate haiM 1 10 (a). yaha hanumAna jI kA sthAna hai| isameM hanumAna jI ke kaMdhoM para do munirAja virAjamAna haiN| yaha purANoM meM muniyoM ke upasarga nivAraNa kA prasaMga milatA hai / yaha mUrti lagabhaga 7 phITa U~cI hai I 10 (ba). isameM lagabhaga 5.3 phITa U~cI zAsana devI kI mUrti sthita hai| zAsana devI ke zIrSa para padmAsana mudrA meM va donoM pArzva bhAgoM para khaDgAsana mudrA meM tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiM / isa mUrti ke pArzva bhAga meM 3.5 phITa avagAhanA kI sarasvatI kI manohArI pratimA sthita hai, jo haMsa para AsIna hai va ATha bhujAoM vAlI hai, hAtha meM vINA hai| dAyIM, bAyIM ora deviyAM khar3I hai| dAyIM dIvAla para eka zilAkhaMDa meM ambikA kI mUrti sthita hai; jisakI goda meM bAlaka hai| mukhyadvAra ke Upara padmAsana meM tIrthaMkara pratimA banI huI hai / 11. mallinAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM bAlayati 19veM tIrthaMkara bhagavAna mallinAtha kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 12 phITa U~cI pratimA virAjamAna hai / pArzva bhAgoM meM khaDgAsana meM cAra choTI-choTI jina - pratimAyeM bhI utkIrNa kI gaI haiN| saptaphaNI bhagavAna pArzvanAtha va paMcaphaNI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimAyeM bhI yahAM virAjamAna haiN| eka mUrti bhagavAna candraprabhu kI bhI virAjamAna haiM 12. pArzvanAtha jinAlaya - isa jinAlaya meM phaNAvalI yukta kAyotsarga mudrA meM bhagavAna pArzvanAtha kI mUrti virAjamAna hai| yaha jinabimba 16 phITa U~cA atimanojJa hai| pArzva bhAgoM do padmAsana mudrA meM choTe-choTe jinabimba bhI banAye gaye haiN| pArzva meM hAthI para cAmaradhArI indra khar3e haiM / 13. pArzvanAtha jinAlaya - nau phaNAvalI yukta 16 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA isa jinAlaya meM pratiSThita haiN| dono ora do padmAsana mUrtiyAM bhI haiM / gaja para savAra cAmaradhArI indra bhagavAna kI sevA meM rata dikhAI par3ate haiM / pAmUla ke donoM ora do zrAvikAyeM hAtha jor3e khar3I hai / isakA pratiSThAkAla saM. 1645 hai| maMdira ke zikhara meM tIna ora tIna jinabimba bane haiM / 14. zAntinAtha jinAlaya - isameM 12 phITa avagAhanA kI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna zAMtinAtha jI kI pratimA virAjamAna hai| sira ke Upara tIna chatra bane haiM; jisake donoM ora do padmAsana mUrtiyAM bhI utkIrNa haiM / yaha pratimA saM. 1855 meM pratiSThita huI thI / pratimA ke pArzva bhAgoM meM nIce cAmara liye hAthI para savAra indra bane haiM / 15. AdinAtha jinAlaya - saM. 1672 meM pratiSThita prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva kI yaha pratimA kSetra para virAjamAna sabhI pratimAoM meM sabase bar3I, bhavya, AkarSaka va manohArI hai| vItarAgatA kI pratimUrti yaha pratimA aisI lagatI hai; mAnoM abhI bolane vAlI hai| kAyotsarga mudrA meM sthita yaha pratimA 25 phITa se adhika 146 # madhya- bhArata ke jaina tIrtha
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ U~cI hai| jinAlaya kA prAcIna maMDapa va garbhagRha jIrNa-zIrNa ho jAne ke kAraNa usake sthAna para navanirmita sabhA maMDapa (vizAla haoNla) taiyAra kiyA gayA hai, jisameM eka sAtha 4-5 hajAra vyakti baiThakara bhajana pUjana kA AnaMda le sakate haiN| isa pratimA ke darzana mAtra se mana ko apUrva zAnti milatI hai| gale meM par3e tIna bala ati suMdara pratIta hote hai| chAtI para zrI vatsa kA cihna hai; isake donoM ora cAmaradhArI indra sevA bhAva se khar3e haiN| mUrti ke donoM ora do khaDgAsana va do padmAsana pratimAyeM bhI utkIrNa hai; jo choTI-choTI haiN| caraNa tala meM zrAvaka-zrAvikAyeM bhakti bhAva mudrA meM AsIna haiN| yaha pratimA atizayakArI hai| 16. ajitanAtha jinAlaya- jainadharma ke dvitIya tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha kA kAyotsarga mudrA meM sthita yaha jinabimba 16 phITa U~cA hai| mukha se vItarAgatA jhalakatI hai va cehare para maMda muskAna parilakSita hotI hai| Upara bhAga meM padmAsana mudrA meM do choTI-choTI pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| adhobhAga ke pArzva bhAgoM meM cAmaradhArI indra sevA meM khar3e haiN| nIca pAdamUla meM cAra zrAvaka bhI zraddhAvanata haiN| bAyIM ora dIvAla ke sahAre tIsare tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kI lagabhaga 7 phITa U~cI pratimA kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| isake UparI pArzva bhAgoM meM do padmAsana mUrtiyoM bhI utkIrNa hai| adhobhAga ke pArzva bhAgoM meM cAmaradhArI indra khar3e haiN| yaha jinAlaya bhI saM. 1672 kA nirmita hai| isake pratiSThAcArya dharmakIrti bhaTTAraka the| 17. abhinaMdana nAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM cauthe tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kI 16 phITa U~cI bhavya va atimanojJa pratimA virAjamAna hai| isa jinAlaya kI pratiSThA saM. 1708 meM huI thii| mUla pratimA ke Upara pArzva bhAgoM para do padmAsana mUrtiyAM utkIrNa hai| nIce cAmara liye indra khar3e haiN| zikhara meM tIna ora tIna jinabimba bhI sthApita haiN| dUsare, tIsare va cauthe tIrthaMkaroM kI pratimAyeM vizAla va manojJa haiN| .. 18. arahanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 5 phITa U~cI bhagavAna arahanAtha kI pratimA pratiSThita hai| isa jinAlaya kA nirmANa 1923 meM amaroda nivAsI ghevanalAla modI ne karAyA thaa| _____19. mahAvIra jinAlaya- isa jinAlaya meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI 6.5 phITa U~cI khaDgAsana pratimA sthApita hai| yaha jinAlaya bhI saM. 1923 kA banA hai| caMderI kI eka zraddhAlu amarobAI ne isakA nirmANa karAyA thaa| 20. candraprabhu jinAlaya- pratimA ke caraNoM ke nIce pAdmUla meM candramA cihna se aMkita yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu kI hai| 8 phITa U~cI bhavya va manohArI isa pratimA kI pratiSThA saM. 1923 meM huI thii| ... 21. vardhamAna jinAlaya- isa jinAlaya meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 8 phITa U~cI bhavya pratimA virAjamAna hai| isakA pratiSThAkAla bhI saM. 1923 hI hai| isa jinAlaya meM eka sthAna para lagabhaga eka phITa kI padmAsana pratimA bhI virAjamAna hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 147
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. zAntinAtha jinAlaya- isa kSetra para 16veM tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha jI kA yaha tIsarA jinAlaya hai; jisameM bhagavAna zAntinAtha kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 8 phITa U~cI pratimA pratiSThita hai| isakI pratiSThA caMderI vAle cau. rAmacandra jI ne saM. 1923 meM hI karAI thii| pratimA ke Upara pArzva bhAgoM meM do padmAsana pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| nIce cAmara liye indra khar3e haiN| lagabhaga 2 phITa U~cI eka anya pratimA bhI isa jinAlaya meM virAjamAna hai| 23. vardhamAna jinAlaya- yaha eka navanirmita jinAlaya hai| isa jinAlaya meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI padmAsana pratimA anya cAra pratimAoM ke sAtha virAjamAna hai| 24. pArzvanAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 6.5 phITa avagAhanA kI bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvalI yukta pratimA pratiSThita hai| Upara ke pArzva bhAgoM meM do padmAsana tIrthaMkara pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| isa kSetra para sarvAdhika pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha kI hI haiN| 25. mahAvIra jinAlaya- isa jinAlaya meM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiN| isa kSetra para mahAvIra svAmI kA yaha cauthA jinAlaya hai| 26. RSabhadeva jinAlaya- 15veM jinAlaya ke bAda isa tIrtha-kSetra para bhagavAna AdinAtha jI ke nAma para yaha dUsarA jinAlaya hai| isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhadeva kI kAyotsarga mudrA meM 16 phITa U~cI bhavya va AkarSaka pratimA pratiSThita hai| chatra ke donoM ora do choTI-choTI tIrthaMkara pratimAyeM bhI mUla caTTAna meM utkIrNa hai| nIce cAvaradhArI va caraNa caukI para donoM ora hAthI khar3e haiN| isakI pratiSThA saM. 1873 meM caMderI ke caubIsI nirmAtA ne hI karAI thii| ___27. candraprabhu jinAlaya- isa jinAlaya meM bhagavAna candraprabhu kI pratimA anya navIna pratimAoM ke sAtha AsIna hai| yaha navIna jinAlaya hai| 28. mAnastaMbha- aMtima jinAlayoM ke sammukha eka cabUtare para eka uttaMga va manohArI mAnastaMbha banA huA hai| isakA nirmANa vI.ni.saM. 2181 meM huA thaa| isa kSetra para tIrthayAtriyoM kI suvidhA ke liye dharmazAlA Adi bhI banI huI haiN| isakA prAcIna nAma tapovana rahA hogA; jo bigar3ate-bigar3ate thobana aura phira thUbauna meM parivartita ho gyaa| 148 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtha kSetra caMderI evaM khaMdAra jI tIrtha kSetra caMderI lalitapura se 40 kilomITara, serona se 20 kilomITara, devagar3ha se 75 kilomITara tathA thUbauna se 15 kilomITara kI dUrI para sthita hai / caMderI eka prAcIna aitihAsika nagarI hai; jisake khaMDahara 10 kilomITara dUra taka bikhare par3e haiM / yahA~ aitihAsika mahatva kI kaI prAcIna imArateM vidyamAna haiN| vartamAna meM caMderI tahasIla haiM, jo azokanagara jile ke antargata AtI hai| bInAkoTA relve lAIna para muMgAvalI va azokanagara relve sTezanoM se caMderI kI dUrI kramazaH 40 va 50 kilomITara hai| yaha kasbA cAroM ora pakke sar3aka mArgoM se jur3A hai| yahA~ se khaniyAdhAnA 35 kilomITara dUrI para hai| golAkoTa evaM pacarAI jaina tIrtha kSetroM kI dUrI yahA~ se mAtra 40 va 50 kilomITara hai| caMderI vizvaprasiddha sAr3iyoM ke liye to prasiddha hai hI, yahAM ke jauhara smAraka, kilA, koThI, jAgezvarI maMdira, sihapura mahala, rAmanagara mahala, kosaka mahala Adi bhI darzanIya haiN| isa nagarI meM khinnI va sItAphala jaise dezI phala pracura mAtrA meM hote haiM / caMde kA eka pahAr3I ke pArzva bhAga para basA huA hai| yahA~ cAroM ora prAkRtika saudarya bikharA par3A hai| samIpastha prAkRtika jharane, tAlAba, choTI-choTI kRtrima jhIloM, prAcIna bAvar3iyAM, patthara ke bane makAna yahA~ ke sauMdarya meM cAra cAMda lagA dete haiN| pahale caMderI ke cAroM ora patthara kA vizAla parakoTA thA; usameM 4-5 bar3e-bar3e daravAje the; kintu vartamAna meM daravAje to haiM; parakoTA samApta ho gayA hai| vartamAna caMderI se lagabhaga 15 kilomITara dUra prAcIna caMderI ke bhagnAzeSa Aja bhI maujUda haiM; jise Aja bUDhI caMderI ke nAma se jAnA jAtA hai| yaha jainiyoM va jaina maMdiroM kI nagarI thii| yahAM se AjAdI ke pUrva va AjAdI ke bAda lagAtAra mUrtiyAM kI tazkarI hotI rahI / zeSa bacI mUrtiyoM meM se saiMkar3oM jaina pratimAyeM aba vahA~ se lAkara caMderI ke zAsakIya saMgrahAlaya meM rakha dI gaIM haiN| navIna caMderI kI sthApanA zAyada 11vIM zatAbdI meM huI thI / 1. choTA jaina maMdira- yaha jinAlaya vizva prasiddha caubIsI jaina maMdira ke pAsa 200-300 gaja kI dUrI para sthita hai| yaha do maMjilA jinAlaya hai / bhUmitala para eka vedikA va eka prAcIna mAnastaMbha sthita hai| prathama tala para 5 vedikAoM para baDI saMkhyA meM jinabimba virAjamAna haiN| ye sabhI jinabimba kAphI prAcIna, bhavya va manojJa haiM; va padmAsana mudrA meM sthita haiN| isa jinAlaya meM kAMca kI suMdara citrakArI kI gaI hai| 2. bar3A jaina maMdira va caubIsI - yaha eka bar3A va bhavya jinAlaya hai / jo pahAr3I kI talahaTI meM bastI ke bIcoMbIca sthita hai / isa vizAla jinAlaya meM tIna AMgana hai| prathama AMgana meM zAstra pravacana haoNla, zAstra bhaMDAra va pUjana sAmagrI kakSa Adi hai| dUsare AMgana (cauka) meM hama eka choTe se daravAje se praveza karate haiM / isa madhya-bhArata ke jaina tIrtha 149
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauka meM cAroM dizAoM meM 12 vediyAM banI huI haiM; va sabhI vediyAM prAcIna haiM va ina vedioM para kAMca kI suMdara citrakArI kI gaI hai| aneka vedioM para 10vIM se 15vIM sadI taka kI pratimAyeM virAjamAna haiN| kucha pratimAoM ko chor3a sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM AsIna hai| kucha baluA patthara se banI pratimA jI haiM; kintu adhikAMza pratimAyeM saMgamaramara se yA besAlTa patthara se nirmita haiN| isI bhAga meM eka choTA mAnastaMbha bhI 7-8 phITa U~cA sthita hai| isake pazcAta hama tIsare AMgana (cauka) meM eka choTe se daravAje se hokara praveza karate haiN| yahIM isI cauka meM vizvaprasiddha caubIsI sthita hai| isa cauka meM cAroM ora 24 jinAlaya bane huye haiM; jo sabhI zikhara sahita haiN| ye zikhara dUra se dekhane para isa mahAna tIrtha kI yAda dilAte haiN| prathama dizA meM cAra, dvitIya dizA meM ATha, tRtIya dizA meM sAta va aMtima dizA meM pAMca vediyAM banI huI hai| inhIM vediyoM para prathama se aMtima tIrthaMkara taka kI jina-pratimAyeM kramazaH virAjamAna haiN| ina jina-pratimAoM kI U~cAI meM thor3I sI bhinnatA dekhane ko milatI hai| ye sabhI jinabimba lagabhaga 3 phITa se 4 phITa U~cAI vAle haiN| vItarAgI mudrA liye ye jinabimba atimanojJa va mana ko zAnti pradAna karane vAle haiN| sabhI jina-pratimAyeM padmAsana mudrA meM virAjamAna haiN| ina mUrtiyoM kA varNa zAstrokta hai| arthAt zAstroM meM jisa tIrthaMkara kA jo varNa batAyA gayA hai; una tIrthaMkaroM ke ye jinabimba usI varNa ke haiN| arthAt 16 svarNa varNa ke, 2 zveta varNa ke, 2 zyAma varNa ke, 2 harita varNa ke va 2 rakta varNa ke haiN| ina sabhI jina-pratimAoM kI racanA zailI samAna hai| inakI kalA anupama hai| aisI suMdara va zAstrokta caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAyeM anyatra dekhane ko nahIM milatI haiN| isa vizvaprasiddha caubIsI kA nirmANa saMdhAdhipati savAIsiMha vajagotrIya khaMDelavAla ne karavAyA thA; jinakI patnI kA nAma kamalA thaa| ina sabhI pratimAoM kI prANapratiSThA phAlguna kRSNA 11, saM. 1893 ko sonAgira ke bhaTTAraka zrI candrabhUSaNa jI pratiSThAcArya ne karavAI thii| isa caubIsI cauka meM hI mahAvIra svAmI ke garbhagRha ke bagala meM eka gaMdhakuTI banI huI hai, jisake nIce 8, madhya meM 4, Upara 4 va zIrSa meM 4 kalikAyeM banI haiN| isa prakAra kula 20 kalikAyeM nirmita haiN| saMbhavataH ina para vidyamAna videha kSetra ke 20 tIrthaMkaroM ko virAjamAna karane kI yojanA rahI ho| para Aja ye jIrNa hAlata meM hai| isI cauka ke madhya meM eka staMbha hai| zAyada eka prakAza staMbha ho yA phira mAnastaMbha banAne kI koI yojanA rahI ho| 3. khaMdAra jI- ye prAkRtika akRtrima jinAlaya caMderI kilA evaM kaTIghATI ke madhya meM sthita pahAr3I para sthita haiM va caubIsI se lagabhaga 1.5 kilomITara dUrI para . sthita hai| isa pahAr3I kI guphAoM meM (pahAr3I kI caTTAnoM meM hI) tIrthaMkara mUrtiyAM ukerI gaIM haiN| yahA~ 1132, 1717 va 1718 ke zilAlekha bhI haiN| talahaTI meM eka mAnastaMbha, kuAM, dharmazAlA Adi hai| yahA~ 6 maMdira haiN| guphA eka meM sIr3hiyoM se hokara eka choTe se daravAje meM praveza karate haiN| guphA 150 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI chata bhI nIcI hai| yaha 16vIM zatAbdI nirmita hai| isa guphA meM mUlanAyaka ke rUpa meM tIsare tIrthaMkara bhagavAna saMbhavanAtha kI 3.5 phITa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake parikara meM gaja para savAra camara dhArI indra donoM ora khar3e haiN| isa pratimA ke dAyIM ora candraprabhu, zAntinAtha, kuMthunAtha va puSpadanta kI tathA bAIM ora anantanAtha, mahAvIra svAmI, pArzvanAtha, padmaprabhu: va saMbhavanAtha kI pratimAyeM virAjamAna hai| ye sabhI jina-pratimAyeM mUlanAyaka kI pratimA se choTI hai| isI guphA meM kAyotsarga mudrA meM bAhubalI svAmI kI mUrti banI hai| jinakI grIvA meM, kaTibhAga meM, pairoM para sarpa lipaTe huye haiN| nAbhi ke Upara donoM ora do cUhe bane haiM va donoM hAthoM para do chipakaliyAM banI huI haiN| yaha jinabimba anUThA va durlabha hai| guphA do meM 35 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha jI kI eka pASANa pratimA ukerI gaI hai; jo khaMDita thI, kintu aba apane pUrNa rUpa meM hai| mUrti ke adhobhAga meM 6 khaDgAsana pratimAyeM va inake nIce 5 padmAsana pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| pratimA ke dAyIM ora 16 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara mUrti bhI caTTAna meM ukerI gaI haiN| bar3I pratimA ke caraNoM ke pArzva bhAgoM meM hAthiyoM para khar3e camaradhArI indra bhagavAna kI sevA meM lIna haiN| __guphA naM. 3 meM zreyAMsanAtha bhagavAna kI 16 phITa U~cI 16vIM zatAbdI meM nirmita pratimA sthApita hai| do aura pratimAyeM 8-8 phITa U~cI hai| yahIM saM. 1717 meM sthApita zilAkhaMDo para caraNa bhI utkIrNa haiN| . guphA naM. 4 tIsarI guphA ke Upara hai| 16vIM sadI kI isa guphA meM tIna tIrthaMkara pratimAyeM utkIrNa hai| ye sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM hai va lagabhaga 3.5 phITa U~cI hai| madhya kI pratimA ke donoM ora bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM banI hai| inake donoM ora dharaNendra-padmAvatI kI pratimAyeM utkIrNa haiN| ye pratimAyeM phaNAvalI sahita haiN| guphA naM 5 meM do jina-pratimAyeM hai| inameM se eka tIrthaMkara pratimA hai; kintu dUsarI pratimA khaDgAsana meM bhagavAna bAhubalI kI hai| jo prathama guphA meM sthita bhagavAna bAhubalI kI pratimA ke hI sadRzya hai| guphA naM. 6 parvata sthita aMtima guphA hai| yaha guphA (kaMdarA) sabase prAcIna hai va isake mUrtilekhoM meM saM. 1283 sApha par3hA jA sakatA hai| isa guphA meM tIrthaMkara pratimAyeM va tIna yakSa pratimAyeM haiN| eka pratimA yakSiNI ambikA devI kI hai| jisakI goda meM eka bAlaka U~galI pakar3e khar3A hai| tIrthaMkara pratimAoM meM eka pratimA khaDgAsana mudrA meM va zeSa padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| madhya-bhArata ke jaina tIrva- 151
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurIlAgirI yaha atizaya kSetra azokanagara jile ke tahasIla mukhyAlaya caMderI se 7 kilomITara dUra sthita hai| lalitapura se isa kSetra kI dUrI 30 kilomITara hai| sirasauda grAma se gurIlAgirI mAtra 1.5 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yahAM 12vIM sadI ke vikhyAta dharmAtmA zraddhAlu pAr3AzAha ne eka maMdira banavAyA thaa| isake atirikta yahA~ anya jinAlaya bhI haiN| prAcIna kAla meM yahA~ vizAla nagara thaa| kyoMki yahA~ saiMkar3oM bhavanoM ke bhagnAvazeSa yatra-tatra bikhare par3e haiN| mugala zAsakoM ne yahA~ ke maMdiroM va mUrtiyoM ko tor3ane meM koI kasara nahIM choddii| yahA~ sthita jinAlaya jisa raMga ke pASANa se bane haiM, usa jinAlaya meM usI raMga ke pASANa kI mUrtiyAM bhI virAjamAna hai| sthAnIya nivAsiyoM meM isa kSetra ke prati agAr3ha zraddhA dekhane ko milatI hai; isIliye sthAnIya loga apane baccoM kA muMDana yahIM karAte haiN| yahA~ Akara loga manautI bhI mAMgate haiM va icchA pUrNa hone para pUjA-arcanA karate va car3hAvA bhI car3hAte haiN| yaha tIrtha suramya 'prAkRtika vAtAvaraNa ke bIca ghane vanoM se AcchAdika suMdara pahAr3I ke Upara sthita hai| parvata kI talahaTI meM eka suMdara tAlAba banA hai| pahale yahA~ hajAroM jaina pratimAyeM thIM; jo corI kara lI gaI / yahA~ ke kSetra para sthita jinAlaya kA varNana isa prakAra hai zAntinAtha jinAlaya- maMdira ke mukhya pravezadvAra ke Upara eka choTI sI tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| usake zirobhAga ke donoM ora hAthI bane haiN| indra-indrANI bhagavAna kI sevA meM bhakti bhAva se baiThe haiN| isa jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha kI kAyotsarga mudrA meM 16 phITa U~cI pratimA virAjamAna haiN| sira para Upara tIna loka ke nAtha hone ke kAraNa tIna chatra suzobhita haiN| chatroM ke Upara dundibhivAdaka haiN| caraNoM ke pArzva bhAgoM meM camara liye indra khar3e haiN| do zrAvikAyeM bhI pUjanarata ukerI gaI haiN| __isa jinAlaya meM eka zilAphalaka para bhagavAna neminAtha svAmI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA bhI virAjamAna hai| donoM pAryoM meM ambikA kI do mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| eka anya jagaha bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| pratimA ke donoM ora do-do tIrthaMkara pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM sthita hai| dAyIM ora kI pratimA va pArzvanAtha svAmI ke sira para phaNAvalI khaMDita hai| eka padmAsana pratimA jo khaMDita hai; yahA~ rakhI 152 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| pAMca bAlayatI tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI eka jagaha virAjamAna haiM / madhya kI pratimA padmAsana va zeSa kAyotsarga mudrA meM haiN| 6 anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI yahA~ virAjamAna haiM / caubIsI jinAlaya - yaha jinAlaya kAle pASANa se nirmita haiM; jisakI tIrthaMkara pratimAyeM bhI kAle pASANa se nirmita haiM; sabhI mUrtiyoM kI avagAhanA 4 phITa haiN| bAhubalI bhagavAna kI pratimA bhI yahA~ rakhI hai / kintu ye sabhI pratimAyeM khaMDita haiM / jinAlaya ke staMbhoM para nRtya mudrA meM zrAvaka-zrAvikAyeM utkIrNa haiN| isa jinAlaya meM do padmAsana tIrthaMkara pratimAyeM 48 dala vAle kamala para virAjamAna hai / inake bhI sira nahIM hai / yahA~ zeSa jinAlaya bhagna dazA meM par3e haiM lagabhaga 600 jina - pratimAyeM parakoTe kI dIvAla meM TikAkara rakhI huI hai| eka zilAphalaka para utkIrNa 24 tIrthaMkara pratimAye sahI hAlata meM haiN| mAnastaMbha bhI haiM; jisameM padmaprabhu kI pratimA hai / madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 153
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bUr3hI caMderI caMderI se pichora, khaniyAdhAnA zivapurI sar3aka mArga para caMderI se 14 kilomITara kI dUrI para sthita yaha kSetra atiprAcIna hai / vAstava meM prAcIna caMderI yahI hai / yahA~ mukhya sar3aka se haTakara 5 kilomITara aMdara jAnA par3atA hai| caMderI IzAgar3ha sar3aka mArga para sthita bhANDarI gAMva se bhiyAdAnta hote huye bhI yahA~ pahu~cA jA sakatA hai| isa mArga se bUr3hI caMderI 21 kilomITara kI dUrI para hai| yaha ghane jaMgaloM ke bIca suramya parvata para sthita hai / yaha tIrtha madhyapradeza ke azokanagara jilA ke arntagata AtA hai / bhAratIya purAsaMpadA kI jitanI adhika kSati yahA~ pahu~cAI gaI hai; va taskarI Adi ke mAdhyama meM jo hAni pahu~cAI gaI hai usakA zabdoM se varNana karanA kaThina hai / taskaroM ne varSoM taka yahAM se hajAroM mUrtiyoM kI taskarI kI hai| 15vIM sadI ke pahale taka yaha caMderI eka bar3A zahara thaa| phArasI itihAsakAra pharistA va ibnabatUtA ne isI caMderI kA ullekha kiyA hai / ina nagara ko zikhara para pahuMcAne kA zreya caMdela zAsakoM ko jAtA hai; jinhoMne yahAM kA khUba vikAsa kiyaa| vartamAna meM yahA~ kI adhikAMza zeSa pratimAyeM purAtatva vibhAga ne vartamAna caMderI sthita saMgrahAlaya meM surakSita rakha dI haiM / AmanacAra yaha tIrthakSetra caMderI - muMgAvalI mArga para sthita seharAI gAMva se 3 kilomITara kI dUrI para sthita hai| donoM hI jagaha se yaha 22 kilomITara dUra hai / yahA~ gAMva ke bhItara bAhara, gAliyoM, bAjAroM, gharoM, kuoM, per3oM ke nIce sabhI jagaha jaina mUrtiyAM bikharI par3I haiN| gAMva meM eka jinAlaya bhI hai; jisameM prAcIna kAla kA eka sahasrakUTa caityAlaya bhI sthita hai| yaha zilpa kA eka adbhuta namUnA hai / yahA~ kI mUrtiyAM Adi 11-12vIM sadI kI haiM bhiyAdAnta yaha tIrtha kSetra urvazI ( ora) nadI ke suramya taTa para sthita eka suMdara pahAr3I ke Upara sthita hai vartamAna meM yaha azokanagara jile meM AtA hai / yaha sthAna caMderI IsAgar3ha ror3a para caMderI se 13 kilomITara dUra sthita bhANDa gAMva se 5 kilomITara dUra kacce mArga para sthita hai yahA~ caMderI IsAgar3ha ror3a 154 # madhya- bhArata ke jaina tIrtha
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ para sthita mahaulI gAMva se bhI pahuMcA jA sakatA hai| yahA~ se yaha 5 kilomITara yahA~ ke jinAlaya meM eka vizAla padmAsana tIrthaMkara pratimA virAjamAna haiN| pratimA atyanta suMdara, AkarSaka, manojJa va prabhAvotpAdaka hai| sthAnIya ahIra va gUjara ise bhImasena bAbA kahate haiN| grAmINa loga ise baiThAdeva kahate haiN| bIThalA yaha tIrthakSetra bhI caMderI-IsAgar3ha mArga para caMderI se 13 kilomITara dUra sthita bhANDarI gAMva se bhiyAdAnta hote huye bhANDarI gAMva se 8 kilomITara dUra hai| mahaulI gAMva se yaha kSetra 6 kilomITara dUra hai| mArga kaccA hai| bIThalA gAMva se do pharlAga kI dUrI para eka prAcIna jaina maMdira sthita hai| isa jinAlaya ke AsapAsa bhI aneka khaMDita pratimAyeM par3I huI haiM; jisameM bhagavAna saMbhavanAtha va munisuvratanAtha kI pratimAoM ko pahacAnA jA sakatA hai| yaha jinAlaya 10-12vIM sadI kA hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 155
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ paurANika tIrtha-kSetra bhaddalapura vidizA va udayagirI kI guphAyeM bharata kSetra ke vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM meM se 10veM tIrthaMkara bhagavAna zItalanAtha kI garbha, janma va tapa kalyANaka bhUmi bhaddalapura hI hai; yaha nirvivAda satya hai| paurANika bhaddalapura ke anya aneka nAma bhI mUrtiyoM ke nIce dI gaI prazastiyoM meM milate haiN| ye nAma haiM-bhaddilapura, bhadrapura, besanagara, vizvanagara, vaizyanagara, vaidisA, bedasA, bhelasA aadi| bhagavAna zItalanAtha ke caraNa kamaloM se yahAM kI dharA kA kaNa-kaNa pavitra hai| yahI nahIM paurANika gAthAoM meM yaha bhI ullekha hai ki bhagavAna neminAtha kA samavazaraNa bhaddalapura AyA thaa| bhagavAna mahAvIra svAmI ne bhI yahAM Akara cAturmAsa kiyA thaa| zvetAMbara graMtha trizaSTi zalAkA meM ullekha hai, ki 24veM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ne yahAM 5vAM cAturmAsa kiyA thaa| uttara purANa ke anusAra bhagavAna mahAvIra kA samavazaraNa vidizA ke nikaTa rathAvarta parvata para AyA thaa| isa parvata kA ullekha rAmAyaNa meM bhI AtA hai| vidizA ke pAsa sthita udayagirI kI guphAyeM hI, jo eka parvata para haiM; rathAvata parvata hai| kujarAvarta parvata se Aryavajra svAmI ne tapasyA kara mokSa prApta kiyA thaa| DaoN. jagadIzacandra ne apanI pustaka 'bhArata ke prAcIna tIrtha' meM inhIM do parvatoM ko udayagirI kahA hai| isa girI para 20 prAcIna guphAyeM haiN| jinameM se naM.1 va naM.20 guphAyeM jaina guphA maMdira ke rUpa meM hai| guphA naM.5 va 6 meM utkIrNa zilAlekha bhI jaina AmnAya se saMbaMdhita hai; jinameM siddha bhagavAna ko namaskAra kiyA gayA hai| ye guphAyeM jaina zramaNoM kI tapasthalI rahI hai| giranAra gaurava' pustikA pR. 26-27 meM likhA hai- "dharmacakra pravartana ke liye sarvajJa prabhu neminAtha ne bihAra kiyA; ve bhaddalapura gaye aura vahA~ devakI ke 6 putroM ko muni dIkSA dii|" harivaMza purANa va mahApuraNa meM bhI isa tIrtha kA ullekha AtA hai| gvAliyara gajeTiyara ke anusAra paurANika kAla meM vidizA kA nAma bhadrAvatI yA bhadrAvatIpurama thaa| jaina graMthoM meM isakA nAma bhaddalapura yA bhaddilapura milatA hai| isI gajeTiyara meM jaina zramaNa bhadrabAhu kA ullekha bhI milatA hai| jo I.pU. 53 se 150 ke bIca yahA~ se ujjaina va phira ujjaina se yahA~ padhAre the| madhyapradeza gajeTiyara khaNDa vidizA meM likhA hai "vidizA jainadharma kI pITha rahI hai| 10veM tIrthaMkara zItalanAtha jI kA janma yahA~ huA thaa| Aja bhI zItala jayantI yahA~ utsAha pUrvaka manAI jAtI hai|" janma paTTAvaliyAM ekamata se ullekha karatI hai ki mUlasaMgha ke prathama 26 bhaTTArakoM kI pITha bhaddalapura rahI hai| zaveM bhaTTAraka mahAkIrti munirAja bhaddalapura meM huye; kintu ve apanI pITha yahA~ se ujjaina le gaye the; (pITarasana riporTa 1883-84 inDiyana aiNTI kverI 21 pR. 58) / Aja bhI mahAkIrti munirAja kI durlabha pratimA 156 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidizA ke zrI zItalanAtha digaMbara jaina maMdira meM sthApita hai; jisameM inakI sallekhanA kA bhI ullekha hai| jinAlaya- vidizA nagara sthita bar3e maMdira meM virAjamAna bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA saM. 1534 meM pratiSThita va atibhavya pratimA hai| vidizA ke isa jinAlaya kA nAma, zrI zItalanAtha digaMbara jaina maMdira hai| yaha dhavala zveta varNa kI pratimA hai| san 1940 meM ThAkura bhairoMsiMha kI vijaya maMdira ke pAsa sthita havelI se eka vizAla patthara nikAlate samaya 10 phITa nIce eka vizAla jaina maMdira niklaa| isa maMdira meM jamIna meM dabI huI sundara va kalAtmaka jaina digaMbara pratimAyeM nikalI thiiN| inameM eka pratimA bhagavAna zItalanAtha kI thI; isa mUrti ke donoM ora caMvara liye indra utkIrNa haiN| zirobhAga ke donoM ora bhI 7 jina-pratimAyeM 5 khaDgAsana va 2 padmAsana mudrA meM utkIrNa haiN| zAsana deviyAM bhI banI huI haiN| pratimA kI U~cAI lagabhaga 5 phITa haiN| udayagirI kI guphAyeM- ye guphAyeM vidizA se 6 kilomITara va sAMcI se 8 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yahAM 2 kilomITara laMbI pahAr3I para guphAyeM baluA patthara se nirmita haiN| prAcIna bhaddalapura pahale betavA nadI ke isa pAra aura usa pAra donoM ora lagabhaga 4-5 kilomITara vistAra meM basA huA thaa| vartamAna meM udayagirI kI vizvaprasiddha prAcIna guphAyeM vartamAna vidizA nagara se 3 kilomITara kI dUrI para betavA nadI ke dUsare kinAre para sthita haiN| isa girI para kahane ko to 20 guphAyeM haiN| kintu inameM se guphA kra.1 deza kI prAcInatama guphAoM meM se hai| isa guphA meM jainadharma ke 7veM tIrthaMkara bhagavAna supArzvanAtha kI bhavya pASANa pratimA virAjamAna haiN| samIpavartI prAkRtika dIvAla para bhI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiN| pratimA ke donoM ora cAMvaradhArI indra, hAthI, zera Adi bhI utkIrNa haiN| pahAr3I ke uttarI chora para guphA kramAMka 20 sthita haiN| isa guphA meM 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI 10vIM sadI kI 4.25 phITa U~cI bhUre raMga kI atimanojJa prAcIna pASANa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA padmAsana meM sthita hai| evaM isakI pramukha vizeSatA yaha hai ki aSTa pratihAryoM se yukta hai| mastaka ke Upara sAta phaNAvalI avasthita hai| gaMdharva deva, anya tIrthaMkara pratimAyeM, zArdUla, gaja, camaradhArI indra bhI pratimA ke parikara meM utkIrNa haiN| Age ke kakSa meM do padmAsana pratimAyeM bhagavAna pArzvanAtha kI utkIrNa haiN| pratimAoM ke madhya meM vidyAdhara pUjA kI sAmagrI liye khar3e haiN| eka anya bhItarI kakSa meM 8.5 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha kI pratimA bhI utkIrNa haiN| cehare ke pIche bhavya bhAmaMDala kA aMkana bhI hai| yakSa-yakSiNI, camaradhArI indra bhI parikara meM utkIrNa haiN| muniyoM kI tapasyA ke liye donoM hI kakSoM meM guphAnumA sthAna utkIrNa kiya gaye haiN| yahA~ gupta saM. 106 kA bhI bhitti para ullekha hai| yaha madhyapradeza meM prApta jaina abhilekhoM meM sabase prAcIna hai, jisameM pArzvanAtha bhagavAna kI mUrti kI pratiSThA kA ullekha hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 157
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrti lekha kA Azaya nimnalikhita hai- " siddho ko namaskAra ho / vaibhava saMpanna, guNoM ke samudra gupta vaMza ke rAjAoM ke rAja meM saM. 106 ke kArtika mAsa kI kRSNa paMcamI ke dina guphA ke dvAra para vistRta sarpaphaNa se yukta zatruoM ko jItane vAle jina zreSTha pArzvanAtha kI mUrti zamadama yukta zaMkara ne banavAyI jo AcArya bhadra ke anvaya ke bhUSaNa aura Arya kulotpanna AcArya gozarma muni kA ziSya thaa| dUsaroM dvArA ajeya, zatruoM kA vinAza karane vAle azvapati saMghila bhaTa aura padmAvatI kA putra thA / zaMkara isa nAma se vikhyAta thA aura yatimArga meM sthita thA / vaha uttara kuruoM ke sadRzya uttara dizA ke zreSTha deza meM utpanna huA thA / usake isa pAvana kArya meM jo puNya huA ho, vaha saba karmarupI samUha ke kSaya ke liye ho / " yaha kumAra gupta ke zAsana kAla meM thA / isI guphA kI pazcimI dIvAla para eka AlA banA huA hai| isa Ale meM bhagavAna zItalanAtha ke camatkArI caraNa-cihna utkIrNa haiM; jinake darzana mAtra se logoM ke pApa dhula jAte haiM, va darzanArthI kI bhAvanAyeM pavitra hone lagatI haiN| guphA bhitti para bhI cAra jina - pratimAyeM utkIrNa haiM va eka tIrthaMkara mUrti virAjamAna hai| yaha mUrti, mUrti-bhaMjakoM dvArA dhvaMsa kI gaI hai| isa mUrti ke pAsa hI eka zilAlekha hai; jisa para bhagavAna pArzvanAtha kI jina-pratimA kI sthApanA kA ullekha hai / eka anya prAcIna jinAlaya meM pahAr3I para 4.5 phITa U~cI 5 phaNAvalI yukta jisake parikara meM chatra, AkAzagAmI gaMdharva, yakSa, yakSiNI (mAnavI / kAlI), zrAvaka-zrAvikAyeM Adi utkIrNa haiM; bhagavAna supArzvanAtha kI bhavya pratimA virAjamAna hai / yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM hai| parikara meM kucha anya choTI-choTI 2 tIrthaMkara pratimAyeM bhI hai| jinAlaya - guphAoM ke pAsa eka dharmazAlA kA nirmANa kiyA gayA hai; jisameM bhI eka jinAlaya meM navIna jinabimba kI sthApanA kI gaI hai / anya jinAlaya - isI prakAra guphAoM kI ora jAte samaya mArga meM eka parakoTe meM bagIcA sthita hai / isa bagIce meM bhI eka jinAlaya sthita hai; jisameM khaDgAsana mudrA meM bhagavAna zItalanAtha kA vizAla jinabimba pratiSThita hai / udayagirI sthita guphA kraM 6 va 7 meM bhI zilAlekha utkIrNa haiM / isa zilAlekha meM siddha bhagavaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ye guphAyeM jaina zramaNoM kI sAdhanA sthalI rahI hai / vidizA meM do se adhika digaMbara dharmazAlAyeM sthita hai; jahAM Thaharane kI Adhunikatama suvidhAyeM upalabdha haiM / eka jainadharmazAlA udayagirI meM bhI sthita hai; jahAM sabhI Adhunikataka suvidhAyeM upalabdha haiM / dakSiNa bhArata ke jaina badrI sthita, eka zilAlekha meM ullekha hai ki pramukha jaina saMta AcArya samantabhadra svAmI vidizA Aye the; va unhoMne yahAM Akara jinazAsana kI dhvajA patAkA phaharAI thii| vidizA -nagara meM aneka bhavya jinAlaya sthita haiN| zraddhAluoM ko yahAM ke darzana bhI karanA cAhiye / vidizA nagara dillI-bhopAla relamArga para bhopAla se pahale kA sTezana hai / yahAM kucha laMbI dUrI kI relagAr3iyAM rukatI haiN| basa mArga se yaha bhopAla se lagabhaga / 158 # madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kilomITara kI dUrI para sthita hai / vizvaprasiddha sAMcI ke stUpa vidizA nagarI se mAtra 10 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yAtriyoM ko yahAM ke darzana kara avazya hI dharmalAbha lenA cAhiye / udayapura yaha sthAna vidizA se 45 kilomITara uttara meM hai| isa nagara kI sthApanA rAjA bhoja ke bhAI udayAditya ne kI thI / vartamAna meM yahA~ eka jinAlaya bhagna dazA meM hai; jisameM kaI vizAla tIrthaMkara mUrtiyA~ avasthita haiM / ye mUrtiyA~ kAphI prAcIna 10vIM zatAbdI ke pUrva kI lagatI haiM 1 paThArI yaha vidizA se uttara-pUrva dizA meM 80 kilomITara dUra gaDorI jJAnanAtha pahAr3iyoM ke bIca sthita hai| yahA~ 47 phITa U~cA mUrtivihIna eka mAnastaMbha hai / yahA~ sabhI dharmoM ke dharmasthala bane haiN| pahAr3I ke dakSiNa-pUrva meM bar3hoha grAma ke pAsa vizAla kalApUrNa alaMkRta eka gaDaramala nAma kA vizAla maMdira banA hai / kahate haiM yaha jinAlaya eka gaDariye ne banavAyA thA; jo bher3eM carAtA thA; kintu kaI dinoM se isake samUha meM eka bher3a Akara mila jAtI va zAma ko jhuMDa se alaga ho vApisa calI jaatii| eka dina gar3ariye ne usa bher3a kA pIchA kiyA; to vaha eka guphA meM pahuMcA jahA~ bher3a to nahIM eka muni tapasyArata the / gar3ariye ne unase bher3a kI carAI maaNgii| to muni ne usakI jholI meM kucha DAla diyA / ghara jAkara dekhane para ye makke ke dAne the; jise gar3ariye ne krodha meM Akara eka kaMDoM ke Dhera meM pheMka diyaa| unake prabhAva se sAre kaMDe sone ke ho gaye / prasanna ho isI gar3ariye ne yaha jinAlaya va isake AsapAsa tAlAba Adi banavAye / isa maMdira ke uttara-pazcima meM pahAr3I kI talahaTI meM jaina maMdiroM kA eka samUha hai| ye 8vIM zatAbdI ke hai; jo jIrNa hAlata meM haiM / kintu inameM kucha vediyAM va mUrtiyoM ThIka hAlata meM haiM / mUrtiyAM 8 phITa se 12 phITa U~cI haiM tathA kAyotsarga va padmAsana donoM mudrAoM vAlI hai| eka jagaha caraNa - cihna bhI virAjamAna hai / yahIM jJAnanAtha pahAr3I para eka 3 bhAga vAlI guphA hai; jahAM gar3ariye ko muni zrI ke darzana huye the / isa guphA meM alaMkRta khaMbe haiN| jina para jaina mUrtiyAM banIM huI haiN| gyArasapura 1 yaha vidizA sAgara mArga para vidizA se 38 kilomITara dUra do prAkRtika suMdara pahAr3iyoM ke madhya basA hai / yaha zItalanAtha bhagavAna kI tapobhUmi hai / yahA~ vajramaTha va mAlAdevI ye donoM jaina maMdira haiN| inakA zilpa sauSThava atyanta utkRSTa koTi kA hai ise atizaya kSetra bhI kahate haiM / yahA~ nagara ke jinAlaya meM 5 phITa U~ce prastara khaMDa meM 24 tIrthaMkaroM kI pratimAyeM utkIrNa haiM; jinake madhya meM bhagavAna pArzvanAtha kI saptaphaNI pratimA kAyotsarga mudrA meM sthita hai| parikara meM puSpamAlA liye deviyAM, madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 159
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ M.IHAR liyoDorasa moDorasa stambha yArasapara sAdhI dharaNendra padmAvatI kI mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| yaha pratimA 10vIM sadI kI haiM va caMdela zailI kI haiN| jinAlaya ke Upara sthita vedikA meM navIna jinabimba virAjamAna hai| mAlAdevI jinAlaya 2 pharlAga dUra hai| yaha jinAlaya nAgara-zailI kA hai| isake garbhagRha meM 5.25 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake parikara meM tIna chatra, AkAzacArI gaMdharva, camarendra, yakSa- yakSiNI va gaja bane haiN| dAyIM ora 5 phITa 5 iMca U~cI eka kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| yahIM dIvAla ke sahAre 4.5 phITa tathA 3.25 phITa U~cI padmAsana pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| eka anya garbhagRha meM 10.5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM bhagavAna zAntinAtha kI pratimA va 7 anya tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI 2 phITa se 3 phITa U~cI kucha padmAsana va kucha kAyotsarga mudrA meM haiN| bAyIM ora kI dIvAla meM bhI 5 phITa 3 iMca U~cI bhagavAna zAntinAtha jI kI kAyotsarga mudrA meM pratimA virAjamAna hai| maMdira ke praveza dvAra para bhagavAna zAntinAtha kI yakSiNI mahAmAnasI kA suMdara aMkana hai| isa jinAlaya kI sura sundarI nAmaka mUrti ko vizva mUrtikalA pratiyogitA meM prathama sthAna prApta ho cukA hai| maMdira parisara meM cAra caraNa-cihna bhI bane haiM, jinake pAsa eka tIrthaMkara pratimA bhI utkIrNa hai| isase spaSTa hotA hai ki yaha muniyoM kI tapobhUmi rahI haiN| eka anya sthAna para 1 caraNa-cihna aura aMkita hai| vajramaTha- yahAM se do pharlAga kI dUrI para vajramaTha jinAlaya hai| yaha jinAlaya khajurAho ke pArzvanAtha jinAlaya ke sadRzya hai| isa jinAlaya meM tIna garbhagRha haiN| madhya ke garbhagRha meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI 7 phITa U~cI padmAsana pratimA AsIna hai| jisake parikara meM tIna chatra, bhAmaMDala, gaja, gaMdharva, camarendra Adi utkIrNa haiN| parikara meM do padmAsana va do kAyotsarga mudrA meM mUrtiyAM bhI utkIrNa haiN| bAyIM ora ke garbhagRha meM lagabhaga 8 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara pratimA virAjamAna haiN| parisara meM chatra, caityAlaya sthita pratimAyeM Adi banIM haiN| dAyIM ora ke garbhagRha meM lagabhaga 5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara pratimA virAjamAna hai| parikara meM tIna chatra, gaMdharva Adi utkIrNa hai| pAsa meM 2 phITa U~cI eka padmAsana pratimA bhI kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| isa jinAlaya kI bAhya bhittiyAM alaMkRta haiN| ye sabhI jinAlaya 9-10vIM zatAbdI ke bIca ke nirmita haiN| 160 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyapradeza ke anya tIrtha maksI pArzvanAtha yaha tIrtha-kSetra ujjaina se 38 kilomITara, iMdaura se 72 kilomITara va maksI relve sTezana se 3 kilomITara dUra hai| yaha zAjApura jile meM sthita hai| mahamUda gajanavI ne maksI pahuMcakara rAtri vizrAma kiyA va yahA~ ke pArzvanAtha maMdira va mUrti ko tor3ane kI yojanA bnaaii| kintu rAta ko vaha bhayAnaka rUpa se bImAra par3a gayA / yaha soca ki yaha bhagavAna pArzvanAtha kA camatkAra hai; usane phauja ko Adeza diyA ki isa maMdira va mUrti ko koI nukasAna na pahu~cAyA jaave| prAyazcita svarUpa usane maMdira ke mukhya dvAra para IrAnI zailI ke 5 kaMgUre banavAye jisase bhaviSya meM bhI koI muslima ise hAni na phuNcaaye| ye abhI bhI bane haiN| ... eka janazruti ke anusAra kucha cora tAlA tor3a kara corI ke irAde se yahA~ ghuse, kintu jaba unhoMne gaTharI bAMdha lI to aMdhe ho gaye va rAta bhara rAstA khojane para bhI unheM rAstA nahIM milaa| subaha ve mAla sahita pakar3e gye| aurateM Aja bhI byAha zAdiyoM meM gIta gAtI haiN| "maksI ke pArasanAtha, bannA/bannI (dUlhA/ dulhana) para rakSA kiijiye|" ina saba bAtoM se isa tIrtha-kSetra kA mahatva svataH siddha hai| ___ madanakIrti va AcArya jinaprabha sUri ne isa tIrtha-kSetra kA varNana kiyA hai| ye 13vIM sadI ke the| isase spaSTa hai ki isa maMdira kA astitva 11vIM sadI ke pahale se hai| sthAnIya loga ise pahale bhairoM ke nAma se pUjate the, siMdUra Adi lagAte the; kyoMki eka pracalita kathA ke anusAra eka brAhmaNa yahA~ pyAU calAtA thaa| svapna meM use pyAU ke nIce bhagavAna ke dabe hone kI bAta patA clii| usane khodA to yaha mUrti niklii| kahA jAtA hai ki zAjApura ke eka digaMbara jaina zrAvaka ne eka vizAla jinAlaya banAkara usameM isa mUrti ko pratiSThita karAyA thaa| yaha pratimA kAle pASANa se nirmita atibhavya va manohArI padmAsana mudrA meM AsIna hai| pratimA kI avagAhanA 3.5 phITa lagabhaga hai| mUrti ke sira para 7 nAga chAyA kiye huye haiN| parikara meM gaja, zrAvaka-zrAvikA va cAmaradhArI indra bhI bane haiN| mUlavedI ke dAyeM, bAyeM sthita pArzva vedikAoM para kramazaH neminAtha va pArzvanAtha kI padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| inake bhI pArzva meM kAyotsarga mudrA meM tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna hai| ___TIkamagar3ha nivAsI cau. lakSmaNadAsa prANasukhadAsa ne yahA~ choTe maMdira kA nirmANa karAyA thaa| bar3e maMdira kI vedI meM parikramA-patha meM 42 choTe-choTe devAlaya baneM hai; jinameM 38 jinabimba sthApita haiN| inakI sthApanA saM. 1548 madhya-bhArata ke. jaina tIrya--161
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM jIvarAja pApar3I vAle ne karAI thii| choTe maMdira jI meM saM. 1899 meM pratiSThita kRSNa varNa kI 2.5 phITa U~cI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| supArzvanAtha ke pArzva meM muMgiyA varNa kI bhagavAna mahAvIra svAmI va supArzvanAtha kI padmAsana mUrtiyAM virAjamAna haiN| ye 1.8 phITa avagAhanA kI hai| kucha anya pratimAyeM bhI virAjamAna hai| mahAmaMDapa meM 5 phITa U~cI kRSNa varNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA bhI virAjamAna hai| yAtriyoM ko rukane ke liye dharmazAlAyeM bhI haiN| gurukula saMcAlita haiN| va melA phAlguna zukla 8 se 15 taka lagatA hai| ujjaina bhagavAna mahAvIra svAmI para muni avasthA meM ghora upasarga yahIM ke atimuktaka zmazAna ghATa para (parIkSA hetu) mahAdeva rudra ne kiyA thaa| yahIM aMtima zrutakevalI bhadrabAhu saMgha sahita padhAre the tathI nimitta jJAna se patA calA ki yahA~ 12 varSa kA ghora akAla par3ane vAlA hai| ve binA AhAra liye va rAjA candragupta ko dIkSA de va apane sAtha le yahA~ se dakSiNa bhArata cale gaye the| candragupta kA nAma dIkSA ke bAda vizAkha rakha diyA gyaa| isa akAla ke samaya uttara bhArata ke sAdhu bhraSTa hokara zveta vastra dhAraNa karane lage the va muni AcAra ke viruddha AcaraNa karane lage the| aisA AcArya vizAkha ne lauTane para dekhaa| isa taraha yahIM se zvetAMbara paMtha prAraMbha huaa| yahIM akaMpanAcArya va unake saMgha ke sAtha bali kA vivAda huA thaa| aisI aneka kathAyeM ujjaina se jur3I hai| - graMthoM meM IsA kI prathama zatAbdI se caudahavIM sadI taka maMgalapura ke abhinaMdana nAtha bhagavAna kA jikra AtA hai| AcArya jinaprabha sUri ne maMgalapura ke nikaTa medapallI se abhinaMdana nAtha kI mUrti hone kA ullekha kiyA hai; jo atizayakArI thI va 9 khaMDa hone para bhI svataH jur3a gaI thii| vartamAna meM yaha kahanA kaThina hai ki vaha pratimA kisa sthAna para virAjamAna thii| ujjainI candragupta kI upa-rAjadhAnI thii| badanAvara dhAra jile kI eka tahasIla, paramAra yuga meM isakA nAma varddhanApura thaa| yahA~ ke saMgrahAlaya meM 27 jaina pratimAyeM 9vIM se 14vIM zatAbdI ke bIca kI rakhIM haiN| iMdaura se yaha 90 kilomITara dUra balavantI nadI ke kinAre hai| isake vardhanapura; vardhamAnapura nAma bhI prApta hote haiN| 162 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMdharvapurI yaha devAsa jile ke tahasIla mukhyAlaya se 9 kilomITara dUra somavatI (sonavatI) nadI ke taTa para sthita hai| yahA~ taka pakkI sar3aka hai| isakA prAcIna nAma gaMdhAvala hai| yaha hindU va jainoM kA kendra rahA hai| yahA~ grAma paMcAyata bhavana ke samIpa purAtatva vibhAga ke va zItalA mAtA ke cabUtare para grAmavAsiyoM ne purAtatva sAmragI ko ikaTThA karake rakhA hai| bhagavAna RSabhadeva kI eka pratimA jinake kaMdhoM para jaTAyeM haiM, purAtatva sAmagrI ke sAtha jamIna para leTI hai| caraNoM ke donoM ora kramazaH gomukha yakSa va cakrezvarI yakSiNI kA aMkana haiN| dUsarI pratimA gAMva ke bIca camarapurI kI mAta nAmaka eka patalI galI ke kinAre kisI prAcIna bhagna maMdira ke TIle para khar3I hai, jo ghuTanoM taka bhUmi meM dabI hai| Upara nikalA bhAga 9.5 phITa kA hai| yaha donoM pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM haiN| donoM pAryoM meM 6.5 phITa U~ce camarendra bane haiN| cakrezvarI ke 20 hAtha haiN| yahA~ pArzvanAtha, mahAvIra, zAntinAtha, padmaprabhu sumatinAtha bhagavAna kI mUrtiyAM bhI haiN| cUlagirI yaha ma. pra. ke baDavAnI jilAntargata AtA hai| yahA~ se kuMbhakarNa, indrajIta Adi mokSa gye| ise cUlAcala ne nAma se bhI jAnate haiN| kSetra para 1380 meM pratiSThita pratimAoM kI saMkhyA sabase jyAdA hai| madanakIrti ne (12vIM zadI) yahA~ bhagavAna AdinAtha kI 50 hAtha U~cI mUrti kA jikra kiyA thaa| yaha nagara pahale vRhadapura ke nAma se vikhyAta thaa| padmapurANa "vindhyavana kI mahAbhUmi meM jahA~ indrajIta ke sAtha meghavAhana munirAja virAjamAna rhe| megharava nAma kA tIrtha bana gayA tathA rajo va tamoguNa se rahita mahAmuni kuMbhakarNa yogI narmadA ke jisa tIra se nirvANa ko prApta huye vaha piTharakSata nAma kA tIrtha bnaa| padmapurANa "rAvaNa kI mRtyu ke bAda 56000 AkAzacArI muniyoM ke sAtha anantavIrya munirAja laMkA pdhaare| unheM rAtri meM kevalajJAna prApta ho gyaa| taba devoM ne Akara kevalajJAna kI pUjA kI va gaMdhakuTI kI racanA kii| rAma, lakSmaNa, vAnaravaMzI, RkSavaMzI va rAkSasavaMzI sabhI loga kevalI ke darzanoM ko Aye va kevalI kA upadeza suna vahIM indrajIta, meghanAtha, kuMbhakarNa, mArIca Adi ne laMkA ke kusumAyudha udyAna meM va unake samIpa muni dIkSA le lii| 84 phITa U~cI, bhagavAna AdinAtha jI mUrti 29 phITa 6 iMca caur3I hai jinake paira kI laMbAI 13 phITa 9 iMca, nAka 3 phITa 11 iMca, AMkha 3 phITa 3 iMca, karNa 9 phITa 8 iMca, pAMva ke paMje kI caur3AI 5 phITa hai| eka lekha saM. 1223 kA hai| jIrNodvAra saM. 1516 meM huaa| nirmANa arkakIrti ne karAyA thaa| mukhya maMdira ke nikaTa 10 jinAlayoM kA nirmANa 15vIM sadI meM huA thaa| bar3avAnI ke digaMbara jaina maMdira meM saM. 1380 kI bhagavAna neminAtha kI bhavya pratimA virAjamAna hai| mArata aura tIrtha- 163
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra.. 1. neminAtha jinAlaya- isa jinAlaya meM 1 phITa 2 iMca U~cI padmAsana pratimA kRSNa varNa kI saM. 1939 meM pratiSThita hai, bhagavAna neminAtha kI virAjamAna hai| bhagavAna candraprabhu kI 2 phITa 1 iMca U~cI zveta varNa kI padmAsana pratimA bhI virAjamAna hai| 2. AdinAtha jinAlaya- yahAM 3 phITa 8 iMca U~cI dezI pASANa se nirmita saM. 1380 meM pratiSThita bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai| bagala ke garbhagRha meM 3 phITa 3 iMca U~cI neminAtha bhagavAna kI 1967 meM pratiSThita padamAsana pratimA, pArzvanAtha kI 3 phITa 5 iMca U~cI saM. 1939 meM pratiSThita va 3 phITa 5 iMca U~cI khaDgAsana bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA bhI virAjamAna hai| anya garbhAlaya meM 10 phITa U~cI bhagavAna zAntinAtha kI saM. 1380 meM pratiSThita kAyotsarga mudrA meM AsIna hai| parikara meM sabhI haiN| dAyeM-bAyeM kuMthunAtha va arahanAthajI kI pratimA AsIna hai| 3. pArzvanAtha jinAlaya- yahAM 4 phITa 7 iMca U~cI padmAsana mudrA meM saM. . 1242 meM pratiSThita pratimA virAjamAna hai| ___ 4. 84 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha kI pratimA pahAr3I meM ukerI gaI hai| jisakA vivaraNa Upara diyA jA cukA hai| 5. AdinAtha jinAlaya- yahAM saM. 1380 meM pratiSThita padmAsana pratimA 2 phITa U~cI virAjamAna hai| anya pratimAyeM bhI haiN| pahADa kI coTI para cUlagirI jinAlaya meM nimnAMkita pratimAyeM virAjamAna haiM 6. isa vizAla jinAlaya meM muniyoM ke caraNa-cihna, candraprabhu, mallinAtha ke alAvA 36 pratimAyeM aura haiN| 14 mUrtiyoM para saM. 1380 likhA hai| ina pratimAoM meM 7 zveta, 6 kRSNavarNa va 13 bhUre raMga kI haiN| 4 zilAlekha kramazaH 1116, 1223 va 1508 ke haiN| parisara meM 22 khaMDita mUrtiyAM rakhIM haiN| inameM 4 phITa 4 iMca U~cI neminAtha va 4 phITa 3 iMca U~cI pArzvanAtha kI pratimAyeM pramukha haiN| maMdira ke pRSTha meM 2 phITa 2 iMca U~cI nagna hAtha jor3e 1 phITa 8 iMca U~cI mUrti, munimUrti 2 haiN| isa jinAlaya meM sthita jinabiMba adhikAMza padamAsana mudrA meM kiMtu vizAlakAya haiN| talahaTI meM mAnastaMbha sahita 20 jinAlaya hai| munisuvratanAtha bhagavAna kI do pratimAyeM saM. 1131 kI haiN| dharmazAlAyeM, zikAra kI manAhI, vArSika melA pauSa sudI 8 se 15 taka lagatA hai| tAlanapura yaha kSetra dhAra jile ke kukSi se 3 kilomITara dUra hai, bar3avAnI se yaha 22 kilomITara hai| kSetra taka pakkI sar3aka hai| eka vizAla digaMbara jaina maMdira meM 2.6 phITa avagAhanA kI padmAsana pASANa pratimA bhagavAna mallinAtha kI virAjamAna hai| yaha pratimA saM. 1325 kI hai| jinAlaya meM binA lekhavAlI anya 164 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pASANa pratimAyeM bhI haiN| ye pratimAyeM kisAna ko kheta meM hala jotate samaya hala ruka jAne se svapna dekara khudAI meM prApta huI thii| kula 13 pratimAoM meM se 8 zvetAMbara le gye| zeSa 5 pratimAoM ko yahA~ virAjamAna kara vizAla jinAlaya banavAyA gayA; kyoMki gAr3I meM le jAne kA prayAsa karane para gAr3I ke pahiye jAma ho gye| jahA~ mUrtiyAM milI thI, vahA~ chatrI banAkara caraNa sthApita kiye gaye the| zvetAMbaroM ne bhI yahA~ pRthaka jinAlaya banavAkara AThoM pratimAyeM usa jinAlaya meM sthApita karAI thiiN| kSetra para dharmazAlA bhI haiN| pAvAgirI yaha siddhakSetra hai; jahA~ se svarNabhadra Adi muni mokSa gaye the| eka pAvAgirI (pavAjI) lalitapura u.pra. meM haiM unakI bhI aisI hI mAnyatA hai| ukta kSetra kA varNana isake pUrva hama kara cuke haiN| svarNabhadra, ujjayanI nareza zrIdatta ke putra the| Una ke rAjA ballAha ne yahA~ sa. 1195 meM 100 maMdiroM ko nirmANa karAyA thaa| yahA~ saM. 1218, 1252, 1263 kI mUrtiyAM haiN| mUrtiyoM ke nIce prazasti para pratiSThAkAla saM. 299 aMkita haiN| yahIM belanA nadI bahatI hai jo celanA kA apabhraMsa batAyA jAtA hai| yahA~ 5 mUrtiyAM va caraNa bhUgarbha se mile| ye pratimAyeM lagabhaga 2 phITa U~cI haiN| dharmazAlA ke pIche eka mUrti milI thI (saMbhavanAtha kI) 2 phITa 8 iMca, saM. 1218 / jinAlaya 1. caubArA DerA naM. 1- isameM pArzvanAtha bhagavAnA kI pratimA 5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna hai| 3 khaMDita pratimAyeM bhii| bhagna jinaaly| 2. caubArA DerA naM. 2- (nahAla avAla kA DerA) jIrNa- koI pratimA nhiiN| ____3. gvAlezvara maMdira- pahAr3I para, nIce garbhagRha meM tIna vizAla pratimAyeM yogAsana mudrA meM haiN| bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha kI vizAla pratimAyeM kramazaH 12 phITa 9 iMca va 8-8 phITa U~cI atibhavya haiN| vartamAna jinAlaya 1. mahAvIra jinAlaya- saM. 1252 meM sthApita ina jinAlaya meM 2 phITa 2 iMca U~cI bhagavAna padmaprabhu va AdinAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| 8 dhAtu pratimAyeM bhI vedikA para virAjamAna hai| 2. mahAvIra jinAlaya- isameM 1 phITa 9 iMca U~cI padmAsana mudrA meM mahAvIra svAmI kI pratimA sthApita haiN| 3. candraprabhu jinAlaya- isameM 11 phITa U~cI padmAsana meM zveta varNa kI bhagavAna candraprabhu kI pratimA sthApita hai| pArzva meM zAntinAtha bhagavAna kI dhavala pratimA virAjamAna hai| 4. mAnastaMbha 5. paMcapahAr3I- 1. bAhuvalI, 2. caraNa-cihna-zAntisAgara, 3. zAntinAtha jinAlaya, 4. zAntinAtha, 5. pArzvanAtha evaM 6. AdinAtha svAmI kA jinaaly| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 165
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ banaiDiyA banaiDiyA atizaya kSetra iMdaura jile meM sthita hai| isa kSetra kI dUrI iMdaura se 15 kilomITara hai| iMdaura se isa kSetra taka baseM calatI haiN| yaha pazcimI relve pAvimA relve sTezana se 29 kilomITara kI dUrI para sthita hai| aisI kiMvadantI hai ki koI yati gujarAta ke kisI sthAna se maMtravala se eka jinAlaya ko kahIM le jA rahA thaa| kisI kAraNavaza usa yati ko banair3iyA meM utaranA pdd'aa| vaha yati prayAsa karane para bhI isa jinAlaya ko Age nahIM le jA skaa| taba se yaha jinAlaya banaiDiyA meM hI sthita hai| isIliye kahA jAtA hai| ki isa jinAlaya kI nIMva nahIM hai| ise ur3A huA jinAlaya bhI kahate haiN| isa tIrtha-kSetra para dharmazAlA, tAlAba, kueM Adi sthita haiN| yahA~ sabhI dharmoM ke loga bar3e hI zraddhA bhAva se bhagavAna ke darzana karane Ate haiN| isa tIrtha-kSetra para caitra sudI 13 se 15 taka vArSika melA bhI lagatA hai| ____ 1. prAcIna jinAlaya- yaha vahI jinAlaya hai; jisakA Upara varNana kiyA jA cukA hai| isa jinAlaya kI vedikA para mUlanAyaka ke rUpa meM dUsare tIrthaMkara bhagavAna ajitanAtha kI zvetavarNa kI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna haiN| isa pratimA kI avagAhanA 3 phITa 88 iMca hai| yaha pratimA saM. 1548 kI hai vedikA para 1548 meM hI pratiSThita 48 jina-pratimAyeM aura bhI virAjamAna haiN| ina sabhI pratimAoM kI pratiSThA zrI jIvarAja pApar3IbAla, unakI mAtA zrI evaM unakI dharmapatnI ne karAI thii| ina jinAlaya meM bhagavAna AdinAtha kI do pratimAyeM 3 phITa 3 iMca va 2 phITa 8 iMca avagAhanA kI, bhagavAna ajitanAtha kI do pratimAyeM kramazaH 2 phITa iMca va 2 phITa 8 iMca avagAhanA kI va bhagavAna candraprabhu kI eka pratimA jo zveta pASANa se nirmita hai va atibhavya tathA mana ko AlhAdita karane vAlI hai; bhI isa vedikA para virAjamAna hai| isa vedikA para kucha pratimAyeM saM. 1678 se 1784 ke bIca kI bhI virAjamAna hai| 2. navIna jinAlaya- yaha navanirmita jinAlaya hai| isameM cAra vedikAyeM banI hai| sAmane prathama vedikA para bhagavAna ajitanAtha kI pratimA ke sAtha sAta anya pASANa pratimAyeM virAjamAna haiN| bAyIM ora sthita vedikA para bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA ke sAtha 21 anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| dAIM ora sthita vedikA para bhagavAna zAntinAtha kI pratimA virAjamAna hai| sAtha meM vedikA para 34 anya jinabimba virAjamAna haiN| cauka meM sthita vedikA para prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna haiN| cabUtare para sthita gaMdhakuTI meM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna haiN| iMdaura Ane vAle tIrthayAtriyoM ko isa pAvana tIrtha ke darzana avazya karanA caahiye| 166 - madhya-bhArata ke jaina tIrya
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha kSetra siddhavarakUTa atipAvana yaha siddhakSetra revA (narmadA) nadI ke dAyeM kinAre (nadI ke pazcimI taTa) para sthita hai| nirvANa kANDa meM likhA hai "revA nadI siddhavara kUTa, pazcima dizA deha jahaM chuutt| dvai cakrI daza kAmakumAra, uTha kor3i vandau bhava paar||" . arthAt isa kSetra se do cakravartI, 10 kAmadeva va 3.5 karor3a munirAja mokSa gye| isI tIrtha-kSetra ko siddhavarakUTa ke nAma se jAnate haiN| sanatakumAra va padmanAbha cakravartI yahA~ se mokSa gye| ____ isa tIrtha-kSetra ke prakAza meM Ane kI bhI eka kathA hai| kArtika kRSNa 14 saMvat 1935 ko iMdaura paTTa ke bhaTTAraka zrI mahendra kIrti ne svapna meM isa tIrtha-kSetra ke darzana kiye| ve svapna meM dekhe sthaloM kI khoja meM narmadA nadI ke kinAre-kinAre cala diye| ve nadI ke pazcimI taTa ke kinAre kinAre jA rahe the ki jaMgala meM unheM pahale bhagavAna candraprabhu kI mUrti va kucha Age calakara bhagavAna AdinAtha kI pratimA miliiN| aura-Age calane para unheM bhagna hAlata meM digaMbara jaina maMdira mile| unheM svapna meM dikhe sthAna va isa sthAna meM sAmya lagA; ataH unhoMne ise hI siddhavarakUTa siddhakSetra maanaa| taba se lekara Aja taka isa pAvana punIta kSetra ke darzana karane prativarSa lAkhoM zraddhAlu Ate haiN| isa kSetra ke samIpa hI oMkArezvara kA prasiddha maMdira hai; jo nadI kI do dhArAoM (narmadA va kAverI) ke bIca sthita mAndhAtA TApU para banA hai| yAtrI nadI ke pUrvI taTa (bAyeM kinAre) para pahuMcakara nAvoM ke mAdhyama se nadI ko pAra kara siddhavarakUTa tIrtha pahu~cate haiN| ___ 'madhyapradeza ke jaina tIrtha-kSetra' pustaka ke lekhaka ne oMkArezvara, kolhApura ke ambikA maMdira va ajamera kI khvAjA daragAha kI racanA zailI ko eka samAna batAyA hai va likhA hai ki ve kabhI jaina maMdira the| kucha ke anusAra mAndhAtA TApU hI siddhavarakUTa thA; kintu nirvANa kAMDa ke anusAra aisA nahIM lgtaa| ho sakatA hai yaha jaina maMdira rahA ho| isa TApU para kAla bhairava kI eka chatrI banI hai| kahA jAtA hai ki yahAM eka chalAMga lagAkara caTTAna para girakara mara jAne para mukti milatI thii| nizcita hI yaha mukti kSetra rahA hai, jise kucha saMpradAya ke logoM ne galata prathA DAla kara dUSita kara diyA thaa| oMkArezvara maMdira ke AsapAsa ke bhagnAvazeSa jaina maMdira ho sakate haiM; kintu yaha khoja kA viSaya hai| vartamAna siddhavarakUTa se tIna phaMDhga kI dUrI para nadI kinAre sthita eka pahAr3I para bhagna maMdira sthita hai| isa maMdira meM 5 phITa 2 iMca U~cI rAjazAhI ThATha-bATa vAlI eka mUrti sthita hai| isa mUrti ke sira para eka tIrthaMkara pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| isase aisA pratIta hotA hai ki yaha jaina maMdira rahA madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 167
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogaa| yaha pratimA usa zAsaka yA mahApuruSa kI ho sakatI hai, jisane siddhavarakUTa meM jinAlaya banavAye hoM yA unakA jIrNoddhAra karavAyA ho| yaha tIrtha-kSetra iMdaura va khaMDavA se 77 kilomITara kI dUrI sthita hai va pakke sar3aka mArga se jur3A hai| bar3avAha relve sTezana se yaha tIrtha-kSetra 20 kilomITara dUrI para sthita hai; ataH yAtrI yahAM relamArga se bhI pahuMca sakate haiN| isa tIrtha-kSetra para yAtriyoM ko rukane ke liye aneka dharmazAlAyeM banI huI haiN| yahA~ prativarSa phAlguna sudI 13 se 15 taka vArSika mele kA Ayojana kiyA jAtA hai| jisameM dUra-dUra se tIrthayAtrI zAmila hokara dharmalAbha lete haiN| isa tIrtha-kSetra para 10vIM se 12vIM zatAbdI ke bIca kI aneka jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| yahA~ sthita jinAlayoM va caraNa chatriyoM kA varNana hama nimna krama meM kara sakate haiMkra. jinAlaya mUlanAyaka va ___ avagAhanA Asana varNa saM. anya pratimAyeM 1. neminAtha jinAlaya zrI neminAtha bhagavAna+2 1 phITa 7 iMca padmAsana zveta 1957 .. 2. zAMtinAtha jinAlaya zrI zAntinAtha bhagavAna+6 3 phITa 2 iMca padmAsana zveta 2463 * 3. caraNa chatrI kAmadeva va cakravartioM ke caraNa- cihna sthApita haiM 4. bAhubalI jinAlaya bhagavAna bAhubalI jI 8 phITa kAyotsarga zveta 2491 5. mahAvIra jinAlaya zrI mahAvIra bhagavAna+2 . kAyotsarga zveta 1951 bar3A maMdira zrIsaMbhavanAtha bhagavAna+31 3 phITa 1 iMca padmAsana zveta 1951 bAIM maMdira zrI candraprabhu bhagavAna 1 phITa 9 iMca padmAsana zveta dAIM maMdira zrI pArzvanAtha bhagavAna 1 phITa 2 iMca padmAsana dhAtunirmita anya vedikA zrI saMbhavanAtha bhagavAna+5 1 phITa 10 iMca padmAsana - 1548 6. chata para zrI AdinAtha svAmI padmAsana - 1548 7. ajitanAtha jinAlaya zrI ajitanAtha bhagavAna+2 1 phITa 6 iMca __ padmAsana zveta 1548 8. mahAvIra jinAlaya zrI mahAvIra bhagavAna+2 2 phITa 7 iMca padmAsana kRSNa 1548 9. AdinAtha jinAlaya zrI RSabhadeva bhagavAna 1 phITa 2 iMca kAyotsarga kRSNa lekha nahIM 10. pArzvanAtha jinAlaya zrI pArzvanAtha bhagavAna 2 phITa 11 iMca padmAsana kRSNa bhagavAna zAntinAtha dhAtu 11. zAntinAtha jinAlaya 10 kAmakumAra va 2 cakravartI - pretimAyeM - yAtriyoM ko isa siddhakSetra ke darzana kara avazya lAbhAnvita honA caahiye| 168 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakhanAdoMna yaha jabalapura-nAgapura ror3a para jabalapura se 83 kilomITara dUrI para sivanI jile meM sthita tahasIla mukhyAlaya hai| yahA~ do rASTrIya rAjAmarga Akara milate haiM (naM.7 va nN.26)| yahA~ 20-25 kilomITara ke vRtta meM purAtatva sAmagrI bikharI par3I hai| ise lakSmaNa droNa nAmaka mahAbhArata yugIna mAnate haiN| sva. DA. hIrAlAla jaina ke anusAra yahA~ 8vIM se 10vIM sadI ke bIca koI bhavya jinAlaya avazya rahA hogA; kyoMki eka dvAra zilAkhaMDa kA milanA va bAda meM san 1971 meM kheta jotate samaya zAradA prasAda ko pratimA kA milanA isa bAta kI puSTi karatA hai| yaha jinabimba 4 phITa x 2.5 phITa ke prastara khaMDa meM utkIrNa hai va vartamAna meM sthAnIya jaina maMdira meM virAjamAna haiN| isa pratimA kI bhAva-abhivyaMjanA, aMga-vinyAsa kalA, aMkana va zilpa-sauSThava prabhAvI va sajIva hai| yaha pratimA padmAsana meM avasthita hai va parikara meM tIna chatra, bhAmaMDala, gajArur3ha indra dampatti va camaradhArI indra pratimA kI zobhA ko cAra cAMda lagA rahe haiN| nIce yakSa mAtaMga va yakSaNI siddhAyanI bhI banI hai| yaha pratimA bhagavAna mahAvIra svAmI kI hai| patiyAnadAI satanA se dakSiNa-pazcima meM 9 kilomITara dUra sindUriyA pahAr3I para eka bhagna maMdira hai; jise DubarI kI mar3hiyA yA patiyAnA dAI ke nAma se jAnA jAtA hai| isa maMdira meM kaniMghama ne san 1874 meM vedikA para 24 jaina yakSiNI kI mUrtiyAM dekhIM thiiN| yahA~ eka vizAla zilA para 24 jaina yakSiNIyoM kI mUrtiyAM utkIrNa haiN| aisA aMkana anyatra kahIM bhI dekhane ko nahIM miltaa| madhya meM devI ambikA kI mUrti siMhAsanArUr3ha hai| jisa para eka bAlaka siMha para Arur3ha hai va dUsarA devI kA hAtha pakar3e khar3A hai| ye priyaMkara va zubhaMkara haiN| devI ke zirobhAga para 5 tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa haiM, jinameM 3 padmAsana va 2 kAyotsarga mudrA meM haiN| 8 khaDgAsana pratimAyeM bhI utkIrNa haiM yaha sabhI kalA gupta kAla kI nirmita haiN| kArItalAI yaha tIrtha maihara se 35, kaTanI se 46 va ucaharA se 50 kilomITara dUra kaimUra parvata zreNioM meM sthita hai| isakA prAcIna nAma karNapura thaa| kahate haiM vijaya rAdhogar3ha ke kile kA nirmANa kArItalAI ke prAcIna pattharoM se huA thaa| yahAM gupta kAla ke maMdira va purAsAmagrI hai| isake nikaTa sthita bharahuta, zaMkaragar3ha, ucaharA, kho, bhumArA Adi sthAnoM para guptakAla se lekara parihAra va kalacuri kAla taka ke abhilekha va mUrtiyAM milatI haiN| yahA~ ke tAmralekha gupta saM. 156 se 214 taka ke haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 169
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ kI kucha guphaoM meM brAhamIlipi meM 2000 varSa prAcIna abhilekha prApta huye haiN| kalacurI kAla meM ise soma svAmIpura bhI kahA jAtA thaa| neminAtha bhagavAna kI yakSiNI ambikA ko yahA~ khairamAI ke nAma se pUjate haiN| yahA~ kI adhikAMza jaina mUrtiyAM jabalapura va rAyapura ke saMgrahAlayoM kI zobhA bar3hA rahI hai| yahA~ hajAroM pratimAyeM khaNDita dazA meM vidyamAna haiM, jinameM bhagavAna RSabhadeva kI sarvAdhika haiN| yahA~ sarvatobhadrikA, sahasrakUTa va naMdIzvara kI racanAyeM bhI milatI haiN| yahA~ kI sabhI pratimAyeM aSTa pratihAryayukta, chatra, bhAmaMDala, zrIvatsa, gaMdhaNe va cAmaradhArI indroM sahita haiN| yahAM anya sabhI tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI milatI haiN| sabhI pratimAyeM va jinAlaya khaNDita dazA meM yatra-tatra par3e haiN| barahaTA yaha narasiMhapura jile meM sthita goTegAMva se 40 kilomITara dUra hai| yahA~ eka ardhabhagna prAcIna jaina maMdira hai| yahA~ 8 tIrthaMkara pratimAyeM rakhIM haiM; jo 5 phITa se 6 phITa U~cI va padmAsana mudrA meM dezI pASANa se nirmita haiN| yahA~ kI tIrthaMkara mUrtiyoM ko loga pAMca pAMDava mAnakara pUjate haiN| maMdira ke daravAje para 6 phITa U~cI eka tIrthaMkara pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| yahIM pASANa kA 3 phITa vRtta kA dharmacakra bhI rakhA hai| bhojapura yaha tIrthasthala bhopAla se 28 kilomITara dUra hai| bhopAla-hozaMgAbAda ror3a para bhopAla nagara kI sImA se eka pRthaka sar3aka bhojapura ko jAtI hai| yaha kabhI prAcIna suramya nagarI rahI hogI; saMbhavataH rAjA bhoja kI raajdhaanii| yaha tIrthasthala suramya pahAr3iyoM va vAdiyoM ke bIca nadI ghATI ke kinAre sthita hai| yahA~ taka pahu~cane ke liye basoM kI suvidhA bhI hai| rAjA bhoja ne kucha maMtriyoM ke bahakAve meM Akara munizreSTha AcArya mAnatuMga svAmI ko sAMkaloM se jakar3akara 48 tAloM ke aMdara kArAgAra meM DAla diyA thaa| AcArya zrI ne prathama tIrthaMkara bhagavAna zrI RSabhadeva kI stuti meM jela meM hI saMskRta bhASA meM 48 zlokoM vAle bhaktAmbara pATha ko racA va eka-eka kara unakA zraddhA va bhakti bhAva se pATha kiyaa| pATha karate hI unake zarIra para jakar3I sAkaleM to svataH TUTa hI gaIM; kArAgAra ke 48 tAle bhI eka-eka zloka ke vAcana para svataH TUTate cale gye| rAjA bhoja kA yaha kArAgAra jilA dhAra mukhyAlaya se 13 kilomITara dUra grAma AhU meM sthita thaa| upasarga samApta hone para rAjA bhoja ne prAyazcita kiyA thA; va vaha apanI karanI para bahuta pachatAyA thaa| kintu muni zrI mAnatuMgAcArya jI ne ber3iyoM se mukta hone ke bAda apane guru 170 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhacandrAcArya se samAmicaraNa vrata le liyA thA; va bhojapura meM hI unakI aMtima samAdhi huI thI / samAdhi sthala para Aja bhI AcArya zrI mAnatuMgAcArya ke caraNacihna bane huye haiN| rAjA bhoja ina saba ghaTanAoM se bahuta ciMtita the / usane bAda meM pazcAtApa svarUpa yahA~ muni zrI kI samAdhi sthala kA nirmANa karAyA thA; va yahIM eka bhavya va vizAla jinAlaya kA nirmANa bhI karAyA thA; jo isa sArI ghaTanAkrama kA sAkSI hai / jinAlaya - 1. bhagavAna zAntinAtha jinAlaya - 65 x 65 phITa ke caukora sthala para yahAM 1000 varSa se bhI adhika prAcIna jinAlaya banA hai / yaha jinAlaya zilpa kI dRSTi bejor3a hai / isa jinAlaya meM 16veM tIrthaMkara bhagavAna zAntinAtha kI 22.5 phITa U~cI vizAla pratimA virAjamAna hai / yaha khaDgAsana mudrA meM AsIna hai| cehare se asIma zAnti jhalakatI hai| yahA~ ke darzana karane se darzakoM kI manokAmanAyeM pUrNa hotI haiM / yahI yahA~ kA sabase bar3I atizaya hai / bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke donoM pArzva bhAgoM meM 8 phITa U~cI bhagavAna supArzvanAtha kI pratimAyeM khaDgAsana mudrA meM pratiSThita haiM / pAdapITha meM sthita zilAlekha se yaha spaSTa hotA hai ki ina pratimAoM kI prANapratiSThA saM. 1157-58 meM kI gaI thii| jahA~ yaha jinAlaya banA huA hai use sthAnIya loga manuA bhAMDa kA TekarA kahate haiM / bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke mukhamaMDala ke cAroM ora AkarSaka AbhAmaMDala banA huA hai va pArzva meM cAMvara Dhorate do indroM kI mUrtiyAM bhI banIM hai / kahate haiM ki vizAla mUrti ke nirmANa hetu zilAkhaMDa pAsa kI caTTAna se liyA gayA thA; jo dharmazAlA ke bAjU meM sthita hai| sabhI jagaha prAyaH bhagavAna zAntinAtha kI pratimA ke dAyeM va bAyeM bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI pratimAyeM hI banIM dekhane ko milatI haiM; kintu isa jinAlaya meM donoM ora bhagavAna supArzvanAtha kI pratimAyeM sthApita haiM; yaha vizeSa dhyAna dene kI bAta hai / isa jinAlaya ke sAmane hI AcArya zrI mAnatuMga svAmI kI prAcIna chatrI banI huI hai; jisameM unake caraNa-cihna prastara zilA para utkIrNa haiM / I ukta maMdira ke darzana ko jAne ke pahale hI dAhinI ora siddha zilA banI huI haiM / yahIM AcArya mAnatuMga sAdhanA kiyA karate the / zilA ke pRSThabhAga meM AcArya zrI kI pratimA svAdhyAya karate huye ukerI gaI hai / isa zilA ke sAmane bhI khaDgAsana meM jina - pratimA sthApita hai| kSetra para yAtriyoM ko rukane ke liye Adhunika dharmazAlAyeM banIM huI haiM; yahA~ sabhI prakAra kI suvidhAyeM upalabdha haiN| isa kSetra ke jIrNeddhAra meM u.pra. lalitapura jile ke grAma bAlAvehaTa nivAsI lAlacanda jaina kA yogadAna bhulAyA nahIM jA madhya-bhArata ke jaina tIrtha = 171
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA; jinakA apara nAma bAbA bhI hai| kSetra sthala para baccoM ke manoraMjana hetu vividha prakAra ke jhUle bhI lagAye gaye haiN| ___ atizaya kSetra digaMbara jaina maMdira ke atirikta bhojapura vizAla ziva maMdira ke liye bhI vikhyAta hai| isa maMdira meM ziva kI vizAla zivapiMDI rakhI huI hai| jo anyatra dekhane ko nahIM miltii| yaha maMdira atyanta kalAtmaka banA huA hai| bhopAla se Ane vAle zraddhAluoM ko bhojapura kSetra sthita jinAlaya ke darzana avazya karanA caahiye| bhiNDa jile ke tIrtha-kSetra ___ 1. barAso- bhiNDa se yaha kSetra lagabhaga 20 kilomITara dUrI para sthita hai adhikAMza pratimAyeM padmAsana mudrA meM haiN| yaha atiprAcIna jaina tIrtha-kSetra va muniyoM kI tapasthalI bhiNDa jile meM sthita hai| yahA~ bhagavAna mahAvIra svAmI kA samavarazaraNa AyA thaa| kucha dUrI para 3vIM zatAbdI se 15vIM zatAbdI ke bIca kI pratimAyeM 3 jinAlayoM meM virAjamAna haiN| pAsa se eka nadI pravAhita hotI hai| maMdiroM ke bIca kI dUrI lagabhaga 6 phalA~ga hai| caraNa-cihna bhI haiN| 2. barahI- yaha caMbala nadI ke kinAre bhiNDa-iTAvA mArga para sthita hai| nadI ke kinAre sthita isa jinAlaya meM 3 vedikAyeM haiN| yahA~ bhI bhagavAna mahAvIra svAmI kA samavazaraNa AyA thaa| 3. pAvaI (ratnAgirI)- bhiNDa se isakI dUrI 20 kilomITara hai| bhiNDa jile meM pAvaI grAma ke samIpa kuvArI nadI ke bIhaNoM meM yaha sthita hai| TIloM para aneka prAcIna maMdiroM ke bhagnAvazeSa par3e huye haiN| khudAI karane para aneka jinAlaya mila sakate haiN| yahA~ IMTa, gAre va cUne se banI tIrthaMkara pratimAyeM bar3I saMkhyA meM maMdira parisara meM rakhIM hai| adhikAMza jinabimba padmAsana mudrA meM AsIna haiN| mUla jinAlaya meM lagabhaga 2 darjana pratimAyeM virAjamAna haiN| pratimAyeM kAphI prAcIna 5vIM se 11vIM zatAbdI ke bIca kI haiN| kSetra jIrNa sthiti meM haiN| isa jinAlaya meM tIna vedikAoM para jina pratimAyeM virAjamAna haiN| kahate haiM yahAM pahale 108 jinAlaya sthita the| bhagavAna neminAtha va candraprabhujI kI pratimAyeM ati manojJa hai| murainA jile ke tIrtha-kSetra siMhoniyA- bhagavAna zAntinAtha kI 16 phITa U~cI va bhagavAna kuMthunAtha va arahanAtha kI 8-8 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM bhavya va AkarSaka pratimAyeM 11vIM zatAbdI kI haiN| bhUgarbha se prApta kula 19 anya pratimAyeM bhI haiN| ___ gvAliyara kilA- hAthI daravAjA va sAsabahU ke maMdira ke bIca jinAlaya saM. 1034 meM banavAyA thaa| kaniMghama ke anusAra mugala kAla meM yahA~ maMdira kI jagaha 172 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ masjida banAI gyii| khudAI karate samaya yahA~ eka kamarA milA hai| jisameM kaI digaMbara mUrtiyAM milI haiN| eka lekha saM. 1165 kA bhI milA hai| kile meM kula 1500 jaina mUrtiyAM haiM jo 6 iMca se lekara 57 phITa taka U~cI haiN| urakhAI daravAje ke bAhara AdinAtha bhagavAna kI mUrti 37 phITa taka UMcI donoM hI mudrAoM meM hai| urakhAI geTa ke bAhara zrI RSabha devajI kI 57 phITa UMcI pratimA sthita hai| yahIM bAyeM samUha meM 40 khaDgAsana, 24 padmAsana, laghupratimAyeM 840, upAdhyAya va sAdhu mUrtiyAM, cAra yakSa va yakSiNI devI-devatAoM kI 12 mUrtiyAM haiN| 4 caitya staMbha bhI bane haiN| isa samUha meM 10 zilAlekha haiN| jo saM. 1510 ke AsapAsa ke haiN| dAyIM tarapha ke samUha meM 47 khaDgAsana va 31 padmAsana, 6 yakSa, 6 caityastaMbha va 3 zilAlekha haiN| kile ke Upara sAsa-bahU ke maMdira tathA telI kA maMdira pahale jaina maMdira the, jo saM. 1093 meM baneM the| ye naMdIzvara dvIpa kI AkRti ke jinAlaya the| telI ke maMdira ke bagala meM bane kamare ko saM. 1844 meM kaniMghama ne pArzvanAtha kA maMdira batAyA hai jo saM. 1108 kA banA thaa| patthara kI bAvar3I para 144 jina-pratimAyeM haiN| sabase bar3I padmAsana pratimA pArzvanAtha bhagavAna kI 37 phITa U~cI hai; jabaki sabase U~cI khaDgAsana pratimA 36 phITa hai| inakA nirmANa saM. 1440-73 ke bIca mahArAjA DUMgara siMha ne karavAyA thaa| manaharadeva- yaha tIrtha DabarA se 19 kilomITara va karahiyA grAma se 8 kilomITara dUra hai| yahA~ 11 jinAlaya the jo aba jIrNa-zIrNa ho cuke haiN| yahAM kI 15 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM sthita pratimA aba sonagira talahaTI meM virAjamAna hai| san 1967 meM mUrti coroM ne yahA~ kI 19 mUrtiyoM ke sira kATa diye the| yahA~ 10-11vIM zatAbdI kI pratimAyeM haiN| pAsa ke grAma meM caityAlaya hai| panihAra-caubIsI jinAlaya, ye bhoyare meM sthita hai| jahA~ dAIM ora kI vedI para 6, sAmane kI para 5 va bAI ora kI vedI para 7 jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| 4 mUrtiyAM khaMDita avasthA meM yahIM rakhI haiN| 2 pratimAyeM pyArelAla ke maMdira mAmA ke bAjAra lazkara meM le jAIM gaI haiN| ye pratimAyeM saM. 1429 kI haiN| yaha gvAliyara zivapurI roDa para gvAliyara se 30 kilomITara dUra haiN| baraI- ye bhI isI mArga para baraI grAma ke samIpa sthita hai| yahA~ cAra garbhagRhoM meM kramazaH tIna 16 phITa U~cI tIrthaMkara pratimA, 18 phITa U~cI khaDgAsana pratimA neminAtha kI, 13 phITa U~cI tIrthaMkara pratimA, va anya aneka kSatigrasta pratimAyeM virAjamAna haiN| . bajaraMga gar3ha yaha atizaya kSetra madhyapradeza rAjya ke gunA jilA mukhyAlaya se mAtra 5 kilomITara kI dUrI para sthita hai| zilpa kalA kI dRSTi se dekhane para thUbauna sthita zAntinAtha jinAlaya, ahAra sthita zAntinAtha jinAlaya jaisA hI yaha vizAla jinAlaya hai| isa prAcIna jinAlaya ko vigata kucha varSoM se nayA rUpa dene kA prayAsa kiyA gayA hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 173
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale yahA~ isa jinAlaya meM bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha, aharanAtha kI bhavya khaDgAsana pratimAyeM hI isa jinAlaya meM pratiSThita thIM / kintu vartamAna meM aba isa jinAlaya meM 5 adhika navIna vedikAoM kA nirmANa kara unameM aneka jinabimba sthApita kiye gaye haiM / prAcIna mUrtiyoM para pAliza karA dI gayI hai| jisase jinAlaya kI prAcInatA para kAphI asara par3A hai| bhagavAna zAntinAtha kI mUrti lagabhaga 18 phITa U~cI haiM jabaki pArzva bhAgoM meM virAjamAna pratimAoM kI U~cAI 10 phITa ke AsapAsa hogI / nemAvara (ravAtaTa) - nirvANa kAMDa meM jisa revA taTa se karor3oM muniyoM ke mokSa jAne kI bAta kahI gaI hai| AcArya zrI vidyAsAgara jI ke anusAra nemAvara vahI siddhakSetra hai / yaha madhyapradeza ke haradA jile meM AtA hai| AcArya zrI ne yahAM narmadA nadI se kucha prAcIna pratimAoM ko khoja nikAlA thA / vartamAna meM yahA~ aneka bhavya naye jinAlayoM kA nirmANa kiyA gayA hai / kArI Torana yaha lalitapura jilAntargata meharonI tahasIla meM AtA hai| grAma kArITorana meM eka atiprAcIna jinAlaya meM aneka khaDgAsana va padmAsana mudrA meM pratimAyeM virAjamAna haiM / samasagar3ha yaha prAcIna tIrtha kSetra madhyapradeza kI rAjadhAnI bhopAla se mAtra 20 kilomITara kI dUrI para sthita hai| yahA~ bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha kI atibhavya va manojJa pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| isI taraha devAsa jile meM puSpagirI eka navodita tIrtha kSetra hai / kurAnA bhopAla ke antarrASTrIya bhoja vimAna tala se 3-4 kilomITara Age kurAnA tIrtha kSetra meM atiprAcIna khaDgAsana mudrA meM lagabhaga 20 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna hai / 174# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthaMkaroM kI janma-bhUmiyA~ janma bhUmi bandai jo koI, naraka pazugati kabhI na hoii| . bAra-bAra bandai jo koI, nizcaya nara-sura gati hI hoii|| 1. ayodhyA- yaha prAcInatama tIrtha-kSetra hai| vartamAna u.pra. rAjya ke pUrvI bhAga meM phaijAbAda nagara se isakI dUrI mAtra 7 kilomITara hai| ayodhyA relve sTezana bhI hai evaM yahA~ antarrAjyIya basa aDDA bhI hai| lakhanaU se ayodhyA kI dUrI lagabhaga 135 kilomITara hai| ilAhAbAda, vArANasI va gorakhapura se ayodhyA kI dUrI kramazaH 160, 192 va 130 kilomITara hai| phaijAbAda se ayodhyA ke liye pratisamaya TaiksiyAM milatI hai| yahA~ tIrtha yAtriyoM ko rukane ke liye rAyagaMja bar3I mUrti jinAlaya meM vizAla dharmazAlA hai| isake alAvA sumatinAtha jinAlaya meM bhI tIrthayAtriyoM ke rukane kI suvidhA hai| jaina dharmAvalaMbiyoM ke liye yaha tIrtha-kSetra vizeSa mahatva rakhatA hai, kyoMki isa dharA para na kevala prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ne janma liyA thaa| balki yaha tIrtha-kSetra anya cAra tIrthaMkaroM kI janmabhUmi bhI hai| caturthakAla ke anta meM ayodhyA nagarI meM prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva jinheM AdinAtha ke nAma se bhI jAnA jAtA hai; ne janma liyA thaa| bhagavAna AdinAtha ke janma ke 9 mAha pUrva se hI unake mahaloM meM daivIya ratna vRSTi hotI rahI thii| janma ke samaya to sArI ayodhyA nagarI meM hI daivIya ratna vRSTi huI thii| aisA hI anya cAra tIrthaMkaroM ke janma ke samaya bhI isa nagarI meM huA thaa| tIrtha yAtriyoM ko rAyagaMja sthita bar3I mUrti jinAlaya se rikzA yA TaiksI kara ayodhyA sthita pAMcoM tIrthaMkaroM kI janmabhUmi ke darzana kara puNya arjita karanA caahiye| ayodhyA nagarI ke viSaya meM yaha dhAraNA hai ki anAdi kAla se yahA~ sabhI 24 tIrthaMkaroM kA janma hotA AyA hai| kAla kA parivartana hone para bhI huMDAvasarpiNI kAla ke kAraNa 5 tIrthaMkaroM kA janma huA hai| kAla kA parivartana hone para bhI naye sire se svAstika cihna se vibhUSita yaha bhUmi svataH prakaTa ho jAtI thii| isI pAvana vasuMdharA para bhagavAna AdinAtha ke alAvA zrI ajitanAtha, zrI abhinaMdana nAtha, zrI sumatinAtha aura zrI anantanAtha bhagavAna ne janma liyaa| yahI vaha pAvana bhUmi hai, jahA~ bhagavAna bAhubalI evaM prathama cakravartI bhagavAna bharata kA janma bhI huA thaa| jJAtavya hai ki inhIM bharata ke nAma para isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| isa nagarI meM rASTranirmAtA, rAmarAjya ke saMsthApaka maryAdA puruSottama bhagavAna rAmacandra jI kA janma bhI huA thaa| ayodhyA ko sAketa, vinItA, kauzala, hariNyA, jayA naMdanI, satyA, cinmayA, anujjhA, audha, rAjitA, aparAjitA, rAmapurI, prathamapurI, avadhara Adi nAmoM se bhI jAnA jAtA rahA hai| pahale jahA~ bhagavAna AdinAtha kA prAcIna maMdira thA; vahA~ masjida banavAI gaI thI; kintu tabhI dillI nivAsI dIvAna kulabhUSaNa zrI kesarI siMha jaina ne ... madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 175
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mugala navAba phaijuddIna se nivedana kiyA ki jahAMpanAha isa sthAna para Adi yugAvatAra bhagavAna RSabhanAtha jI kA janma sthAna thA, ataH isake nIce AdinAtha bhagavAna ke janma sthAna kA smAraka honA caahiye| navAba ne dIvAna se isakA pramANa maaNgaa| taba unhoMne kahA amuka sthAna para khudAI karane se ghI kA eka caumukhI dIpaka, eka sAthiyA va eka nAriyala rakhA milegaa| navAba ke Adeza se khudAI karavAne para vahA~ para ye saba cIjeM rakhI miliiN| taba navAba ne vahA~ bhagavAna AdinAtha jI kA maMdira banavAne kA hukma diyA va zeSa maMdiroM kA jIrNoddhAra kraayaa| varSoM pUrva isa mahAna tIrtha-kSetra kI socanIya dazA ko dekhakara AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja ne isa tIrtha-kSetra ke uddhAra kA saMkalpa liyA va ayodhyA ke rAyagaMja meM 31 phITa U~cI bhagavAna AdinAtha kI kAyotsarga mudrA meM sthita pratimA kI sthApanA krvaaii| jisameM dillI nivAsI seTha pArasadAsa va sAhU zAntiprasAda ne paryApta Arthika sahayoga diyaa| . yahA~ kA vArSika melA bhagavAna RSabhadeva kI janma jayantI caitra vadI navamI ke dina bar3I dhUmadhAma se saMpanna hotA hai| yahA~ sthita janmabhUmiyoM va jinAlayoM kA vivaraNa isa prakAra hai 1. bhagavAna RSabhanAtha janmabhUmi- bhagavAna RSabhanAtha kA yaha janmasthAna bar3I mUrti se lagabhaga 1 kilomITara dUra hai| kabhI yahAM se sarayU nadI bahA karatI thii| yahA~ vartamAna meM eka navanirmita jinAlaya sthita hai| jo prathama tala para sthita hai| isa jinAlaya meM bhagavAna RSabhadeva kI lagabhaga 4 phITa U~cI pratimA virAjamAna haiN| saMgamaramara nirmita yaha zveta varNa kI pratimA ke darzana karane se zraddhAluoM ke mana ko asIma zAnti milatI hai| isI tala para bhagavAna ke caraNoM sahita eka chatrI kA nirmANa kiyA gayA hai| yaha janmabhUmi tulasInagara meM sthita hai| 2. caraNa chatrI zrI ajitanAtha- bhagavAna RSabhanAtha kI janmabhUmi se bhagavAna ajitanAtha kI janmabhUmi kI dUrI lagabhaga 100 kadama hogii| sar3aka se 40-50 phITa haTakara vRkSAvallariyoM se ghire eka parakoTe meM bhagavAna ajitanAtha ke janmasthAna para eka chatrI meM caraNacina bane huye haiN| darzanArthI isa chatrI sthita caraNa-cihnoM ke darzana kara apane ko dhanya mAnate haiN| yaha caraNa-cihna chatrI vaksAriyA TolA muhallA meM tulasInagara meM sthita hai| 3. caraNa chatrI zrI abhinaMdana nAtha- yaha caraNa chatrI bar3I mUrti jinAlaya se lagabhaga 1.5 kilomITara kI dUrI para bastI ke madhya meM sthita hai| yahA~ bhI eka parakoTe ke aMdara sthita chatrI meM bhagavAna zrI abhinaMdana nAtha ke caraNa-cihna virAjamAna haiN| zraddhAlu bhAvavibhora hokara yahA~ ke darzana kara apane ko puNyazAlI mAnate haiN| yaha caraNa chatrI eka TIle kI ora jAne vAlI sar3aka ke kinAre kintu mukhya sar3aka se kucha haTakara hai| yaha caraNa chatrI pAnI kI TaMkI ke pAsa azarphI bhavana caurAhA, surahaTI muhallA meM sthita hai| 4. bhagavAna sumatinAtha jinAlaya evaM caraNa chatrI- yaha bhavya jinAlaya caraNa 176 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ chatrI kaTarA muhallA meM mukhya sar3aka para sthita hai| yahA~ pAsa meM hI eka zvetAmbara jinAlaya bhI hai / yahA~ para parisara meM cAra vedikAoM para zrI jI virAjamAna haiM / prathama mukhya jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha, ajitanAtha va zrI sumatinAtha kI bhavya va ArkaSaka mUrtiyAM virAjamAna hai| ye sabhI pratimAyeM lagabhaga samAna avagAhanA kI 2.5 phITa ke AsapAsa haiM / bhagavAna RSabhadeva kI pratimA kI avagAhanA lagabhaga 3 phITa hai / dUsarI vedikA meM jo AMgana ke bAyIM ora sthita hai| bhagavAna zrI pArzvanAtha, padmaprabhu va candraprabhu kI pratimAyeM virAjamAna haiM / ina pratimAoM kI U~cAI kramazaH 2, 1.5 va 1 phITa hai| sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM virAjamAna haiM va citta ko AkarSita karane vAlI hai / tIsarI vedikA AMgana (prAMgaNa) ke madhya meM sthita hai / yahA~ khaDgAsana meM sthita bhagavAna RSabhadeva va unake putroM bharata va bAhubalI bhagavAna kI pratimAyeM sthApita haiM / bhagavAna RSabhadeva kI pratimA lagabhaga 8 phITa va zeSa do pratimAyeM lagabhaga 6 phITa U~cI bhavya va AkarSaka hai / isa aMtima jinAlaya meM jo AMgana ke dAyIM ora sthita hai, prAcIna pratimAyeM virAjamAna haiM, inameM kucha pratimAoM para prazastiyAM va sthApanA kI tithi aMkita nahIM hai / jisase yaha pratIta hotA hai| ki yaha atiprAcIna hai| eka mUrti para saM. 1548 aMkita hai / ye sabhI pratimAyeM 1-2.5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM virAjamAna jinake darzana pUjana se zraddhAluoM ke pApa dhula sakate haiM / 1 AMgana ke madhya meM bhagavAna sumatinAtha ke caraNa cihna eka chatrI meM sthita haiM / yahI bhagavAna sumatinAtha kI janmabhUmi mAnI jAtI hai / 5. janmabhUmi bhagavAna zrI anantanAtha - jainadharma ke 14veM tIrthaMkara bhagavAna zrI anantanAtha jI kA janma yahIM huA thA / yaha atisuMdara sthAna sarayU nadI ke taTa para sthita hai| yahA~ Akara zraddhAluoM kI sArI thakAna dUra ho jAtI haiM va unakA mana-mayUra khuzI se jhUma uThatA hai / anupama prAkRtika saundarya ke madhya sthita yaha sthAna ati suMdara hai / isake eka ora suMdara vizAla bagIcA hai; to dUsarI ora kala-kala nAda karatI sarayU nadI hai / isa sthAna kI prAcInatA yahA~ sthita aneka RSiyoM va tIrthaMkaroM ke prAcIna caraNoM se svataH siddha hai / yahAM eka vizAla cabUtare para sthita chatrI meM bhagavAna anantanAtha jI ke prAcIna caraNa kamala sthita haiM / yahIM chatrI ke bAyIM ora eka kakSa meM saptaRSioM ke caraNa-cinha sthita haiM; jo atiprAcIna haiN| mUla chatrI ke dAyIM ora eka anya kakSa meM bhagavAna RSabhadeva kI do putriyoM brAhmI va suMdarI ke caraNa - cihna sthita haiN| saMbhavataH AryikA dIkSA ke bAda yahIM ina donoM ne ghora tapa kara strI paryAya kA hamezA ke liye chedana kiyA thaa| itanA hI nahIM, isake Age eka anya kakSa meM 12 tIrthaMkaroM va 7 anya ke bhI prAcIna caraNa-cihna sthita haiN| pAsa meM sthita eka sarakArI udyAna meM 21 phITa U~cI eka bhavya va manorama pratimA padmAsana meM bhagavAna RSabhadeva kI virAjamAna hai| isa pratimA ke Upara chAyA nahIM hai va khule sthAna meM virAjamAna hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha 177
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. bar3I mUrti jinAlaya- ayodhyA ke rAyagaMja sthita eka vizAla parisara meM yaha bhavya va ArkaSaka jinAlaya sthita hai| yahA~ kula milAkara tIna pRthaka-pRthaka jinAlaya bane huye haiN| mukhya jinAlaya ke bAyIM ora tIna caubIsI jinAlaya sthita haiN| isa jinAlaya meM bharatakSetra kI bhUta, vartamAna va bhaviSya kI tIna caubIsI nirmita kI gaI hai| yaha eka kamalAkAra AkRti para sthita hai| maMdira meM parikramApatha bhI hai| mukhya jinAlaya ke dAyIM ora bhagavAna zrI RSabhadeva kA samavazaraNa maMdira sthita hai| isa jinAlaya meM bhagavAna ke samavazaraNa kI racanA kI gaI hai| yaha jinAlaya AkRti meM golAkAra hai| jisase jinAlaya kI parikramA kI jA sakatI hai| samavazaraNa ke madhya meM zIrSa para bhagavAna RSabhanAtha kI cAroM dizAoM meM pratimAyeM virAjamAna haiN| mukhya daravAje ke sAmane sthita isa bhavya va vizAla jinAlaya meM bhagavAna RSabhanAtha kI 31 phITa U~cI saMgamaramara se nirmita bhavya va AkarSaka pratimA kAyotsarga mudrA meM pratiSThita hai| yaha pratimA uttara bhArata kI vizAlatama pratimA hai| isake bAyIM ora evaM dAyIM ora kucha dUrI para 3-3 phITa U~cI tIrthaMkaroM kI kha gAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| ye sabhI pratimAyeM lagabhaga 4-4 phITa U~cI va ati suMdara haiN| ye pratimAyeM bhagavAna zrI dharmanAtha, candraprabhu, ajitanAtha, abhinaMdana nAtha, sumatinAtha va zrI anantanAtha bhagavAnoM kI haiN| isa jinAlaya ke prathama tala para bhI do vedikAyeM sthita haiN| ye vedikAyeM kramazaH bAyeM va dAyeM kinAroM para sthita haiM; jinameM kucha prAcIna choTI-choTI pratimAyeM rakhI huI haiN| eka vedikA para ratnamayI pratimA bhI virAjamAna hai| - zraddhAluoM ko isa mahAna va prAcInatama janmabhUmiyoM ke darzana avazya karanA cAhiye va puNya lAbha lenA caahiye| yahA~ darzanArthiyoM ke bhojana kI bhI vyavasthA hai| ayodhyA meM vaise to saiMkar3oM darzanIya sthala haiN| kyoMki yahA~ kA kaNa-kaNa pavitra hai| phira bhI rAmakoTa muhallA sthita rAmajanmabhUmi, hanumAnagar3I, dazarathamahala, lavakuzamahala, lakSmaNa maMdira vizeSa darzanIya haiN| eka bAra jo gayA ayodhyA usakA huA bhalA hai| bhaktoM ko bhagavAna banAne vAlI yahA~ kalA hai|| zrAvastI jaina dharma ke tIsare tIrthaMkara bhagavAna zrI saMbhavanAtha kA janma isI zrAvastI nagarI meM huA thaa| isa nagarI kA apanA alaga aitihAsika mahatva hai| yaha tIrtha-kSetra ayodhyA se 110 kilomITara kI dUrI para sthita hai| ayodhyA se goMDA, balarAmapura hokara zrAvastI jAnA caahiye| yahI vaha pavitra sthAna bhI hai; jahA~ gautamabuddha ko bodhi prApti huI thii| bodhivRkSa yahIM hai| eka parisara se bodhivRkSa ke 178 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha .
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ alAvA purAtatva vibhAga ke saMrakSaNa meM bauddha se saMbaMdhita aneka purAtatvIya mahatva ke smArakoM ke avazeSa sthita haiN| jinameM prAcIna stUpa, bauddha bhikSuoM ke rahane ke AvAsa Adi haiN| zrAvastI meM aneka bauddha maMdira hai; jahA~ pratidina saiMkar3oM dezIvidezI yAtrI Ate rahate haiN| bauddha dharma ke vikAsa ke pUrva zrAvastI jaina bastI thii| yahA~ bhagavAna saMbhavanAtha ne na kevala janma liyA thA; balki yahIM unhoMne dIkSA grahaNa kI thI; aura kevalajJAna bhI unheM yahIM prApta huA thaa| purAtatva vibhAga ke saMrakSaNa meM nagara ke parakoTe ke bAhara eka atiprAcIna jinAlaya ke khaMDahara hai, jisameM zikhara kA AdhA bhAga bhI zeSa hai| zrAvastI meM vartamAna meM pramukha jinAlayoM kA vivaraNa isa prakAra hai___1. bhagavAna zrI saMbhavanAtha jinAlaya- mukhya sar3aka para eka vizAla parisara meM yaha jinAlaya sthita hai| san 1962 ke pUrva yahA~ eka prAcIna jinAlaya sthita thA; jo jIrNa-zIrNa avasthA meM thaa| yahA~ ke vartamAna pujArI ke paradAdA Adi usameM darzana pUjana kiyA karate the| vartamAna meM isa jinAlaya meM bhagavAna saMbhavanAtha kI 5 phITa se bhI adhika U~cI bhavya va manohArI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna hai| inake darzana mAtra se zraddhAluoM kI manokAmanAyeM pUrNa hotI haiN| vedikA para ukta pASANa pratimA ke alAvA bhagavAna zrI pArzvanAtha kI eka anya pASANa pratimA bhI virAjamAna hai| aSTadhAtu kI cAra anya pratimAyeM bhI vedikA para virAjamAna hai vedikA para hI bhagavAna saMbhavanAtha ke tIna caraNa-cihna bhI sthita haiN| vedikA ke pIche kI dIvAla para bahuta hI suMdara DhaMga se bhagavAna saMbhavanAtha ke janma ke pUrva unakI mAtA ko dikhe 16 svapna bhI citrita kiya gaye haiN| 2. dUsarA jinAlaya bhI isI parisara meM sthita hai; jo barmana zailI meM banAyA gayA hai| yaha navIna jinAlaya dekhane meM ati AkarSaka va anya digaMbara jinAlayoM se bilkula alaga hai| jinAlaya ke zIrSa bhAga para (zikhara) cAroM dizAoM meM 4 tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| isa vizAla jinAlaya meM sAmane tIna vedikAyeM sthita haiN| madhya kI vedikA para bhagavAna saMbhavanAtha kI AkarSaka va prabhAvotpAdaka pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA va jinAlaya kI zeSa adhikAMza pratimAyeM saMgamaramara se nirmita haiN| yaha pratimA lagabhaga 4-4.5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM hai| cAra anya pratimAyeM bhI isI vedikA para virAjamAna hai| isa vedikA ke bAyeM hAtha kI ora bhagavAna bharata va dAyeM hAtha kI ora bhagavAna bAhubalI kI kAyotsarga mudrA meM lagabhaga 6 phuTa U~cI AkarSaka pratimAyeM virAjamAna hai| isI jinAlaya meM zeSa tIna ora dIvAloM para choTI-choTI vedikAyeM banAkara caubIsI kA nirmANa kiyA gayA hai| isa caubIsI meM vartamAna kAla ke caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM alaga-alaga virAjamAna hai| pratyeka jinabimba kI U~cAI 1.5 phITa eka samAna hai va sabhI padmAsana mudrA meM AsIna hai| ___ 3. atiprAcIna jinAlaya-zahara ke prAcIna parakoTe ke bAhara kintu uparokta madhya-bhArata ke jaina tIrtha- 179
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlayoM se lagabhaga do kilomITara dUra purAtatva vibhAga ne eka prAcIna jinAlaya ke avazeSoM ko khoda nikAlA hai| purAtatva ke anusAra yahA~ bhagavAna saMbhavanAtha kA vizAla jinAlaya thaa| purAtatva ke anusAra hI khudAI meM isa jinAlaya se lagabhaga eka darjana se adhika prAcIna jinabimba prApta huye the| inameM se eka prAcIna jinabimba samIpastha jilA mukhyAlaya baharAica ke jina maMdira meM virAjamAna haiN| aisA pratIta hotA hai ki vartamAna mUla jinAlaya bhagavAna zrI saMbhavanAtha kA janmasthAna thA; jo bastI ke aMdara thaa| tathA bastI va parakoTe ke bAhara sthita jinAlaya kA sthAna bhagavAna ke dIkSA tathA kevalajJAna prApti kA sthAna thA; yoMki dIkSA ke liye tIrthaMkara bihAra kara nagara ke bAhara sthita udyAnoM meM dIkSA liyA karate the| yahA~ yAtriyoM kA svAgata mukhya sar3aka para sthita vizAla praveza dvAra karatA hai; jisake Upara eka ghor3e para rAjakumAra zrI saMbhavanAtha ko baiThA huA pradarzita kiyA gayA hai| samIpa hI zvetAmbara jinAlaya bhI sthita hai| yAtriyoM kI suvidhA ke liye isa pAvana punIta tIrtha-kSetra para sabhI Adhunika suvidhAyeM upalabdha haiN| yAtriyoM ke Thaharane ke liye vizAla dharmazAlA banI huI hai va yahA~ yAtriyoM ke bhojana kI bhI suMdara vyavasthA hai| yAtriyoM ko aise pAvana punIta bhagavAna saMbhavanAtha ke janmasthAna ke darzana avazya karanA cAhiye va apanA jIvana sArthaka kara aise janmasthaloM kI surakSA ke liye paryApta mAtrA meM khule dila se dAna kara bhI apanA jIvana saphala banAnA caahiye| kauzAmbI ilAhAbAda se 40 kilomITara dUrI para phaphIsA gAMva ke samIpa prAcIna nagarI kauzAmbI sthita thii| yahA~ chaThe tIrthaMkara bhagavAna zrI padmaprabhu svAmI kA janma huA thaa| isa tIrtha-kSetra para yAtriyoM ke rukane va bhojana Adi kI sabhI vyavasthAyeM rahatI haiN| yahA~ bhagavAna ke cAra kalyANaka huye the| vizAla parisara meM yahA~ bhavya jinAlaya sthita hai| vArANasI vArANasI.va usake AsapAsa sthita cAra tIrthaMkara bhagavaMtoM ke janma sthAna haiN| yaha pAvana nagarI prAraMbha se hI pavitra bhUmi rahI hai| sAtaveM tIrthaMkara bhagavAna zrI supArzvanAtha svAmI kA janma sthAna isa nagarI ke bhadenIghATa sthAna para hai| yahIM Apake garbha, janma va dIkSA kalyANaka saMpanna huye| isa sthAna para vartamAna meM eka vizAla parisara meM bhavya va manojJa jinAlaya sthita hai; jisameM bhagavAna zrI supArzvanAtha virAjamAna haiN| vedikA para anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 180 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ para pUjya zrI gaNeza prasAda jI varNI ne eka rupaye ke 64 posTa kArDa kharIda kara va unheM hAtha se likhakara deza ke 64 jaina dAtAoM ke pAsa bhejA thA aura bhagIratha varNI kI sahAyatA se syAdvAda mahAvidyAlaya kI sthApanA kI thii| isa saMsthA ke varNI jI saMsthApaka the aura usake vidyArthI bhI rhe| yaha eka aisA mahAvidyAlaya rahA hai jisane deza va samAja ko bar3e-bar3e jaina vidvAnoM-paM. pannAlAla jI sAhityacArya, paM. phUlacanda zAstrI, kailAzacandra Adi ko paidA kiyaa| jinhoMne Age calakara jainadharma kA saMdeza deza-videza ke kone-kone taka pahu~cAyA aura abhUtapUrva jAgaraNa jaina samAja meM paidA kiyaa| yahA~ se hama vArANasI ke bhelUpura sthAna para pahuMcate haiN| yaha pAvana punIta sthAna teIsaveM tIrthaMkara bhagavAna zrI pArzvanAtha kI janmabhUmi hai| yahA~ pArzvanAtha digaMbara jaina maMdira meM bhagavAna zrI pArzvanAtha svAmI kI bhavya, AkarSaka va manojJa pratimA virAjamAna haiN| sAtha hI yahIM padmAvatI mAtA apane zirobhAga para bhI bhagavAna zrI pArzvanAtha ko virAjamAna kiye sthita haiN| yahA~ bhagavAna pArzvanAtha svAmI . ke garbha, janma va tapa kalyANaka saMpanna huye the| yahIM para eka bhavya mAnastaMbha va suvidhAsaMpanna jainadharmazAlA hai| varANasI se 7 kilomITara dUra sthita sAranAtha kA nAma hI tIrthaMkara zrI zreyAMsanAtha jI ke nAma para par3A hai| sAranAtha jise pahale siMhapurI ke nAma se jAnA jAtA thA, meM vizvaprasiddha stUpa ke samIpa hI bhagavAna zrI zreyAMsanAtha kI janmabhUmi para eka jinAlaya sthita hai| yahA~ bhI bhagavAna ke prathama tIna kalyANaka saMpanna huye the| jinAlaya meM bhagavAna zreyAMsanAtha kI bhavya va ArkaSaka pratimA virAjamAna hai| bhagavAna zrI candraprabhu kA garbha va janma kalyANaka sthAna banArasa se 13. va sAranAtha se 10 kilomITara dUra gaMgA taTa para sthita hai| isa suramya va manohArI bhU-bhAga para vartamAna meM eka vizAla prAcIna jinAlaya sthita hai, jisameM bhagavAna zrI candraprabhu kI sakala kaSTahArI jIvoM, ko AnaMda pradAna karane vAlI pratimA virAjamAna hai| kAkiMdI - - yaha prAcIna nagarI 9veM tIrthaMkara bhagavAna zrI puSpadanta kI janmabhUmi hai| yahAM bhagavAna zrI puSpadanta ke garbha, janma va tapa kalyANaka saMpanna huye the| vartamAna meM yaha nagarI uttara pradeza rAjya ke devariyA jile meM sthita hai| gorakhapura se kAkiMdI tIrtha-kSetra pahu~cate haiN| gorakhapura se kAkiMdI tIrtha-kSetra kI dUrI lagabhaga 120 kilomITara haiN| yahAM eka vizAla parisara meM sthita jinAlaya meM bhagavAna zrI puSpadanta kI vizAla pratimA virAjamAna hai| inameM se kucha tIrtha-kSetroM kA varNana vistAra rUpa se madhya bhArata ke tIrtha-kSetra meM kiyA gayA hai| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 181
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaddalapura ise aneka nAmoM se jAnA jAtA hai / yaha dillI-bhopAla rela mArga para sthita hai / vartamAna kI vidizA nagarI ke AsapAsa hI bhaddalapura sthita thaa| yahAM 10veM tIrthaMkara bhagavAna zrI zItalanAtha jI ke prathama tIna kalyANaka sampanna huye the / yaha nagarI pavitra betavA nadI ke kinAre sthita hai| nagara meM aneka jinAlaya haiM; kintu 3-4 kilomITara kI dUrI para sthita udayapura kI guphAyeM bhI prAcIna bhaddalapura meM thiiN| yahAM bhI bhagavAna zrI zItalanAtha ke caraNa-cihna va prAcIna jinAlaya haiN| caMpApurI bihAra ke prasiddha zahara bhAgalapura meM sthita caMpApurI tIrtha kSetra 12veM tIrthaMkara bhagavAna zrI vAsupUjya kI garbha, janma, tapa, dIkSA va mokSa sthalI hai| yahA~ para eka bhavya va AlIzAna jinAlaya hai jisakA praveza-dvAra ati manamohaka hai va jisake daravAje para 12 bhavya mar3hiyA banI haiN| bhagavAna zrI vAsupUjya ke caraNa-cihna va pItavarNa jaisI eka vizAla padmAsana pratimA jinAlaya meM aneka jina - pratimAoM ke sAtha virAjamAna haiM / isI jinAlaya meM lagabhaga 20 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM eka bhavya va manojJa pratimA bhagavAna vAsupUjya kI virAjamAna hai / dUsarI ora kAyotsarga mudrA meM hI bhagavAna zrI mahAvIra svAmI kI vizAla pratimA sthita hai| isa mukhya jinAlaya ke bAhara eka anya zikharabaMda jinAlaya meM kAle patthara kI lagabhaga 6-7 phITa U~cI padmAsana mudrA meM bhagavAna vAsupUjya kI manojJa pratimA virAjamAna haiM / yahIM kamaTha ke upasarga ko bhI bar3e hI atizaya pUrNa DhaMga se batalAyA gayA hai| bhavya va AkarSaka caubIsI kA nirmANa bhI kiyA gayA hai / yahI ekamAtra aisI janmabhUmi hai; jahAM unhIM bhagavAna ke pAMcoM kalyANaka huye haiM / kaMpilAjI (kaMpila) 13veM tIrthaMkara bhagavAna zrI vimalanAtha kA yaha pAvana punIta janmasthAna hai / yahA~ kI pAvana dharA para tIrthaMkara zrI vimalanAtha ke cAra kalyANaka huye the / ataH ina nagarI kI pAvana dharA pUjyanIya va vaMdanIya hai / mahasatI draupadI kA janma bhI yahIM huA thA / kapila muni kI yaha tapasthalI rahI hai| bhagavAna pArzvanAtha va mahAvIra svAmI ke samavazaraNa isa pAvana dharA para bhI Aye the / kapila yA kaMpilA sar3aka mArga para sthita hai| yahA~ kA samIpastha relve sTezana kAnapura achanerA mITara geja relve lAina para kAyamagaMja haiN| kAyamagaMja se kaMpilA kI dUrI mAtra 10 kilomITara hai| jo pakkI sar3aka se jur3A hai| kAyamagaMja se kapilA 182 madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye prati samaya TaiksiyAM, tAMge, ikke va baseM milatI haiN| u.pra. va dehalI rAjya parivahana kI baseM bhI kAyamagaMja, aiTA, pharukhAbAda, alIgar3ha, AgarA va dehalI se yahA~ AtI haiN| AgarA se aiTA hokara bhI yahA~ pahu~cA jA sakatA hai| AgarA, kAnapura va dillI se kapilA kI dUrI kramazaH 150, 180 va 325 kilomITara hai| yaha janmasthalI gaMgA nadI ke suramya taTa para sthita hai| vedoM va purANoM meM isa nagarI kA aneka sthAnoM para varNana milatA hai| yahA~ eka aghAtiyA TIlA hai| kahA jAtA hai ki yahIM bhagavAna vimalanAtha ko kevalajJAna kI prApti huI thii| vAstava meM yahAM pahale digaMbara jaina maMdira thaa| khudAI karane para usake bhagnAvazeSa prApta ho sakate haiN| pahale paurANika kAla meM akhaNDa pAMcAlya rAjya kI rAjadhAnI kAmpilya hI thii| yahA~ caitra kRSNa amAvasyA se tIna dina kA tathA kvAra kI kRSNapakSa amAvasyA se bhI tIna dina taka jaina melA lagatA hai| yahAM eka vizAla parisara meM eka bhavya va AlIzAna digaMbara jaina maMdira sthita hai| jisameM 11 jagaha darzana haiN| jinAlaya lagabhaga 2 mITara U~cI jagatI para banA hai| jisakA apanA vizAla praveza dvAra hai| jinAlaya meM sthita vedikAoM Adi kA vivaraNa isa prakAra hai 1. vizAla mAnastaMbha- jinAlaya meM praveza karate hI dAyIM ora mukhya praveza dvAra ke pAsa yaha bhavya mAnastaMbha 45 phITa U~cA hai; jisake cAroM ora tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiN| mAnastaMbha meM kula 8 jinabimba sthita haiN| 2. bar3I pratimA- mAnastaMbha ke ThIka sAmane lagabhaga 15 phITa U~cI vizAla bhavya va AkarSaka bhagavAna zrI vimalanAtha kI manohArI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna hai| yaha pratimA kAle pASANa se nirmita haiM va navIna hai| 3. caubIsI- isa pratimA ke darzana karane ke bAda zraddhAlu caubIsI jinAlaya pahuMcatA hai| yahA~ Amane-sAmane 12-12 jinabimba kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| sabhI pratimAyeM samAna AkAra, prakAra va laMbAI kI haiM va manohArI haiN| kAyotsarga mudrA meM sthita caubIsI deza ke kama sthAnoM para hI hai| _4. caraNa-cihna- Age praveza karane para eka cabUtare para bhagavAna vimalanAtha ke.prAcIna caraNa sthApita haiN| yaha caraNa isI jinAlaya kI nIMva khodate mukhya dvAra ke pAsa zraddhAluoM ko prApta huye the| ina caraNoM ke darzana mAtra se mana praphullita ho jAtA hai| 5. caraNa chatrI-Age eka anya parisara meM praveza karane ke pUrva zraddhAluoM ko eka caraNa chatrI meM sthita bhagavAna ke caraNa-cihnoM ke darzana hote haiN| ____6. chatrI ke pAsa hI eka bhavya vedikA para tIna jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| jinameM madhya meM sthita bhagavAna vimalanAtha va usake pArzva bhAgoM meM virAjamAna bhagavAna zAntinAtha jI evaM munisuvratanAtha kI pratimAyeM virAjamAna haiN| bhagavAna vimalanAtha kI pratimA padmAsana meM hai, jabaki anya do pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM haiN| vedikA para do anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 183
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. Age hameM bAyIM ora sthita dUsarI vedikA para bhagavaMtoM ke darzana hote haiM / yahA~ bhI madhya meM bhagavAna vimalanAtha kI padmAsana mudrA meM pratimA virAjamAna haiM, jabaki pArzva bhAgoM meM bhagavAna AdinAtha va bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimAyeM virAjamAna haiM / vedikA para 4 anya tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiM / isa vedikA kI sabhI pratimAyeM padmAsana mudrA meM AsIna haiN| 8. praveza dvAra ke sAmane 3 vedikAyeM banI huI haiM / bAyIM ora sthita vedikA para prathama tIrthaMkara bhagavAna AdinAtha kI pratimA virAjamAna haiM / vedikA para 6 anya tIrthaMkara pratimAyeM bhI virAjamAna haiM, eka pratimA para prazasti nahIM hai| na hI pratIka cihna sthita haiM / jisase yaha pratimA atiprAcIna pratIta hotI hai| isase siddha hotA hai ki yaha jinAlaya atiprAcIna hai| jisakA samaya-samaya para jINoddhAra hotA rahA hai / 9. zraddhAlu aba jinAlaya ke sabase mahatvapUrNa bhAga meM madhya vedikA ke sAmane pahu~catA hai; jahA~ gaMgA nadI ke jala se udbhUta prApta huI pratimAyeM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM ati atizayakArI, manamohaka va bhavya haiM / vedikA para madhya meM jinAlaya ke mUlanAyaka bhagavAna zrI vimalanAtha virAjamAna haiM / yaha pratimA caoNkaleTI ( katthaI varNa kI) raMga kI padmAsana mudrA meM muskarAtI pratIta hotI hai / isa pratimA ke bAla guccha haiM va Upara coTI ke rUpa meM dikhAI par3ate haiM / pratimA ke karNa kandhoM ko sparza karate haiM / mUlanAyaka ke bAyIM va dAyIM ora prathama va aMtima tIrthaMkara bhagavaMto kI padmAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| eka pratimA ke pAdamUla meM prazasti, cihna va nirmANa kAla bhI aMkita nahIM hai| zraddhAlu yahAM Akara bhAvavibhora ho jAte haiM aura unakA yahAM se haTane ko mana nahIM karatA / manokAmanAoM ko pUrNa karane vAlI ina prAcIna pratimAoM ke darzana karane mAtra se pApa naSTa hote haiM / vedikA para do anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiM / 10. madhya vedikA ke dAyIM ora sthita manohArI vedikA para kula 7 pratimAyeM virAjamAna haiM / vedikA ke madhya meM AsIna pratimA bhagavAna vimalanAtha kI hai jo akalpanIya rUpa se ati kalAtmaka va kAyotsarga mudrA meM sthita hai / . 11. isa vedikA para bhI kula 7 jinabimba sthApita haiM, jinameM madhya meM virAjamAna pratimA bhagavAna vimalanAtha kI hai / isa vedikA para pratiSThApita pratimAyeM padmAsana mudrA meM sthita hai isa taraha isa kSetra ke darzana kara darzanArthiyoM kA mana mayUra nAca uThatA hai va unheM punaH isa kSetra ke darzana karane ke lie Ane ko prerita karatA hai / kSetra para Adhunikataka sabhI suvidhAoM yukta dharmazAlA maujUda hai / yahA~ yAtriyoM ko rukane va bhojana pAnI kI samucita vyavasthA bhI upalabdha hai| yahAM sarakArI atithi gRha bhI hai / jisameM zraddhAlu ruka sakate haiN| zraddhAluoM ko cAhiye ki ve isa pAvana punIta bhagavAna vimalanAtha kI cAra kalyANaka saMpanna bhUmi va kSetra ke darzana kara apane Apa ko kRtArtha kareM va kSetra ke vikAsa meM apanA yogadAna deM / 184# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnapurI jainadharma ke 15veM tIrthaMkara bhagavAna zrI dharmanAtha kA janmasthAna phaijAbAdalakhanaU roDa para phaijAbAda se 17 kilomITara dUra sthita grAma sohAvala ke pAsa rAI thAnA kotavAlI se mAtra 1.5 kilomITara dUrI para sthita hai / ratnapurI nAmaka yaha sthala grAma meM sthita muslima AbAdI se ghirA hai / yahA~ grAma meM praveza karane para sabase pahale zvetAmbara jinAlaya dikhAI par3atA hai| isa jinAlaya ke pazcAt eka saMkIrNa galI se hama prAkRtika sauMdarya se paripUrNa sthala para pahuMcate haiN| yaha sthala eka TIlA hai jisakI khudAI karane para bhagavAna dharmanAtha kI janmabhUmi se saMbaMdhita purAtatva sAkSya mila sakate haiN| isI TIle se kalakala nAda karatI suramya sarayU nadI ko pravAhita hote dekha kara mana ko asIma zAnti milatI hai va ati AnaMda kI anubhUti hotI hai| bhagavAna dharmanAtha jinAlaya- isI TIle ke pAsa bhagavAna zrI dharmanAtha kI janmabhUmi para eka vizAla parisara meM bhagavAna dharmanAtha kA bhavya jinAlaya sthita hai| isa jinAlaya meM atizayakArI, bhavya va manohArI bhagavAna dharmanAtha kI vajra cihna yukta tIna phITa se adhika U~cI pratimA padmAsana mudrA meM virAjamAna haiM; jinake darzana karate hI hRdaya kamala khila jAtA hai va darzanArthI kA yahA~ se haTane kA mana nahIM krtaa| jinAlaya meM sthita isa ekamAtra vedikA para bhagavAna dharmanAtha kI pratimA ke atirikta lagabhaga eka phITa U~cI bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA bhI virAjamAna hai| isake alAvA vedikA para bhagavAna dharmanAtha, zAntinAtha kI anya pratimAyeM bhI virAjamAna haiM vedikA para eka anya pratimA virAjamAna haiM; jisa para pratIka cihna aMkita nahIM hai / yahIM vedikA ke pAsa bhagavAna dharmanAtha ke aSTadhAtu nirmita caraNa bhI sthApita haiM / yahI bhagavAna dharmanAtha kI janmabhUmi mAnI jAtI hai / vedikA ke samIpa hI mAtA padmAvatI devI kI do mUrtiyAM bhI virAjamAna hai| / 1 caraNa chatrI - yaha chatrI jinAlaya se lagabhaga 500 kadama kI dUrI para pavitra sarayU nadI ke kinAre sthita hai| yaha chatrI U~cAI para eka choTe se TIle para avasthita hai / isa chatrI meM bhagavAna dharmanAtha ke caraNa sthApita haiM / yahIM eka zilAlekha meM bhagavAna ke garbhakalyANa kA varNana hai / caraNa - cihna eka se 1.5 mITara U~cAI para sthita hai| isa caraNa vedikA ke bAIM ora bhI eka zilAlekha vAlukA patthara kI caTTAna para khudA huA hai| jisameM ratnapurI nagarI kA nAma bhagavAna dharmanAtha ke sAtha khudA hai / yaha zilAlekha eka purAne zilAlekha ke sthAna para (jo kAlavaza naSTa ho gayA thA / ) saM. 1839 meM punaH lagAyA gayA thA / ayodhyA Ane vAle darzanArthioM ko bhagavAna dharmanAtha kI janmabhUmi ke darzana kara avazya puNya lAbha lenA cAhiye va tIrtha ke vikAsa hetu yathocita madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 185
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna bhI denA caahiye| phaijAbAda se sohAvala grAma va ranAI thAnA kotavAlI taka ke laye hamezA TaiksiyAM upalabdha rahatI hai| ranAI thAnA ke bagala se jisake kinAre eka zAsakIya vidyAlaya bhI hai; ratnapurI ko eka sar3aka jAtI hai| yahA~ se ratnapurI mAtra 1.5 kilomITara dUra hai| yAtriyoM ko sohAvala grAma yA ranAI thAne se ratnapurI pahu~cane ke liye rikze milate haiN| mukhya saDaka se yahA~ taka paidala bhI jAyA jA sakatA hai| yAtriyoM ko yahA~ rukane ke liye dharmazAlA kI suvidhA bhI upalabdha hai| hastinApura yaha tIrtha-kSetra u.pra. ke meraTha zahara se 30 kilomITara dUrI para sthita hai| dillI se hastinApura kI dUrI lagabhaga 100 kilomITara hai| dillI va meraTha se yahA~ ke liye sIdhI baseM milatI haiN| yahA~ yAtriyoM ko Thaharane ke liye sarvasuvidhA-yukta dharmazAlAyeM vidyamAna haiN| yAtriyoM ke bhojana kI yahA~ samucita vyavasthA hai| isa dharA para 16veM tIrthaMkara bhagavAna zrI zAMtinAtha, 17veM tIrthaMkara bhagavAna zrI kuMthunAtha evaM 18veM tIrthaMkara zrI arahanAtha jI ne janma liyA thaa| yaha vaha pavitra sthAna hai| jahA~ kAmadeva va cakravartI rahe bhagavAna zrI zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha ke pahale tIna kalyANaka saMpanna huye the| yahA~ aneka vizAla jinAlaya haiN| basa sTeNDa ke pAsa prAcIna jinAlaya sthita haiN| isa sthAna se lagabhaga 2 kilomITara kI dUrI para jaMgaloM se ghire prAkRtika vAtAvaraNa meM nasiyA jI haiN| sar3aka kinAre sthita nasiyA meM bhagavAna zrI kuMthunAtha va arahanAtha jI ke caraNa-cihna virAjamAna hai| jabaki yahA~ se aura 500 gaja kI dUrI para eka anya nasiyA jI meM bhagavAna zrI zAMtinAtha ke caraNa-cihna sthita haiN| yahAM eka bhavya jinAlaya kA nirmANa lagabhaga pUrNatA kI ora hai| basa sTeNDa ke pAsa sthita jinAlayoM kA vistRta vivaraNa isa prakAra hai yahA~ jaMbUdvIpa, sumeruparvata kI racanA, trikAla caubIsI jinAlaya, kamala maMdira, trimUrti jinAlaya, pahAr3I para bhagavAna zAntinAtha, kuMthunAtha va arahanAtha jinAlaya; prAcIna jinAlaya Adi pramukha darzanIya hai| eka vizAla TIlenumA AkRti meM trikAla caubIsI kI bhavya saMracanA hai| sarvocca bhAga para ati manohara bhagavAna AdinAtha kI vizAla padmAsana pratimA virAjamAna haiN| isa tIrtha-kSetra para gaNinIpramukha viduSI AryikA zrI jJAnamati mAtA jI kA sAnnidhya prAyaH upalabdha rahatA hai| ApakI hI preraNA ke pariNAmasvarUpa yaha tIrtha-kSetra dinoM-dina unnati ke zikhara kI ora agrasara ho rahA hai| 186 - madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithilApurI 19veM tIrthaMkara bhagavAna zrI mallinAtha evaM 21veM tIrthaMkara zrI neminAtha kI janmabhUmi purANoM ke anusAra baMgadeza meM sthita thI / jisakA sahI-sahI patA abhI. taka nahIM cala pAyA hai| hA~, kucha jaina vidvAna vartamAna nepAla kI sImA para sthita janakapurI ko hI mithilApurI mAnate haiN| yahAM uparokta tIrthaMkaroM ke garbha, janma va tapa (dIkSA) kalyANaka saMpanna huye the / isa nagarI kI sahI sthiti jJAta karanA zodha kA viSaya haiN| rAjagRhI yaha vaha prasiddha tIrtha kSetra hai, jahAM bhagavAna mahAvIra svAmI kA samavaraNa aneka bAra AyA thA / yahA~ ke rAjA zreNika bhagavAna mahAvIra svAmI ke ananya bhakta the / rAnI celanA ne rAjA zreNika ko sahI rAha dikhAI thI / yaha tIrtha kSetra kaI kilomITara ke kSetra meM vistRta hai| yahAM cAra pahAr3iyoM para atiprAcIna digaMbara jaina maMdira sthita hai / yahI vaha pavitra nagarI hai; jahAM 20veM tIrthaMkara bhagavAna zrI munisuvratanAtha ke garbha, janma va tapa kalyANaka saMpanna huye the| yahAM bhagavAna munisuvratanAtha kA vizAla va bhavya jinAlaya hai| eka staMbha (mAnastaMbhanumA AkRti) para cAroM ora bhagavAna zrI munisuvratanAtha kI pratimAyeM sthita haiN| zahara meM bhI kucha prAcIna jinAlaya sthita haiM / yahIM vipulAcala parvata para bhagavAna mahAvIra svAmI kI prathama dezanA huI thI va unakA samavazaraNa AyA thA / isI sthala para isa upalakSya meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke avasara para eka vizAla bhavya va vAstuzilpa ke liye prasiddha jinAlaya kA nirmANa kiyA gayA hai| jisake bhItara sIr3hiyoM ke mArga se Upara taka jAkara cAroM dizAoM meM sthita bhagavAna mahAvIra kI pratimA ke darzana kiye jAte haiM aura jisakI parikramA tIrthayAtrI bar3e hI bhaktibhAva se kiyA karate haiM / zaurIpura (baTezvara ) u.pra. ke zikohAbAda se isa tIrtha kSetra kI dUrI 14 kilomITara kI hai / u.pra. ke hI iTAvA se vAha hokara isa tIrtha kSetra kI dUrI 50 kilomITara hai| madhyapradeza . ke bhiNDa nagara se yaha tIrtha kSetra 80 kilomITara kI dUrI para sthita hai tathA AgarA se bhI isa tIrtha kSetra kI dUrI 80 kilomITara haiM / yaha tIrtha kSetra yamunA nadI ke kinAre ati ramaNIka TIle jaisI bhUmi para sthita hai| yamunA kinAre hI hiMduoM kA pavitra tIrtha baTezvara sthita hai; jahA~ sau se adhika zivaliMga sthApita haiM / baTezvara madhya-bhArata ke jaina tIrtha # 187
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bhI eka vizAla jinAlaya sthita hai| jisake UparI tala para tIna vizAla vediyAM haiM, jinameM sau se adhika jina-pratimAyeM virAjamAna haiN| yahA~ se zaurIpura kI dUrI mAtra 2.5 kilomITara kI hai| yamunA kinAre yaha pavitra kSetra hI 22veM tIrthaMkara bhagavAna zrI neminAtha svAmI kI garbha va janmabhUmi hai| isa pavitra bhUmi para bhagavAna neminAtha kI caraNa chatriyAM bhI sthita haiN| eka vizAla parisara meM do bhavya jinAlaya sthita haiN| prathama jinAlaya meM kAle patthara kI bhagavAna zrI neminAtha kI kAyotsarga mudrA meM ati AkarSaka.va kalApUrNa pratimA virAjamAna haiN| dUsare jinAlaya meM tIna vedikAyeM haiM, madhya kI vedikA para padmAsana mudrA meM bhagavAna zrI neminAtha kI lagabhaga 4 phITa avagAhanA kI manojJa mUrti virAjamAna haiN| jisake darzana mAtra se karmoM kA kSaya hotA hai| baTezvara meM yAtriyoM ko rukane ke liye vizAla dharmazAlA bhI sthita hai| pAsa meM prAcIna zvetAMbara jinAlaya bhI sthita hai| baTezvara sthita jinAlaya meM talabhAga meM atizayakArI bhagavAna zrI ajitanAtha kI pratimA virAjamAna hai, yaha pratimA atiprAcIna hai va pASANa khaNDa para utkIrNa padmAsana mudrA meM hai| kuDalapura yaha aMtima tIrtheza bhagavAna zrI mahAvIra svamI kI garbha, janma va dIkSA kalyANaka bhUmi hai| yahA~ eka parisara meM zvetavarNa kI padmAsana mudrA meM lagabhaga 6 phITa U~cI vizAla va manojJa pratimA bhagavAna zrI mahAvIra svAmI kI virAjamAna hai| yahIM jinAlaya ke sAmane sthita cabUtare para bhagavAna zrI mahAvIra svAmI ke caraNa-cihna sthApita haiN| yaha janmabhUmi prAcInatama nAlaMdA ke samIpa eka vRhada parisara meM sthita hai vartamAna meM yaha jhArakhaMDa rAjya meM sthita hai| yahIM para pU. AryikA jJAnamatI mAtAjI ke sadaprayAsoM se naMdhAvarta nAmaka rAjamahala kA nirmANa kiyA gayA hai, jo aMtima tIrthaMkara mahAvIra kI bAla-lIlAoM evaM krIr3AoM kI sthalI rahA hai| 188 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahicchetra pArzvanAtha jahA~ ghora upasarga sahA thA; yaha sthAna vahI hai| kevalajJAna prApta kara pArasa, bhagavana bane yahIM haiN| u.pra. ke barelI jilAntargata AMvalA tahasIla meM rAmanagara kilA sthita ahicchatra pArzvanAtha tIrtha-kSetra jainiyoM kA vaha mahAna tIrtha-kSetra hai; jahA~ zrI pArzvanAtha tIrthaMkara ne ghora upasargoM ko apane karmoM kA phala samajha vItarAgatA dhAraNA kara kevalajJAna prApta kiyA thaa| yaha vaha pAvana dharA hai; jahA~ nAga yoni se dharaNendra- padmAvatI bane devoM ne svargaloka se Akara tIrthaMkara ke Upara ho rahe upasargoM ko dekha apane phaNa se upasarga dUra kiyA thaa| __ isa sthAna ko tikhAla ("AlA") vAle bAbA ke nAma se jAnA jAtA hai vartamAna navIna jinAlaya ke sthAna para hajAroM varSa prAcIna eka jinAlaya thaa| prAcInakAla meM jaba isa jinAlaya kA jIrNoddhAra ho rahA thA, una dinoM rAtri meM maMdira ke pujArI va mAlI ne maMdira ke aMdara kucha kAma karane kI AvAjeM sunI to rAtri meM hI unhoMne maMdira kA tAlA kholA, to yaha dekha unheM Azcarya huA ki vahAM eka dIvAla banI huI hai, jisameM eka Ale "tikhAla" meM bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| nizcita hI ye daivIya racanA thii| tabhI se isakI khyAti 'tikhAla' vAle bAbA ke nAma se ho gyii| san 1975 meM punaH isa jinAlaya kA jIrNoddhAra karAyA gyaa| taba vedikA ko U~cA karane hetu khudAI meM eka jagaha Ale meM dIpaka aura sikkA rakhA milA thaa| jise darzanArthiyoM ke lie eka mahIne taka rakhA gyaa| tatpazcAt vidvAnoM ke kahane para inheM vaisA hI rakha diyA gyaa| yaha tIrtha-kSetra sar3aka mArga para sthita hai| yAtriyoM ko ahicchatra pahu~cane ke liye dillI, AgarA va barelI se Trena dvArA AMvalA yA revatI bahor3Akher3A sTezana para utaranA caahiye| yahA~ se ahicchatra ke liye TaiksiyAM, baseM, ikke Adi hamezA upalabdha rahate haiN| ye sabhI sAdhana sIdhe ahicchatra ke jinAlaya ke sAmane sthita basa sTaiNDa para hI yAtriyoM ko utArate haiN| mathurA, AgarA, alIgar3ha, barelI va dillI se yaha kSetra basa mArga se bhI jur3A hai| kSetra taka pakkA, sar3aka mArga hai| revatI vahor3A kher3A se kSetra kI dUrI 7 kilomITara va AMvalA se lagabhaga 20 kilomITara hai| yahI vaha tIrtha bhI hai| jahA~ vAdIzreSTha, pAtrakesarI muni mahArAja ne 7vIM sadI meM devAgamastrota (Apta mImAMsA) sunakara apane 500 ziSyoM ke sAtha jainadharma svIkAra kiyA thA va jo bAda meM vidyAnaMda jI muni ke nAma se vikhyAta huye| bAda meM Apane hI 8000 zloka pramANa aSTasahastrI graMtha va tatvArtha sUtra para mahAbhASya TIkA likhakara jana-jana kA upakAra kiyaa| yahIM kile meM eka TIle para vizAla va U~cI kursI para pASANa kA eka 7 phITa U~cA staMbha hai; jo bhagna mAnastaMbha kA hissA pratIta hotA hai| khudAI karane para yahA~ prAcIna jinAlaya ke avazeSa va mUrtiyAM prApta ho sakatI haiN| pAsa hI eka anya madhya-bhArata ke jaina tIrca- 189
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kile meM pArzvanAtha nAma kA TIlA bhI hai; jahA~ se nikalI prAcIna jina mUrtiyAM lakhanaU va dillI myUjiyama kI zobhA bar3hA rahIM haiM / isa tIrtha kSetra para yAtriyoM ko nimnAMkita jinAlayoM ke darzana kara puNyalAbha lenA cAhiye mUla vizAla pArzvanAtha jinAlaya - isa vizAla jinAlaya kA nirmANa prAcIna jinAlaya ke sthAna para kiyA gayA hai / jo saM. 1978 kA nirmita hai / yaha sAta zikharoM vAlA bhavya va AkarSaka jinAlaya bhUtala para na hokara prathamatala para sthita hai| isa jinAlaya meM kalApUrNa vibhinna AkRtiyoM vAlI 7 vedikAyeM haiN| 1. tikhAla vAle bAbA mUlanAyaka bhagavAna pArzvanAtha kI vedI- 10vIM sadI meM nirmita Ale (tikhAlA) se prApta bhagavAna pArzvanAtha jI kAle pASANa se nirmita pratimA padmAsana mudrA meM vedikA para jinAlaya ke mUlanAyaka ke rUpa meM virAjamAna haiM / yaha atisakArI pratimA jana-jana ke saMkaToM ko dUra karane vAlI hai / yaha pratimA lagabhaga 1 phITa U~cI hai va pratimA ke sira para sAtaphaNa suzobhita haiM / darzanamAtra se logoM ko asIma zAnti kA anubhava hotA hai va zraddhAluoM ko yahA~ se haTane kA mana nahIM karatA / vedikA para mUla pratimA ke Age caraNa-cihna sthita haiM; jo eka bAlukA patthara para utkIrNa haiM / caraNapAdukA para nimna lekha utkIrNa hai - " zrI mUlasaMghe naidya saMvAye balAtkAragaNe kundakundAcAryanArtha ahicchatra nagare zrI zrI pArzvanAtharcana caraNa pratiSThiApita zrI rastu / " isa zilAlekha se ye spaSTa hai ki isa kSetra para parama pUjya AcArya zrI kundakunda svAmI tapasyA rata rahe haiN| yahAM zraddhAlu ghaMToM baiThakara pratimA ko nihAratA rahatA hai; phira bhI usake nayana tRpta nahIM hote| yaha vedikA jinAlaya ke mukhya dvAra ke ThIka sAmane sthita haiM / 2. yaha vedikA uparokta mUla vedikA ke bAIM ora sthita hai| yaha vedikA tIna suMdara haMso va kamalAkAra AkRti vAlI hai / isa suMdara vedikA para aMtima tIrthaMkara bhagavAna zrI mahAvIra svAmI kI 6 phITa U~cI manohArI pratimA virAjamAna hai / yaha pratimA cAkaleTI raMga vAlI hai| isa pratimA kI zAnta mudrA va vItarAgI chavi dekhate banatI hai| 3. uparokta vedI samAna vedikA para bhagavAna zrI pArzvanAtha kI zyAmavarNa kI 5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM mUrti virAjamAna hai / isa pratimA ke sira para 11 sarpaphaNoM kI phaMNAvalI hai, jo ati AkarSaka hai| yaha vaidikA ke dAyIM ora sthita hai / 4. Age kI vedikA samavazaraNa rUpa hai| isa bhavya va AkarSaka samavazaraNa meM zIrSa bhAga para pArzvanAtha kI cAroM dizAoM meM mukha kiye cAra suMdara padmAsana mUrtiyAM virAjamAna haiN| ye pratimAyeM azoka vRkSa ke nIce virAjamAna haiN| racanA kI pratiSThA san 1990 meM AcArya ajitasAgara jI ke sAnidhya meM huI thii| isa samavazaraNa meM cAra ati suMdara vimAna puSpavRSTi karate dikhAI gaye haiN| isa samavazaraNa kA vizeSa mahatva isaliye hai ki isI kSetra para bhagavAna pArzvanAtha ne 190# madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAna prApti ke bAda samavazaraNa meM virAjamAna hokara prathama dezanA dI thii| isa samavazaraNa ke darzana se vaha yAda tAjI ho jAtI hai| 5. yaha vedikA sAtaphaNI hai jo apane Apa meM anUThI hai va alaukika hai| isa suMdara vedikA para 7 phITa U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI padmAsana mudrA meM pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA ke Upara gyAraha phaNoM vAlI phaNAvalI suzobhita hai| isa pratimA ke darzana karane se aisA AbhAsa hotA hai mAnoM kalAkAra ne saMpUrNa vItarAgatA ko pASANa meM ukera kara sAkAra kara diyA hai| isa vedikA va chaThI vedikA ke bIca mAM padmAvatI devI kI mUrti pratiSThita kI gaI hai| yaha pratimA manamohArI va icchApUrti karane vAlI hai| 6. isa vedikA para 10vIM sadI ke pUrva kI tIna prAcIna manohara pratimAyeM virAjamAna hai| sabhI tInoM pratimAyeM pASANa khaNr3oM para utkIrNa haiN| bAyIM ora sthita pASANa khaMDa para paMca bAlayati kI pratimAyeM utkIrNa haiM va unake madhya phaNAlaMkRta bhagavAna pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA banI huI hai| parikara ke nIce eka yakSa va do yakSaNioM kI pratimAyeM bhI banI hai| inake Upara kAyotsarga mudrA meM 10 iMca AkAra kI tIrthaMkara pratimAyeM utkIrNa haiN| madhya meM sthita phaNAvalI yukta pratimA jo padmAsana mudrA meM hai; bhagavAna pArzvanAtha kI hai| yaha pratimA 2.5 phITa U~cI hai| isa pratimA ke pAdapITha para do siMha hai| dAyIM ora sthita zilAkhaMDa para tIna phITa avagAhanA kI bhagavAna RSabhadeva kI mUrti utkIrNa hai jisake pArzva bhAgoM meM yakSa-yakSiNI bane haiN| bhAmaMDala ke donoM ora hAthI utkIrNa haiN| isake Upara indra hAthoM meM svarNa kalaza liye kSIrasAgara ke pAvana jala se bhagavAna kA abhiSeka karate najara Ate haiN| pratimAoM ke darzana kara mana mayUra prasanna hokara nAcane lagatA hai| isa vedikA para 12 se adhika aura jina-pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| 7. prathamatala para sthita jinAlaya kI yaha aMtima vedikA hai| isa kalApUrNa vedikA para madhya meM sapta phaNAvalI yukta zyAmavarNa kI bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA miTTI ko pakAkara banAI gaI hai| aisI pratimAyeM deza meM kucheka sthAnoM para hI haiN| isa pratimA ke nIce choTI-choTI caubIsa pratimAyeM bhI banIM haiM; jo caubIsI kI pratIka haiN| pratimA ke vakSasthala para zrIvatsa kA cihna suzobhita haiM va kAna kaMdhoM ko sparza karate haiN| bAIM ora bhagavAna pArzvanAtha kI va prAcIna pratimA hai; jo prAcIna jinAlaya meM virAjamAna thI va AtatAiyoM ke AkramaNa ke samaya isa mUrti ko lekara maMdira kA mAlI kaI dinoM taka kuyeM meM chipA rahA thaa| pratimA ke sira para paMcamukhI phaNa haiN| isameM chaha anya tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI utkIrNa haiN| dAyIM ora bhagavAna pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA phaNAvalI sahita virAjamAna hai| yaha pratimA saMgamaramara nirmita hai| isI vedikA para bhU-garbha se prApta do atyanta prAcIna manojJa va kalApUrNa pratimAyeM bhI virAjamAna haiN| jo isa kSetra kI prAcInatA kI pratIka haiN| prathama mUrti aSTadhAtu se nirmita hai va isameM pAMca bAlayati tIrthaMkaroM kI pratimAyeM sthita haiN| dUsarI pratimA tritIrtha hai; madhya-bhArata ke jaina tIrtha - 191
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisameM vAlukA prastara para bhagavAna zAntinAtha, kuMthanAtha va arahanAtha kI pratimAyeM sthita haiN| vedikA para virAjamAna pratimAoM ke darzana kara hRdaya kI kalI-kalI khila jAtI hai| nIce pRthvItala para bhI navanirmita kalA se paripUrNa do bhavya zikharabaMda jinAlaya bane haye haiN| 8. tIsa caubIsI jinAlaya- yaha bhavya va cittAkarSaka jinAlaya gyAraha zikharoM vAlA hai va apane Apa meM anUThA hai| isa jinAlaya kA nirmANa AryikA ziromaNI zrI jJAnamati mAtA kI preraNA se huaa| isa jinAlaya meM dAyIM va bAIM ora 10 kamalAkAra vizAla racanAyeM haiN| ina kamalAkAra racanAoM meM se pratyeka para tIna staroM meM (nIca, madhya va Upara) kamala paMkhur3iyoM para 24-24 tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna haiM jo bhUta, bhaviSyata va vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM kI pratIka haiN| isa taraha 10 kamalAkAra AkRtiyoM para kula 720 jinabimba virAjamAna hai| 10 kamalAkAra AkRtiyAM DhAI dvIpa ke pAMca bharata, pAMca airAvata, kula dasa kSetroM kI tInoM kAloM kI caubIsiyoM ke pratIka haiN| pAMca kamala bAyIM va pAMca kamala dAyIM ora banAye gaye haiN| donoM ke madhya meM sAmane kI dIvAla para atimanojJa 13 phITa 6 iMca U~cI kAyotsarga mudrA meM kAle pASANa se nirmita nAga devatA va phaNAvalI yukta bhagavAna zrI pArzvanAtha kI pratimA ko virAjamAna kiyA gayA hai| jo maMdira kI khUbasUratI meM cAra cAMda lagA detI hai| merI dRSTi meM deza meM anyatra kahIM bhI itanA bhavya, AkarSaka, kalApUrNa va manojJa jinAlaya nahIM hai| 8. bhagavAna pArzvanAtha (padmAvatI-dharaNendra) jinAlaya- isa bhavya jinAlaya kA udghATana 2007 meM gaNinI pramukha AryikA jJAnamatI mAtA jI ke sAnnidhya meM saMpanna huA thaa| isa jinAlaya meM pravezadvAra ke ThIka sAmane 6 phITa U~cI bhavya va manohArI padmAsana meM va kAle pASANa se nirmita phaNAvalI yukta bhagavAna zrI pArzvanAtha kI atimanojJa pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA ke donoM pArzva bhAgoM meM mAM padmAvatI devI va dharaNendra kI ati suMdara pratimAyeM virAjamAna haiN| mAM padmAvatI va dharaNendra kI itanI vizAla pratimAyeM anyatra bahuta kama haiN| rAmanagara sthita anya jinAlaya isa prakAra haiM- jJAna maMdira jI- ahicchetra tIrtha sthAna ke mukhya geTa se sar3aka pAra jJAna maMdira parisara sthita hai| isa parisara meM do jina maMdira sthita hai| parisara meM eka prAcIna va eka navanirmita jinAlaya hai| prathama jinAlaya aMdara kI ora sthita hai| isa jinAlaya meM mUlanAyaka ke rUpa meM 1.5 phITa U~cI padmAsana mudrA meM bhagavAna zrI pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai| vedikA para lagabhaga eka darjana se adhika jinabimba bhI virAjamAna hai| eka navanirmita vizAla jinAlaya meM jo jJAna maMdira ke praveza dvAra ke najadIka hai| bhagavAna zrI pArzvanAtha kI 11.5 phITa U~cI kAyotsarga mudrA meM pratimA ko pratiSThApita kiyA gayA hai| parisara meM dharmazAlA va chAtranivAsa bhI hai| gAMva kA maMdira-kSetra se lagabhaga 500 mITara kI dUrI para gAMva meM eka bhavya 192 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAlaya sthita hai| yaha jinAlaya zikhara yukta haiN| jinAlaya ke garbhagRha meM 4 phITa 3 iMca U~cI bhagavAna pArzvanAtha kI atimanojJa pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA zyAma varNa kI hai| isa pratimA kI vizeSatA yaha hai ki isa mUrti ke zirobhAga para sthita phaNAvalI apratyAzita rUpa se mUrti se pRthaka hai| sAtha hI isa pratimA kI phaNAvalI para nimna zloka bhI likhA hai- ...' anyathAsiddhasAdhyatva, yatra-tatra traveNa kim| nAnyathAsiddhasAdhyatva, yatra-tatra traveNa kim|| isa vedikA para lagabhaga 1.5 phITa avagAhanA kI do padmAsana pratimAyeM jo aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI kI hai; bhI virAjamAna hai vedikA para anya pratimAyeM bhI haiM, jinameM kucha dhAtu nirmita haiN| kahA jAtA hai ki prAtaH, dopahara va sAMyakAla meM pratimA ko dekhane para alaga-alaga rUpa dikhAI par3ate haiN| yaha jinAlaya tIrtha-kSetra kameTI ke adhIna hai| isa tIrtha-kSetra para caitra kRSNa aSTamI se bArasa taka vizAla melA lagatA hai| zrAvaNa zukta saptamI va pauSa kRSNa ekAdazI ko kramazaH bhagavAna kA nirmANa mahotsava va pArzvanAtha jayantI manAI jAtI hai| tIrtha-kSetra para vaha kuAM sthita hai| jisameM mAlI mUrti lekara kaI dinoM taka chipA rahA thaa| kahA jAtA hai ki isa kueM kA jala roga dUra karane kI sAmarthya rakhatA hai| kahA jAtA hai| ki maMdira meM eka vizAla sarpa kA jor3A bhI AtA hai, jo mUla vedikA kI pradakSiNA bhI detA hai| Aja taka isa jor3e ne kisI ko hAni nahIM phuNcaaii| sthAnIya vAsiyoM ke dvArA rAtri meM jinAlaya se ghaNTe bajane Adi kI AvAja AnA bhI batAyA jAtA hai| kSetra para yAtriyoM ke nivAsa hetu sarvasuvidhAyukta dharmazAlAyeM banI huI haiN| kSetra ke bAhara prathama parisara meM kSetra kI kameTI bhojanAlaya bhI saMcAlita karatI hai| mAnastaMbha maMdira se pUrva kI ora eka vizAla, suMdara va manorama mAnastaMbha bhI sthita hai; jisameM zIrSa para cAroM dizAoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI pratimAyeM virAjamAna hai| __ kSetra para 17500 vargaphITa ke vizAla maidAna meM caubIsa zikharoM yukta caubIsI kA nirmANa kArya bhI cala rahA hai| jisameM pratyeka vedikA para 7 phITa 3 iMca U~cI padmAsana pratimAyeM virAjamAna kI jaayeNgii| kamaTha upasarga ko pradarzita karane vAlI AkRtioM kA nirmANa bhI prastAvita hai| zraddhAluoM ko cAhiye ki ve isa kSetra ke avazya darzana kara puNya lAbha kamAyeM va kSetra ke vikAsa meM apanA yogadAna deN| mathurA se hAtharasa, sikaMdarA, kAsagaMja va badAyUM hokara ahickSetra pahuMcA jA sakatA hai| yaha sar3aka mArga hai va mathurA se ahickSetra kI dUrI 210 kilomITara hai| madhya-bhArata ke jaina tIrva. 193
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtha-kSetra jambUsvAmI (mathurA) aMtima kevalI bhagavAna zrI jambUsvAmI ne isI dharA se nirvANa prApta kiyA thaa| yaha tIrtha-kSetra atiprAcIna hai| yahIM kaMkAlI TIle se prAcInatama jaina pratimAyeM va stUpa utkhanna se prApta huye the| vartamAna meM prAcIna jinAlaya ko navIna svarUpa pradAna kiyA gayA hai| pahale yaha tIrtha-kSetra jIrNa-zIrNa avasthA meM thaa| .. yaha tIrtha-kSetra dehalI-bhopAla rela va sar3aka mArga para sthita haiN| yahA~ sthita vizAla jinAlaya va unameM pratiSThApita jina-pratimAyeM kAphI prAcIna va aitihAsika mahatva kI hai| yahA~ kA pramukha jinAlaya bhagavAna zrI jaMbUsvAmI ke tapasthala para sthita hai va prathama tala para sthita hai| isa jinAlaya meM 9 vedikAyeM sthita haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra hai 1. mukhya pravezadvAra ke ThIka sAmane eka vizAla vedikA sthita hai| isa vedikA para atyanta AkarSaka va manojJa bhagavAna zrI ajitanAtha kI vizAla padmAsana mudrA meM AsIna pratimA virAjamAna haiN| isa pratimA ke prati sahaja hI zraddhAluoM kA dhyAna AkarSika hokara kendrita ho jAtA hai| zraddhAluoM ko yahA~ se haTane kA mana nahIM krtaa| yaha jina-pratimA zveta saMgamaramara se nirmita hai va lagabhaga 5 phITa U~cI hai| pratimA ke pIche abhiSeka kA dRzya ati manohArI haiN| indra devatA apane vimAnoM se puSpa varSA karate bhI yahA~ dRSTigocara hote haiN| pratimA ke ThIka sAmane jaMbU svAmI ke caraNa-cihna sthApita haiM; jo prAcIna haiM va bAlU prastara zilAkhaMDa para utkIrNa haiN| inake darzana mAtra se pApoM kA kSaya hotA hai| 2. isa pramukha vedikA ke parikramA-patha meM dIvAloM ke sahAre zeSa anya vedikAyeM sthita haiN| bAyIM ora se parikramA karane para hama sarvaprathama bhagavAna bAhubalI kI vedI ke sAmane pahuMcate haiN| isa vedikA para saMgamaramara nirmita bhagavAna bAhubalI kI pratimA kAyotsarga mudrA meM pratiSThApita hai| bhagavAna bAhubalI kI pratimAyeM sabhI jagaha isI mudrA meM sthita haiN| yaha pratimA kalAtmaka va lagabhaga 2.5 phITa U~cI haiN| zraddhAlu isa vedikA para apane zraddhA-sumana arpita karate huye Age bar3hatA hai| 3. tIsarI vedikA eka bar3e AkAra ke Ale ke rUpa meM hai; jisameM bAlukA prastara para naMdIzvara dvIpa kI racanA ukerI gaI hai| yaha racanA bhI lagabhaga 2.5 phITa U~cI hai| jisake cAroM ora teraha-teraha jina-pratimAyeM banI huI haiN| isa vedikA ke sAmane eka Tebila para padmAsana mudrA meM atimanojJa pratimA virAjamAna haiM; jo bhagavAna munisuvratanAtha kI hai| yaha nayanAbhirAmI pratimA zyAmavarNa kI hai va lagabhaga 2 phITa U~cI hai| 194 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. bAyeM kone para isa cauthI vedikA para kalApUrNa lagabhaga 3 phITa U~cAI kI padmAsana mudrA meM bhagavAna zrI pArzvanAtha kI manojJa pratimA virAjamAna hai| isI vedikA para 6 anya jinabimba pratiSThApita haiM; jo isI siddhakSetra se mokSagati kI prApta huye 6 munirAjoM ke haiN| darzana kara zraddhAlu apane Apako dhanya anubhava karatA hai| 5. candraprabhU vedikA- yaha vedikA bhI eka vizAla Ale ke rUpa meM dikhAI par3atI hai| isa vedikA meM pratiSThApita sabhI tIrthaMkara pratimAyeM dhAtu se nirmita haiN| isa vedikA para virAjI mUrtiyoM meM sabase bar3I mUrti aSTama tIrthaMkara zrI candraprabhu bhagavAna kI hai| ye adhikAMza pratimAyeM kAphI prAcIna tathA aitihAsika mahatva kI haiN| inameM se adhikAMza ke pAdamUla meM prazastiyAM bhI aMkita haiN| adhikAMza pratimAyeM padmAsana mudrA meM sthita hai| pratimAyeM 1 phITa avagAhanA va unase choTI haiN| __6. pArzvanAtha vedikA- yaha vedikA prathama vedikA ke ThIka pIche sthita hai| isa vedikA para virAjamAna tInoM pratimAyeM teIsaveM tIrthaMkara bhagavAna zrI pArzvanAtha kI hai| sabase prAcIna pratimA jisa para saM. 189 aMkita hai, vedikA ke madhya bhAga meM virAjamAna hai| isa vedikA ko atizayakArI kahA jAtA hai| isa vedikA para virAjamAna tIrthaMkaroM bhagavaMtoM kI ArAdhanA se zraddhAluoM kI manokAmanAyeM anAyAsa kI pUrNa hotI dekhI gaIM haiN| isa vedikA para virAjamAna tInoM pratimAyeM padmAsana vItarAgI mudrA meM haiM, va sabhI mUrtiyoM kI avagAhanA lagabhaga samAna (1.5 phITa) hai| 7. isa vedikA para tIna pramukha pratimAyeM virAjamAna hai| kAyotsarga mudrA meM bhagavAna zrI neminAtha kI pratimA tathA padmAsana mudrA meM bhagavAna pArzvanAtha va zrI padamaprabhu kI pratimAyeM virAjamAna haiN| vedikA para kucha anya choTI-choTI pratimAyeM bhI virAjamAna haiM ____8. mahAvIra vedikA- dAyIM ora ke kone meM sthApita isa vedikA para 3 phITa U~cI atimanojJa padmAsana mudrA meM bhagavAna mahAvIra svAmI kI pratimA virAjamAna haiN| cehare para vItarAgatA ke bhAva sApha parilakSita hote haiN| vedikA para 6 se adhika anya tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI virAjamAna hai| 9. isa vizAla jinAlaya kI aMtima vedikA para bhagavAna zrI jaMbUsvAmI kI pratimA kAyotsarga mudrA meM virAjamAna haiN| yaha pratimA bhI 2.5 phITa U~cI sapheda saMgamaramara se nirmita hai| yaha vedikA bhagavAna bAhubalI svAmI kI vedI ke ThIka sAmane sthita hai| 10. caubIsI jinAlaya- jinAlaya ke nimna tala para tIna ora eka bhavya va AkarSaka caubIsI kA nirmANa kiyA gayA hai| isa tala para kula 25 vedikAyeM haiM; madhya-bhArata ke jaina tIrva- 195
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinameM se caubIsa vedikAoM para caubIsa tIrthaMkara pratimAyeM virAjamAna hai| aMtima vedikA para jaMbUsvAmI kI pratimA ko pratiSThApita kiyA gayA hai| isa caubIsI meM virAjamAna tIrthaMkara pratimAoM ke raMga zAstroM meM varNita raMgoM se mela khAte haiN| sabhI pratimAyeM samAna AkAra kI 2 phITa U~cI padmAsana mudrA meM AsIna hai| _11. bar3I pratimA- mukhya jinAlaya ke pIche eka suMdara bagIce meM khule AsamAna ke nIce eka bar3I evaM U~cI jagatI para jaMbUsvAmI kI nirvANa sthalI para bhagavAna zrI jaMbUsvAmI kI eka vizAla padmAsana pratimA virAjamAna haiN| yaha pratimA lagabhaga 30 phITa U~cAI vAlI bhavya, AkarSaka va manojJa hai| yahA~ yAtriyoM ko asIma zAnti milatI hai| ___12. caityAlaya jinAlaya- jaMbUsvAmI kSetra parisara se haTakara eka jaina vorDiMga hAusa meM eka manojJa caityAlaya sthita hai| isa caityAlaya meM eka darjana se adhika jina-pratimAyeM virAjamAna haiM / yaha caityAlaya parisara se lagabhaga 200 mITara kI dUrI para sthita hai| __ jaMbUsvAmI nirvANa kSetra kA parisara kAphI vizAla hai| isameM kAryAlaya, yAtrInivAsa, munijana nivAsa, bhojanazAlA, bAga-bagIce, pAThazAlA Adi sthita haiN| zAdI byAha ke liye bhI parisara kA upayoga hotA rahatA hai| yaha kSetra relve sTezana/basa sTezana se lagabhaga 2.5 kilomITara dUra hai| 196 - madhya-bhArata ke jaina tIrtha
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagar3ha kA zAMtinAtha maMdira (9vIM sadI) paMcAyatana zailI kA sabase prAcIna maMdira zeSazaiyyA viSNu dazAvatAra maMdira (6vIM sadI) yakSI lakSmI madhya bhArata ke jaina tIrtha.197
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSeA girAragirijI (lalitapura) malanAyaka zrI 1008 zrI AdinAtha bhagavAna sairona (lalitapura) kI kuMthunAtha, zAMtinAtha aura arahanAtha kI pratimAyeM girAragiri ke AdibAbA 194. madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreyAMzagiri meM avasthita AdinAtha kI prAcInatama pratimA bar3AgAMva (ghasAna) meM virAjamAna zrI Adiprabha zrI siddhakSetra phalahor3I bar3AgAMva madhya bhArata ke jaina tIrtha.199
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTanAgaMja (rahelI) ke gaganacumbI jinAlaya THRILAnm sahastrakUTa caityAlaya sahastraphaNI pArzvanAtha 2000 madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ papaurA jI ke bhagavAna AdinAtha droNagiri darzana madhya bhArata ke jaina tIrtha .201
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ serona ke pArzvaprabhu ahArajI ke zAMtiprabhU kampilA jI ke bhagavAna vimalanAtha 2020 madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprabha, cahAradIvArI devagar3ha (10 vIMzatI) ajitanAtha cahAradIvArI devagar3ha (10 vIM zatI) madhya bhArata ke jaina tIrtha 203
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI devagar3ha (11vIM zatI) lakSmI devagar3ha (11 vIM zatI) 2040 madhya bhArata ke jaina tIrtha
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ droNagiri ke bhagavAna AdinAtha 35 malanAyaka bhagagana vimalanAtha bhagavAna vimalanAtha madhya bhArata ke jaina tIrtha 205
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 * madhyabhArata ke tIrtha siddha kSetra pAvAgiri
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pAzvanAtha, jUr3I talaiyA, jabalapura madhyabhArata ke tIrtha.207
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMDalapura ke bar3e bAbA 208. madhyabhArata ke tIrtha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bInA jI bAraha ke zAMtinAtha bInA jI bArahA ke bar3e bAbA pajanArI jI, baNDA-sAgara kSetra sthita pratimAeM madhyabhArata ke tIrtha.209
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ konI jI ke pArzvaprabhu 210* madhya bhArata ke jaina tIrtha thUvauna jI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ thUbauna jI ke AdIzvara mahArAja khaMDAragirI kSetra sthita pratimAeM khaMdAra ke Adiprabhu madhya bhArata ke jaina tIrtha *211
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayagiri guphAeM 212 * madhya bhArata ke jaina tIrtha owniov, udayagiri guphA kramAMka 20 meM utkIrNa caraNa cinha evaM zilAlekha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUgarbha se prApta prAcIna pratimAyeM nainAgiri kAyotsarga mudrA meM pratimA kuMDalapura madhya bhArata ke jaina tIrtha.213
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ | nae prakAzana jaina.vAGmaya ratna koza saM. AcArya azoka sahajAnanda (saiTa-cAra khaMDa) 3000 ru. graMtharAja vahI hai jo hamArI AtmacetanA ko jagA de, jisameM ucca ciMtana ho aura jIvana-satya kA prakAza ho| jaina dharma- darzana kI vAstavikatA ko samajhane ke lie mAtra yahI eka koza paryApta hai| isameM cAroM vedoM kA sAra hai| Apa ghara baiThe cAroM dhAma kI yAtrA kA Ananda le sakate haiN| gRhastha meM rahate hue bhI saMnyAsa ko yathArtha rUpa meM anubhava kara skeNge| hara pustakAlaya ke lie Avazyaka rUpa se saMgrahaNIya grNthraaj| . jaina vAGmaya meM tIrthakara evaM anya mahApuruSa pro. pI.sI. jaina 400 ru. isa kRti meM sRSTikrama evaM kAla vibhAjana ke varNana ke sAtha hI jainadharma kI prAcInatA ko siddha kiyA gayA hai| caudaha kulakara, bAraha cakravartI, balabhadra, nArAyaNa, pratinArAyaNa, rUdra, nArada, kAmadeva Adi ke varNana ke sAtha caubIsa tIrthakara evaM unake mAtA-pitA kA pramANika varNana hai| eka saMgrahaNIya evaM paThanIya kRti|| tIrtha vaMdana saMgraha saM. kusuma jaina 400 ru. jaina tIrthoM ke itihAsa se sambaddha isa kRti meM 40 svanAmadhanya lekhakoM ke viziSTa sAhityika ullekha saMkalita haiN| sabhI lekhakoM ke vivaraNa bhI graMtha meM upalabdha hai| eka viziSTa saMdarbha grNth| mahAvIra kathA AcArya azoka sahajAnanda 200 ru. isa kRti meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kI.bar3I hI prAmANika prastuti hai| nirvANa ke pUrva bhagavAna dvArA diye gaye antima amara saMdeza ko bhI saMkalita kiyA gayA hai| jana-jana kI AsthA ke kendra cAMdanapura (zrI mahAvIrajI) kA paricaya bhI isameM hai| sAtha hI bhagavAna kI ArAdhanA hetu cAlIsA, AratiyoM, stotroM evaM bhajanoM kA anupama saMkalana bhii| dhanaMjaya nAmamAlA saM. AcArya azoka sahajAnanda 200 ru. ___'dhanaMjaya nAmamAlA' kavirAja zrI dhanaMjaya kRta zabdakoza hai, jisameM gAgara meM sAgara bharA huA hai| zabdoM ko samajhane ke lie tathA AgamoM va anya graMthoM ke rahasya
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko samajhane ke lie viziSTa bodhidAyaka graMtha hai| isameM eka-eka zabda ke aneka arthoM ko batAne ke sAtha, zabda banAne kI prakriyA ko bhI samajhAyA gayA hai| gaNita aura gaNitajJa 300ru. pro. lakSmI candra jaina isa pustaka meM gaNita kI mahatvapUrNa tithiyoM AkRtiyoM evaM saMdRSTioM ke vivaraNa ke sAtha itihAsa meM bhAratIya gaNitajJoM kA sthAna, bhAratIya lokottara gaNita, gaNita ke mUla AdhAra aura saMracanAoM ke vikAsa jaise mahatvapUrNa viSayoM kA samAveza hai| sAtha hI vizva ke mahAna gaNitajJoM ke jIvana vRttAnta bhI upalabdha haiN| yoga sAdhanA rahasya AcArya azoka sahajAnanda 300 5. yoga sAdhanA para hajAroM pustakeM haiM para yaha graMtha lIka se haTakara yoga-sAdhanA ke gUDhatama rahasyoM se ApakA paricaya karAtA hai| jo Apako mAnasika rUpa se to svastha banAyegA hI isake atirikta ApakI pAralaukika yAtrA meM bhI mArgadarzaka bnegaa| eka viziSTa upahAra, gAgara meM sAgara / saMskRta - prAkRta kA samAnAMtara adhyayana 200 DaoN. zrIraMjana sUrideva isa kRti meM prAkRta- saMskRta ke samAnAntara tatvoM kA sAMgopAMga adhyayana hai| prAkRta vAGmaya meM prApta una sArasvata tatvoM kI ora saMketa hai, jinase saMskRta vAGmaya ke samAnAMtara adhyayana meM tAtvika sahayoga kI sulabhatA sahaja saMbhava hai| zrI svarodaya saM. AcArya azoka sahajAnanda 150 ru. zrI kalpAdi jainAgamoM meM aSTAMga nimitta meM svara ko pradhAna aMga mAnA gayA hai| svarodaya jJAna ke abhAva meM jyotiSI bhI laMgaDA hai| zvAsa kI parakha kara hI jyotiSI sahI samAdhAna de sakatA hai| zrI svarodaya svara zAstra kI eka durlabha kRti hai| ise prathama bAra suMsaMpAdita kara upalabdha karAyA gayA hai| jJAna pradIpikA ( prazna - jyotiSa ) saM. AcArya azoka sahajAnanda 150 ru. jJAna pradIpikA prazna jyotiSa kA eka prAcIna durlabha graMtha hai| ise susaMpAdita kara prathama bAra prakAzita kiyA gayA hai| jaina jyotiSa se saMbaddha zodhapUrNa maulika sAmagrI ke saMkalana ne isa graMtha ko abhUtapUrva banA diyA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya paThanIya evaM saMgrahaNIya prakAzana 1 Gems of Jaina Wisdom (8-Vols) Set Rs. 4000/2 TilloyaPannati(3Vols) Ach Yati Brishabha Rs.3000/World Ethnology from 6000 B.C. G-Jayasene Rs.400/Real Wisdom Ach. Ashok Sahajanand Rs.400/Ancient Republics of Bharat Dr. R.C. Jain Rs.450/6. Ancient Geography of Ayodhya Dr-SN.Pande Rs.200/7. Meru Temples of Angkor Dr.J.D.Jain Rs.200/& Jaina Way of Life . Dr. P.K. Jain Rs.350/9. Jaina &Hindu Logic Dr. P.K. Jain Rs.400/10. Prominent Jaia Eulogies Dasrath Jain Rs.600/11. Jaina Astronomy Dr.S.S. Lishk Rs.400/12. Tao of Jaina Sciences Pro.L.C.Jain Rs.500/13. The Ultimate Destination G.Anandini Rs.150/14. Astrological Talks Dr.S.S. Lishk Rs.80/15. Seevets of face reading Dr S.S. Lishk Rs.80/16. Introduction to Mythology L.Spence Rs.400/17. jyotiSa kaumudI (nakSatra khaMDa) paM. durgAprasAda zukla 200/18. dvAdaza bhAva rahasya paM. durgAprasAda zukla 160/19. rala praznottarI paM. durgAprasAda zukla 150/20. ApakA hAtha-ApakA saccA mitra paM. durgAprasAda zukla 250/21. graha zAMti dIpikA AcArya azoka sahajAnanda 200/22. sukhI aura samRddha jIvana AcArya azoka sahajAnanda 200/23. siddha maMtra saMgraha AcArya azoka sahajAnanda 200/24. siddha taMtra saMgraha AcArya azoka sahajAnanda 300/25. siddha yaMtra saMgraha AcArya azoka sahajAnanda 300/26. vAstudoSa : AdhyAtmika upacAra AcArya azoka sahajAnanda 300/27. adRzya rahasyoM kI kuMjI AcArya azoka sahajAnanda 200/28. svarayoga : eka divya sAdhanA AcArya azoka sahajAnanda 200/29. padmAvatI sAdhanA aura siddhi AcArya azoka sahajAnanda 200/30. zrI maNibhadra sAdhanA (ghaMTAkarNa kalpa sahita) AcArya azoka sahajAnanda 200/31. mahAmaMtra NamokAra : vaijJAnika anveSaNa DaoN. ravIndra kumAra jaina -100/32. ahiMsA aura vizva zAMti DaoN. ravIndra kumAra jaina 50/33. saptasaMdhAna mahAkAvya : samIkSAtmaka adhyayana DaoN. zreyAMsa kumAra 150/34. neminirvANam : eka adhyayana DaoN. anirUddha zarmA 350/35. AtmA kA vaibhava darzana lAr3a 100/jinasahastranAma kalpa kusuma jaina 20/37. itihAsa ke anAvRta pRSTha AcArya suzIla kumAra 20/38. jaina gItA AcArya vidyAsAgara 20/39. puNya vivecana paM. ratana caMdra mukhyAra 100/40. triSaSThi zalAkApuruSa caritam (mUla saMskRta) 650/
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgarA ko iTAvA ko ninda hAni gopAMcalA gayA layara kAnapura kA sonAgiri datiyA zyopura pamAsA kozambI ilAhabAda ko prayAga gonAko mijApura ko Asyl turapura gA sIragar3ha IyarAHILESO bilaheDI cittaur3agar3ha ko dAdakhaDI - ajayagar3ha gunAdeTikamagaDhaX hg jhAlAvAr3a kA khadAzagarapApinI prannA satanA nirAgiri vahIpAzrvanAza zAntinAtha bAmAta madasAra mArAsapA namAmirikulapura sirIja pajagArI aracanA nasiyAjI karanI damAha jAmanera naugAmA siyAja vidIzA pArasapura paTariyANA bahorIbaMda ratalAma kAnIkhanAgara zahaDola vAgola pATagAthA rAmasinAbanAnA vidhi jamahasusa banadiyA pUSpagiri sihora narasimhAraralA hozaMgAbAda DiDorI mAnatuganiAra mAradA siddhodayaH lagAnAdIna tAlamapura maMDalA sidabharakara bAvanagajala kharagonakhaNDavA jindavADAsivanI bAlAghATa bhopAlAsana nAuna zAjApura miDiyA baikhaNDapura kA SmAnatu gAnArI goyagiri gAya bilAsapura ko pArvagiri mahadAnI pale ko koDaNyapara nAgapura ko