Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ khilatI kaliyAM muskarAte phUla
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita pravara muni zrI padmasAgara jo bha - ke kara kamaloM meM dekhekaprati dIpAvalI munirAja zrI padmasAgarajInA ziSya muni aruNodayasAgara khilatI kaliyAM muskarAte phUla
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ khilatI kaliyA~ muskarAte phUla lekhaka rAjasthAna kesarI prasiddhavaktA zraddhaya zrI puSkara munijI mahArAja ke suziSya devendra muni zAstrI, sAhityaratna sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya padarADA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tAraka guru granthamAlA kA 8 vA~ puSpa pustaka : khilatI kaliyA~, muskarAte phUla lekhaka : devendramuni zAstrI sampAdaka : zrIcanda surAMnA 'sarasa' prakAzaka prathama bAra : 2 akTUbara 1970 mUlya : zrI tAraka guru jaina granthAlaya padarADA ji0 udayapura (rAjasthAna ) mudraka : tIna rupaye pacAsa paise + rAmanArAyana mer3atavAla, zrI viSNu priMTiMga presa, rAjA kI maMDI, AgarA- 2
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa jinakI prabala preraNA aura mArgadarzana ne mujhe likhane ko utsAhita kiyA, unhIM parama zraddhaya sadguruvaya rAjasthAnakesarI paNDitapravara zrI puSkara muni jI ma0 ke kara kamaloM meM --devendramuni
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya prakAza apane cintanazIla pAThakoM ke kara-kamaloM meM 'khilatI kaliyAM, muskarAte phUla' pustaka samarpita karate hue hameM atyadhika prasannatA hai / yaha apanI zailI kI eka anUThI pustaka hai / bhAva-bhASA-zailI sabhI dRSTi se yaha navInatA lie hue hai| isameM kevala rUpaka aura kahAniyA~ hI nahIM haiM, aura na ciMtana sUtra hI haiM, apitu donoM kA maNikAMcana saMyoga hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrI tAraka guru jaina granthAlaya kA mahAn saubhAgya hai ki devendra munijI jaise samartha sAhityakAra kI lekhanI kA madhura prasAda use samaya-samaya para milatA rahA hai aura bhaviSya meM sadA milatA rahegA yahI zubhASA hai / di. 17-6-67 ko pAlaghara (mahArASTra) meM zraddha eya sadguruvarya rAjasthAna kesarI prasiddhavaktA paM0 pravara zrI puSkara munijI mahArAja ne punIta muni jI ko dIkSA dI, di0 23-7-67 ko virAra meM punIta muni jI kI bar3I dIkSA huI, usa dIkSA ke sunahare avasara para mahArASTra ke khAdyamaMtrI bhAusAhaba vartaka bhI Aye / usa samaya dIkSA ke upalakSa meM zrImAn dharmapra emI cunIlAla jI bherulAla jI kasArA, zrImAn dharmapremI khemarAjajI nemicanda jI dolAvata, zrImAn chogAlAla jI camanA jI mAdracA ne kramazaH 1100, 701, 651, dAna meM kahe / ve ru0 unhoMne pustaka prakAzana ke lie granthAlaya ke prakAzana vibhAga ko saprema arpita diye, etadartha hama unakA hRdaya se AbhAra mAnate haiM / bhaviSya meM bhI sadA sahayoga milatA rahe yahI apekSA rakhate haiM / 1 maMtrI zAntilAla jaina zrI tAraka guru jaina granthAlaya, padarADA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI kalama se amerikA ke suprasiddhacintaka rASTrapati abrAhama liMkana jaba kabhI kisI se vArtAlApa karate to vArtAlApa meM ve laghu kathAe, rupaka Adi sunAyA karate / ekadina kisI ne unase pUchA- "Apa vArtAlApa meM rUpaka aura kathAoM kA prayoga kyoM karate haiM ?" unhoMne use uttara dete hue kahA-"pahalI bAta yaha hai ki maiM vyartha ke vAda-vivAda se baca jAtA huuN| ___ "dUsarI bAta yaha hai ki mujhe apane abhiprAya ko prakaTa karane ke lie kaThora vacana nahIM kahane pdd'te|"
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 "tIsarI bAta yaha ki loga mere binA kahe hI apanI bhUloM ko samajha jAte haiN| sAtha hI una bhUloM ke parimArjana kA mArga bhI kathAoM va rupakoM ke dvArA unako mila jAtA hai|" "cauthI bAta yaha hai ki kathAoM ke dvArA jo upadeza diyA jAtA hai, vaha upadeza itanA rucikara aura priya hotA hai ki zrotA yaha samajhatA hai ki yaha upadeza diyA jA rahA hai| vaha zarabata kI taraha usake gale ke nIce utara jAtA hai|" zrImadbhAgavatakAra ne kahA hai ki saMsAra tApa se saMtapta prANI ke lie kathA saMjIvanI bUTI haitava kathAmRtaM tapta jIvanaM kavibhirIDitaM kalmaSApaham / zravaNa-maMgalaM zrAmadAtataM bhuvi guNAntitaM bhUridA janAH -zrImadbhAgavata 10 // 3119 mahAtmA gAMdhI ne apanI Atma-kathA meM likhA hai ki zikSaka kA kArya hai gahana viSaya ko bhI sarala-sarasa va manoraMjaka banAkara prastuta kare / yaha kArya kathAoM ke dvArA hI saMbhava hai / kathAoM ke dvArA dArzanika, dhArmika, AdhyAtmika va sAMskRtika jaise guru-gaMbhIra viSaya bhI itane rucikara va sarasa bana jAte haiM ki pAThaka ko unheM samajhane meM kaThinatA nahIM hotii|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAeM buddhivardhaka viTAmina hai| 'khilatI kaliyAM muskarAte phUla' meM vahI viTAmina pAThakoM ko prastuta kiyA jA rahA hai| yaha viTAmina kaisA hai, isakA nirNaya maiM pAThakoM para chor3atA huuN| yadi prabuddha-pAThakoM ko yaha viTAmina pasanda AyA to zIghra hI isase adhika sundara zaktivardhana viTAmina prastuta kiyA jaayegaa| __yahAM maiM zraddhAspada sadguruvarya zrI puSkara muni jo mahArAja ke prati apanI hAdika. kRtajJatA vyakta karUgA ki jinakI prabala preraNA aura dizA darzana mere sAhityika jIvana kA sambala rahA hai| sAtha hI paramasnehI kalamakalAdhara zrIcanda jo surAnA 'sarasa' ko bhI vismRta nahIM ho sakatA, jinhoMne sneha va zraddhA pUrvaka sundara saMpAdana kiyA hai, aura mudraNa kalA kI dRSTi se pustaka ko sarvAMga sundara banAne kA prayAsa kiyA hai| -devendra muni sthAnakavAsI jaina upAzraya 12, jJAna mandira roDa dAdara (vesTa), bambaI 28 dinAMka 19-8-70
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta pustaka ke artha sahayogI sAdaDI (mAravAr3a) nivAsI svargIya pUjya pitA zrI nathamalajI mUlacandajI punamiyA evaM mAtezvarI pepIbAI kI puNya-smRti meM cAndamala punamiyA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya kavIndra ravIndra kI eka laghu kathA hai - tataiyA aura madhumakkhI ke bIca vivAda cala rahA thA"donoM meM adhika balavAna kauna hai ?" aMta meM tataiyA ne khIjhakara kahA - "hajAra pramANa dekara maiM yaha siddha kara sakatA hU~ ki merA DaMka tere DaMka se adhika tIvra hai / ' madhumakkhI becArI kyA karatI, parAjita hokara baiTha gaI / vanadevI ko madhumakkhI kI udAsI sahya nahIM huI / usane snehapUrvaka madhumakkhI ke paMkhoM ko sahalAkara kAna meM kahA-"tU udAsa kyoM hotI hai beTI ! DaMka kI tIvratA meM tU avazya parAjita hai, para madhumayatA meM tujhe kauna parAjita kara sakatA hai ?" kathA kahAniyoM ke sambandha meM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai / kalpanA kI tIvratA aura alaMkAroM kI camatkRti meM kahAnI, kAvya se parAjita bhale hI ho, kiMtu anubhUtiyoM kI madhumayatA meM kahAnI sadA aparAjeya rahI hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kahAnI, vaha bhale hI apanI ho, yA apane saMvedana meM parAropita ho,-eka rasamaya taraMga hai, eka madhura zItala hilora hai| usa hilora kI uchAla meM zuSka evaM nIrasa hRdaya bhI rasamaya bana jAte haiM / usa rasAnubhUti ke vega meM kabhI-kabhI AtmAnubhUti kI eka divya kiraNa bhI camaka AtI hai, jo mana kI tamasila bhUmi ko Alokamaya banA detI hai / vizva kathAsAhitya kA amarazilpI Isapa sirpha apanI kahAniyoM kI madhumayatA ke kAraNa hI eka kurUpa kubar3A gulAma hokara bhI yUnAna ke tatkAlIna loka-jIvana kA mArga draSTA bana gyaa| gulAmoM ke prasiddha bAjAra saMmosa se jaba dArzanika jAnthusa ne Isapa ko kharIdA, aura apane ghara le gayA to usakI patnI dArzanika para ubala par3I---"isase to acchA thA, koI jAnavara kharIda laate|" kiMtu Isapa ne usI duSTa svabhAva kI nArI ko apanI kahAniyAM sunA-sunA kara kucha hI dinoM meM 'devI' rUpa meM parivartita kara diyaa| aura prasiddha hai vizva ke mahAna nIti-kathAsarjaka AcArya viSNuzarmA kA paMcataMtra ! jisakI udbhAvanA eka mandabuddhi mUrkha rAjakumAra ke lie kI gaI / aura jinheM sunate-sunate chaha mahInoM meM prajJA ko sphuraNA, noti aura viveka kA Aloka pAkara rAjakumAra eka zreSTha loka prazAsaka ke rUpa meM camaka utthaa| sacamuca kathAoM meM kevala madhumakkhI ke DaMka kI madhumayatA hI nahIM hotI, kiMtu jJAna aura anubhava kI eka adbhuta chaTapaTAhaTa bhI hotI hai, jo madhurimA ke sAtha-sAtha mAnava-mAnasa ko prabuddha
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 anAtI jAtI hai, jJAna aura caritra kI cetanA jAgRta karatI jAtI hai| ___ lagatA hai madhurimA ke sAtha vaicArika jAgRti aura cAritrika cetanA lekara hI zrI devendra muni ne ina kathAoM kI bhavya-zabda deha meM artha kI AtmA ko rUpAyita kara diyA hai / kathA-saMsmaraNa lekhana kI aneka nUtana-zailiyoM meM prastuta-zailI eka navIna sarjanA hai, jisameM kathAsUtra kI udbodhakatA ko uttejita karane vAle saMkSipta vicAra sUtra bhI kathAoM ke pUrva Amukha ke rUpa meM aMkita kie gae haiM, aura ve bhI vicArajagata ke bahuzruta manISiyoM ke vicAra kaNa ke rUpa meM / isase vicAroM kI uttejakatA meM madhurimA ghula gaI hai, aura kathAoM kI madhurimA meM eka apUrva uttejakatA AgaI hai, AzA hai kathAlekhana kI yaha zailI prastuta meM apanI upAdeyatA ke sAtha-sAtha maulikatA kA mApadaNDa bhI sthApita kregii| zrI devendra muni jI vartamAna jainajagata ke eka udIyamAna sAhityakAra haiM / sAhitya lekhana unakA vyavasAya nahIM, ruci hai / sAhitya lekhana kA preraka tattva yazaHkAmanA nahIM, kiMtu AtmatRpti hai / isa kAraNa unake sAhitya meM loka raMjana ke sAtha lokopakAritA kA tattva bhI dUdha meM svAda ke sAtha pauSTikatA kI bhAMti antahita hai / unakI lekhinI sAhitya kI vividha vidhAoM ko sparza kara rahI hai / zodhapUrNa granthoM ke praNayana ke sAtha-sAtha vicArapUrNa jIvana-sparzI sAhitya kI sarjanA bhI ve kara rahe haiM aura apanI vividha-viSayAvagAhinI pratibhA kA amRta
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 koSa vizva mAnavatA ke lie unmukta bhAva se dAna karate jA rahe haiM, yaha unake sAhityakAra kA saMta tattva hai / khilatI kaliyAM, muskarAte phUla' meM vizvajIvana kI anuzrutiyAM aura anubhUta jIvana-sphUrtiyAM apanI marmodghATinI abhivyakti lie aMkita huI hai| isake saMpAdana ke lie zrI devendra muni jI ne mujhe utsAhita kiyA, apanI lokopakArI dRSTi kA saMketa diyA, jisake lie maiM svayaM ko saubhAgyazAlI mAnatA huuN| apane adhyayana va anubhava se saMkalita noTsa evaM zrutiyoM ke AdhAra para muni zrI jIne jo kathAsUtra die,maiMne unheM bhAva-bhASA-zailI kI kUcI se kucha halkA, kucha gaharA raMga diyA hai / AzA karatA hU~ pAThakoM ko vaha rucikara pratIta hogA, aura mAnasika khAdya ke abhAva kI kiMcit ApUrti kara sakegA-isI vizvAsa ke sAtha....... AgarA 1-10-70 -zrIcanda surAnA 'sarasa'
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ SEONE 1 AcAra kA camatkAra 2 gAlI kyoM dU? 3 bhadratA kI kasauTI 146 153 155 ___
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 11 prIti aura bhIti 12 asteya kI sImAe 13 mahAna kauna ? 14 sabase bar3A kRtaghna ! 15 nirmAtA Ara vijetA 16 nAma aura kAma 17 apanA mArga khuda dekho 18 camatkAra banAma sadAcAra 16 gAlI kahAM jAyegI ? 20 eka chidra ! 21 krodha kA svarUpa 22 saccI dRSTi 23 apanA mAMsa 24 apane Aine meM 25 cAra varga 26 sRSTi kA mUla 27 paramadhana 28 tuma mahAn ho 26 amaratA kA ghoSa 30 Asakti 31 amRta kI lar3o 32 amaratA kI khoja 33 Upara dekha 34 jhUThI bar3AI 9
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 88 65 100 103 105 35 Aja kI samIkSA 36 karmaNyevAdhikAra ste.... 37 samaya 38 zaitAna kA vAsa 36 pArasamaNi 40 guNadRSTi 41 pratichAyA 42 amara jyoti 43 Atma-vaMcanA 44 saMkalpa 45 Agraha kA khUTA 46 Atma-smRti 47 anna kI kuzalatA 48 tIna deviyAM 46 saccA pATha 50 udAra dRSTi 51 dRSTi jaisI saSTi 52 sAthI kI karatUta 53 AtmahatyA 54 tIna guNa 55 guru maMtra 112 114 116 122 126 126 131 134 13 CCC 140 144
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Oa 1 kyA cAhate ho? 2 pUjA karanA yA karavAnA? 6 3 antara dRSTi 4 madhu kuDa 5 moha bhaMga 6 burAI 7 dasaguru 8 sukha kI Dora-prIti 6 tulasI aura vaTa Jain Education Inte10 garaja kara barasanA ___. m. ur | 243264 Jain Education Interational
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 185 188 160 4 vinamratA 157 5 rASTra pitA kA Adarza. 156 6 mAtA kI AjJA 7 Atma bhrAMti 8 saMgIta kA AnaMda 168 6 satpuruSa kA AbhUSaNa 171 10 saMyama hI mahAn banAtA hai 174 11 rAkSasI aura devI 176 12 adbhuta titikSA 182 13 sadvyavahAra 14 dayA kA asalI rUpa 15 rasAyana kA upayoga 16 utsAha kA jvAra 162 17 aise bolo.... 164 18 sarvazreSTha zAsaka 16 saMta kA mUlya 166 20 satyaniSThA 21 sammAna kisa meM ? 204 22 kaccI roTI 207 23 bar3oM kA krodha 210 24 apavitra 25 mAranevAlA 214 26 duniyA kA mAlika 216 27 dAna aura vinamratA 518 201 212
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 28 prajJAhInatA 26 satsaMga kA prabhAva 30 mukti ke lie 31 kartavya bodha 32 sammAna 33 saphalatA kA nuskhA 34 udAra dRSTi 35 vijayadhvaja 33 sacce zrotA 37 moTI cAdara 38 gussA kyoM karU ? 36 saba se bar3A dAna 40 hIre motI 41 utsAha kI vijaya 42 jaba prema uThAne vAlA ho.... ? 220 222 225 228 232 234 236 236 242 244 248 250 253 255 258
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika jApAna ke kAlidAsa mahAkavi nAgocI ne eka jagaha likhA hai- "svarga ke sarvAnanda ke bIca bhI bhagavAna ne jaba mujhe parezAna dekhA to snehArdra bhAva se pUchA - "itane udAsa kyoM ho, mAnava ! kyA svarga meM kisI bAta kA abhAva hai ?" "hAM, prabho ! maiM apanI eka aisI nidhi pRthvI para bhUla AyA hU~, jisake sAmane svarga ke ananta sukha bilkula besvAda haiM / " " kyA hai vaha nidhi" - vidhAtA ne bhuMjhalA kara pUchA / "aba taka saMjoyI huI kucha zra tiyA~ aura kucha anubhUtiyAM !" - maiMne kahA / anuzrutiyoM meM kevala mAnava mastiSka kI ucca madhura kalpanA kA camatkAra hI nahIM, kintu bahumUlya anubhavoM kA esA rasAyana bhI hai, jinake sparza se jIvana kA lohA svarNa bana sakatA hai /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA cAhate ho ? manuSya phala cAhatA hai, vRkSa nahIM, yadi vRkSa kI sevA tathA saMbhAla kI jAye to phala svataH hI prApta ho jaayeNge| manuSya sukha, vaibhava, yaza, pratiSThA aura saMtAna cAhatA hai, yadi dharma kA AcaraNa kiyA jAye. to sukha, vaibhava Adi usake pIche pIche apane Apa aayeNge|| ___ vRkSa kI mahattA se jo paricita hai, vaha phaloM ke ADambara para lalacAtA nahIM, dharma kI ananta zakti kA jise jJAna hai, vaha sukha vaibhava ke vyAmoha meM phaMsatA nhiiN| bhAratIya itihAsa kI bhASA meM dharma ko grahaNa karanA arjuna kI dRSTi hai, sukha vaibhava para lalacAnA duryodhanIbuddhi hai| mahAbhArata kA yuddha nizcita hone para nArAyaNa zrI kRSNa ko raNa-nimaMtraNa dene duryodhana dvArakA pahucA, idhara arjuna bhI ! zrI kRSNa zayanAgAra meM ArAma kara rahe the, duryodhana zayyA ke sirahAne kI ora eka Asana para baiTha
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzru ta zra tiyA~ gayA / arjuna caraNoM kI ora khar3e, unake jAgane kI pratIkSA karane lge| zrI kRSNa ne jyoM hI A~kheM kholIM, caraNoM meM upasthita arjuna para dRSTi girI, 'dhanaMjaya ! tuma kaba, kaise Aye ?" "vAsudeva ! maiM bhI AyA huA hU~, ajuna se pahale" mana meM zaMkita, bAhara gavita duryodhana bolaa| ___"oha ! Apa" !-zrI kRSNa ne duryodhana kI ora zira ghumAkara dekhA-"kahiye kyA sevA hai ?" "yuddha meM ApakI sahAyatA caahie|" "aura arjuna tuma kisa lie Aye ?" "vAsudeva ! maiM bhI isI uddezya se AyA huuN|" zrI kRSNa gaMbhIra hokara bole- "Apa donoM hI hamAre sambandhI haiM, isa gRhayuddha meM kisI eka kA pakSa lenA ucita nhiiN| ataH eka ora maiM zastrahIna rahUMgA, dUsarI ora merI sazastra senA ! hAM, arjuna ko maiMne pahale dekhA hai, ataH prathama avasara use milanA caahie|" arjuna kI bAMche khila gaI, bar3I AturatA se usane kahA-"vAsudeva ! Apa hamArI ora rhie|" aba duryodhana ke mana cAhe ho gae, usane kahA-'hAM, hAM ThIka hai| nArAyaNa arjuna ke sAtha raheMge aura sajjita nArAyaNI senA hamAre saath|" duryodhana vara prApta kara prasannatA pUrvaka lauTa gyaa| zrI kRSNa ne arjuna se kahA- "tuma ne yaha kyA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA cAhate ho ? kiyA ? itanI bar3I senA ko chor3akara mujha niHzastra ko kyoM mAMgA?" ____ arjuna ne dRr3hatA ke sAtha vinaya pUrvaka kahA- "mujhe phala nahIM, vRkSa cAhie, nArAyaNIsenA nahIM, svayaM nArAyaNa caahie| jahAM nArAyaNa hai, yaM gezvara kRSNa haiMvahAM zrI, vijaya vibhUti, samRddhi, aura pratiSThA saba kucha haiN|" jahAM dharma hai, vahAM sukha, vaibhava samRddhi saba kucha haiN|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjA karanA yA karavAnA ? bhagavAna mahAvIra ne bhikSa oM ko saMbodhita karake ekabAra kahA thA- "no pUyaNaM ceva siloyakAmI' bhikSa o! yaza aura pUjA prApta karane kI abhilASA mata kro| pUjA karane vAle ko pUjA svayaM prApta hotI hai, yaza dene vAlA yaza kA varaNa karatA hai, dUsaroM ko sammAna denevAlA svayaM sanmAnita hotA hai| jo pUjA prApta karane kA prayatna karatA hai, use kisa prakAra pratAr3anAe~ A gheratI haiM, yaha nimna rUpaka se vyakta hotA hai| ekabAra phUloM ne prakRti se zikAyata kI "tumhAre zAsana meM hamAre sAtha bahuta bar3A anyAya aura pakSapAta pUrNa vyavahAra ho rahA hai| hama sadaiva pattharoM kI pUjA karate raheM, unake caraNoM meM apanA jIvana arpita karate jAyeM yaha kahA~ kA nyAya hai|" prakRti ne kahA- "saca ! tumhAre sAtha nyAya nahIM ho rahA hai, tumheM pattharoM kI pUjA nahIM rucatI hai to na karo, aba se patthara tumhArI pUjA kreNge|" phUla prasanna hokara DAlI para gadarA rahe the, patthara For Private Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjA karanA yA karavAnA ? unakI pUjA karane ke lie caraNoM para Ane lage, kucha hI kSaNoM meM phUloM kA kacUmara nikalane lagA, paMkhuDiyAM TUTa kara girane lagI / " saMtrastra udvigna phUla kSamA prArthanA karane prakRti ke caraNoM meM pahuce - "devi ! hameM pUjA kA sammAna nahIM cAhie, pUjA grahaNa karane kI apekSA pUjA karanA hI jyAdA zreyaskara hai / "
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara dRSTi jaba taka dRSTi bAhara meM daur3atI hai, dhana, vaibhava, putra, parivAra, bhavana, AvAsa, rAjya, sAmrAjya saba para apanA adhikAra jamAtI jAtI hai| 'para' ko 'sva' samajhatI hai, aura Asakti ke baMdhana meM usake sAtha bhaTakatI rahatI kintu jaba dRSTi antara kI ora mur3atI hai to vahA~ sAmrAjya, parivAra, vaibhava aura to kyA, yaha zarIra bhI 'para' dikhAI detA hai-ahamikko khalu suddho-maiM (AtmA) hI parama vizuddha svarUpI apanA akelA hU~, isI para merA adhikAra hai ?" isake atirikta "Navi asthi majjhakiMci vi aNNaM paramANu mitta pi'--- paramANu mAtra bhI merA nahIM hai, kisI para merA adhikAra nahIM hai|| kahA jAtA hai-mahArAja janaka ke rAjya meM eka brAhmaNa se koI bhArI aparAdha ho gyaa| mahArAja janaka 1 samayasAra / 38
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara dRSTi ne brAhmaNa ko saroSa tarjanA dI, aura apane rAjya se bAhara cale jAne kI AjJA bhI / brAhmaNa ne pUchA - "mahArAja ! yaha batalA dIjie ki ApakA rAjya kahA~ taka hai, kyoMki rAjya kI sImA kA ThIka-ThIka jJAna hone para hI maiM usase bAhara jA sakU~gA / " brAhmaNa ke prazna se AtmajJAnI janaka ke mana para eka jhaTakA lagA, ve socane lage - "sampUrNa pRthvI para merA adhikAra hai / phira kucha gahare utare, nahIM ! pRthvI para aneka balazAlI zAsaka rAjya kara rahe haiM / unheM mithilA para hI apanA adhikAra dIkhane lagA / Atma-jJAna kA eka jhauMkA phira lagA, adhikAra kI sImA ghaTane lagI, prajA para phira sevakoM para apane antaHpura para ora phira zarIra para adhikAra kI sImA saMkucita ho gaI / mahArAja aura gaharAI meM utare to unheM bhAna huA ki yaha saba to nazvara hai, ina para adhikAra kaisA ? merA adhikAra to sirpha merI AtmA para hai / " ve zAMta gambhIra vANI meM bole - "vipra ! kisI bhI vastu para merA adhikAra nahIM hai, Apa jahAM cAheM, vahA~ rahie / ' 11 1 mahAbhArata Azvamedhika parva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhu kuMDa tathAgata buddha ne kahA hai-"mano puvvaMgamA dhammA manoseTThA manomayA" samasta dharma-(vattiyAM) prathama mana meM janma letI haiM, mana saba meM zreSTha hai, yaha sRSTi manomaya hai|' sukha aura AnaMda kA madhu kuDa mana hai, dukha aura dInatA kA naraka kuDa bhI mana hI hai| mana yadi azAMti se jala rahA hai, viSAda ke viSa se saMtrasta hai to svarga kI zItala havAe~ aura vahAM ke amata kaNa bhI use zAMti aura sukha nahIM de sakate / TAlsTAya ne isa prasaMga para eka kahAnI likhI hai brigsa nAmaka pAdarI rAta-dina bhagavAna se prArthanA karatA thA-'he dayAmaya ! prabhu ! mujhe isa duHkhamaya saMsAra se uThAle, apane svarga meM bulAle jahAM sukha evaM AnaMda kA saurabha bikharA rahatA hai|" bhagavAna ne brigsa kI prArthanA sunI, use svarga meM bulA liyaa| 1 dhammapada 111
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pravrrials.... madhu kuMDa brigsa ko svarga meM bhI zAMti nahIM milii| cAra varSa ke bAda bhagavAna se prArthanA karake vaha punaH martyaloka meM lauTa aayaa| logoM ko Azcarya huA, dharmAvatAra brigsa svarga se lauTa kyoM AyA ? brigsa ne janatA kI jijJAsA ko zAMta karate hue kahA- "sukha ke asIma pArAvAra svarga meM raha kara bhI mere mana kA viSAda kama nahIM huaa| maiM jitanA duHkhI yahAM thA utanA hI vahAM bhI rhaa| mujhe aba laga rahA hai-sukha aura Ananda kI anubhUti bAhara meM nahIM, bhItara hI hai| mana ke bhItara sukha kA akSaya madhu kuMDa bharA hai, use saMsAra ko mukta hAtha se vitaraNa karake hI mana kI zAMti aura AnaMda prApta kiyA jA sakatA hai|"
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ moha bhaMga prANI cAhe choTA hai yA bar3A, UMcA hai yA nIcA, caitanya dRSTi se usameM koI antara nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-"hatthissa ya kuthussa ya same ceva jove |"1-aatmaa-caitny kI dRSTi se hAthI aura kuthuA donoM kI AtmA eka samAna hai| yahI gItA kI caitanya dRSTi hai-"zuni cava zvapAke ca paNDitAH samadarzinaH // "2 saccA tattvajJAnI kutte aura caNDAla meM AtmA ko eka samAna dekhatA huA sama-dRSTi rakhatA hai| para, dekhA yaha gayA hai, tattvajJAna kI gaMbhIra carcA karane vAle vidvAna va AtmAdvaita kA DiDimanAda karane vAle AcArya bhI baddha mUla daihika bhAvanA ke vaza hokara isa AtmajJAna ko bhUla jAte haiM, aura daihika AdhAra para eka ko tuccha, eka ko zreSTha mAnane laga jAte haiN| vastutaH yaha tattvajJAna kI viDambanA hai / -- 1 bhagavatI 78 2 gItA 5 / 18
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ moha bhaMga advaita vedAnta ke samartha AcArya zaMkara dakSiNApatha se uttarApatha kI ora bar3hate hue kAzI phuNce| prAtaH gaMgAsnAna karake vApasa lauTa rahe the ki mArga meM eka mehatara mila gyaa| zaMkara kerala ke karmakAMDI brAhmaNa putra the| AtmAvata kI udaghoSaNA karate hue bhI daihika saMskAra prabala ho utthe| bhRkuTi car3hAkara bole-"cANDAla ! rAste se dUra htto|" mehatara daMpatI alaga haTane ke bajAya zaMkara ke sAmane Akara DaTa gaye / jJAnI zaMkarAcArya kA dhIraja TUTa gyaa| unhoMne tiraskAra pUrvaka cANDAla ko dutkArA to vaha muktahAsa ke sAtha kahane lagA-'bhagavan ! Apa dUra kise haTAnA cAhate haiM ? isa deha ko, yA dehI ko ?" zaMkara bhRkuTi se mehatara kI ora dekhane lge| mehatara ne dhIraja se Age kahA-'deha to anna se poSita hone ke kAraNa annamaya kahA jAtA hai, to eka annamaya deha dUsare se bhinna hai kyA ? aura isa deha meM adhiSThita jIva draSTA hone ke kAraNa sAkSI kahalAtA hai, eka sAkSI kyA dUsare sAkSI se bhinna hai ? phira kyA Apa apane miTTI ke zarIra ko mere miTTI ke zarIra se dUra rakhanA cAhate haiM, athavA apane samadarzI AtmA ko mere samadarzI AtmA se bhinna dekhanA cAhate haiM ? jJAna sAgara kA maMthana karake kyA Apane yahI advaita-amRta prApta kiyA hai ?" jJAnoddIpta zaMkarAcArya ke moha AvaraNa haTa ge| daihika saMskAra chUTe aura sahaja zuddha AtmA ke darzana kara ve cANDAla kA AliMgana karane ko Age bddh'e|" . ___
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ burAI burAI, IrSyA, mana ke aMgAre haiN| aMgArA dUsare ko jalAne se pahale apane Azraya ko hI jalAtA hai, IrSyA aura burAI bhI dUsaroM kA ahita karane se pahale apane utpAdaka- IrSyAlu va ahitacintaka kA hI nAza karate haiN| ___ jo dUsaroM ke lie gaDDhA khodatA hai, vaha svayaM bhI usa gaDDhe meM gira jAtA hai / agni ko bulAvA dene vAlA kATha kyA yaha nahIM socatA ki vaha agni dUsaroM ke sAtha tujhe bhI bhasmasAt kara DAlegI ? / bhagavAna mahAvIra kA eka vacana hai-- "sayameva kaDehi gAhaI" 1-pApI apane kie hue se svayaM hI grasa liyA jAtA hai| dUsaroM kI burAI evaM IrSyA ke sambandha meM yaha zatapratizata sahI hai| 1 sUtrakRtAMga 1 / 2 / 1 / 4
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ burAI 15 eka lokAnuzra ti hai-sRSTi ke prAraMbha meM gAya aura ghor3e meM bar3I maitrI thii| donoM jaMgala meM sAtha-sAtha carate aura bar3e Ananda se jIvana gujaarte| eka dine ghor3A gAya se rUTha gayA / gAya ko parezAna karane kA kuvicAra usake mana meM jagA / vaha khojatA-khojatA manuSya ke pAsa phuNcaa| manuSya ko kahA-"dekho, tumheM eka aisA jAnavara batAU, jisake stanoM meM dUdha bharA hai, use ghara meM khUTe se bAMdha do aura roja dUdha piio|" manuSya ke muha meM pAnI chUTa AyA, para usake sAmane samasyA thI, itanI dUra jaMgala meM kaise jAye ? bIca meM kitane pahAr3a, nadI, nAle aura saMkar3e rAste, aura viyAvAna jaMgala !" ghor3e ne kahA- 'ghabarAo mata ! merI pITha para baiTha jAo, abhI pavana vega se tumheM vahAM le calatA huuN|" AdamI ghor3e kI pITha para baiThA, aura bAta kI bAta meM bahuta dUra jaMgala meM pahuMca gyaa| ghor3e kI Anandaprada savArI para usakI gIdha dRSTi lalacA gii| ghor3e ne gAya kI ora saMketa kiyA, AdamI ne gAya ko DorI se bAMdha liyaa| vApasa jAne kI samasyA sAmane AI to ghor3A phira use ghara taka pahuMcAne aayaa| AdamI ne eka khaTe se gAya ko bAMdhA aura dUsare khaTe se ghor3e ko| ghor3A hinahinAyA-"mujhe chuTTI do bhAI !"
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta tha tiyA~ ____ AdamI ne vyaMgya mizrita hasI ke sAtha kahA"chUTTI kI bAta maiM nahIM jaantaa| aba gAya kA dUdha pIUMgA aura ghor3e kI pITha para car3hakara saira kruuNgaa|" ___ gAya ne raMbhAkara kahA-'jaisA kiyA vaisA paayaa|' burAI kA natIjA burA hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa guru eka bAra bIrabala se kisI ne pUchA-'Apane itanI buddhi kahAM se sIkhI ? ApakA guru kauna hai?' bIrabala ne choTA sA uttara diyA-"mUkhoM se ! mUrkha hI mere guru haiN|" jo manuSya sIkhanA cAhatA hai, jisameM grahaNa karane kI yogyatA hai, usake lie pRthvI kI samasta vastue zikSaka haiM, guru haiN| gAMdhI jI ne tIna baMdaroM ke citra se bhI tIna mahattvapUrNa jIvana sUtra de die / zrImadbhAgavata ke gyArahaveM skandha meM RSi dattAtraya aura mahArAja yadu kA eka sAra pUrNa saMvAda hai| mahArAja yadu ne RSi dattAtraya se pUchA-"maharSi ! Apa samasta sadguNoM se yukta aura saba vidyAoM meM nipuNa hokara bhI itane nirlipta kaise rahe ? Apake aise jJAnI guru kauna haiM !
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzru ta zra tiyA~ 'rAjan ! mere guruoM ne mujhe aisI hI mahAn zikSAe dI haiM, jinase merI viveka buddhi sadA jAgRta evaM nirmala rahatI haiM'-RSi ne gaMbhIratA pUrvaka uttara diyaa| "mahArAja ! ve gururAja kauna haiM ? kyA mujhe una guruoM, evaM unakI divya zikSAoM kA marma jAnane kA saubhAgya prApta ho sakatA hai ?"- rAjA ne vinayapUrvaka puuchaa| ____ "hAM, avazya !" RSi ne prasannatA pUrvaka kahA"sunie ! mere prathama guru kA nAma hai pRthvI ! usane mujhe daivika, bhautika samasta vipattiyoM ke AghAta-utpAta sahakara satata avicala rahane kI zikSA dI hai|" mere dUsare guru kA nAma hai-vAyu ! vAyu ke do rUpa haiM--prANavAyu aura bAhyavAyu ! prANavAyu, rUpa, rasa, gaMdha Adi kI vAsanA se alipta rahakara kevala AhAra mAtra grahaNa karatA hai| usI taraha satpuruSa ko mita AhAra se saMtuSTa rahanA caahie| bAhya vAyu sarvatra vicaratI huI bhI zuddha, avikRta rahatI hai| AtmajJAnI ko bhI sAMsArika vAsanAoM se alipta rahakara apanA karma karate rahanA caahie| mere tIsare guru kA nAma hai, AkAza ! AkAza, jala, 1 tulanA karo-'puDhavI samo muNi havejjA'-muni pRthvI ke tulya dhairyavratI bneN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa guru vAyu, teja Adi se vyApta hokara bhI unase pRthaka rahatA hai, vaise hI AtmA-zArIrika guNa-dharmoM se saMyukta hokara bhI apane ko unase pRthaka rakhe--yaha sIkha maiMne AkAza se lI hai|' mere cauthe guru haiM-jala ! jala svabhAvataH svaccha va zuddha hotA hai| miTTI Adi ke saMyoga se gaMdalA ho jAtA hai, kiMtu prayatna se puna: apane svaccha rUpa meM A jAtA hai / tathA apanI rasamayatA se samasta vanaspatiyoM evaM prANiyoM ko jIvanadAna karatA hai, vaise hI manuSya ko svabhAvataH svaccha evaM snehazIla honA caahie| mere pAMcave guru kA nAma hai-agni ! agni kI tejasvitA ke kAraNa koI usakA sparza nahIM kara sktaa| vaha anna ko pakAtI hai, zarIra ko garma rakhatI hai / Apa use jo kucha bhI de dIjie, vaha saMtoSa pUrvaka apane udara meM DAla letI hai / na kisI se duSa, na kisI se sneha / satpuruSa ko bhI sadA samarUpa, tejasvI, nirmatsara aura vItarAga honA caahie| mere chaThe guru haiM-sUrya ! sUrya samasta pRthvI ko binA kisI bheda bhAva ke prakAza detA hai / kiraNoM se AkRSTa jala ko, punaH samaya para pRthvI ko vitarita kara detA hai / maiMne 1 tulanA-gagaNamivanirAlaMbe / 2 tulanA-- sAradasalilamiva suddhahiyayA /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta zra tiyA~ lokoM ke upakAra ke lie apanI saMpatti kA vitaraNa evaM samattvabhAva kA Adarza sUrya se sIkhA hai| mere sAtaveM guru kA nAma hai-candramA ! candramA kI kalAe pratimAsa ghaTatI-bar3hatI rahatI hai, phira bhI vaha apanI sahaja zItalatA kA tyAga nahIM krtaa| sukha-duHkha meM bhI apane sadguNa ko nahIM tyAgane kI zikSA maiMne candramA se lI hai| mere AThaveM guru haiN-smudr| varSA Rtu meM asaMkhyaasaMkhya nadiyoM ke jala se pUrita hokara bhI samudra kabhI apanI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA / aura bhayaMkara grISma Rtu meM sUkhatA bhI nahIM / satpuruSa ko vaibhava pAkara na phUlanA cAhie aura na durdina ke kAraNa kSa bdha hI honA cAhie / yaha mAnasika saMtulana kI zikSA maiMne samudra se lI hai| merA nauvAM guru hai-bhramara ! bhramara vibhinna puSpoM se rasa grahaNa karatA rahatA hai, usI prakAra buddhimAna puruSa ko saMsAra meM sarvatra guNa-dRSTi rakhanI caahie| yaha sAragrAhitA kI zikSA maiMne bhramara se lI hai|' merA dasavAM guru hai-bAlaka ! bAlaka jisa prakAra sarvatra niHzaMka hokara sarala bhAva se vicaraNa karatA hai sabase sneha * karatA hai, vaise hI dveSa, mAtsarya Adi 1 tulanA- mahugArasamA buddhA /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa guru durbhAvanAoM se mukta rahakara saralatA pUrvaka jIvana-yApana karanA maiMne bAlaka se sIkhA hai / " maharSi dattAtraya ke hRdayasparzI vacana sunakara rAjA yadu ne vinata hokara kahA - "brahman ! sacamuca Apane jIvana kI samasta vibhUtiyoM kA sAra prApta kara liyA hai / " 21
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha kA Dora : prIti saMsAra meM sukha-saMpatti, yaza aura kIrti, prIti kI Dora se baMdhI huI hai| jisa manuSya meM prema-prIti nahIM, vaha manuSya hokara bhI manuSyatA kA Ananda nahIM le sakatA / eka jainAcArya ne kahA hai 'poti suNNo-pisuNo-jo prIti se zUnya hai, vaha adhama hai| jisa parivAra meM prema nahIM, vaha parivAra nahIM, kevala eka jhuDa mAtra hai| jisa rASTra meM prema nahIM, vaha rASTra kevala eka vizAla bhUkhaNDa mAtra hai| prama-prIti se rASTra, parivAra aura vyakti paraspara baMdhe rahate haiN| prema-sneha-saMgaThana-ekatA-ye saba phalita haiM -pArasparika prIti ke / jahA~ prIti, vahA~ nIti aura vibhUti bhI sthira rahatI hai yaha eka pracalita loka kathA se spaSTa hotA hai 1 nizItha bhASya 6112 22
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha ko Dora : prIti .. eka dhanADhya seTha ne eka rAtri meM svapna dekhAsAkSAt lakSmI usake samakSa upasthita hokara kaha rahI hai- "seTha ! aba tumhArA puNya samApta hone vAlA hai, ataH maiM calo jAU~gI, kucha vara mAMganA ho to mAMga lo|" seTha ne kahA- "devi ! kala prAtaH kuTumba ke saba logoM se salAha karake jo mA~ganA hogA, mA~ga luugaa|" ciMtAtura seTha ne prAtaH kuTumba ke saba choToM bar3oM ko ekatra kiyA aura rAtri ke svapna kI carcA kii| bar3e putra ne hIre motI mAMgane ko kahA, maMjhale putra ne svarNa rAzi aura choTe putra ne anna bhaMDAra / seThAnI aura putra vadhuoM ne bhI isI prakAra kucha-kucha mAMgane ko kahA / aMta meM sabase choTI bahU bolI-"pitAjI ! jaba lakSmI calI jAyegI to ye saba cIjeM kaise rahegI? inakA mAMganA na mAMganA samAna hai| Apa to mAMgiye-kuTumba parivAra meM prama banA rhe|" choTI bahU kI bAta sabako pasaMda aayii| dUsarI rAtri meM lakSmI ke darzana hone para seTha ne kahA-devi ! Apa rahanA cAheM to prasannatA ! jAnA cAheM to bhI koI bAta nahIM, kiMtu eka varadAna mujhe dIjie - "hamAre parivAra meM hama saba eka dUsare kA Adara kareM, paraspara vizvAsa evaM prema se baMdhe rheN|" ___ lakSmI ne kahA- "seTha ! aba to tuma ne mujhe bAMdha liyaa| jahA~ prema aura vizvAsa hogA, vahA~ lakSmI ko
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anuzru ta zra tiyA~ bhI rahanA pdd'egaa|" lakSmI ne Age kahA-devarAja indra ke samakSa maiMne yaha pratijJA kI thI guruvo yatra pUjyante, vANI yatra susaMskRtA / adantakalaho yatra, tatra zakra ! vasAmyaham / "indra ! jisa ghara meM bar3oM kA Adara, madhura va sabhyavANI ho tathA kalaha na hotA ho, vahA~ maiM nirantara nivAsa karatI huuN|" "yahI bAta Aja se paccIsa sau varSa pUrva tathAgata buddha ne licchavi kSatriyoM se kahI thI-"jaba taka licchavi kSatriya paraspara meM eka dUsare kA Adara kareMgeM, vizvAsa kareMge, saMthAgAra meM milakara vicAra kareMge, aura nyAyapUrvaka vyavahAra kareMge taba taka isa sAmrAjya ko koI bhI zakti naSTa nahIM kara skegii|"
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tulasI aura vaTa cintaka ne hAtha meM do bIja lie, eka thA tulasI kA aura eka thA vaTa kaa| ghara meM eka gamalA sajAyA, miTTI DAlo aura tulasI kA bIja usa meM DAla diyaa| ___ ghara ke bAhara khulI bhUmi meM vaTa kA eka bIja usane gAr3a diyaa| dhUpa va sardI se tulasI kI rakSA karatA, samaya-samaya para pAnI pilAtA aura khAda bhI detA / bIja aMkura bnaa| vaTa ke bIja kI kisI ne paravAha nahIM kI, dhUpa-sardIgarmI ke thaper3oM se khelatA vaha prakRti se hI saba kucha pAtA rhaa| eka dina bhUmi para aMkura ke rUpa meM gardana uThA kara khar3A huaa| ___ samaya kI AMdhiyAM nikala gii| tulasI kA paudhA aba bhI ghara kI cAradivArI meM baMda gamale ke Azraya para khar3A thaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anuzruta zratiyA~ vaTa kA vistAra dUra-dUra taka ho gayA, saikar3oM zAkhAeM phaila gaI, asaMkhya asaMkhya pattiyAM havA meM jhUmajhUma kara laharAne lagI / citaka kI dRSTi eka dina donoM vRkSoM para calI gaI / tulasI kA yaha paudhA itanI sevA aura zuzrUSA pAkara bhI na kisI ko Azraya dene yogya huA, na dhUpa va sardI se kisI ko bacAne meM samartha / vaha nanhA sA AkAra svayaM kI rakSA meM bhI asamarthatA jatA rahA thA / vaTa vizAla vRkSa kA rUpa le cukA thA, hajAroM pakSiyoM kA vaha Azraya thA / saikar3oM manuSya va pazu dhUpa varSA sardI se pratADita hokara usakI chAyA meM zaraNa grahaNa karate the / AMdhI aura tUphAna kI gati bhA usase TakarA kara avaruddha ho jAtI / ciMtaka sthiti kI gaharAI meM utarA / sukha suvidhA kA vAtAvaraNa aura sImita kSa etra, vikAsa kI gati ko kuMThita kara detA hai / dUsaroM ke pahare meM bar3hane vAlA jIvana sadA pahare kI apekSA rakhatA hai| dUsaroM kI surakSA meM palane vAlA prANa sadA sadA svayaM meM arakSita rahatA hai / aura.... duHkhoM se saMgharSa karake bar3hanevAlA asIma vistAra pAkara vikAsa kI carama koTi para pahu~ca jAtA hai | apane bala para apanA vikAsa karanevAlA dUsaroM ke vikAsa meM sahAyaka hotA hai, apanI rakSA svayaM karane vAlA dUsaroM kI rakSA karane meM bhI samartha hotA hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 garaja kara barasanA jJAnI kA hRdaya kSIra-sAgara ke samAna zAMta evaM madhuratA se paripUrNa hotA hai / kSIra sAgara svayaM madhura tathA zAMta rahatA hai aura usameM aMgAre DAlane vAle ko bhI vaha apanI zItala laharoM se zAMti pradAna karatA hai / 1 satpuruSoM kI yahI vizeSatA hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai- satpuruSa - 'puDhavI samo muNi havejjA - satpuruSa jJAnI pRthvI ke samAna hote haiM / ve pITe jAne para bhI - hao na saMjale bhikkhu ra krodha nahIM karate / maharSi tiruvalluvara ne kahA hai ahallavAret tAGa gum nilam polat tammai, ihal vAray pAruta tala talai / - yaha dharitrI use bhI Azraya detI hai, jo usakA hRdaya vidIrNa kara gaDDhA khodatA hai / isI taraha kaTuvacana kahane 1 dazave 0 10, 13 2 utta0 21 26 27
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anutatiyA~ vAle ko kSamA kara denA cAhie, kSamA hI manuSya kA zreSThatama dharma hai / yUnAna ke prakhyAta dArzanika sukarAta kI patnI use bahuta taMga kiyA karatI thii| eka bAra sukarAta par3ha rahe the, patnI ne unheM bahuta parezAna kiyA, hallA macAyA to ve uThakara ghara kI dehalIja para jA baiThe aura vahIM apanI pustaka kholakara lage par3hane / 1 sukarAta kI patnI aura bhI cir3ha gii| vaha jhaTa eka loTe meM pAnI lekara AI aura sukarAta ke sira para uDela diyA / rAste calate loga yaha tamAzA dekhakara jamA ho ge| tabhI patnI kI ora muskarA kara sukarAta ne kahA - 'mujhe mAlUma hai, bAdala pahale garajate haiM - bAda meM pAnI barasatA hai / '
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prIti aura bhIti kucha bhakta bhagavAna ko apane priya sakhA ke rUpa meM dekhate haiM, ve unmukta mana se tathA prazAMta cetanA ke sAtha sakhya bhAva se prabhu kI upAsanA karate haiN| kucha bhakta bhagavAna ko svAmI ke rUpa meM dekhate haiM, ve dInamana tathA vRttiyoM ko saMkucita evaM kRtrima saMyama kA AvaraNa DAle dAsya bhAva ke sAtha bhakti karate haiN| saMkhya bhAva meM hRdaya kI unmuktatA rahatI hai, mana-Atma gaurava kI anubhUti se praphulla rahatA hai / abhaya aura sneha se prINita hokara bhakta bhagavAna ke siMhAsana para baiThane kA adhikAra anubhava karatA hai| dAsya bhAva meM Atma-gaurava kI anubhUtiyAM mara jAtI haiM, bhagavAna ko svAmI ke rUpa meM dekhakara bhakta sadA usake sAmane dIna-hIna bhAva lie prArthanA kiyA karatA hai| vaha bhagavAna ke sAmane Ane se bhI katarAtA hai, kevala 28 adhikArabhAva meM ke rUpa ma
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 anuzra ta zra tiyA~ parokSa anubhUti se hai Atma tRpti kA bhAna karatA hai| dAsya bhAva bhakta ko sadA bhagavAna se dUra aura bhayabhIta rakhatA hai| sakhya bhAva kI bhakti, prIti pradhAna bhakti hai, dAsyabhAva kI bhakti, bhIti pradhAna !
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ asteya kI sImAe~ acaurya vrata ke lie do zabdoM kA prayoga hotA haiasteya evaM adattavarjana / asteya-yaha vrata kI sAmAjika evaM naitika maryAdA hai / corI va apaharaNa nahIM karanA-yaha vrata kA sAmAjika Adarza hai / isakI paribhASA yahAM taka pahuMca gaI hai"yAvad bhriyeta jaTharaM tAvat svatvaM hi dehinAm / adhika yobhi'manyeta sa steno daNDamarhati // " manuSya kA adhikAra kevala utane hI dhana para hai, jitane se vaha svayaM kA peTa bhara sake, apanI bhUkha miTA sake / isase adhika saMpatti ko jo apanI mAnatA hai, usa para apanA adhikAra jamAtA hai, vaha cora hai use daNDa milanA caahie|' sAmAjika kSetra meM yaha asteya kI sUkSma maryAdA hai| 1-zrImad bhAgavata 7 / 14 / 8
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anuzrata zratiyA~ adattavarjana- isa se bhI Age bar3hatA hai / peTa bharane ke lie bhI, yahAM taka ki dAMta sApha karane ke lie eka tinakA bhI kisI ke die binA grahaNa na kare " daMta sohaNamAissa adattassa vivajjaNaM " 2 AdhyAtmika bhUmikA para adattavarjana kA yaha sUkSmatama Adarza hai / sAdhumanA ibrAhIma ke lie prasiddha hai ki ekabAra ve kisI dhanavAna ke bagIce meM mAlI kA kAma dekhane lage / ekAMta meM apanI sAdhanA bhI Ananda se cala rahI thI / eka bAra bagIce kA mAlika apane mitroM ke sAtha vahAM AyA aura ibrAhIma ko Ama lAne kI AjJA dI ! kucha pake pake Ama mAlika ke sAmane rakhe gaye, para khAne para ve khaTTe nikale / mAlika ne jhuMjhalAkara kahA"tumheM itane dina yahAM rahate ho gae, abhI taka patA nahIM calA ki kisa vRkSa ke Ama khaTTe haiM aura kisake mIThe ?" ibrAhIma ne haMsakara kahA - "Apane mujhe bagIce kI rakSA ke lie rakhA hai, phala khAne ke lie nahIM / binA ApakI AjJA ke maiM phala kaise cakha sakatA thA, aura binA cakhe khaTTe-mIThe kA patA kaise lagatA ?" 2 -- uttarAdhyayana 16 / 28 MAR
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 mahAn kauna ? bhakta bhagavAna se bhI mahAn hai ? hAM, para, kaba ? jaba bhakta ke antaHkaraNa meM bhagavAna kA nivAsa hotA hai / bhagavAna bhakta ke antaHkaraNa meM taba Ate haiM jaba vaha satya, samatA evaM zucitA ke jala se pavitra hoM, zola, sadAcAra, sahiSNutA, sevA aura karuNA ke puSpoM kI madhura saurabha se suvAsita hoN| bhagavAna usI bhakta para prasanna hote haiM- jo para-dAra, para- dravya evaM parahiMsA se virata ho / aisA bhakta bhagavAna se bhI mahAna hotA hai ! paurANika rUpaka hai eka bAra devarSi nArada ne svayaM bhagavAna se hI yaha prazna kiyA- saMsAra meM sabase mahAna kauna hai ? bhagavAna ne devarSi nArada kI ora gaMbhIratA pUrvaka dekhA, aura kahA - yaha pRthvI sabase bar3I dIkhatI hai, 33
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 anuzra ta tiyA~ lekina ise to samudra ne ghera rakhA hai, isalie pRthvI se to samudra bar3A hai| aura samudra ko to agastya muni pI gaye the, ataH agastya samudra se bhI bar3e haiN| kiMtu isa ananta AkAza meM agastya kA kyA sthAna hai ? vaha to eka juganU kI bhAMti camaka rahA hai, usase to bar3A AkAza hai| bhagavAna prazna ko ghumAte hue Age le gye| nArada kA dhairya vicalita hone lagA-phira kyA AvAza hI sabase bar3A hai ? devarSi ! AkAza ko bhI to viSNu ke vAmana avatAra ne eka hI paga meM nApa liyA thA, ataH AkAza se bhI mahAn hai bhagavAn ! kiMtu una bhagavAna ko bhI tuma (bhakta) apane nanhe se hRdaya meM avaruddha kie baiThe ho, ataH devarSi ! isa pRthvI para tuma (bhakta) se mahAn aura koI nahIM hai, bhakta hI sabase mahAna hai|" viSNu purANa 18 / 14
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase bar3A kRtaghna ? ___"saMsAra meM sabase bar3A upakArI kauna hai ?" eka jijJAsu ne puuchaa| rezama kA vaha kIr3A-jo jIvana bhara avirata zrama karake manuSya ko itanI sundara mUlyavAn vastu taiyAra karake detA hai| ___ samudra kI vaha sopa-jo apanI sundara camakIlI deha ko tila-tila galAkara manuSya ke lie ujjvala bahumUlya motI taiyAra karatI hai| upavana kI vaha madhumakkhI -jo vana-vana bhaTaka kara kaNa-kaNa madhurasa kA saMgraha karake mAnava ke hAthoM apanA madhukoSa luTA detI hai| -dArzanika ne eka sAtha tIna uttara die| aura saMsAra meM sabase bar3A kRtaghna kauna haiM ? -punaH eka prazna kI dhvani gUja uThI! usI kI anugUja meM eka dhvani AI-"manuSya ! jo apane tuccha bhoga ke lie usa kIr3e kA jIvanarasa cUsatA hai, sIpI ke hRdaya ko cIratA hai aura madhumakkhI ke zAMta ekAnta gharoMde meM Aga lagAkara aTaTahAsa ke sAtha nAca uThatA hai|" 35
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 | nirmAtA aura vijetA dArzanika cintana ke mUla dhrava haiM - sata asata ! rAjanItika cintana kI dhurA hai-nirmANa aura vijaya ! kabhI-kabhI cintana kI gaharAI maiM utaratA hUM to lagatA hai- jIvana aura jagata ke ye hI do pahalU haiM-sata kA nirmANa aura asat para vijaya ! zubha kA nirmANa aura azubha kA saMhAra / yahI jIvana kA krama hai| yahI saMsAra ke itihAsa kI AvRtti hai| kiMtu kabhI-kabhI yaha krama viparIta ho jAtA hai| taba nirmANa zramaniSThA kA pratIka hotA hai, vijaya-vidhvaMsa kA sUcaka ! vijaya- utanI kaThina nahIM hai, jitanA kaThina nirmANa hai| vijaya se adhika nirmANa kA gaurava hai| jIvana meM nirmANa kI kalpanA adhika bhavya evaM upayogI hai, vijaya kI kalpanA-utanI ramya evaM upayogI nahIM hai| nirmANa ke sAtha Ananda kI kilakArI hai to vijaya ke pIche rudana kI pratidhvani bhI chipI hai| eka dArzanika ke do putra the| eka bAra choTA putra usake sAmane baiThA lakar3I kA mahala banA rahA thA aura bar3A putra itihAsa kI pustaka khole bar3e dhyAna se par3ha rahA For Private Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmAtA aura vijetA thaa| bar3e putra ne pitA se pUchA- "pitAjI ! itihAsa meM kucha vIra sAmrAjya ke vijetA kahe jAte haiM, aura kucha sAmrAjya ke saMsthApaka / isameM kyA antara hai ?" tabhI choTe putra ne Ananda meM uchalakara kahA"pitAjI ! merA mahala taiyAra ho gyaa|" bar3e bhAI ne DAMTA--"cupa raha ! boca meM dakhala kara rahA hai," aura hAtha ke eka jhaTake se usakA mahala dharAzAyo banA diyaa| choTA bhAI rone lagA, bar3A usa para khisiyA rahA thaa| pitA ne kahA-"beTA! basa terA choTA bhAI 'nirmAtA' aura tuma 'vijetA hue ! usake nirmANa ke pIche AtmatRpti hai, tumhArI vijaya ke pIche Akroza !
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 nAma aura kAma siddhi nAma se nahIM, karma se milatI hai| yadi karma sundara hai, zreSTha hai, to asundara pratIta hone vAlA nAma bhI camatkAra dikhA sakatA hai| nAma kA sundara sAInaborDa lagAkara yadi kAma meM 'revar3I kA nAma gulasappA' hai, to vaha saMsAra meM heya samajhA jAtA hai| usIke lie kahAvata hai--"nAma moTe darzana khotte|" Aja saMsAra meM nAmoM kI mahimA ho rahI hai| rUpa meM 'kAlIcaraNa' hote hue bhI loga apanA nAma 'gulAbacanda' rakhanA caaheNge| pAsa meM eka nayA paisA na ho, para nAma to 'lakhapatarAya' yA 'dhanarAja' hI pasanda kiyA jAtA hai| kiMtu jaba manuSya bhItara kI gaharAI meM dekhatA hai, nAmoM ke lebala haTAkara asaliyata ko dekhatA hai to usake bhrama yoM haTa jAte haiM jaise dakSiNI pavana se bAdaloM ke kAle jhuDa ! bauddhajAtaka kI eka kahAnI nAma ke vyAmoha aura usakI asaliyata para sundara prakAza DAlatI hai| For Private Srsonal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma aura kAma 36 takSazilA meM bodhisatva ke pAMca sau ziSyoM meM eka 'pApaka' nAma kA ziSya thA / eka bAra pApaka apane nAma ke viSaya meM socatA huA khinna ho uThA / AcArya ke. pAsa Akara nivedana kiyA- "Arya ! merA nAma amAMgalika hai, ataH mujhe koI dUsarA sundara nAma dIjie ! sundara nAma se hI siddhi mila sakatI hai / " AcArya ne 'pApaka' ke Agraha kA samAdhAna karane ke lie kahA - " jAo ! nagara meM jo sundara zobhana nAma lage vaha khoja kara le Ao, tumheM usI nAma se pukaaruuNgaa|" pApaka ghUmatA huA eka bar3e nagara meM pahu~cA / vahA~ asaMkhya nara-nAriyoM ke jhuMDa idhara udhara ghUma rahe the / pApaka bar3e gaura se dekha rahA thA, tabhI kucha vyakti eka zava ko arthIpara car3hAe cale jA rahe the / pApaka ne pUchA" bandhu ! isa mRta mAnava kA nAma kyA hai ?" zavayAtriyoM ne kahA - "jIvaka !" pApaka sunakara vicAra meM par3a gayA - "kyA 'jIvaka' bhI mara sakatA hai ?" pApaka isI vicAra meM lIna Age bar3hA to dekhA ki eka nArI ko kucha loga rassiyoM se pITa rahe haiN| usakI pITha naMgI hai, aura mAre darda ke vaha karAha rahI hai| pApaka ke mana meM karuNA kI hiloreM uThIM, usane saMtapta vANI meM pUchA - " bandhuo ! isa abalA ko
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anuzruta zratiyA~ kyoM mAra rahe ho ?" prahAraka ne brahmacArI ko sAmane khar3A dekhakara * vinamratA se kahA - " yaha hamArI dAsI hai, bar3I adharmiNI, durAcAriNI hai, yaha dina bhara idhara udhara bhaTakatI rahatI hai / Aja subaha se kisI duSTa puruSa ke sAtha calI gaI so aba pakar3a meM AI hai, brahmacArI ! durAcAra kI yahI to zikSA honI cAhie na ?" pApaka kA mana udvigna ho utthaa| usane pUchA - "isakA nAma kyA hai ? " 'zIlavatI !' logoM ne dAsI kI ora ghUrakara kahA / pApaka Azcarya cakita sA dekhatA rahA "kyA zIlavatI bhI durAcAriNI ho sakatI hai ?" pApaka kA mana udvigna ho uThA, aura vaha punaH nagara se Azrama kI ora Ane lagA / rAste meM use eka pathika milA / pApaka ko dekha vaha nikaTa AyA aura bolA- "brahmacArI ! maiM rAste se bhaTaka kara kaba se yahA~ bhUkhA pyAsA baiThA hU~, kRpayA tuma amuka nagara kA mArga batAo / " pApaka ne pUchA - "tumhArA nAma kyA hai ? pathika - "merA nAma hai paMthaka !" pApaka cauMka uThA- 'kyA 'paMthaka bhI patha bhUla jAte haiM ?" aba to pApaka kisI daMza pIr3ita kI taraha tilamilAtA huA AcArya ke nikaTa pahuMcA aura caraNa pakar3akara bolA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma aura kAma 41 "Arya ! merA nAma jo hai vahI ThIka hai, 'jIvaka' ko maiMne marate dekhA hai, 'zIlavatI' ko durAcAra ke kAraNa daMDa pAte dekhA hai aura 'paMthaka' ko patha bhUlakara bhaTakate dekhA hai| Arya ! maiMne samajha liyA hai-"nAma sirpha pahacAna ke lie hai ! usase sAdhanA meM koI antara nahIM AtA !"
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA mArga khuda dekho mAnava svabhAva kI eka sahaja durbalatA hai-vaha dUsaroM ke lie socatA hai, dUsaroM ke lie likhatA hai aura dUsaroM ke lie hI jItA hai| usake samasta jJAna-vijJAna kA dhra va hai-para-darzana, para-raMjana / mAnava jJAna-vijJAna kI dizA meM Aja ucca zikhara para pahuMca rahA hai, usa jJAna se jagata meM Aloka bikheranA cAhatA hai, kiMtu apane jIvana ke patha meM kitanA aMdhakAra gaharArahA hai, isakA use patA taka nahIM / dUsaroM ko mArga dikhAtA huA svayaM gaDDhe meM gira par3atA hai| isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-'saMpikkhae appagamappaeNaM' apane jJAna cakSa oM ko kholakara pahale apanA hI mArga dekho|" eka khagolazAstrI mahodaya rAta ke jhilamila prakAza meM kahIM jA rahe the| AkAza meM tAre camaka rahe the, khagolazAstrI calate-calate hI kalpanA ke phIte se unakI dUrI dazavakAlika cU0 2 42
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA mArga khuda dekho nApa rahe the, "candra se maMgala itanI dUra hai, zukra itanA aura zani itanA !" AkAza kI ora muha kie calate-calate khagolazAstrI jI sahasA dhar3Ama se eka gaDDhe meM gira pdd'e| pIchepIche Ate eka pathika ne Age ke yAtrI ko girA dekhA to lapaka kara nikAlane dAr3A / zAstrI jI ke hAtha pakar3ate hue usane kahA- "itanA bar3A gaDDhA bhI dikhAI nahIM diyA, kidhara dekha rahe the|" ___"bhAI ! mujhe kyA patA Age gaDDhA hai, maiM to AkAza ke nakSatroM kI dUrI nApa rahA thaa|" __ "oha ! samajhA, Apa jyotiSI haiN| vidvAna loga hamezA dUsaroM kA hI rAstA dekhate haiM, yadi apanA rAstA bhI jarA dekha lete to ye hAtha pAMva TUTane kI naubata kyU AtI ?" yAtrI ne vyaMgapUrvaka dekhA aura Age cala diyaa|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ camatkAra banAma sadAcAra sAdhanA, camatkAroM kI prasavabhUmi hai, kiMtu camatkAra sAdhanA kA Adarza nahIM hai, na uddezya hI hai| sAdhanA kA uddezya hai-zuddhi, Atma-zuddhi se prApta hotI hai siddhi ! siddhi milane para prasiddhi svataH daur3akara AtI hai jaise phUloM ke poche bhauMre / zuddhi aura siddhi kI upekSA karake kevala prasiddhi kI kAmanA, sAdhanA kA doSa hai| mahAn Atma-sAdhaka bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-'nopUyaNaM tavasA aavhejjaa|"tp ke dvArA pUjA-pratiSThA kI abhilASA nahIM karanI caahie| tathAgata ne kahA thA- jo kevala prasiddhi ke pIche par3akara logoM ko camatkAra, mohaka AkarSaNa va vazIkaraNa karatA hai, usane vAstava meM dharma ko jAnA hI nahIM hai|" __eka bAra kisI nagara meM bahumUlya candana kA ratnajaTita pyAlA UMce khaMbhe para TaMgA thA, jisake nIce likhA huA thA-"jo koI sAdhaka, siddha yogI isa pyAle ko binA kisI hasta sparza ke kevala camatkAramaya yaugika zakti se utAra legA usakI sArI icchAe pUrNa kI jaayeNgii|" For Private Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ camatkAra banAma sadAcAra 45 . kucha samaya bAda buddha kA ziSya kazyapa udhara se gujraa| usane dUra khar3e rahakara maMtra-zakti se pyAle kA AhvAna kiyA, jaise hI hAtha Upara ko bar3hA, pyAlA usake hAtha meM A gyaa| paharedAra va darzaka cakita hue kazyapa ke pIche pIche bauddha vihAra meM aaye| ___ kucha hI kSaNoM meM vizAla bhIr3a jamA ho gii| bhIr3a ne 'bhagavAna buddha kI jaya' bolI, jinake ki kazyapa jaise mahAn sAdhaka ziSya hai| buddha svayaM kazyapa ke pAsa pahuce, eka jhaTake meM hI usa pyAle ko bhUmipara paTaka kara tor3a DAlA, aura ziSyoM ko sambodhita karake bole -"maiMne tuma logoM ko camatkAra pradarzana ke lie bAra-bAra manA kiyA hai| yadi tumheM ina mohaka, vazIkaraNa, AkarSaNa Adi camatkAroM se hI janatA ko prabhAvita karanA hai,to maiM spaSTa kahatA hU~ ki tuma logoM ne dharma ko samajhA hI nahIM hai| apanA kalyANa cAhate ho to camatkAra se bacakara sadAcAra kA abhyAsa karo, sadAcAra hI saMsAra kA mahAn camatkAra hai|"
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 gAlI kahA~ jAyegI ? nIcI bhUmi para khar3A manuSya yadi AkAza meM dhUla uchAle, to vaha dhUla gira kara usI ke Upara aayegii| isI prakAra kisI ko kahe hue durvacana, gAlI aura apazabda vApasa lauTakara bolane vAle ke pAsa hI Ate haiN| atharva veda meM eka sUkta hai-zaptArametuH zapatha !' zApa-. (Akroza-gAlI) zApa dene vAle ke pAsa hI lauTakara A jAtA hai| bauddha granthoM meM tathAgata buddha ke jIvana kA eka svarNaprasaMga uTTa kita hai| eka bAra bhAradvAja nAma kA koI brAhmaNa buddha ke pAsa bhikSa bana gyaa| bhAradvAja ko dIkSA dene se usakA eka sambandhI uttejita ho uThA / vaha Akroza meM bar3abar3AtA tathAgata ke pAsa pahuMcA aura burebure zabdoM meM tathAgata kI hIlanA karane lgaa| zAMta mauna bhAva se buddha sunate rahe / 1 atharveda 21715
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAlA kahA~ jAyegI? ___akelA bolate-bolate brAhmaNa thaka gyaa| gAlI to gAlI se bar3hatI hai| pratyuttara meM gAlI nahIM milI to brAhmaNa cupa hokara tathAgata kI ora ghUrane lgaa| brAhmaNa ko zAMta huA dekha tathAgata bole- 'kyoM bhAI ! tumhAre ghara kabhI atithi Ate haiM ?" "Ate to haiM"-brAhmaNa ne roSa pUrvaka kahA / "tuma unakA satkAra karate ho ?" 'kauna mUrkha hai, jo atithi kA satkAra nahIM karegAbrAhmaNa jhallAkara bolaa| "tumhArI arpita vastue, miSTAnna Adi sAmagrI yadi atithi svIkAra na kareM to ve kahA~ jAyegI ?"buddha ne puuchaa| brAhmaNa jhujhalA kara bolA-"ve kahA~ kyA jAyegI, merI vastue mere hI pAsa rhegii|" "to bhadra ! tumhArI dI huI gAliyAM maiM svIkAra karanA nahIM cAhatA / aba yaha gAlI kahA~ jAyegI ?" buddha ke zAMta vacana se brAhmaNa kA krodha zAMta ho gyaa| vaha apane Apa para lajjita ho, mauna bhAva se caraNoM meM vinata ho gyaa|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka chidra ! durguNa jIvana ke chidra haiN| eka hI chidra naukA ko Dubone ke lie kAphI hai, vaise hI jIvana meM eka bhI duguNa ho, to vaha vyakti ko saMsAra kI yAtrA meM maMjhadhAra meM hI Dubo detA hai| jaise- jAu assAviNInAvA na sA pArassa gAmiNI' -chidra vAlI naukA usa pAra nahIM jA sakatI, vaise hI dugurgoM se AkrAMta jIvana apane lakSya taka nahIM pahaca sktaa| ___eka bAra tathAgata buddha ke ziSya paraspara carcA kara rahe the--"saMsAra meM kauna sA durguNa mAnava kA zIghra patana karatA hai ?" kisI ne kahA- "surA se manuSya zIghra naSTa ho jAtA hai|" kisI ne kahA-'sundarI hI mAnava jAti ke patana kA kAraNa rahI hai|" 1 uttarAdhyayana-23 For Private Eersonal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka chidra 46 tabhI eka bhikSa ne kahA- "surA, sundarI tabhI patana kA mArga dikhAtI hai jaba saMpatti pAsa meM ho|" bhikSa oM meM isa prazna ko lekara vivAda khar3A ho gayA / ve jijJAsA lie tathAgata ke nikaTa phuNce| ___ tathAgata ne samAdhAna kI bhASA meM kahA-"eka sUkhA huA tumbA hai, usameM kahIM koI chidra nahIM hai, yadi use pAnI meM DAlA jAye to kyA vaha jala meM DUbegA ?" "nahIM, bhante !''-sabhI ne eka svara se khaa| "yadi usameM, eka, do, yA aneka chidra kara die jAyeM to...?'' tathAgata ne bhikSa oM kI ora dekhaa| "to, bhaMte ! vaha DUba jaayegaa|"-bhikss oM ne khaa| "bhikSa o ! surA, sundarI, saMpatti Adi sabhI chidra haiM, jaise eka hI chidra tube ko Dubo detA hai, vaise hI eka bhI durguNa kyoM na ho, vaha jIvana ko Dubo detA hai, patita kara detA hai|"
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 2 21 krodha kA svarUpa bhISaNa nidAgha kA pratIkAra hai - saghana jala varSA ? uddIpta krodha kA pratIkAra hai - madhura kSamA ! bhagavAna mahAvIra ne krodha kA ekamAtra upacAra batAyA hai 1 uvasameNa haNe kohaM - krodha ko kSamA se hI jItA jA sakatA hai / aura yahI bAta tathAgata ne kahI hai akkodhena jine kodha akrodha se krodha ko jIto ! ghI kI Ahuti se agni adhika pradIpta hotI hai, vaise hI krodha se krodha bar3hatA hai / jala se agni zAMta hotI hai, kSamA se krodha naSTa ho jAtA hai / jaina purANoM kI AkhyAyikA hai| eka bAra vAsudeva zrI kRSNa, baladevajI evaM sAtyaki vana bhramaNa ko gaye to 1. dazavai0 8 / 36 / 2. dhammapada 17|3 For Private &sonal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ krodha kA svarUpa 56 rAstA bhUla kara bhaTaka gaye / biyAvAna jaMgala meM eka vRkSa ke nIce hI tInoM ne rAta bitAne kA nizcaya kiyA rAtri ke prathama prahara kA ardhabhAga aura aMtima prahara kA ardhabhAga sAmAnyataH jAgaraNa kA samaya thA, prazna thA bIca ke tIna pahara meM surakSA kA / nizcaya kiyA gayA, 'tInoM kramazaH eka-eka pahara paharA deMge / ' rAta gaharI ho gaI thI / sAMya - sAMya kI AvAjoM se jaMgala kI bhISaNatA bhayAvanI ho gaI thI / sAtyaki paharA de rahe the ki tabhI eka daitya ne aTTahAsa ke sAtha lalakArA - "ai pAgala manuSya ! tujhe apanI jAna pyArI hai to mujhe ina donoM kA bhakSaNa karane de / " sAtyaki kI naMgI talavAra aMdhakAra ko cIratI huI camaka uThI- "kauna hai tU ! A, abhI terA kAma tamAma kie detA hU~ / " sAtyaki jyoM jyoM daitya se TakarAtA gayA, daitya apane vikarAla rUpa ko phailAtA calA gayA, usake paira pAtAla ko chU rahe the aura havA meM ur3ate hue bikhare keza AkAza ko cUmane lage the / pahara bhara sAtyaki daitya ke sAtha jUjhatA rahA / usakA nakha nakha darda karane lagA / sAtyakI ne baladevajI ko jagAyA / baladeva paharA dene lage, sAtyakI so gayA / kucha hI kSaNoM meM daitya ke aTTahAsa se puna: dizAe~ prakampita ho uThIM / baladeva jI ne daitya ko lalakArA, donoM bhir3a gae, jaise do mattagajarAja ! pahara bhara taka donoM kA mallayuddha calatA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anuzruta zrutiyAM rahA / daitya apanA rUpa phailAtA rahA, dizAoM ko hAthoM se chUne lagA / baladeva usake vikarAla rUpa se sihara uThe / tabhI pahara bIta gayA / daitya punaH simaTa kara chuImuI ho gayA / zrI kRSNa jage / sAtyaki aura baladeva darda se karAhate hue nIMda meM gharera rahe the / ai kSudra mAnava ! apanA bhalA cAhatA hai to ina donoM ko chor3akara bhAgajA / "hI....hI...hI...." daitya ke krUra ahaTTAsa se vana- prAntara kAMpakAMpa uThe / "tuma acche Aye mitra ! Ao, maje se rAta kaTegI, mitroM ke sAtha kuztI lar3ane kA Ananda hI dUsarA hai, Ao ! Ao / " zrI kRSNa ne madhura hAsya ke sAtha pukArA / daitya krodha meM pAgala ho uThA / dugune vega se vaha zrI kRSNa para jhapaTA / para zrI kRSNa to use yoM khilAne lage jaise kuzala pahalavAna nausikhiye pahalavAna ke sAtha kuztI khelakara use dAMva pheMkanA sikhA rahA ho| vaha krodha meM uchalatA, to kRSNa eka ora dubaka jAte, vaha dAMta pIsatA, to zrI kRSNa haMsane lagate, vaha gira par3atA to zrI kRSNa usako protsAhita karane lagate / daitya apane Apa hArane lagA, usakA bala kSINa hotA gayA, ghaTateghaTate usakA AkAra eka choTe kIr3e jitanA raha gayA / zrI kRSNa ne use pakar3akara dupaTTe ke chora se bAMdha liyA /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ krodha kA svarUpa 53 prAtaH tInoM utthe| sAtyakI kA muha aura ghuTane phUla rahe the| ghAvoM meM rakta baha rahA thaa| zrI kRSNa ne haMsakara pUchA-'yaha kyA ho gayA tumheM ?" sAtyaki ne rAtri ke daitya kI bAta sunaaii| baladeva jA bhI bole- "bar3A bhayAnaka daitya thA vaha ! mujhe bhI bahuta taMga kiyA usane !" zrI kRSNa ne dupaTTe kA chora khola kara kIr3e ko sAmane rakhA- "yaha hai vaha daitya ! tuma ise pahacAna nahIM pAye, yaha to krodha hai| jitanA krodha karo, yaha balavAna hotA hai, bar3hatA hai, aura muskarAo to yaha samApta ho jAtA hai-yahI isakA svarUpa hai|"
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI dRSTi mahAbhArata meM kahA hai-"jo rUpa, dhana, bala vidyA Adi ajJAnI manuSyoM ke lie mada (ahaMkAra) kA kAraNa banate haiM, ve hI jJAnI sAdhakoM ke lie ulaTe-arthAt dama (ma-da-da-ma) vairAgya ke kAraNa bana jAte haiN|'' yahIM bAta bhagavAna mahAvIra ne yoM kahI hai "je AsavA te parissavA'2 ___ jo baMdha ke kAraNa haiM, ve hI mukti ke kAraNa bhI ho sakate haiN| jisa zarIra ko sAdhAraNa manuSya sundara evaM lalita mAnakara usase moha karatA hai, sAdhaka use hI -- "imaM sarIraM aNiccaM asuI-asuI-saMbhavaM 3- yaha 1 vidyAmado dhanamadastRtIyo'bhijanomadaH sadA eteva liptAnAmetaeva satAM damAH / mahA0 udyoga 34444 2. AcArAMga // 4 // 3. uttarAdhyayana 16 paY For Private Personal Use Only ___
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccA hASTa 55 zarIra anitya hai, azuddhi se utpanna huA hai, azucimayahADa-mAMsa kA DhA~cA mAtra dekhatA hai| yahI to AtmasAdhaka kI saccI dRSTi hai, jo saundarya ke kRtrima AvaraNoM kI paratoM ko bheda kara antaHsthita vAstavikatA ko dekhatI hai| laMkA kA anurAdhapura bauddha dharma kA kendra rahA hai| nagara kI sImA ke bAhara eka TIlA hai jise caitya parvata (jJAnazikhara) kahA jAtA hai| mahAna adhyAtmasAdhaka sthavira mahAtiSya usI TIle para apanI sAdhanA kiyA karate the| ekabAra mahAtiSya nagara meM bhikSA ke lie jA rahe the| eka yauvana madirA pI huI kulavadhU pati se jhagar3akara mAyake jAtI huI mArga meM sAmane A gii| sthavira kI tejodIpta mukhamudrA candrakAMta maNi kI bhAMti camaka rahI thii| kulavadhU vahIM ThiThaka kara bhikSa ko dekhane lagI, aura phira kAmoddIpaka madhura hAsya bikherane lagI / strI ke haMsane para bhikSa kI dRSTi usake dAMtoM para par3a gii| AtmaciMtana meM lIna bhikSa dAMtoM kI haDDiyoM kI asAratA para cintana karate-karate vahIM bodhi (arhatva) prApta ho ge| usa strI kA pati, pIche se daur3A-daur3A patnI kI khoja karatA-karatA udhara aayaa| bhikSa ko Ate dekha kara usane pUchA-"bhaMte ! isa mArga para abhI sundara vastrAbhUSaNoM se alaMkRta kisI sundarI strI ko jAte dekhA hai Apane ?" ___
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anuzra ta tha tiyAM sthavira ne A~kheM Upara uThAI aura kahA-'idhara se koI strI gaI yA puruSa, yaha maiM nahIM jAnatA, hAM, abhI abhI isa mArga se eka haDDiyoM kA DhA~cA to nikalA hai nAbhi jAnAmi itthIvA puriso vA ito gto| api ca asiMghATo gacchate sa mahApathe / ' 1. visuddhimaggo, 1155
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA mAMsa ? ____ Adhunika yUropa ke sAhitya-zilpI jArja banArDazA ne eka prasaMga para kahA thA- "kavistAna meM sirpha murdA prANI daphanAe jAte haiM, kiMtu jo mAMsa khAte haiM, unake peTa to sacamuca jindA prANiyoM ke kabristAna haiN|" 'mAMsa bhakSaNa' manuSya ke mana kI ghora krUratA kA pratIka hai| jisake mana meM tanika bhI para-pIr3A kI anubhUti hai, vaha mAMsa bhakSaNa nahIM kara sktaa| manusmRti meM 'mAMsa' kI vyutpatti karate hue kahA hai mAM sa bhakSayitA'mutra yasya mAMsamihAmyaham / / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti manISiNaH // 1 // -~maiM yahAM para jisakA mAMsa khAtA hU~, mujhako bhI vaha (mAM-saH) paraloka meM khaayegaa| yaha mAMsa kI paribhASA hai| ___ manuSya yadi apane mAM sa se dUsare ke mAMsa kI tulanA 1. manusmRti 7 / 55
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kare to zAyada vaha mAMsabhakSaNa kI sihara uThe / anuzra uta zratiyA~ kalpanA se hI jaina granthoM kI eka prAcIna AkhyAyikA hai / eka bAra magadha nareza zreNika kI sabhA meM kucha mAMsa- lolupa sAmaMtoM ne mAMsa bhakSaNa ke zArIrika evaM Arthika lAbha batAe - " mAMsa jaisA sastA aura pauSTika khAdya dUsarA nahIM hai / " mahAmAtya abhaya ne kahA- "yaha Apa logoM kA bhrama hai, mAMsa jaisA ma~hagA padArtha aura kucha hai hI nahIM / " mahArAja ne bAta kA pramANa cAhA / amAtya ne usake lie samaya kI mAMga kI / rAta ke dvitIya prahara meM jaba saMsAra nidrA lIna thA, mahAmAtya ghabarAe hue se eka sAmaMta ke dvAra para pahuMce / "bhAI, apane para bar3I vipatti A par3I hai, mahArAja sahasA bhayaMkara roga se grasta ho gae haiM, aura vaidyoM kA kahanA hai, davA ke sAtha kisI manuSya ke sirpha do tolA ! svAmI kI prANa rakSA ke rAja-bhakti kA paricaya Apa deMge isI vizvAsa se maiM svayaM Apake dvAra para AyA hU~ / ' kaleje kA mAMsa cAhie, lie apanI sAmaMta ke cehare para havAiyAM ur3ane lagIM / "kaleje kA mA~sa !" kalpanA karate hI usakI dhamaniyoM meM rakta jama gyaa| usane hAtha jor3e - "mahAmAtya ! Apa buddhinidhAna hai, mujha para dayA kIjie, Apa kahIM se bhI kiso manuSya kA mAMsa kharIda sakate haiM. usake lie hajAra - lAkha jitanI
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanA mAMsa 56 bhI svarNa mudrAeM denI hoM caraNoM meM arpita haiM / para mujhe jIvana dAna dIjie / lAkha svarNa mudrA lekara mahAmAtya ne dUsare sAmaMta ke dvAra khaTakhaTAe | use mahArAja kI asvasthatA aura do tolA mAMsa kI AvazyakatA batalAI, badale meM rAjya kI ora se eka lAkha svarNa mudrA kA upahAra aura Adarza rAjabhakti kA pramANa patra bhI / sAmaMta gir3agir3A kara caraNoM meM gira pdd'aa| " mahAmAtya ! mujha para dayA kIjie, ye do lAkha svarNa mudrA caraNoM meM rakhatA hU~, kRpA kara kahIM se kisI anAtha dIna kA mAMsa kharIda kara mahArAja kI cikitsA karavAie / " rAtri ke saghana aMdhakAra meM abhayakumAra viveka kA dIpaka lie aneka sAmaMtoM ke hRdaya kA antara paTa- kholakhola kara dekha Aye / lAkhoM svarNa mudrAoM kA bhAra lie lauTa Aye, do tolA mA~sa kahIM nahIM milA / dUsare dina mahArAja rAjasabhA meM prasanna mudrA meM upasthita the / mahAmAtya ne pichale saptAha kI carcA ke prakAza meM rAtri kI ghaTanA kA rahasya kholA / aura svarNa mudrAeM siMhAsana ke sAmane rakhate hue bole - "mahArAja ! do tolA svarNa ke badale ye lAkhoM svarNa mudrAe~ prApta huI haiM / svarNa mudrAoM kI camaka se sAmaMtoM ke mukha malina par3a gae / abhayakumAra ne mahArAja kI ora dekhA, phira sAmaMtoM ke nIce jhuke malina mukhoM kI ora dekha kara kahA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta zra tiyA~ svamAMsaM durlabhaM loke lakSa nApi na labhyate / alpamUlyena labhyeta, palaM para-zarIrajam // "mahArAja ! saMsAra meM apanA mAMsa durlabha hai, koI lAkha rupae lekara bhI apanA eka tolA mAMsa denA nahIM caahtaa| kiMtu dUsare kA mAMsa ve kucha paisoM meM hI kharoda lete haiM, isalie unheM vaha sastA lagatA hai| yadi dUsare ke mAMsa kI tulanA apane mA~sa se kare to...?"
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 apane Aine meM A~khoM para jaba ahaMkAra kA raMgIna cazmA car3ha jAtA to manuSya sarvatra apane cazme jaisA raMga hI dekhatA hai / use lagatA hai, saba sRSTi usI ke raMga meM raMgI hai, vaha na ho, to sRSTi ke yaMtra DhIle par3a jAyeMge / 1 ahaMkAra kI carama sImA to isase bhI Age hai, jahA~ use bar3e-bar3e bhUkhaMDa eka gharoMde ke samAna pratIta hote haiM aura apanA choTA-sA gharoMdA vizAla upavana se bhI adhika ramaNIya ! manuSya kI isa Atma vaMcanA kI vyAkhyA karake use jAgarUka karane vAle yuga draSTA mahAvIra ne kahA hai"annaM jaNaM passati biMbabhUyaM ' - ajJAnI ahaMkAra meM dIpta hokara anya mahAntama vibhUtiyoM ko bhI eka bimbaparachAI mAtra dekhane lagatA hai / para koI use Atma-jJAna ke darpaNa meM jaba apanI laghutama parachAI dikhAe to... to usakI vANI niruttara ho jAtI hai, prajJA stabdha raha jAtI hai / sUtrakRtAMga 1 / 13 / 8 61
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anuzruta zratiyA~ eka cInI loka kathA hai - 'jo vijDama Apha cAinA' meM saMkalita kI gaI hai / bahuta samaya pahale cU- pradeza meM eka luhAra rahatA thA, jo bahuta teja bhAle laura majabUta DhAla banAtA thA / use apanI nirmita vastuoM kA bar3A bhArI ahaMkAra thaa| vaha zekhI meM apanI DhAla ke lie kahatA - " saMsAra kI koI vastu isa DhAla ko nahIM cheda sakatI / " aura apane bhAle ke lie kahatA - "itane teja aura nukIle bhAle kahIM nahIM milte| saMsAra meM aisI koI vastu nahIM, jisameM mere ye bhAle cheda nahIM kara sake / " eka dina eka vyakti ne usase pUchA - " aura yadi tumhAre hI bhAle se tumhArI DhAla meM cheda karanA cAhe to kyA hogA ?" garvIlA luhAra niruttara thA / apane Aine meM apanI kAlI kaloMThI tasvIra usane pahalI bAra dekhA /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 cAra varga jaina vAGamaya ke manISIzilpI AcArya bhadrabAhu ne kahA hai- "jaise sunirmita nAva bhI pavana ke binA samudra yAtrA meM asamartha hotI hai, vaise hI sunipuNa sAdhaka bhI tapa evaM saMyama kI sAdhanA ke abhAva meM saMsAra-samudra se pAra nahIM ho sktaa|" vAeNa viNA poo, na caei mahaNNavaM triuu| niuNo vi jIva poo, tava saMjama maarua-vihuunno|' kucha sAdhaka zIla (sadAcAra) ko mahatva dete haiM, para unameM zra ta (jJAna) kI jyoti sarvathA kSINa prAya hotI hai| kucha sAdhaka jJAna ke Aloka se jagamaga karate haiM, kiMtu unameM sadAcAra kI suvAsa nahIM hotii| kucha zIla aura zru ta donoM ke maNi kAMcana yoga se dIptimAna hote haiM to kucha zrata aura zIla kI zrI se sarvathA hIna, nisteja agnipiMDa-rAkha kI bhAMti malina jIvana jIte haiN| 1 Avazyaka niyukti, 65-66 2 bhagavatI sUtra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta tha tiyA~ bhagavAna mahAvIra dvArA bhagavatI sUtra meM varNita upayukta vicAra zailA ko bauddha grantha 'puggalapajjatti' meM cAra cUhoM ke rUpaka dvArA vyakta kiyA hai cAra prakAra ke cUhe hote haiN| eka ve, jo svayaM khodakara bila banAte haiM, para usameM rahate nhiiN| dUsare ve, jo bila meM rahate haiM, para svayaM nahIM khodate / __ tIsare ve, jo svayaM bila bhI banAte haiM aura usameM rahate bhI haiM, tathA cothe ve, jo na to bila banAte haiM aura na hI bila meM rahate haiN| ___ manuSya bhI isI prakAra cAra vibhAgoM meM baMTe haiN| prathama ve, jo zAstra par3hakara bhI use jIvana meM nahIM utArate / dUsare ve, jo zAstra jJAnI na hokara bhI jIvana meM siddhAnta kA sAkSAtkAra karate haiN| tIsare ve, jo zAstra jJAna bhI prApta karate haiM, aura satya kA AtmAnubhava bhI, aura cauthe ve, jo na zAstra kA abhyAsa karate haiM aura na satya kA AcaraNa /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 | sRSTi kA mUla mAtA kI mamatA, bahana kA sneha, bhAI kA pra ema, mitra kA vizvAsa, svajana kA nijatva kisI eka zabda meM vyakta karanA ho to vaha zabda kyA hai ? do akSara kA vaha zabda hai - "dayA !" dayA ananta sukhoM kI kalpavela hai, amaratA kA amRta ghaTa hai, kalyANa aura parama Ananda kA akSaya nidhAna hai / jaina sUtra dayA kI mahimA meM mukhara hokara kahate haiM" esA bhagavatI dayA...." ---- yaha dayA bhagavatI hai, bhagavatsvarUpA hai, prANiyoM ko pRthvI kI taraha zaraNa hai, pyAsoM ko jalAzaya kI bhAMti AdhAra hai / purAne saMtoM kI eka ukti Aja bhI pratyeka dharma pravacana ke prAraMbha meM duharAI jAtI hai zabadging "dayA sukhAM rI belar3I, dayA sukhAM rI khANa'... Adhunika yuga ke cintaka manISI TAlasTAya ke zabdoM meM 'dayA' mAnava sRSTi kA mUla hai / TAlasTAya ne eka kahAnI ke mAdhyama se 'dayA' kI mahattA kA darzana karAyA hai 65
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzruta zrutiyA~ bhagavAna ne eka bAra vicAra kiyA-eka aise prANI kA nirmANa karU jo svarga tathA pRthvI ke sabhI prANiyoM meM zraSTha ho / bhagavAna ne apanA vicAra satya ke sAmane prakaTa kiyA to usane kahA-"bhagavan ! vaha prANI daMbha aura beImAnI phailAkara Apako badanAma kregaa|" ___tabhI nyAya vahAM pahu~ca gayA, usane prArthanA kI-"vaha svArthI banakara sabako staayegaa|" zAMti ne bhagavAna se hAtha jor3akara nivedana kiyA"bhagavan ! vaha prANI jagata ko vinAza ke kaMgAra para le jaayegaa|" tabhI bhagavAna kI eka choTA sukumAra lar3akI ne Akara kahA-"pitAjI ! usa prANI kA nirmANa avazya kiijie| jaba Apake saba dUta use sudhArane meM asamartha ho jAyeMge to maiM use sudhaaruugii|" usa choTI lar3akI kA nAma thA 'dyaa| bhagavAna ne dayA kI bAta mAnakara mAnava kA nirmANa kiyA /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramadhana bhautika dhana se abhAtika Ananda kI upalabdhi nahIM ho sktii| dhana nazvara hai, Ananda avinazvara ! dhana bAhara se prApta hotA hai, Ananda antaHkaraNa se sphUrta hotA hai / vaha Ananda hai-saMtoSa ! samatA ! bhagavAna mahAvIra ne kahA hai "dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre ?'' dhana se dharma kA dhurA nahIM cala sakatI ? chAMdogya upaniSad meM yAjJavalkya kI patnI maitra yI kahatI hai"priya ! Apa jo dhana mujhe denA cAhate haiM, use Apa kyoM chor3a rahe haiM ?" ___ yAjJavalkya kA uttara thA "amRtatva kI khoja ! maiM jisa amara dhana ko pAnA cAhatA hU~ usakI pahalI zarta hai isa dhana kI lAlasA kA parityAga / " prabuddhacetA maitreyI pukAra uThatI hai-"yenAhaM nAmRtA 1 uttarA0 14 / 17
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anuzruta zrutiyA~ syAm kiM tena kuryAm ?" jisa dhana se maiM amaratA kI upalabdhi nahIM kara sakatA, use pAkara bhI kyA karU ? mujhe bhI vahI dhana cAhie jo amRtatva de sake, akSaya ajara Ananda de sake, aura jise pAkara isa dhana kA lAlasA mana se sarvathA kSINa ho jAye / " eka loka kathA hai| eka saMta nadI ke zAMta tIra para sthita prajJa se dhyAna lIna khar3e the / eka daridra brAhmaNa dhana ke lie dara-dara bhaTakatA huA saMta ke caraNoM meM pahucA - "bhagavan ! maiM dIna-hIna prANI dhana ke abhAva meM dara-dara bhIkha mAMga rahA hU~, bhUkha se bAla bacce vilakha rahe haiM, daridratA se pratADita merA jIvana sarvathA duHkhamaya ho rahA hai ! prabho ! Apa jaise tapasvI kI kRpA dRSTi ho jAye to merA dAridrya dUra ho sakatA hai ?" brAhmaNa kI dIna dazA para tapasvI kA mana pighala gayA / para vaha to sarvathA niSkaMcana thA / dene ke nAma para usake tana para thA eka kaupIna ! tapasvI kI zatamukhI karuNAdhArA ruka nahIM sakI- "vipra ! jarA sAmane nadI ke kinAre jo bAlU kA Dhera hai, vahAM dekho, ho sakatA hai tumhArA bhAgya nakSatra camaka uThe, vahAM kala hI maiMne eka pArasa maNi par3A dekhA thA / " harSa vihvala brAhmaNa ke pAMva dharatI para nahIM Tike / vaha daur3A Ara bAlU ke Dhera meM khojane lagA / sacamuca 1 chAMdogya upaniSad
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramadhana 66 vahAM pArasamaNi par3A thaa| brAhmaNa kA roma-roma nAca utthaa| usane apane hAtha meM kI laTTI ke kinAre jo lohA lagA thA, use chuA, vaha sone kI bhAMti camaka utthaa| Ananda vibhora brAhmaNa AkAza kI ora dekhakara nAcanAca utthaa| dUsare hI kSaNa daridra brAhmaNa ke hRdaya meM eka prakAza kiraNa phUTa par3I, jaise ghane aMdhakAra meM bijalI camaka uThI ho / bhAva dekhA na tAva, maNi ko uThAkara yamunA meM pheMkA aura tapasvI ke caraNoM meM pahucA / "karuNAmaya ! mujhe bhI aba vaha amitadhana dIjie jise pAkara Apane pArasa maNi ko patthara kI taraha tuccha samajhA !" saMta ke mukha se tIna akSaroM kA eka choTA sA zabda nikalA-"saMtoSa !" brAhmaNa saMta kA sarasa vANI para cintana lIna ho gyaa| usako cetanA meM eka dhvani gUja uThI "jaba Avata saMtoSa dhana saba dhana dhUli samAna !' .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tuma mahAn ho lohA agni meM par3akara svayaM agnimaya bana jAtA hai / sonA agni meM par3akara zuddha ho jAtA hai / para, hIrA agni meM par3akara bhI apane mUla svabhAva meM rahatA hai, usa para agni kA koI prabhAva nahIM par3atA / kucha manuSya lohe ke samAna kaSTa Ane para aisA dikhAte haiM jaise samUcA jIvana hI eka kaSTa gAthA bana gaI ho ? kucha manuSya sone ke samAna kaSTa pAkara adhika tejasvI pratIta hote haiM, jaise kaSTa varadAna banakara Aye hoM / kucha manuSya hIre ke samAna duHkhoM kI bhAvanA evaM kaSToM kI tapana se sarvathA aspRSTa rahate haiM, una para sukha-duHkha kA koI prabhAva nahIM par3atA / tathAgata ke jIvana kA prasaMga hai / buddha eka bAra kisI anArya pradeza meM bhramaNa kara rahe the / vahA~ ke logoM ne buddha ko bar3I krUra yAtanAe~ diiN| isa zarIra kaSTa ko dekhakara AnaMda vicalita ho uThe / tathAgata se anurodha kiyA - "prabho ! yaha gAMva chor3a dIjie / " 70
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 tuma mahAn ho ___maMdasmita ke sAtha tathAgata bole-"aura yadi dUsare gAMva meM yahI bheTa milI to....?" "deva ! hama use bhI chor3a deMge....!"-Ananda ne khaa| AMtarika pulaka aura dhairya kI maMda smiti meM tathAgata ne kahA-"vatsa! eka yAtrI dAvAnala bujhAne ke lie ghara se nikalA, mArga meM jaMgala kI choTI-choTI cinagAriyAM uchala-uchala kara girane lagIM to kyA vaha unase ghabarAyegA ? hAra kara lauTa AyegA ?" "nahIM bhaMte ! vaha apane dhyeya kI ora bar3hatA hI jaayegaa|" Ananda ne vinamratA ke sAtha uttara diyA ! ___"vatsa ! hama bhI janma-maraNa kA dAvAnala bujhAne nikale haiM, deha kaSTa kI ina cinagAriyoM se mukAbalA karate hue Age bar3hate cale jAnA hai| niMdA-prahAra se kyA, maraNadAyI trAsa se bhI nahIM ghabarAnA hai| Ananda ! tuma mahAna ho, apanI mahattA ko samajho, apane dhyeya kA ciMtana karo.... sukha-duHkha se aprabhAvita rahane vAlA hI saccA sAdhaka hotA hai|"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaratA kA ghoSa kahAvata hai-"bhaya kI sImA mRtyu hai|" mRtyu sabase bhayAnaka hai, cUki manuSya apane deha se, prANoM se aura jIvana se moha karatA hai, mRtyu deha ko prANoM se vilaga karatI hai, isalie manuSya mRtyu se DaratA hai| jisake darzana meM prANoM kI amaratA samAI huI hai, jIvana kI ananta zAzvatatA kA madhurasa chalaka rahA haiuse mRtyu se kyA Dara ! vaha to mRtyu ke trAsadAyI kSaNoM meM bhI Ananda meM jhUma kara gAtA hai natthi jIvassa nAsu tti-. zarIra kA nAza hai, para jIva kA, AtmA kA nAza nahIM, vaha avinAzI, akSara ajara hai| nainaM chindanti zastrANi nenaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH / / 1 uttarAdhyayana 2 / 27 2 gItA 2 / 23
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaratA kA ghoSa 73 kI isa AtmA ko zastra kATa nahIM sakate, agni kI jvAlAe~ jalA nahIM sakatIM, jala dhArAe~ use bhIgo nahIM sakatIM, teja havAeM sukhA nahIM sakatIM / yaha AtmA kI amaratA kA zAzvata ghoSa, jIvana kI ananta nirbhayatA kA mUla maMtra hai / abhaya aura anAsakti kA rAjapatha hai / eka bAra bhikSa, pUrNa tathAgata ke pAsa Akara sUnA parAMta janapada (anArya pradeza) meM jAne kI anumati mAMgane lage / tathAgata ne pUchA- vahAM ke loga tujhe kaTuvacanoM se trasta kareMge to ? maiM samajhU gAve bhale haiM, kyoMki mujha para hAtha nahIM uThA rahe haiM / thappar3a-ghU se to nahIM mAra rahe haiM / yadi hAtha uThAkara pIr3A deMge to....? sahasra - sahasra usake rasa ko maiM unheM satpuruSa samabhUbhUMgA, cUMki ve mujhe DaMDoM se nahIM pITa rahe haiM / yadi aisA bhI huA to ? to maiM mAnUMgA ve dayAlu haiM, kyoMki kama se kama zastra - prahAra to nahIM karate / yadi ve zastra prahAra hI kareM to ? bhaMte ! ve kama-se-kama mujhe mAra to nahIM rahe haiM ? maiM unakI kRpA mAnagA / " pUrNa ! yadi ve tumhArA vadha kara DAleMge to ?"
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anuzruta zratiyA~ 'bhaMte ! bahuta se loga jIvana se taMga Akara AtmahatyA karake jIvana kA aMta karanA cAhate haiN| mujhe apane dharma kA pAlana karate hue sahaja hI yadi jIvana se mukti mila jAyegI to maiM unheM upakArI mAnUMgA / phira ve to sirpha isa deha kA hI nAza kareMge, mere Atma-dharma kI to ghAta nahIM kara sakate / buddha ne kahA - "pUrNa ! tuma hara sthiti meM apane ko saMyata va prasanna rakhane vAle pUrNa sAdhaka ho, tuma kahIM bhI jA sakate ho / "
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asakti Asakti saba duHkhoM kA mUla hai| manuSya kAmanAoM ke vaza hokara ananta-ananta pIr3Ae, agaNita yaMtraNAeM bhogatA rahatA hai| zrI madbhAgavata kA eka vacana hai "duHkhaM kAma sukhaapekssaa|"1 saMsAra meM duHkha kyA hai ? / kAma sukhoM kI kAmanA hI duHkha hai| bha0 mahAvIra ne kahA hai "nathi eriso pAso paDibaMdho"2 kAmanA-tRSNA ke samAna anya koI jAla nahIM, aisA koI avarodha nahIM, jo prANI ko du:khoM meM phaMsAkara roke rakhatA hai| jaise guvvAre meM havA bharI rahatI hai, vaise hI kAmanAoM ke guvvAre meM kleza evaM pIr3AoM kI havA rahatI hai, manuSya 1. 31 / 16 / 41 2. prazna vyAkaraNa 115 75
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta zrutiyA~ usa guvvAre ke pIche bacce ko taraha daur3atA hai, aura usake phUTate hI pIr3AoM ke vAtyAcakra meM phaMsa jAtA hai| - bauddha jAtaka meM eka kathA hai| mithilApati nimi eka bAra gavAkSa meM khar3e nagara zobhA dekha rahe the| sahasA eka vicitra dRzya unakI sukumAra bhAvanAoM ko jhakajhora gyaa| eka cIla mAMsapiMDa muha meM dabAye AkAza meM maMDarA rahI thI, aura bIsiyoM pakSI usa para jhapaTa-jhapaTa kara cauce mAra rahe the| mAMsapiMDa chInane ke lie AkAza meM bhayaMkara saMgharSa maca rahA thaa| sahasA ghAyala cIla ke muha se mAMsapiMDa chUTA, eka dUsare pakSI ne apanI coMca meM dabAyA aura aba saba pakSI usa para pUre vega ke sAtha jhapaTane lge| dUsarA pakSI ghAyala huA, aura tIsarA use le bhaagaa| kiMtu usakI bhI vahI durgati huii| yaha dRzya dekhakara nimirAja kI antazcetanA sphurita ho uThI- "saMsArI kAma bhogoM kI bhI yahI sthiti hai| jo use lene ko Atura hotA hai, vahA pIr3A evaM yaMtraNA se saMtrasta hokara kSata-vikSata, dIna hIna ho jAtA hai| jisane bhogoM ko pakar3e rakhA, usane du:kha evaM pIr3A pAI, jisane tyAga kiyA vahI sukha kA anubhava kara skaa|"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRta kI lar3I atharvaveda meM eka sUkta hai"ArabhasvemAmRtasya znuSTim'' yaha samaya amRta kI lar3I hai, ise acchI taraha dRr3hatA ke sAtha pakar3a ke rkho| manuSya samaya kA iMtajAra karatA hai, para samaya kabhI bhI manuSya kA iMtajAra nahIM krtaa| vaha tUphAna kI taraha AtA hai, bilkula acAnaka, aura AMdhI kI taraha calA jAtA hai, jIrNa-zIrNa avazeSa chor3a kara / samaya ko pahacAna pAnA eka kalA hai, bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-khaNaM jANAhi paMDie-vidvAna samaya kA mUlya samajhe, samaya kA upayoga kare / samaya ke para hote haiM, vaha ur3atA hai, bIta jAne ke bAda kabhI 1 atharva0 8 / 2 / 1 2 AcArAMga 77
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anuzruta zrutiyA~ lauTakara nahIM AtA-"No havaNamaMti rAio'1-bItI huI rAtriyAM kabhI lauTa kara nahIM aatiiN| eka citra pradarzanI meM vibhinna zailiyoM ke sundarasundara citra TaMge the| unameM eka vicitra citra thA jo darzakoM kA dhyAna barabasa apanI ora khIMca rahA thaa| usa citra meM eka manuSya ke cehare ko bAloM se DhakA huA aura pairoM meM para lage hue batAyA gayA thaa| eka prabuddha darzaka ne pradarzanI ke citra Ayojaka se pUchA- "yaha kisakA citra hai ?' Ayojaka-'samaya kaa|' "isakA muha kyoM chipAkara rakhA gayA hai ?" Ayojaka ne uttara diyA-"isalie ki jaba avasara hamAre sAmane AtA hai to hama use pahacAna nahIM paate|" "aura isake pairoM meM paMkha kyoM lage haiM ?" madhura muskAna ke sAtha Ayojaka ne batAyA"isalie ki avasara hamezA ur3atA rahatA hai, Ara kabhI lauTakara vApasa nahIM aataa|" 1 sUtra0 1 / 2 / 1 / 1
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaratA kI khoja manuSya ! tU akSaya ananta hai, amRtaputra hai, jyotisvarUpa virATa caitanya hai| phira dIna-hIna kyoM ? amartya hokara amaratA ke lie mArA-mArA kyoM bhaTaka rahA hai ? tU tejasvI hai, dIptipuja hai, avinAzI aura amRta hai ___ "tejo'si, zukramasi, amRtamasi !"" tere antara antarAla meM pratipala AnandavarSI, nandana kAnana-sI zItala-sugaMdhita pavana baha rahI hai / tere antaH karaNa me hI manovAMchita phala pradAyinI kAmadhenu baMdhI hai "appA kAmaduhA gheNU appA me naMdaNaM vaNaM / " terI AtmA hI kAmadhenu hai, terA AtmA hI nandana vana hai| tere antaraMga meM jhAMka kara dekha, jJAna-darzana-kI pavitra nirmala jyoti jagamagA rahI hai| tU apane ko visarA kara bhaTaka rahA hai-kabIradAsa jI ne tujhe pukArA hai-kastUrI tere antaHkaraNa meM chipI yajurveda 1131 78
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anuzra ta zra tiyA~ hai aura tU usakI gaMdha meM pAgala banA vana-vana bhaTaka rahA hai ? kastUrI mRga nAbhi basata hai vana-vana phirata udAsI ! sacamuca amaratva kA amRta phala tere hA antaHkaraNa meM chipA hai aura tU use khojane damator3a daur3a lagA rahA hai ? eka bAra devatAoM kI sabhA meM manuSya ke aparAjita puruSArtha kI carcA clii| bhayatrasta vANI meM saba ne AzaMkA vyakta kI-"jisa gati se manuSya pragati ke ajita digantoM para vijaya dhvaja phaharA rahA hai, use dekhate lagatA hai eka dina svarga kI bhUmi para bhI vaha apane vijayI caraNa rakha degaa|" devatAoM kI bhaya vicalita manodazA dekhakara devarSi ne sujhAva diyA-"usakA amaratva chIna lenA caahie|" "para use chipAe~ kahA~ ?"-AzaMkA bharI vANI meM devatAoM ne pUchA-parvata zikharoM kI UMcAI ko usane chu liyA hai, samudroM kI gaharAI bhA nApane kA sAmarthya usameM haiM ! pRthvI ke atala garbha meM bhI vaha pahu~ca sakatA haiAkhira aisA kauna sA sthAna hai, jahAM usakA amaratva usase chupakara raha sakatA hai ?" devatAoM kI zaMkA kA nirAkaraNa karate hue prajApati ne kahA- "eka aisA sthAna bhI hai ?''
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaratA kA khoja . 81 devagaNa AzA bharI najara se prajApati kI smayamAna mukha mudrA ko nihArane lge| prajApati ne kahA- "vaha guptatama sthAna hai manuSya kA hI antaHkaraNa / " amaratA kI khoja meM manuSya AkAza-pAtAla kA kaNa-kaNa khojakara hAra cukA hai, aura phira bhI khoje jA rahA hai-para Aja taka usane apanA antaHkaraNa nahIM TaTolA-jahAM amaratA kA amRta ghaTa chipAyA gayA hai| al
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 / Upara dekha jIvana, samudra kI yAtrA hai| samudrayAtrI apanI nAva ke nIce sAgara kI chAtI para hote laharoM ke garjana-tarjana maya utthAna patana kI ora nahIM dekhatA, usakI dRSTi sadA AkAza kI ananta UcAI ko chUtI rahatI hai / jIvana yAtrA meM bhaya aura saMkaTa kI gaharAI meM mata jhAMko, isase hInabhAvanA jagatI hai, Atma-vizvAsa TUTatA hai, vyakti apanI sthiti ko asahAya-sA anubhava kara jhuMjhalA uThatA hai, bhaya-pratAr3ita ho jAtA hai / saMkaToM ke jisa gahvara se nikalakara Upara A cuke ho, punaH unakI ora dekhanA buddhimAnI nahIM hai / zAstra meM kahA hai ___"no uccAvayaM maNaM niyaMchijjA / '' saMkaTa ke samaya mana ko DAMvADola mata hone do, kiMtu apane lakSya kI ananta UcAI kI ora dRSTi phailAo, apane AdarzoM kI ramaNIya kalpanAoM se mana 1 AcArAMga 2 / 3 / 1 82
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 Upara dekha kI AhlAdita karo ! tumhArA sAhasa dugunA ho jAyegA aura bhaya evaM saMkaTa chinna-bhinna ! samudra yAtrA meM eka nAva tUphAna ke thaper3e khAkara DagamagAne laga gii| tatkAla hI mAMjhI yubaka rassI pakar3akara Upara car3hA aura pAla ko majabUtI se baaNdhaa| jaise hI vaha rassI ke sahAre nIce utarane lagA tolaharoM ke Avartana se uthala-puthala hote samudra para usakI najara par3I, samudra kA bhayaMkara garjana sunakara yuvaka kAMpa uThA, usake muMha se cItkAra phUTa par3I-"bacAo ! maiM gira rahA hai|" vRddha mAMjhI ne nIce khar3e yuvaka kI bhayAkrAMta dazA dekhI, vaha vahIM se pukAra uThA--"yuvaka nIce mata dekha, sAmane nIle AkAza meM ur3ate pakSiyoM ko dekha ! A~kheM Upara rkh|" . yuvaka mAMjhI ne A~kha AkAza meM gar3A dI, dhIre-dhIre vaha sakuzala nIce utara aayaa|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 | jhUThI bar3AI paraniMdA mahAdoSa hai ! saMta kavi tulasIdAsa rja kI vANI ne use saMsAra ke nikRSTatama pApoM meM ginA hai" para niMdA sama agha na garIsA" ! kiMtu usase bhI bar3A doSa hai- Atma prazaMsA ! aura vaha bhI mithyA Atma-stuti ! kahate haiM jaba guNahIna vyakti apane ko guNa zra eSTha khyApita karane kI duzceSTA karatA hai, to pRthvI hilane laga jAtI hai, AkAza meM chidra ho jAte haiM aura sundara sRSTi dUSita gaMdha se ghuTane laga jAtI hai / jaina sUtroM meM kahA hai jo vyakti apane kie hue doSoM ko chipAkara sabhA meM apane ko guNI aura caritrasaMpanna dikhAne kI ceSTA karatA hai, vaha saMsAra kA sabase bar3A pApa karma 'mahAmoha' kA bhAgI hotA hai / 1 1 dazAzra utaskaMdha For Privateersonal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhUThI bar3AI 85 jhUThI Atma-stuti se paraloka to naSTa hotA hI hai, kintu yaha jIvana bhI kisa prakAra udvegamaya evaM jugupsita ho jAtA hai, isakA nidarzana eka jAtaka kathA meM milatA hai| eka dina vArANasI meM mahotsava manAyA jA rahA thaa| nagara meM cAroM ora svacchatA, sundaratA aura adbhuta sAja-sajjA kI gii| mahotsava kI ramaNIyatA se AkRSTa hokara cAra devaputra kakAru nAmaka divyapuSpoM kI mAlA pahana kara AkAza meM sthita ho mahotsava dekhane Aye / bAraha yojana kA virATa nagara unake divya pUSpahAroM kI madhura gaMdha se mahaka uThA / rAjA brahmadatta apane amAtyoM va samasta rAjaparivAra tathA nagaraseThiThaoM ke sAtha unake darzana karane aayaa| logoM ne devaputroM se prArthanA kI-"Apa to punaH divyaloka meM lauTa jAyegeM aura vahAM aisI agaNita divyamAlAe prApta haiM, hama manuSyoM ko aisI divya mAlA durlabha haiM, ataH kRpAkara ye mAlAe hameM dedeN|" deva putroM ne kahA-"manuSya loka meM rahane vAle duSTa, mUrkha evaM tuccha manuSya inheM dhAraNa nahIM kara sakate, koI satpuruSa hI inheM grahaNa kara sakatA hai|" jyeSTha deva putra ne kahA - kAyena yo nAvahare, vAcAya na musAbhaNe / yaso laddhA na majjeyya sa ve kakkArumarahati // -jo kAyA se kisI kI koI vastu nahIM curAtA, /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anuzruta zrutiyA~ vANI se mithyA nahIM bolatA, aizvarya lAbha kara ahaMkAra nahIM karatA, vaha isa kakkAra ke yogya hai / " rAja purohita ne socA, yadyapi ye guNa mujha meM nahIM haiM, kiMtu maiM jhUTha bolakara ye mAlAeM lelU to kise patA calegA, aura phira sarvatra merI khyAti bhI ho jAyegI / " purohita ne apane kA yogya batAkara vaha mAlA lelI / dUsare deva putra ne kahA yassa citta ahAliha saddhA ca avirAginI / eko sAduna bhujeyya sa ve kakkAru marahati // - jisakA citta haldI kI taraha kaccA na ho arthAt sthira ho aura jisakI zraddhA dRDha ho, kisI svAdiSTa vastu ko akelA nahIM khAye vahI kakkAru ke yogya hai / purohita ne ina guNoM ko bhI apane meM batAkara dUsarI mAlA bhA lelI / tIsare deva putra ne kahA dhammena vittame seyya na nikatyA dhanaM hare / bhoge laddhA na majjeyya save kakkAru marahati // - jo dharma se dhana prApta kare, kisI ko Thage nahIM aura bhoga sAmagriyoM ko prApta kara pramAdI na bane, vahI kakkAra ke yogya hai / purohita ne apane ko ina guNoM se bhI yukta batAyA aura mAlA prApta karalI / cothe deva putra ne kahA sammukhA vA tirokkhA vA yo sante na paribhAsati / yathAvAdI tathAkArI sa ve kakkAru marahati // * jo sAmane yA pITha pIche kabhI kisI satpuruSa ko
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhUThI burAI , niMdA nahIM karatA jaisA kahatA hai vaisA hI karatA hai, vaha isa divya mAlA ke yogya hai / purohita ne apane ko ina guNoM se yukta batAyA aura vaha mAlA bhI prApta karalI / devaputra mAlA dekara divya-loka meM cale gye| pIche se purohita ke sira meM bhayAnaka darda huA, usakA sira phaTane lagA, vaha vyAkula ho bhUmi para loTa-poTa hotA huA cillAne lagA - " maiMne jhUTha bolakara ye puSpa hAra lie haiM, maiM inake yogya nahIM hU~, mere sira para se uThAlo / " para hAra mAno lohe ke paTTe se jakar3a die gaye hoM, kisI bhI upAya se sira para se nahIM haTe / purohita kI vedanA se rAjA bhI ciMtita ho gaye / sabhI nAgarikoM ke cehare para udAsI chA gaI / amAtyoM kI salAha se punaH utsava kA Ayojana kiyA gayA / devaputra bhI padhAre, unake divya hAroM se punaH nagara ke galI kUce mahaka uThe / pAkhaMDI purohita kA deva putroM ke samakSa pITha ke bala liTAyA gayA / purohita ne kSamAyAcanA kara jIvanadAna dene kI prArthanA kii| deva putroM ne pAkhaMDI purohita kI jhUThI Atma-stuti kI bhartsanA ke sAtha cAroM divyahAra usa para se uThA lie / - kakkAru jAtaka -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 Aja kI samIkSA kAMca ke Tukar3e kA mUlya kisake lie hai ? jise ratna aura kA~ca kI parIkSA nahIM hai| jo donoM kA bheda samajhatA hai, usake samakSa kA~ca, kA~ca hai, aura ratna, ratna / uttarAdhyayana meM eka sUkta hairADhAmaNI veruliyappagAse amahagghae hoi hu jANaesu / ' vaiDUryaratna ke samAna camakane vAle kAMca ke Tukar3e jauharI ke samakSa mUlyahIna ho jAte haiM / kiMtu Aja aise jauharI haiM kitane ? aura unakI kahAM calatI hai ? Aja jJAnavAna va dharmavAna kA mUlya kahA~ hai ? vaha to sadA zAMta Ara gaMbhIra rahatA hai ? Aja to loga use hI vidvAna va pratibhAsampanna mAnate haiM jo afae bolatA hai "paMDita soi jo gAla bajAvA" kavivara tulasI ke zabdoM meM jo gAla bajAnA jAnatA hai, 1. utta0 20 / 42 88
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja kI samIkSA 86 vahI paMDita hai| tathAgata ne kahA--"saNaMtA yAMti kusobbhA'-kSa dra nadiyAM zora karatI huI bahatI haiM to loga unheM hI mahAnadiyA~ samajhakara pUjane lagate haiN| rUsI vidvAna turganeva ne vartamAna ke isa jIvana mUlya para eka karArA vyaMgya likhA hai eka vyakti bahuta hI zAMta aura bhadra thA, kiMtu loga usakA majAka karate-"murkha ! gaMvAra kahIM kA !" logoM kI bAta se use coTa pahucatI / eka dina vaha apanI zAMti aura bhadratA para jhujhalA utthaa| usane logoM kI dhAraNA badalane kI socii| ekadina kucha vyakti kisI vikhyAta citrakAra kI prazaMsA kara rahe the| vaha murkha jora se cIkha par3A-'are tumheM itanA bhI nahIM mAlUma ki, usakI kalA-kRtiyoM kA jamAnA kaba kA gujara gayA, aba to naI zailiyA~, naye kalAkAra camaka rahe haiN| sabhA meM upasthita loga sahama kara raha gaye zAyada aisA hI ho|" / eka dina kisI vAcanAlaya meM kucha vyakti eka lekhaka kI pustaka para carcA kara rahe the| sabhI loga pustaka kI prazaMsA karane lge| tabhI vaha mUrkha jora se bola par3A-"chiH chiH tuma samaya se kitane pIche ho / vaha pustaka to Aja raddI ke bhAva bhI nahIM bika sakatI, usakA jamAnA lada gyaa|" 1. suttanipAta 2137642
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ PSo anuzruta zrutiyA~ sabhI zrotAoM ne Darakara usakI bAta kA samarthana kiyA - zAyada isakI bAta hI ThIka ho / aura kucha dina bAda logoM kI dhAraNA banagaI - "kaisI tIvra buddhi hai usakI ? kitanA adhyayana aura kitanI sacoTa samIkSA karatA hai, sacamuca vaha eka pratibhAsaMpanna vyakti hai / " yaha hai Aja ke pAThakoM aura samAlocakoM kI manodazA ! yaha hai Aja kI samIkSA !
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 | karmaNyevAdhikAraste karma kI 'dhurA' para avicala-apratihata gati se ghUmate rahanA-yahI jIvana kA niyama hai, sRSTi kA siddhAnta hai / karma meM gati hai| karma phala kI AzA meM sthiratA A jAtI hai, gati kuThita ho jAtI hai| gItA meM zrI kRSNa ne arjuna ko udbodhana diyA hai___"karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana !" tU apanA karma karatA raha, phala ke viSaya meM ciMtA mata kr| karma karane vAlA eka dina siddhi ke dvAra taka pahuMca jAtA hai / phala kA vicAra karane vAlA usI meM ulajhA rahatA hai| vaha eka dina kuNThA evaM jar3atA-grasta hokara samApta ho jAtA hai| kinAroM taka svaccha jala se bhare hue sarovara ne patalA dhArAoM meM bahatI huI nadI se kahA-"tuma bar3I mUrkha ho, jo rAta dina niraMtara bahatI huI apanA madhura jala khAre samudra meM uDelatI ho ? kyA milatA hai isake badale meM tumheM ? samudra to phira bhI khArA hI hai, tumhArI zakti kA kyA lAbha milA use, aura tumheM !" 61
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzruta zrutiyA~ nadI ne apanA pravAha teja karate hue uttara diyA " bahanA merA kAma hai, mujhe usI meM AnaMda milatA hai, maiM apane Ananda ke lie bahatI hUM, pratidAna yA pratiphala kI mujhe koI ciMtA nahIM / " 62 nadI bahatI rahI, yuga-yuga se usake pravAha meM vahI nirmalatA, vahI sphUrti aura vahI pavitratA banI rahI / sarovara kA jala par3A par3A pratiphala kI ciMtA meM malina ho gayA aura eka dina sarovara sUkha calA /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya sukha-duHkha mana kI sthiti hai, antara kI anubhUti hai| usakA udgama manuSya ke antaHkaraNa meM hotA hai, aura vilaya bhI vahIM hotA hai|| ___bahuta bAra dekhA jAtA hai-duHkha kI anubhUtiyAM jaba tIvra hotI haiM to hRdaya agnikuDa kI taraha saMtapta evaM prajvalita ho uThatA hai| usa sthiti meM na tattvajJAna se zAMti milatI hai, na upadeza se ! aisI sthiti meM 'samaya'kAlakSa pa hI manuSya ko zAMti pradAna kara sakatA hai| ataH kahA jAtA hai- duHkha kI sabase bar3I auSidha hai-smy| samaya pAkara jaba duHkha kI smRtiyAM mana se niHzeSa ho jAtI haiM to svataH hI mana zAMta-praphulla ho uThatA hai / ____ saravAlTeyara ne eka kahAnI likhI hai-eka mahAn dArzanika ne eka pati zoka meM saMtapta mahilA ko zAMti kA upadeza dete hue kahA-"zrImatIjI, igalaiMDa kI rAnI aura henarI aSTama kI putrI para bhI kabhI aisA hI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anuzruta zrutiyA~ duHkha A par3A thA / use apane hI sAmrAjya se nirvAsita kara diyA gayA thA, aura pati ko apanI A~khoM ke sAmane zUlI para car3hate dekhanA par3A / Apa kucha dhIruja se kAma lIjie / " aura dArzanika zoka magnA mahilA ko aneka prakhyAta striyoM ke duHkha pUrNa vRttAnta sunAne lagA / sAttvanA kI lambI caur3I bAteM sunakara bhI mahilA ke A~sU nahIM thame / dUsare hI dina mahilA ne sunA - usa dArzanika ke putra kA svargavAsa ho gayA, aura vaha usake zoka meM vilakha-bilakha kara ro rahA hai / mahilA ne saMsAra ke una samrAToM kI sUcI taiyAra kI, jinheM putra-zoka dekhanA par3A / aura vaha dArzanika ke pAsa le gaI / para saba kucha par3ha kara bhI dArzanika kA duHkha kama nahIM huA / tAna mAsa bAda donoM AnaMdita mudrA meM eka dUsare se mile / eka dUsare ne duHkha dUra hone kA upAya pUchA to donoM ke mukha se eka hI zabda nikalA - " samaya " samaya hI manuSya ko zoka vahana karane kI sAmarthya detA hai / "
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaitAna kA vAsa krodha-zaitAna hai| jaina AgamoM meM ise caMDAladuSTa kahA hai|' manuSya ke satkarmoM ko krodha usI prakAra naSTa kara detA hai, jaise agni ghAsa-phUsa ko| isalie kahA hai kuddho""saccaM sIlaM viNayaM haNejja / 2 krodhI vyakti apane satya, zIla, vinaya, viveka Adi satkarmoM ko bhasma kara DAlatA hai| . jaina nItizAstra ke mahAn manISi AcArya somadeva ne kahA hai-"atikrodhanasya prabhutvamagnau patitaM. lavaNamiva zatadhA vizIryate / "3 kSaNa-kSaNa meM krodha karane vAle kI mAnasika zaktiyAM, jIvana sRSTi vaise hI cUra-cUra hokara naSTa hotI jAtI hai, jaise agni para par3A huA namaka ! 2. prazna 2 / 2, 1. utta0 1111, 3. nItivAkyAmRta 137, 65
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anuzruta zrutiyA~ __atharvaveda ke eka sUkta meM krodha ko sAkSAd agni kahA hai-"yadagnirApo adahat'"-krodha rUpa agni jIvana kI sukha zAMti rUpa rasa ko jalA DAlatI hai|| mizra kI eka prAcIna loka kathA hai - "bhagavAna jaba sRSTi sRjana kA kArya pUrA kara cuke to zAMti ke sAtha kucha soca rahe the| tabhI zaitAna ne ghuTane Teka kara prArthanA kI-'prabho! Apane mujhe bhI apane unhIM hAthoM se banAyA hai, jinase devatAoM aura manuSyoM ko banAyA hai| phira unake Ananda aura sukha bhoga kA prabaMdha Apane kiyA hai to mere bhI bharaNa poSaNa kA kucha prabandha kiijie|" kSaNabhara taka bhagavAna socate rhe| kucha kSaNa bAda bole- "maiM tumheM zarIra to nahIM de sakatA, kyoMki mujhe bhaya hai ki kahIM tuma apanI sRSTi bar3hAkara eka dina merI sRSTi ko hI naSTa na kara DAlo / ataH maiM tumheM krodha ke rUpa meM martya loka meM bhejatA huuN| jo merI sundara sRSTi kA apamAna kare tuma usake bhItara praveza kara sakate ho|" taba se zaitAna krodha ke rUpa meM martya loka meM AyA, manuSya jaba-jaba bhagavAna kI satya, zIla, sevA rUpa sundara sRSTi kA apamAna kara Rddha hotA hai, zaitAna usake hRdaya meM praviSTa ho jAtA hai| 1. atharva0 1125 //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pArasamaNi bhAratIya saMskRti ke mahAn svara gAyaka maharSi vyAsa ne kahA hai-"nahi mAnuSAt zreSThataraM hi kiMcit - manuSya jIvana se bar3hakara isa saMsAra meM aura koI zreSTha vastu nahIM hai| upaniSada kI bhASA-manuSya ko prajApati kI pratimA ke rUpa meM pratiSThA de rahI hai-"puruSo vai sahasrasya pratimA''2 puruSa bhagavAna kA rUpa hai|| ___saMta kavi tulasI kI vANI usI manuSyatva meM Izvara kA avinAzI rUpa darzana kara hulasita ho uThI hai Izvara aMza jIva avinAzI, .. cetana amala sahaja sukhraashii| Azcarya hai isa zreSTha vastu ko manuSya nikRSTatama viSaya vAsanA kI pUrti kA sAdhana banA rahA hai| isa prajApati kI pratimA para vaha vAsanAoM ke malina durgandha. yukta phUla car3hA rahA hai, ataH isa pavitra IzvarIya aMza ko 1 ma0 bhA0 zAMtiparva 26620 2 zatapatha brA0 7 / 5 / 2 / 17 17
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta zra tiyA~ vaha duSTa durvicAra daitya kI chAyA meM chipA rahA hai| kaisI mUrkhatA hai manuSya kI ! jisa parama ratna se apanA hI nahIM, vizva ke lAkhoM karor3oM prANiyoM kA duHkha dAridraya aura pIr3A dUra kara sakatA hai,use kevala apane kSaNika bhoga kA sAdhana banA rahA hai| eka seTha ne aMtima prayANa ke samaya apane putroM ko eka mahAmaNi dete hue kahA-"vatsa ! yaha amUlya candrakAMta maNi hai, isa kAmadhenu rUpa mahAmaNi se tuma jIvana ke ananta zrI sukha-samRddhi prApta kara sakate ho|" jyeSThapUtra ne maNi kA upayoga kiyA-rAtri ke gahana aMdhakAra meM prakAza karane ke lie eka dIpaka kI bhAMti / kaniSTha pUtra ne maNi ko arpita kara diyA nagara-vadhu ke caraNoM meM, praNaya-prArthanA ke sAtha / dhana kI bhUkhI gaNikA ne maNi ko kisI jauharI ke hAtha beca ddaalaa| jauharI ThaharA maNi kA pArakhI ! zAradIya pUrNimA kI amata varSiNI jyotsnA meM maNi se rAsAyanika prayoga kiye usane / prayoga siddha huA, akSaya svarNa rAzi usake caraNoM meM loTane lgii| rAsAyanika siddhiyoM se usane dIna-dukhiyoM va roga-saMtaptajanoM kI sevA kI, paropakAra kA puNya arjana kiyaa| ___
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArasamaNi eka ne maNi ko luTAyA kevala zArIrika vAsanA ke do Tukar3oM ke lie| aura eka ne maNi ke rasa siddha prayoga karake svayaM jIvana kA Ananda prApta kiyA aura lAkhoM karor3oM prANiyoM kA bhalA kara apAra puNya kI prApti bhI!
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa-dRSTi jIvana meM do dRSTiyA~ haiMeka 'madhu makSikA' kI dRSTi / aura dUsarI 'makSikA' kii| madhu makSikA phUloM kA rasa grahaNa karatI hai, para unake tIkhe kAMToM se svayaM ko bacAkara / kAMToM ko chor3akara rasa grahaNa karanA yaha madhu makSikA kI dRSTi hai| dUsarI dRSTi hai--'makSikA' kI, sugaMdhita padArthoM ke saMsarga ko tyAga kara vaha gaMdagI ke Dhera para jAkara baiThatI hai| jIvana meM jise zreya kI kAmanA hai, kalyANa aura Ananda kI abhilASA hai vaha dRSTi ko sadA acchAiyoM para TikAtA hai, durguNoM ke kAMToM ko chor3akara sadguNoM kA rasa grahaNa karatA hai| isIlie udAtta jIvana kA Adarza batAte hue kahA hai---"mahukAra samAbuddhA''- buddhimAna, udAtta jIvana dRSTi saMpanna sAdhaka madhukara-madhu makSikA ke samAna rasagrAhI hotA hai| 1 dazavakAlika 115 100
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa dRSTi 101 guNAnurAgI dRSTi mithyAtva ke ghane aMdhakAra meM se bhI samyaktva kI jyoti prApta kara letA hai / AcArya jinabhadra ke zabdoM meM "micchattamaya samUhaM sammattaM / " " nirmala samyak dRSTi saMpanna sAdhaka ke lie mithyAtva kA samUha bhI samyaktva meM pariNata ho jAtA hai / 12 bhAratIya saMskRti ke mahAna cintaka manu ke zabda haiM"viSAdapyamRtaM grAhyaM bAlAdapi subhASitam " viSa meM se bhI amRta grahaNa kara lenA cAhie, bacce se bhI subhASita sIkha lenA cAhie / jaina kathA sAhitya meM vAsudeva zrI kRSNa ke jIvana kA eka madhura prasaMga hai / eka bAra vAsudeva zrI kRSNa rAjya ke pramukha adhikAriyoM ke sAtha tIrthaGkara naiminAtha ke darzana karane raivatAcala para sthita sahasrAmravana kI ora jA rahe the / mArga meM eka saMkarI galI se gujara rahe the ki eka mare hue eka kutta e kI bhaMyakara durgandha se saba kA jI ghabarAne laga gayA / chiH chiH karate hue sabhI ne nAka-muMha para kapar3e bAMdhe aura ghabarAe hue se ghor3oM para air3a lagAkara jaldA jaldI galI ko pAra karane lage / " vAsudeva zrI kRSNa bhI kutta e kI saDI gaMdha se parezAna the| para, phira bhI ve zAMta gati se bar3ha rahe the / sAmaMtoM ko T 1 vizeSA0 654 2 manusmRti 2 / 236
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anuzruta zra utiyA~ chiH chiH karate dekhakara vAsudeva ne gaMbhIratA ke sAtha kahA"Apa loga kevala kutta e kI durgandha dekhakara usa para thUka rahe haiM, kiMtu jarA gaura se dekhie isa nikRSTa prANI kI daMtapaMkti bhI! kitanI ujalI cAMdI sI aura kitanI sundara ! hama manuSyoM ke dAMta bhI zAyada itane sundara nahIM milate / " vAsudeva kI divya dRSTi meM durgandha kI ghRNA ke sthAna para zveta daMta pakti kI prazaMsA dekhakara mAnava hI nahIM, devatA bhI unakI guNa - grAhakatA kI bhUri-bhUri prazaMsA kara uThe /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratichAyA jaina dharma kA mUla sUtra hai-"appA kattA vi kattA ya"" manuSya apane sukha duHkha kA kartA svayaM hI hai| jaba taka Atma jJAna kA yaha rahasya usake hAtha nahIM lagatA, vaha kastUriyA mRga kI bhAMti apane sukha duHkha ke nimitta idhara-udhara khojatA huA bhaTakatA rahatA hai, aura Akhira eka dina apanI hI pratidhvani ko zatra kI hukAra samajha kara bhayabhIta ho uThatA hai, apanI hI pratichAyA ko duzmana ko AkRti samajhakara usase yuddha karane lapaka par3atA hai| rAjA amoghabhUti ne eka rAta bhayaMkara duHsvapna dekhaa| "rAja prAsAda ko cAroM ora se zatra senA ne ghera liyA hai| hAtha meM naMgI talavAra lie duzmana rAjA rAjaprAsAda ke gavAkSa se Upara mahaloM meM praveza kara cukA hai aura rAjA kI zayyA kI ora bar3hA A rahA hai| 1 uttarAdhyayana sUtra 20 / 37 103
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anuzruta zrutiyA~ bhaya aura Aveza meM vikSipta huA rAjA sahasA khar3A ho gyaa| sirahAne rakhA kRpANa hAtha meM lekara zatru ko lalakArane lgaa| dekhA-zatra, krodhonmatta huA hAtha meM khaDga lie sAmane khar3A hai| rAjA ne jhapaTa kara eka prahAra kiyA to dIvAra kA zIzA cUra-cUra hotA huA jaise rAjAkI mUrkhatA para aTTahAsa kara utthaa| rAjA kA svapna bhaMga ho gyaa| prajJA cakSa khule'oha ! maiM to apanI hI pratichAyA se lar3ane ko Atura ho uThA, maiMne apanI hI pratikRti para prahAra kiyA........ rAjA cintA kI gaharAI meM utara gyaa|| sacamuca manuSya apanI pratichAyA se hI pratAr3ata hokara udvigna, vyathita aura bhayatrasta ho rahA hai| .
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ amarajyoti bhagavAna mahAvIra ne eka bAra kahA"kimatthi uvAhI pAsagassa ? na vijjai ?' jisane satya kA sAkSAt darzana kara liyA hai, usa vItarAga draSTA ko koI baMdhana, bhaya va upAdhi hai ? nahIM ! usake lie saMsAra kI samasta upAdhiyAM, samAdhi ke sAdhana bana jAtI haiM / usakA mana kamala ke samAna bana jAtA hai-"padmapatraivAmbhasA"-2 kamala pAnI se nirlipta rahatA hai, vaise hI satya kA anubhava karane vAle sAdhaka kA mana viSaya vikAroM ke saghana jala meM praviSTa hokara bhI nilipta, nivikAra nikala AtA hai| usa satya jyoti kA draSTA sAdhaka svayaM hI apane patha ko jyotita nahIM karatA, kiMtu apane sudUra paripAzvoM 1. AcArAMga 1 / 3 / 4, 2. gItA 105
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anuzruta zrutiyA~ ko bhI Alokita karatA calA jAtA hai-jaise ghora tamisrA ke pazcAt udita shsrmaalii| vaha saMsAra ke bujhe dIpakoM ko apanI jJAna jyoti se prajvalita karatA rahatA hai| jaise____ "jaha dIvA dIvasayaM, paippae so ya dIppae diivo|"' jaise dIpaka svayaM prakAzamAna hotA huA apane sparza se saikar3oM anya dIpaka jalA detA hai| nepAla kI bauddha kahAniyoM meM bhikSa, upagupta kI eka kahAnI bahuta prasiddha hai| sAvana kI saghana meghoM bharI aMdhiyArI rAta meM bhikSa, upagupta vihAra meM nidrAlIna the| rAta ke do pahara bIte hoNge| uttara kA aMcala napuroM kI runajhuna se jhaMkRta ho utthaa| jhIMguradhvani ko vedhatA huA eka mada bharA nAda vihAra ke nikaTa A rahA thaa| aMdhakAra meM vidya llatA-sI damakatI eka deha-yaSTi vihAra meM praviSTa huii| bhikSa upagupta ne cauMka kara dekhA"sunIla aMcala meM ghRta dIpa saMjoye nagara kI prakhyAta nartakI sundarI vAsavadattA sAmane khar3I hai|" 'kauna ?'-upagupta ne cauMka kara kahA / "bhikSa , mujhe kSamA karo! pairoM kI AhaTa se ApakA nidrA bhaMga ho gayA hai !"-vAsavadattA vinata bhaMgimA ke sAtha bhikSa ke atyaMta samIpa Akara khar3I 3. uttarA0 ni08
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ amarajyoti 107 ho gii| bhikSa ke gaura-kAMti se dIpita candramA ke samAna sukumAra mukha-maMDala ke bhItara se amita saundarya pratibimbita ho rahA thaa| vAsavadattA kSaNabhara vimugdha bhAva se dekhatI rahI, phira lajjAvimukta ho bhikSa kA hAtha pakar3ate hue bolI- "rUpakumAra ! rAjakumAroM ke lie cira durlabha mere bhavana ko pavitra krie| bhagavAna ne isa anindya saundarya ke lie yaha kaThora pRthvI nahIM, sukumAra puSpa zaiyA nirmita kI hai|" bhikSa ne apanA hAtha khIMcate hue komalatA se kahA"sumukhi ! abhI tuma lauTa jaao| mere Ane kA upayukta samaya abhI nahIM hai, samaya para maiM khuda tumhAre pAsa calA aauuNgaa|" x ThIka eka varSa bAda eka nirjana patha para bhikSa upagupta ke sthira caraNa tejI se bar3he jA rahe the| Amravana pAra kara eka pIpala ke per3a ke nIce caraNa ThiThaka gye| sAmane eka eka praur3hA ramaNI cecaka ke phapholoM se ladI besudha-sI par3I thI, Ahata hrinnii-sii| bhikSu ne usake mukha para zItala jala chidd'kaa| nArI ne A~kheM kholI aura karAhatI vANI meM bolI-karuNAgAra! kauna haiM Apa ? nagara vAsiyoM ne chUta ke bhaya se mujhe yahAM nagara kI sImA ke bAhara pheMka diyA hai, Apane isa samaya para itanI asIma dayA kI hai ?"
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anuzruta zrutiyA~ bhikSa ke amRtavarSI netra sajala ho gae-"vAsava datte ! maiM hU~ bhikSa upagupta ! Aja Ane kA upayukta avasara mujhe pukAra rahA thA, maiM apane vacanAnusAra A gayA huuN|" bhikSa kI karuNA meM asIma nispRhatA ko madhura gaMdha mahaka rahI thii| sevA kA amRtasparza pAkara vAsavadattA kA moha mugdha jIvana jJAna kI amarajyoti se jagamaga ho utthaa|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-vaMcanA prakRti, jise dharmazAstra niyati yA karma kahate haiM, sabase adhika jAgarUka aura niSpakSa nyAya karatI hai| manuSya kA antaraMga usakA sAkSI hotA hai, usakI buddhi aura bhAgya use apane Apa usakA daMDa dete haiN| ___ makar3I jaise apane zleSma taMtuoM se jAla bunatI hai aura svayaM hI usameM phaMsa kara tar3aphar3Ane lagatI hai, kabhIkabhI jIvana meM yahI sthiti manuSya kI, svayaM hamArI bhI hotI hai| Agama meM kahA hai- saeNa vippamAeNa, puDho vayaM pakuvvaha / manuSya apanI hI bhUloM se, vicitra sthitiyoM meM phaMsa jAtA hai, apane hI chala-chadma se ThagA jAtA hai| niyati use kabhI mApha nahIM krtii| aura jaba bhAgya kI ka ra gati use usake hI phailAe hue jAla meM phaMsAkara usa para 1 AcArAMga 12 / 6 106
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anuzruta zrutiyA~ vyaMgya karatI hai to vaha bhItara hI bhItara AtmaglAni se TUTatA huA apane para pazcAttApa karatA hai / bhAratIya rAjanIti evaM dharma-darzana ke sAhitya zilpI rAjagopAlAcArI ne eka prAcIna kathA uTTaMkita karate hue isI bhAva kA spaSTa nidarzana kiyA hai, jo Aja kI Atma-vaMcaka loka-manovRtti kA yathArtha darzana hai- eka samrATa ne bUr3he rAjazilpI ko Adeza diyA"nadI ke taTa para eka aisA bhavana banAo jo saundarya evaM suvidhA kI dRSTi se advitIya ho / ' " rAjA ke Adeza se rAja zilpI ne bhavana nirmANa kI yojanA banAI, aura rAjA ne tatkAla saMbhAvita dhanarAzi zilpI ko dene kI AjJA kara dI ! apAra dhana rAzi dekhakara zilpI kA mana caMcala ho uThA - "kyoM na, nakalI aura ghaTiyA sAmAna lagAkara bhavana khar3A kara dUM aura zeSarAzi apane pAsa hI bacAlU ?" zilpI kI AMkhoM para lobha kA AvaraNa par3a gayA / kucha hI dinoM meM sundara bhavana banakara taiyAra hogayA / eka vizAla samAroha ke sAtha usakA udghATana huA / kRtajJatA pUrNa bhaMgimA ke sAtha mahArAja ne kahA- "Aja ke dina maiM rAjazilpI kI ekaniSTha kartavya parAyaNatA aura rAjabhakti ko puraskRta karanA cAhatA hU~ / rAjya kA yaha sabase suMdara evaM sukhada bhavana maiM rAjazilpI ko
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-vaMcanA 111 puraskAra svarUpa detA huuN|" -mahArAja ne harSa-vibhora hokara mahala kI cAbiyAM vRddha rAjazilpI ke hAthoM meM soMpa dii| mahArAja kI udAratA ke jayanAda se sabhA maMDapa gUja utthaa| apane hI chadma se vaMcita vRddha zilpI ke jarAjIrNa cehare para eka phIkI khuzI camaka rahI thI, jo antara kI pIr3A para AvaraNa DAla kara bhI use spaSTa pratibimbita kara rahI thii|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa manuSya saMkalpamaya hai| saMkalpoM kA jaisA vAyumaMDala uThatA hai, manuSya ke jIvana kI AkRti usI rUpa meM Dhala jAtI hai| isIlie eka manISI AcArya ne kahA hai "saMkappamao jIo, sukha-dukkhamayaM haveI sNkppo|"1 jIva saMkalpamaya hai, sukha-duHkha saba saMkalpoM se hI paidA hote haiN| __ jaba usake saMkalpa virAT hote haiM to vaha jIvana kI parama divyatA kA varaNa karatA hai, asIma UMcAI kA sparza karane lagatA hai| aura jaba saMkalpa nimna, azubha hote haiM, to hRdaya malinatAoM kI aMdhatamisrA meM ThokareM khAtA hai| divya saMkalpa divyatA kI ora le jAte haiM aura pazutA ke vicAra prazutva kI ora ! yajurveda kA vacana hai pazubhiH pazUnApnoti' 1 svAmIkArtikeyAnuprekSA 184 2 yajurveda 16 / 20
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalpa 113 - manuSya pazutA ke vicAroM se pazutA ko prApta hotA hai| 'haMsa bodha' nAmaka nItigrantha meM eka kahAnI hai / sukhoM kI asIma abhilASAoM meM vibhrAMta bane mAMdhAtA eka bAra svarga ke pArijAta ( naMdana ) vana meM pahuMca gaye / ve kalpavRkSa kI zItala - surabhita chAyA meM baiThe ki kAmanAe caMcala ho uThIM / mana svargIya sukhoM kI kalpanA meM kho gayA - "yadi yahA~ merA eka vilAsa bhavana atar......................." tatkAla hI vahA~ sarvasukha sAmagrI se paripUrNa vilAsa bhavana nirmita ho gayA / phUloM kI madhura gaMdha se vAsita puSpa talpa bicha gayA / T "yadi yahAM pIne ko kAdamba aura vilAsinI apsarAeM bhI hoMtI / " - mAMdhAtA ne socA / nimiSa mAtra meM saba sAmagrI upalabdha ho gaI / sukhabhoga ke bAda sahasA eka bhaya mizrita hilora uThI - " kahIM indra ko patA cala gayA aura mujhe svarga se nirvAsita kara diyA gayA to ......?" dUsare hI kSaNa kSata-vikSata mAMdhAtA dharatA para lauTane laga gaye / kathA kA bodha dete hue likhA hai - " yaha jIva hI mAMdhAtA hai, aura yaha jagata hI kalpa vRkSa hai / jo jaisA saMkalpa karatA hai, vaisI hI siddhi pAtA hai / " I
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agraha kA khUTA zAstra-mAnava ke udAtta vicAra-manthana kA navanIta hai, usase jIvana meM satya-sadAcAra Adi sadguNoM kI puSTi honI caahie| sevA-karuNA kI divyatA camakanI cAhie / na ki Agraha - kadAgraha - vigraha kI kuTila bhISaNatA! tathAgata buddha ne kahA haibhikkhave, kullUpamo mayA dhammo desito, nittharaNatthAya, No gahaNatthAya / ' -bhikSa o ! maiMne ber3e kI bhA~ti pAra jAne ke lie dharma kA upadeza kiyA hai, na ki ise pakar3a rakhane ke lie| dharma kA abhiniveza-unmAda bana jAtA hai,zAstroM kA moha-Agraha bana jAtA hai aura vicAroM kI jhUThI pakar3a vicAra mUr3hatA meM pariNata ho jAtI hai| 1. majjhimanikAya 122214 114
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agraha kA khUTA buddhi kA laMgara jaba Agraha ke khUTe se baMdhA rahatA hai, to vicAroM kI naukA ko cAhe jitanI DAMDa lagAiye, vaha maMjila kI ora eka caraNa bhI nahIM bar3hA skegii| eka loka kathA hai| kucha vyakti yAtrA ke lie nikle| mArga meM nadI pAra karake udhara jAnA thaa| ve sAyaMkAla eka naukA meM savAra hue aura bArI-bArI se nAva kI DA~Da hilAte hAtha-paira calAte rhe| rAta bhara nAva calAne ke bAda prAtaHkAla kI lAlimA jaba pUraba meM camakI to nAva ko usI kinAre para khar3I dekha saba ke saba vismayavimugdha hue dekhate raha ge| kinAre para khar3e mAMjhI ko pukArate hue eka ne kahA"jarA dekho to, nAva meM kucha kharAbI ho gaI hai, rAta bhara calAne ke bAda bhI abhI usI kinAre para khar3I hai|" mAMjhI ne vyaMgyapUrNa muskAna ke sAtha kahA-"mahAzaya ! nAva to laMgara se baMdhI hai, aba taka to yaha khUTe se khulI hI nahIM, calegI kyA khAka ?'
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-smRti advaita brahma ke samupAsaka prajJA-puruSa zaMkarAcArya ne AtmA ke akhaMDa-ananta rUpa ko udbodhita karate hue kahA hai deza-kAla-viSayAtivati yad, brahma tatvamasi bhAvayamAtmani !' "tU deza kAla aura sthiti paristhiti ke viSaya va baMdhana se atIta paramabrahma svarUpa hai," antaHkaraNa meM isa bhAvanA ko jAgRta kr| AraNyaka meM Atmajyoti kA darzana karAne vAlA eka sUkta hai yo'hamasmi, brahmAsmi, ahamevAhaM, mAM juhomi / --"jo maiM jIva hU~, zuddha ho jAne para vahI brahma ho jAtA huuN| isalie 'maiM hI 'maiM' huuN| maiM apanI hI upAsanA karatA huuN| 1. vivekacUr3AmaNi 255 2. taittirIya A0 10 / 1
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-smRti 117 svarUpataH jIva aura ziva meM koI antara nahIM hai, jIva meM jinatva kI virAT sattA samAI huI hai, jaise biMdu meM siMdhu ! isIlie jaina Agama punaH punaH pukArakara kaha rahe haiMahaM avvae vi, ahaM avaTThie vi / ' "maiM avinAzI hU~, maiM avasthita sadA eka rasa rahane vAlA hU~ / " prazna hai phira AtmA apane ko kSudra pAmara jIva samajha kara dIna kyoM bana rahA hai ? darzana kA uttara hai- Atma vismRti ! vaha apane svarUpa ko vismRta kiye hue hai, apanI ananta cidzaktiyoM kA parijJAna usameM sphurita nahIM ho pA rahA hai / svarUpa kI vismRti hI mAyA hai, moha dazA hai, svarUpa kI smRti hI mAnavatA hai, jAgRta dazA hai / svarUpa kI avasthiti bhagavattA hai, Izvara dazA hai / hameM Aja svarUpa vismRti se smRti kI ora AnA hai, aura svarUpa kI smRti kara svarUpa meM avasthiti prApta karanA hai / eka prAcIna kathA hai, jisakA ullekha maharSi ramaNa ne bhI apane pravacana meM kiyA hai / eka navajAta anAtha siMha zAvaka jaMgala meM par3A thA / bher3a ne use dekhA to usakA mAtRvAtsalya umar3a AyA / 1. jJAtAsUtra 15
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anuzruta zra tiyA~ apane baccoM ke sAtha vaha use bhI dUdha pilAne lgii| siMhazAvaka bhI use apanI mAM samajhane lagA aura baccoM ke sAtha caukar3iyAM bharakara khelatA rahA / dhIre-dhIre siMhazAvaka bar3A huA, bher3a ke saMskAra aura bher3a ke vyaktitva ke bimba usameM vikasita hone lge| bher3oM kI taraha vaha bhI ghAsa caratA aura jaMgalI jAnavaroM ko dekhakara bhaya se kAMpatA huA mimiyA kara bhAga jaataa| ___eka dina siMha ne bher3oM ke jhuMDa para AkramaNa kiyaa| bher3eM muTThI meM jAna lie bhAgane lagIM, siMha zAvaka ne bhI siMha ko dekhA aura bhayabhrAnta ho, chalAMgeM mAratA huA unhIM ke sAtha ho gyaa| siMha zAvaka hAMphatA huA eka jalAzaya ke pAsa phuNcaa| sarovara ke nirmala jala meM use apanA pratibimba dikhAI diyA- "ai ! maiM to bher3a nahIM, siMha hU~, vaisA hA jaisA hamAre pIche-pIche hama para jhapaTakara A rahA thA / ThIka vaisA hI, jise dekha kara sArA jaMgala kAMpa uThA thaa|" usakA supta-siMhatva jaga uThA, aura eka nirbhaya garjanA usake kaMThoM se phUTI to vana-prAntara kA~pa utthaa| svarUpa kI smRti hone para vyakti apanI mahattA kA anubhava karatA hai, AtmA kI virATtA kA darzana karatA hai aura jIva se jinatva kI bhUmikA para ArUr3ha ho jAtA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 anna kI kuzalatA anna, jala aura pavana-saSTi ke tIna mahAn ratna hai| manuSya digbhrAMta hokara pattharoM ke Tukar3oM ko ratna samajhane lagatA hai, kiMtu yadi anna na mile to ve ratna kahe jAne vAle bahumUlya prastara khaNDa kisa kAma ke ? prAcIna AcAryoM kI dIrghadarzI-medhA ne anna kA apAra mahatva samajhA, aura kahA-jo manuSya anna kA durupayoga karatA hai, vaha apane prANoM ko kSINa karatA hai| isalie annaM na nindyAt'-anna kI avahelanA na kro| anna bahu kurvIt, tad vratam-anna adhikAdhika upajAnA manuSya kA rASTrIya vrata hai| __ anna kI mahattA pradarzita karane vAlI eka prAcIna loka kathA jaina sAhitya ke pRSThoM para aMkita hai 1. 2. taittirIya upaniSad 3 / 7-6
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anuzruta zrutiyA~ zrIrAma caudaha varSa kA vanavAsa pUrA kara ayodhyA meM praveza kara rahe the| rAma ke svAgata meM virahiNI ayodhy| Aja kulavadhU kI bhAMti sajakara muskarA rahI thii| nagara ke zreSThi varga evaM sAmAnya janasamAja ne harSa vibhora ho rAma kA hArdika svAgata kiyaa| rAma ne nagarajanoM ko snehapUrvaka kuzala kSema pUchA'Apa saba kuzala to haiN|" "hA~ prabhu, Apake darzana pAkara hama saba parama prasanna haiN|" "ghara meM bAla-bacce aura anna dhAnya saba kuzala haiM ?"-rAma ne apanA prazna Age bar3hAyA / vAkya kA aMtima caraNa sunA to nagarajanoM ke mukha para haMsI kI eka halakI-sI rekhA ubhara AI-"rAma vanavAsa meM avazya hI bhUkha se pIr3ita rahe hoNge|" "hA~ prabhu, ApakI kRpA se anna dhAnya ke bhaMDAra bhare haiM..."maMda smita ke sAtha mahAjana ne uttara diyA / vyaMgya kI tIkhI puTa rAma se chipI nahIM rahI, para ve cupa the| rAmarAjya kI nava vyavasthA ke prArambha meM mahArAja rAma kI ora se mahAjanoM ko prItibhoja ke lie AmaMtrita kiyA gyaa| bhojana kI pratIkSA meM do cAra ghar3I bIta gaI, para anna kI kahIM gaMdha bhI nahIM A rahI thii| mahAjanoM kI kSa dhA vyAkula dRSTi idhara-udhara jhAMkane lagI ki tabhI vividha maNi-ratnoM se saje svarNa thAla mahAjanoM ke sammukha rakhe gaye aura svayaM mahArAja rAma ne Agraha pUrvaka kahA-"mahAjano ! bhojana kiijie|"
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ anna kI kuzalatA 121 ___ mahAjana vimUDha the-rAma ke vicitra vyavahAra para ! kSa dhA kI AkulatA ke sAtha Akroza kI dhuMdhalI rekhAe~ bhI unake bhra voM para maMDarAne lagIM ki punaH mahArAja ne sAgraha kahA- "mahAjano! Apa bhojana kIjie na, sakucA kyoM rahe haiM ?" "mahArAja ! ApakA yaha navIna aura vicitra bhojana hama kaise khAyeM !' hameM to bhUkha lagI hai, aura vaha anna se hI miTa sakatI hai|" nagara ke pramukha mahAjana ne nivedana kiyA / __"kyA ratnoM se bhI anna adhika mUlyavAna hai ?"rAma ne gambhIra hokara pUchA / "avazya, mahArAja ! jIvana dhAraNa ke lie to anna hI sabase mahatvapUrNa hai, yahI sabase bar3A ratna hai|" "mahAjano ! phira dhAnya kI kuzalatA pUchane para Apa logoM kI ha~sI kA koI anya prayojana thA ?"-rAma gambhIra the, mahAjana apanI bhUla para sakucAte hue bhItara hI-bhItara gar3e jA rahe the| rAma ne arthapUrNa bhASA meM kahAutpattirdulabhA yasya, vyayo yasya dine-dine / sarvaratnapradhAnasya dhAnyasya kuzalaM gRhe // --jisakA vyaya to pratidina hotA hI rahatA hai, kintu utpanna karanA kaThina hai, vaha dhAnya saba ratnoM meM pramukha hai, usakI kuzalatA ghara meM sabase pahalI cIja hai|"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 tIna deviyAM jIvana meM tIna mahAna guNa haiM buddhi, lajjA , sAhasa, ina tInoM guNoM kI upAsanA karatA huA manuSya zreSTha jIvana jI sakatA hai| kintu jaba tIna durguNa rUpa bher3iye usake ina tIna guNoM para jhapaTa par3ate haiM to ve na kevala unheM naSTa hI karate haiM, kintu usake jIvana kI divyatA hI samApta kara DAlate haiN| buddhi ko bhraSTa karatA hai-krodha / lajjA ko dUra bhagAtA hai-lobha / sAhasa ko samApta karatA hai-bhy| gItA kI bhASA meM-krodhAd bhavati sammohaH' 1. gItA 2063 For Privatpersonal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 tIna deviyA~ krodha se mar3hatA kA janma hotA hai, mUr3hatA se smRti vibhrama aura phira buddhi nAza ! lobha se nirlajjatA AtI hai, nirlajjatA vyakti ko corI, durAcAra aura karatA kI ora bar3hAtI hai| "lobhAvile Ayai adatta 2.- lobhI cora hotA hai, cora ko lajjA kaisI ? bhaya ke samAna zakti aura sAhasa kA anya duzmana kauna hai ? upamA, arthagaurava aura zabda-cAturI ke dhanI mahAkavi mAgha ke zabdoM meM kimiva hi zaktiharaM sa sAdhvasAnAma / bhaya ke samAna aura kyA hai zakti nAzaka ? tInoM ke samanvita pariNAma kI jhAMkI dikhAne vAlI eka prAcIna loka kathA hai / eka yuvaka mArga meM akelA jA rahA thaa| use tIna divya deviyA~ milIM / yuvaka ne unase pUchA- "tuma kauna ho ?" pahalI ne kahA- "merA nAma buddhi hai|" "kahA~ rahatI ho tuma ?" 'mastiSka-loka meM'-buddhi ne uttara diyA / "tuma kauna ho, sundarI !"--yuvaka ne dUsarI devI ko ora mur3akara puuchaa| 2. uttarAdhyayana 32 / 26 3. zizupAlavadha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anuzruta zrutiyAM "merA nAma hai lajjA ! maiM dRSTi loka meM rahatI huuN|" "aura yaha tejodIpta AMkhoM vAlI kauna hai ?" "merA nAma hai-himmata ! maiM hRdaya loka meM nivAsa karatI huuN|" yuvaka ne tInoM deviyoM ko namaskAra kara kadama Age bar3hAe hI the ki tIna bhayAnaka AkRtidhArI daitya usake sAmane A dhmke| sAhasa bhare svara meM yuvaka ne pUchA--"kauna ho tuma ! kahAM rahate ho ?' "maiM hU~ krodha ! mastiSka meM merA ghara hai|" "maTha !" yuvaka ne ghRNA ke sAtha kahA / "vahAM to buddhi devI rahatI haiN|" ____ "ThIka kahate ho tuma ! lekina jaba maiM AtA hU~ to buddhi vahAM se kUca kara jAtI hai|" aura tuma kauna ho?" "maiM hU~ lobha ! AMkhoM meM rahatA huuN|" "haiM ! AMkhoM meM to lajjA rahatI hai ?" yuvaka ne khaa| "lekina tumheM nahIM mAlUma, jaba maiM AtA hU~ to usakA kahIM atA-patA bhI nahIM cltaa|" "aura mahAzaya, Apa kauna haiM ?'-yuvaka ne tIsarI dubakI huI AkRti kI ora dekhaa| ___ ww
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 tIna deviyA~ "mujhe kahate haiM bhaya ! hRdaya merA nivAsa sthAna hai|" "vahAM to himmata jo rahatI hai ? tumheM kaise vahAM sthAna milegA ?" "janAba ! patA hai Apako ? jaba maiM AtA hU~ to himmata kA DerA uTha jAtA hai|" aura tInoM AkRtiyoM ke aTTahAsa ke bAca yuvaka cintana-lIna khar3A rhaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 saccA pATha dUsaroM ke bagIce kI rakhavAlI karane vAlA-mAlI ho sakatA hai, bagIce kA mAlika nhiiN| dUsaroM kI gAyoM kI dekhabhAla karane vAlA gvAlA ho sakatA hai, gAyoM kA svAmI nahIM, vaise hI kevala dharma granthoM kI bAteM karane vAlA, saMhitAoM ko raTakara zora karane vAlA zAstrapAThI ho sakatA hai, zAstra kA anuyAyI nhiiN|' zAstra kI carcA karane vAlA zAstrI hotA hai, unakA AcaraNa karane vAlA sAdhu / mahApuruSa zAstroM kI duhAI zabdoM se nahIM, jIvana se dete haiN| ve mukha se nahIM, mana se zAstra kA adhyayana karate haiN| mahAbhArata kA eka prasaMga hai| droNAcArya kI sannidhi meM rAjakumAroM kA adhyayana cala rahA thaa| eka dina 1. bahu pi ce sahitaM bhAsamAno na takkaro hoti naro pmtto| gopo va gAvaM gaNayaM paresaM, na bhAgavA sAmaJjassa hoti / dhamma pada 1 / 16 126
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccA pATha 127 vAcArya ne pATha diyA, 'satyaMvada krodhaM mA kuru" - "saca bolo, kSamA kro|" dUsare dina vidyArthiyoM se pATha pUchA gayA to pahalA nambara thA yudhiSThira kA :- "gurujI, mujhe pATha yAda nahIM huA..." yudhiSThira kA uttara sunakara AcArya ko kSobha huA aura sAthI vidyArthI usakI buddhi para haMsa pdd'e| ___ kucha samaya bAda gurujI ne DAMTa lagAI-"yudhiSThira ! kyA bAta hai ? bhIma, arjuna, suyodhana Adi sabane pATha yAda kara liyA aura tuma saba meM jyeSTha hokara bhI pIche par3e ho ! zIghra hI pATha yAda kro|" yudhiSThira dina bhara pATha raTate rahe, para saMdhyA hotehote jabaki anya vidyArthI agalA pATha bhI sunA cuke the yudhiSThira pahale pATha para hI aTake the / jhujhalA kara gurujI ne yudhiSThira kI pITha para eka beMta-prahAra kiyaa| yudhiSThira uchala par3e- "gurujI, pATha yAda ho gyaa|" sabhI sAthI haMsa rahe the--- 'DaMDe ne pATha yAda karA diyaa|' gurujI ne pUchA- "itanI dera yAda nahIM huA, aura eka beMta lagate hI kaise yAda ho gayA ?" / yudhiSThira ne maMdahAsya ke sAtha kahA-'gurujI, Apa zabdoM ko hI pUchanA cAhate haiM, ve to, kala hI mujhe yAda ho cuke the, kintu maiM inheM kevala vacana se nahIM, mana se par3hanA cAhatA thA, aura isakI parIkSA tabhI hotI jaba
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anuzruta zratiyA~ koI jhUTha bolane kA prasaMga mere sAmane Ae / krodha karane kA kAraNa upasthita ho / aba maiM kaha sakatA hU~, ki 'satyaM vad krodhaM mA kuru' mujhe mana se yAda ho gae haiM / " yudhiSThira ke jJAna- gambhIra vacana sunakara svayaM gurujI bhI usakI satyaniSTha prajJA ke samakSa vinata ho gae / 'dharmaputra ! sacamuca saccA pATha to tumane hI par3hA hai / " *
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAra dRSTi jinake mana kA dAyarA choTA hotA hai, unameM tere-mere ke saMkalpa hote haiM, mamakAra ke kaThaghare bane rahate haiN| jinake mana meM vizvacetanA kA akhaNDa pratibimba jhalakatA hai, vahAM samUcI mAnava jAti eka parivAra ke rUpa meM dikhAI detI hai| sUkti hai " ayaM nijaH paroveti gaNanA laghucetasAm / udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam // " yaha merA, yaha parAyA, yaha gaNita to choTe mana kI jhalaka hai| jinakA mana sAgara-sA vizAla va udAra hai, unake lie saMpUrNa pRthvI hI apanA parivAra hai| . aura jahAM para samUcI mAnava jAti eka birAdarI ke rUpa meM dekhI jAtI hai-ekkA mANussa jAti'-jahAM samasta saMsAra eka ghoMsale kI taraha 'eka ghara' bana jAtA hai 1. AcArAga cUNi 2 126
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 . anuzruta zrutiyA~ "yatra vizvaM bhavatyekanIDam2 -vahAM para mAnavatA kA divya rUpa vyakta ho jAtA hai| phira na koI duzmana rahatA hai na koI cora / koI parAyA hai hI nahIM, to kucha khone kA gama bhI nahIM, kisI se kucha bhaya bhI nhiiN| eka cInI kAvya meM eka rAjakumAra kI kahAnI hai| cU pradeza kA rAjakumAra eka bAra kisI jaMgala meM zikAra khelane gyaa| rAjakumAra kA dhanuSa zikAra khelate kahIM khogayA / sainikoM ne kahA- "hajUra ! AjJA dIjie, hama dharatI kA cappA-cappA khoja DAleMge, usa dhanuSa ko kahIM na kahIM se DhUr3ha kara hI laayeNge|" udAra rAjakumAra ne kahA-"nahIM bhAI, kyA jarUrata hai ! dhanuSa isI cU pradeza ke hI kisI manuSya ke pAsa hogaa| calo, deza kI vastu deza ke hI kisI vyakti ke pAsa hogI na Akhira / " mahAtmA kanphyUzas ne jaba isa ghaTanA ko sunA aura rAjakumAra kI udAratA kI bAta calI to kahA-"rAjakumAra kI dRSTi saMkIrNa hai, unakA dila choTA hai, nahIM to vaha kahate, calo, kyA huA, eka manuSya kI vastu kisI manuSya ke hI pAsa hai na ?" 2. Rgaveda
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi jaisI sRSTi mana, mAnava sRSTi kA mUla hai| manuSya kA mana jaba rAga yukta hotA hai to sarvatra rAga aura prema kA bandhana phailatA calA jAtA hai, vahI jaba virakti kI ora mur3atA hai to, bandhanoM kI granthiyAM svataH khula par3atI haiM AcArya kundakunda ke zabdoM meM / ratto baMdadhi kamma, | muccadi jIvo virAga sNjutto|' rAgAsakta mana karma ke baMdhana gar3ha letA hai, aura virakta mana una bandhanoM se mukta ho jAtA hai ! isIlie bhASyakAra uvvaTa ne mana ko mahAsAgara kahA hai-jisameM acchAiyoM kI maNi-muktAe~ bharI haiM to burAiyoM ke maccha-kaccha bhii| 'mano vai sarasvAn'2-mana hI mahAsAgara hai| 1 samayasAra 2. yajurvedIya ubvaTa bhASya 13 / 35 131
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anuzruta zrutiyA~ jaisA mana hotA hai, vaisA hI bAhya jagat bana jAtA hai-"manaeva jagatsarvam"-mana hI jagat kA nirmANa karatA hai| ___isI ko vyavahAra meM 'yathA dRSTistathA sRSTi:' kahA hai| dRSTi hamArA cintana hai, vastu ko dekhane kI vRtti hai| yadi dRSTi rAga pUrNa hai, to sRSTi bhI rAga pUrNa ho jAtI hai, dRSTi meM doSa hai to sRSTi meM bhI sarvatra dvaSa hI dvaSa barasatA hai| ___mahArASTra meM eka kathA prasiddha hai| samartha rAmadAsa rAmAyaNa likha rahe the, sAtha hI sAtha ziSyoM ko sunAte bhI jAte the| hanumAna bhI gupta rUpa se use sunane ke lie aate| eka prasaMga varNana meM rAmadAsa ne kahA-"hanumAna azoka vana meM gaye aura vahAM sapheda phUla dekhe / ' ___-"maiMne sapheda phUla nahIM, lAla phUla dekhe, tuma galata likha rahe ho-" hanumAna ne pragaTa hokara kahA / samartha ne kahA-'-phUla sapheda hI the| maiMne ThIka likhA hai|" hanumAna jarA tejI se bole-"vahAM maiM gayA thA, yA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi jaisI sRSTi 133 tuma ? phUla maiMne dekhe aura mujhe hI tuma jhuThalA rahe ho !" ____ jhagar3A Akhira rAma darabAra meM phuNcaa| rAma ne kahA -"phUla to sapheda hI the, kintu rAvaNa ke vaibhava para Rddha ho jAne se hanumAna kI AMkheM lAla ho rahI thIM, isI kAraNa azoka vana ke zubhra-puSpa bhI hanumAna ko lAla dikhAI die|"
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 1 sAthI kI karatUta "1 saMsAra meM kucha aise ghar3e hote haiM, jinake mukha para madhu kA Dhakkana rakhA hotA hai, para bhItara meM halAhala jahara bharA rahatA hai / " madhu ku bheNAmamege viSapihANe | "" saMskRta sUkti hai - adhareSu amRtaM kevalaM, hRdi hAlAhalameva teSAm / unake adharoM para amRta lagA rahatA hai, kiMtu hRdaya meM ghora halAhala | mahAbhArata ke zabdoM meM "vAG navanItaM hRdayaM tIkSNadhAram / " vANI makkhana ke samAna aura hRdaya painI dhAra vAle tIkSNa chure ke samAna hai / jIvana kI yaha viDambanA hai, bahurUpiyApana hai / aura hai apane evaM saMsAra ke sAtha dhokhA / 1. sthAnAMga 4|4 2. mahAbhArata 3 / 123 134
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtho kI karatUta 135 bAhara meM pavitratA, sadAcAra kA dikhAvA taba taka ADaMbara banAe rakhatA hai, jaba taka koI usake antara meM jhAMkakara nahIM dekha le / aura yaha antara-darzana tabhI ho pAtA hai jaba nikaTatA ho, sahavAsa ho| kucha vyakti isIlie ApAta-arthAta dekhane meM bar3e bhadra evaM suzIla pratIta hote haiM, kiMtu nikaTa rahane para unakI asaliyata kucha aura hI nikalatI hai| ____ AvAyabhaddae NAmege No sNvaasbhdde|' ve milanabhadra hote haiM, saMvAsabhadra nhiiN| tathAgata ne yahI bhAva magadha samrATa prasenajita ko saMbodhita karake kahe the saMvAsena kho, mahArAja, sIlaM veditavvaM / 2 / / "mahArAja, kisI ke sAtha rahane se hI usake zIlasvabhAva kA patA calatA hai|" zIla svabhAva ke paricaya kI eka ghaTanA ratnamaMjarI meM ullikhita hai-zrIrAma vanavAsa ke samaya eka bAra paMpA nadI ke taTa para pahuMca gye| nadI meM jalapravAha ke bIca eka bagulA dhIre-dhIre pAMva uThAe cala rahA thaa| rAma ne bagule se pUchA- "bakarAja ! nadI meM itane dhIredhIre pAMva rakha rahe ho, kyA kucha kaSTa to nahIM hai ?" 1. sthAnAMga 4 / 4 2. udAna 62
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 anuzruta zrutiyA~ baka ne ha~sa kara kahA - "nahIM ! mahArAja, Apako kyA patA isa jala pravAha meM kitane kSudra dIna jIva tairate cale jA rahe haiM, kisI ko koI kaSTa na ho jAya, isI - lie dhIre-dhIre cala rahA hU~ / " rAma bagule ke uttara se Azcarya mugdha ho uThe, tabhI lakSmaNa unake nikaTa A pahuMce aura pUchA - "mahArAja ! Apa bhAva vibhora se hue jala pravAha meM kyA dekha rahaiM haiM ?" rAma ne kahA " pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH / zanaiH zanaiH padaM dhatta jIvAnAM vadhazaMkayA || lakSmaNa ! dekha isa paMpA nadI ke pravAha meM, yaha bagulA kitanA dhArmika aura karuNAvatAra hai / kahIM kisI jIva ko kucha kaSTa na ho jAya, isalie vaha dhIre-dhIre pAMva rakha rahA hai !' lakSmaNa kucha bolane hI vAle the, tabhI taTa para eka gaDDhe meM par3e meMDhaka ne gardana bAhara nikAlI, aura rAma kI saralatA para jaise vyaMgyapUrNa dhvani meM bolA " sahavAsI vijAnAti sahavAsi - viceSTitam / bakaM kiM varNyate rAma ! yenAhaM niSkalIkRtaH / " - "rAma ! kisI ke asalI svabhAva aura usakI karatUtoM ko to usakA saMgI-sAthI hI jAna pAtA hai / Apa isa bagule kI vyartha hI prazaMsA kara rahe haiM, isa duSTa ne to merA samUcA kUla hI khA DAlA / " &
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmahatyA saMta kanaphyUziyasa ne kahA hai-''bar3e se bar3A jJAnI bhI taba mUrkha pratIta hotA hai, jaba vaha apane muha se apanI prazaMsA karatA hai|" ____ jaba manuSya apane ko jitanA hai usase adhika samajhane lagatA hai to usameM Atma-khyAti kI bhAvanA jagatI hai| Atma-khyAti, Atma-prazaMsA-vAstava meM eka dhokhA hai, jo manuSya ko vAstavikatA se gumarAha kara detA hai| mahAbhArata meM gItopadeSTA zrIkRSNa arjuna ke samakSa isa bAta kI udghoSaNA karate haiM--"apane muha se apanI prazaMsA karanA Atma-hatyA hai|" prasaMga hai ki, mahAbhArata ke yuddha meM eka dina yudhiSThira karNa ke hAthoM burI taraha parAjita hue| gANDIvadhArI arjuna unake samakSa Ae to parAjaya se jhuMjhalAe yudhiSThira kA saba Akroza dhanurdhara arjuna para barasa par3A-"dhikkAra hai tumhAre isa gANDIva ko, 137
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzra ta zra tiyA~ jisake hote hue bhI karNa ne merA aisA kaThora apamAna kara DAlA?" bhAI ke apamAna se arjuna khinna thA, para gANDIva kA apamAna sunakara to vaha svayaM bar3e bhAI para hI Aga babUlA ho uThA / "mere gANDIva kA apamAna merI mRtyu se bhI bar3hakara hai, maiM pahale isa apamAna kA badalA luugaa|" krodhonmatta arjuna ne . pratyaMcA para bANa car3hA liyaa| yudhiSThira para arjuna ko gANDIva uThAyA dekha, sarvatra sannATA chA gyaa| tabhI zrI kRSNa ne arjuna ko lalakArA-"dhanurdhara ! apane apamAna kA badalA lo, bhAI kA vadha karo ! para mAlUma hai, bar3oM kA vadha kaise kiyA jAtA hai ?" . arjuna ke hAtha ruka gae aura jijJAsA bharI najara se zrI kRSNa kI ora dekhane lgaa| "apane se bar3oM kA vadha zastra se nahIM, apazabda se kiyA jAtA hai|"-shrii kRSNa kA bodha sUtra pAkara arjuna ne abhadra zabdoM se yudhiSThira kI bhartsanA kI, jI bhara kr| ___'para yaha kyA ? ajuna kA krodha utarate hI vaha bar3e bhAI ke apamAna kI AtmaglAni se tilamilA utthaa| gurujanoM ke apamAna kA prAyazcitta 'AtmadAha hai, arjuna aba AtmadAha karake svayaM ko samApta karane para tula gyaa| ___
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmahatyA 136 phira cAroM ora eka sanasanI phaila gii| tabhI nItidraSTA zrI kRSNa ne arjuna ko sAvadhAna kiyA- " zastra se zarIra ke Tukar3e kara DAlanA, yA agni meM jala maranA hI AtmahatyA nahIM hai / " "to phira AtmahatyA kA kyA tarIkA hai ?" - arjuna kI jijJAsA umar3a par3I / " apane muMha se apanI prazaMsA karanA - yahI sabase bar3I AtmahatyA hai" - vAsudeva kI ukti para arjuna ne jI bharakara Atma prazaMsA kara AtmadAha kA anubhava kiyA /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 tIna guNa bhagavAna mahAvIra ne apane dharma saMdeza meM eka jagaha kahA hai apucchio na bhAsejjA bhAsamANassa aMtarA / piTThimaMsaM na khAijjA mAyA mosaM vivajjae / ' "binA pUche bolanA nahIM cAhie, do AdamiyoM ke vArtAlApa ke bIca meM nahIM bolanA cAhie, kisI kI cugalI nahIM khAnI cAhie, aura mana ko jhUTha-kapaTa se dUra, sarala rakhanA cAhie / " uparyukta saMdeza samAja meM pratiSThA aura loka priyatA prApta karane kA jIvana maMtra hai / binA pUche nahIM bolane vAlA, madhura bolane vAlA, aura hRdaya ko sarala rakhane vAlA kisa prakAra prItipAtra banatA hai, isa para eka rUpaka prAcIna lokasAhitya meM upalabdha hotA hai / 1. dazavekAlika 847 For Private yoursonal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 tona guNa eka bAra yamunA taTa para zItala maMda samIra kA Ananda lete hue zrIkRSNa kadamba kI chAyA meM baiThe bAMsurI bajA rahe the / tI gagariyA sira para lI huI braja bAlAeM yamunA kI ora A rahI thiiN| zrI kRSNa kI baMzarI kI mIThI Tera sunI to eka bAra sabake pAMva thiraka uThe, aura daur3a par3I baMzarI kI madhura dhvani ke pIche / havA meM AMcala laharAtI bAlAeM naTa nAgara ko ghera kara khar3I hogaIM aura Akroza bhare svara meM bola uThIM - " jaba dekho, taba yaha baMzarI hI muMha se lagI hai, ise hI pyAra karate ho, dulArate ho, sAtha-sAtha lie ghUmate ho, jaise yahI basa prANa - priyA hai / " zrIkRSNa ne madhurahAsya ke sAtha braja gopiyoM kI ora dekhA aura punaH bAMsurI kI mIThI Tera chor3ane lage / nArI kA sahaja IrSyA bhAva jaga uThA / " zyAma ! yaha kAlI kalauMThI naMgI bAMsurI tumheM pyArI lagatI hai aura hama gaurI-gaurI nirmalavasanA bAlAeM tumheM sacamuca burI lagatI haiM, tabhI to tuma hama se dUra bhAga kara isase pyAra karate ho, chupa-chupa kara / " snehila kaTAkSoM se nihAratI huI gopa bAlAeM zrI kRSNa ke cAroM ora ghumara DAlatI huI kRtrima roSa ke sAtha ghUrane lagIM / "nArI sahaja ISyAlu hotI hai" - eka mIThe vyaMgya ke sAtha zrIkRSNa bole -- "mujhe to guNa priya hai, jahA~ makaraMda
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anuzruta zrutiyAM hogA, vahIM milinda jAyegA, jisameM guNa hoMge, maiM usase avazya pyAra karUMgA - cAhe gorI ho yA kAlI !" "oha ! bar3e guNa rasika haiM Apa, batAiye to isa naMgI bA~surI meM kauna - sA aisA guNa hai jisane Apake mana ko moha liyA hai ?" "acchA, tumheM patA bhI nahIM ! yahI to tumhArA IrSyAlu svabhAva hai / na svayaM meM guNa, na dUsare ke guNoM kA Adara / suno ! merI pyArI baMsarI meM tIna guNa haiN|'' zrIkRSNa ne madhura hAsya ke sAtha kahA -- " baMzarI meM pahalA guNa hai - yaha binA bulAe kabhI nahIM bolatI, cAhe rAtadina mere sAtha rahatI hai, para jaba taka maiM bulAtA nahIM, eka zabda isake muMha se nahIM nikalatA ! kyoM hai na kucha vizeSatA ?" " aura dUsarI kyA bAta hai isameM ? " dUsarA guNa baMzarI meM hai - " jaba bhI bolegI, mAThI bolegI !" gopiyoM ne sira dhunA - "ahA Aja to baMzarI para mugdha ho uThe haiM Apa ! guNa-hI-guNa najara par3ate haiM, batAie aura kyA-kyA vizeSatAeM haiM isa prANapyArI meM ....... / " " merA pyAra hai, isalie yaha guNI nahIM, kiMtu isameM guNa hai isalie maiM pyAra karatA hU~" - zrIkRSNa ne kahAsuno isakA tIsarA guNa to sacamuca hI bar3A mahAn hai
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIna guNa 143 dekho, yaha Upara se nIce taka bilkula sIdhI sarala hai, kahIM gAMTha nahIM hai / jisakA hRdaya sarala ho, jisake mana meM gAMTha na ho, kyA vaha bhagavAna kA pyArA nahIM hogA ?--- gopI vallabha zrIkRSNa ne bAMsurI ko havA meM ghumAte hue gopiyoM kI ora eka tIkhI citavana se dekhaa| gopabAlAoM kI dRSTi nIcI jhuka gaI ve ina tInoM guNoM kI pratichAyA meM apane antara ko TaTolane laga gii|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 gurumaMtra Atma-loka ke unmukta vihaga saMtajanoM ne sAMsArika bhoga vaibhava, sukha-duHkha ko --"vijjusaMpAyacaMcalaM'' bijalI kI camaka kI bhAMti caMcala kahA hai, aura mAnasaloka ke muktavihArI kavijanoM ne use-"cakrArapaMkti riva gacchati bhAgyapaMkti:"2 ratha ke pahie kI taraha bhAgya kA cakra ghUmatA rahatA hai, kahakara isI zAzvata satya ko paripuSTa kiyA hai| yaha 'kSaNikavAda' jIvana ko nirAzA ke aMdhakAra se gaharAne ke lie nahIM, kiMtu sukha-duHkha ke AghAtoM ko dhairya pUrvaka sahane ke lie hai| sukha bhI kSaNika hai, ataH usakA ahaMkAra mata kro| Ara duHkha bhI kSaNika hai, ataH mana ko dInatA se kaMpita mata karo-donoM hI mehamAna haiM, Aye haiM, aura cale jAyeMge 1. uttarAdhyayana 1813 2, mahAkavi bhAsa-svapnavAsavadattA nATakam 154 144
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru maMtra 145 na sukha sthAyI hai, aura na duHkha basa yahI vicAra jIvana me samatA, sAhasa aura dhairya kA dvAra kholatA hai / eka prAcIna kathA hai| eka rAjA ne Adamakada zIze ke samakSa apanA jhurriyoM se vivarNa ceharA aura pAMDura keza dekhe to usakA mana virakta ho gyaa| apane putra ko rAjya bhAra sauMpakara svayaM Atma-sAdhanA kI pagaDaMDiyoM para cala par3A / rAjakumAra abhI aparipakva thA, usane rAjya kA gurutara bhAra kaMdhoM para le to liyA, para use saphalatA - pUrvaka kaise nibhAye, isakI zikSA lene vaha apane vidyAguru ke caraNoM meM gayA / guru ne AzIrvAda dete hue kahA - " yuvarAja ! tumane jo adhyayana, anuzIlana karake jJAna prApta kiyA hai, aba usakI parIkSA hai| dhairya evaM viveka ke sAtha isa parIkSA meM uttIrNa honA hai / " 11 rAjakumAra - "gurudeva ! koI viziSTa guru maMtra dIjie tAki isa mahAn uttaradAyitvako ThIka DhaMgase nibhAsakU / ' guru - " rAjakumAra ! eka maMtra hai - 'idamapigamiSyati' - yaha bhI calA jAyegA, isa maMtra ko apano mudrikA meM uTThakita karavA lIjie, aura jaba bhI bala, aizvarya evaM yogyatA kA nazA mana para chAye taba isa maMtra ko sArtha citana karate jAie - yaha kSaNika hai, yaha bhI calA jAyegA / aura jaba kabhI nirAzA evaM dInatA se mana vyAkula ho
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzruta zra tiyA~ uThe, taba bhI isa maMtra ko japate rahie-'yaha bhI calA jAyegA' isase tumhArI buddhi sadA nirmala rahegI, tumhArA dhairya kabhI TUTa nahIM sakegA aura mAnasika saMtulana barAbara banA rahegA basa yahI guru maMtra hai-jo jIvana kI bar3I se bar3I agni parIkSA meM saphalatA kA varadAna detA hai| rAjakumAra ne guru maMtra prApta kiyA, aura usa para AcaraNa kara apane dAyitvoM ko saphalatA pUrvaka nibhaayaa|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana eka khilA huA puSpa hai| usase pratikSaNa sadguNoM kI madhura - manabhAvanI parimala prasphuTita hotI rahatI hai / jisakI guNa-dRSTi khulI hai, vaha ina puSpoM ke sukumAra sAndarya se mana ko paritRpta karatA rahatA hai, jisake kRtajJatA rUpa nAsikAraMdhra unmukta hai, vaha madhura suvAsa ke ucchavAsa se apUrva pulaka ke sAtha - divya sphUrti pA letA hai / itihAsa ke pRSThoM para jJAta-ajJAta kucha satpuruSoM ke divya guNoM kI madhura parimala zabdoM kI deha meM baMdhakara yahA~ rekhAMkita huI hai, apanI udbodhaka pAvana sphUrtiyA~ liye /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra kA camatkAra zAstroM ke hajAra upadeza se AcAra kA eka caraNa adhika zreSTha hotA hai| upadeza aura carcA se dharma kA vAstavika saundarya Dhaka jAtA hai, kiMtu caritra meM vaha sampUrNa tejasvitA ke sAtha prakaTa ho jAtA hai| isIlie yUropa ke prasiddha tatva cintaka romorolaoN ne eka bAra kahA thA-ekzana ija di eNDa Apha thaoNTa-samasta jJAna caritra meM samAhita ho jAte haiN| tathAgata buddha ne kahA hai jo dharma kA AcaraNa nahIM karatA, vaha jIvana bhara dharma carcA karake bhI usake rasa ko nahIM jAna pAtA, jaise cammaca dAla kA svAda nahIM jAna paatii| kiMtu jo dharma kA AcaraNa karatA hai, vaha dharma kA svAda kSaNa bhara meM hI pahacAna letA hai, jaise jIbha dAla kA svAda pahavAna letI haiN| 1. dhammapada 5 / 5-6 146
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anuzruta zra tiyA~ kore vicAra prabhAvazUnya hote haiM, kiMtu AcAra atyaMta ' zIghra apanA jAduI prabhAva saba para DAla detA hai| gAMdhIjI ke jIvana kI eka ghaTanA hai| ve vilAyata meM the| eka pAdarI mahAzaya ne socA yadi gAMdhI ko maiM Izu kA bhakta banA dU to hindustAna meM karor3oM AdamI apane-Apa IsAI bana jaayeNge| pAdarI ne gAMdhIjI se saMparka bar3hAyA; aura ravivAra ko dharma carcA ke lie apane ghara para nimaMtrita kiyA / maitrI kA hAtha aura Age bar3hA, pAdarI ne prastAva kiyA-"Apa. prati ravivAra ko mere ghara para bhojana ke lie AyA kareM, tAki kucha samaya baiTha kara hama dharma carcA kara skeN|" - gAMdhIjI ne prasannatApUrvaka unakA nimaMtraNa svIkAra kara liyaa| ravivAra ko pAdarI ne gAMdhIjI ke lie nirAmiSa bhojana kI vyavasthA kara dii| pAdarI ke lar3akoM ne pUchA-'pitAjI ! yaha saba kyA ho rahA hai ?" "merA mitra gAMdhI hindustAnI hai, vaha mAMsa nahIM khAtA isalie zAkAhArI bhojana kI vyavasthA kI hai"-pAdarI ne btaayaa| "gAMdhI mAMsa kyoM nahIM khAtA"......?' baccoM ne saralatA se puuchaa| pAdaro ne kucha vyaMgya mizrita svara meM kahA-"vaha kahatA hai, jaise hama saba ke prANa haiM, vaise hI pazu pakSiyoM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracAra kA camatkAra 151 ke bhI prANa haiM, hameM koI mArakara khAye to jaise hameM kaSTa hotA hai, vaisA hI kaSTa unheM bhI hotA hai| Akhira hindustAnI jo hai ....... / " baccoM para pAdarI ke kathana kI pratikUla pratikriyA huii| ve bole-"pitAjI ! yaha to acchI bAta hai, hameM bhI mAMsa nahIM khAnA caahie|" .. "beTe yaha to usake dharma kI bAta hai, hamAre dharma kI nhiiN'| pAdarI ne upekSA pUrvaka kahA / bacce usake muha kI ora dekhate hI raha gaye / "acchI bAta kisI bhI dharma kI ho, vaha kyoM nahIM mAnanI cAhie-?" lar3akoM ke mana meM kutUhala utthaa| ___ gAMdhIjI barAbara hara ravivAra ko Ate, dhArmika varcAeM cltii| kabhI-kabhI bacce bhI unheM suna lete| gAMdhIjI kA madhura va zAMta svabhAva, dayAlu hRdaya aura sabhya vyavahAra unheM bahuta pasaMda aayaa| dhIre-dhIre unakA hRdaya gAMdhI kI ora khiMcane lgaa| eka dina baccoM ne rAdarI se kahA-"pitAjI ! kala se hama bhI mAMsa nahIM khAyeMge / gAMdhI ke dharma kI bAteM hameM acchI lagI hai|" baccoM kI bAta sunakara pAdarI ke pairoM ko jamIna khisakane lgii| vaha vicAroM meM DUba gayA- "maiM gAMdhI ko IsAI banAnA cAhatA thA, para mere hI lar3ake hindu banane jA rahe haiN|" dUsare ravivAra ko jaba gAMdhIjI Aye to pAdarI mahAzaya ne bhojana ke pazcAt bar3I vinamratA se kahA--
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anuzruta zru tiyA~ "maiM Aja se apanA nimaMtraNa vApasa letA huuN|" gAMdhIjI madhura muskAna ke sAtha pAdarI kI A~khoM meM jhAMkane lge| pAdarI jhujhalA kara bolA-"misTara gAMdhI ! maiM hindustAna ke kalyANa ke lie tumheM IsAI banAnA cAhatA thA, para tuma to mere baccoM para hI hamalA bola rahe ho, yaha mujha se bardAzta nahIM ho sktaa|" gAMdhI jI pAdarI kI mUrkhatA para mana-hI-mana haMsa par3e, vaha vANA se apanA dharma phailAnA cAhatA thA, magara gAMdhI apane jIvana se dharma kA pATha sikhA rahA thaa| .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAlI kyoM hU~? vANI sarasvatI kA rUpa hai, mukha sarasvatI kA maMdira hai| jo manuSya vANI se asabhya aura durvacana bolatA hai, vaha vAga devatA kA apamAna karatA hai / usakI vANI apavitra ho jAtI hai| yajurveda meM eka prArthanA kI gaI hai ___ "jihvA me bhadra vAGa maho?" -merI jihvA kalyANakArI ho, merI vANI mahimAmayI ho / vANI se amRta barasAne vAlA, svayaM bhI amRta pAna karatA hai| vANI se jahara barasAne vAlA svayaM bhI usa jahara se saMtapta ho uThatA hai| yadi koI dUsarA abhadra zabdoM kA viSa vamana karatA hai, to kyA usake samAna usake uttara meM abhadra zabda bolanA buddhimAnI - - - 1. yajurveda 2016
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 anuzruta zrutiyA~ urdU ke prasiddha zAyara akabara se kisI ne pUchA"usane Apako gAlA dI, badale meM Apane gAlI kyoM nahIM dI, cupa kyoM rahe ?" ___akabara ne uttara diyA-"janAba ! kyA koI gadhA hameM dulattI mAre to Apa pUchege ki Apane bhI badale meM dulattI kyoM nahIM calAI ?" gAlI kA uttara gAlI se denA mUrkhatA hai| mahAmanA madanamohana mAlavIya jI ke samakSa kisI vidvAna ne apanI kSamAzIlatA kI zekhI baghArate hue kahA-"maiMne kSamA kA gaharA abhyAsa kiyA hai, cAhe koI sau gAliyAM de to bhI mujhe krodha nahIM aayegaa|" ___ sahaja upekSA ke sAtha mAlavIya jI bole- "acchI bAta hai !" vidvAn ne jidda karate hue abhyarthanA ke svara meM kahA"nahIM ! Apa gAlI dekara dekhie na ?' ___ muskarAkara mAlavIya jI ne kahA- "bhAI ! ApakI zAMti-parIkSA ke lie maiM apanI jIbha ko gAlI se gaMdI karU, kyA yaha merI samajhadArI hogA ?"
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ m bhadratA kI kasauTI bhadratA, sajjanatA, sAdhutA - manuSya kI vezabhUSA se nahIM, usake caritra se vyakta hotI hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA- sira muMDA lene mAtra se koI zramaNa nahIM ho jAtA aura 'om' kA uccAraNa kara dene mAtra se koI brAhmaNa nahIM ho jAtA, kiMtu samatA ke AcaraNa se zramaNa hotA hai, brahmacarya ke pAlana se brAhmaNa hotA hai / " " DhAI hajAra varSa ke bAda bhI jIvana ke 'satyaM zivaM sundaraM' kI yaha dhvani maMda nahIM par3I hai / Aja bhI sajjanatA aura sAdhutA kA aMkana jIvana ke bAhyadarzana se nahIM, kiMtu antaraMga darzana se kiyA jAtA hai / bhAratIya saMskRti ke isa amara saMgIta kI dhvani svAmI vivekAnanda ke uttara meM pratidhvanita huI thI, jaba ve zarIra para kASAya vastra dhAraNa kie, sira para pagar3I, hAthoM meM DaMDA aura kaMdhoM para cAdara DAle zikAgo (amerikA) kI sar3akoM para ghUma rahe the / 1. uttarAdhyayana 25 / 31-32 155
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuzruta zrutiyA~ ___ eka bhadra mahilA ne kutUhala vaza apane sAtha ke puruSa se kahA -"jarA ina mahAzaya kI veza bhUSA to dekho ! kyA anokhI hai|' svAmIjI ne pIche mur3akara dekhA, apane ko bhadra sajjana aura sabhya samajhane vAloM kI najareM dUsaroM ke lie kitanI asabhya bana rahI hai| svAmIjI gaMbhIra hAsya ke sAtha bole-"bahana ! tumhAre isa deza meM manuSya ke kapar3e hI sajjanatA evaM sabhyatA kI kasauTI hai, kintu maiM jisa deza se AyA hU~, usa deza meM manuSya kI sajjanatA, bhadratA aura sabhyatA kapar3oM se nahIM, usake caritra se pahacAnI jAtI hai|"
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 vinamratA tathAgata buddha ne kahA hai- ajJAnI kI do nizAnI haiMahaMkAra aura paraMkAra !" jo apane jJAna kA, dharmAcaraNa kA, dhana kA rUpa kA ahaMkAra karatA hai, vaha kitanA hI par3hA likhA ho, ajJAnI hai / jo paraMkAra - (yaha terA - yaha merA ) ke cakkara meM par3akara Asakti ke jAla meM phaMse rahate haiM ve bhI mUrkha haiM / ahaMkAra - vahI karatA hai, jisameM jJAna kI kamI hotI hai / - ardho ghaTo ghoSamupaiti nUnaM - AdhA ghar3A chalakatA hai, pUrA ghar3A niHzabda rahatA hai / phUloM kA rasa prApta kara madhumakkhI mauna ho jAtI hai, phaloM se yukta ho vRkSa nama jAte haiM, jala se bharI badariyAM dharatI para jhuka jAtI haiM, jJAna prApta karake manuSya vinamra ho jAte haiM- "naccA namai mehAvI " 2 - jaise paka jAne para phala madhura ho jAtA . 1. udAna 6 / 6 2. uttarAdhyayana 1 / 45 157
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 anuzruta zrutiyA~ hai, sika jAne para AlU mulAyama ho jAtA hai| gurutvAkarSaNa siddhAnta kA AviSkartA nyUTana eka mahAn pratibhAzAlI vaijJAnika thaa| usake cintana evaM pAMDitya para yUropa ko Aja bhI garva hai| bAIsa varSa kI avasthA meM usane bIja gaNita ke dvipada siddhAnta kA AviSkAra kiyA thaa| sUrya kI kiraNoM meM sAta raMga kyoM haiM ? samudra meM jvAra-bhATA kyoM AtA hai ? sUrya candra kI kSINatA aura pUrNatA kA kyA rahasya hai ? ina praznoM kI gaharAI meM utarakara usane gurutvAkarSaNa siddhAnta kA vizleSaNa kiyA thaa| ____ eka bAra nyUTana ke pAsa eka mahilA AI, aura mukta kaMTha se usakI pratibhA evaM jJAna kI prazaMsA karane lgii| nyUTana ne cauMka kara kahA- "are ! tuma kyA bAteM kara rahI ho? maiM to usa bacce ke samAna hU~ jo satya ke vizAla samudra ke kinAre baiThA huA kevala kaMkar3a hI bInatA rahatA hai| vidyA ke athAha vAridhi meM to maiMne abhI taka praveza hI nahIM kiyaa|" mahilA nyUTana kI vinamratA ke samakSa vinata ho gii|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. rASTrapitA kA Adarza purANoM meM brahmA ko 'prajApati' kahA hai- cUMki usane prajA kA nirmANa kiyA / prAcIna kAvyoM meM rAjA ko 'prajApati' kahA hai, cUMki vaha prajA kA rakSaNa evaM poSaNa karatA thA / kAlidAsa kI kalama isase bhI Age bar3hI hai, usane rAjA ko 'prajApitA' ke rUpa meM aMkita kiyA hai / prajAnAM vinayAdhAnAd rakSaNAd bharaNAdapi sa pitA pitarastAsAM kevalaM janma hetavaH / ' prajA meM vinaya Adi ke saMskAra bharane, tathA usakI rakSaNa bharaNa Adi kI sundara vyavasthA karane ke kAraNa vAstava meM rAjA hI prajA kA pitA hai, "pitA to kevala janma dene ke kAraNa pitA hai / " 1. raghuvaMza meM mahArAja dilIpa kA varNana | 156
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anuzruta zrutiyA~ 'pati' ke sAtha 'svAmitva' kI bhAvanA jur3I hai, jaba ki 'pitA' ke sAtha vAtsalyapUrNa dAyitva kA saMskAra hai| pitA prajA ko 'sevaka' ke rUpa meM nahIM, saMtAna ke rUpa meM dekhatA hai, usakI sukha-duHkha kI anubhUti meM tAdAtmya karatA hai| prajA ke sukha ke lie apanA jIvana arpaNa kara detA hai aura usake duHkha dAridraya kI cAdara svayaM or3ha letA hai| san 1916 meM lakhanaU kAMgresa adhivezana ke bAda gAMdhIjI campArana gaye / bA unake sAtha eka gAMva meM gaI, vahAM auratoM ke kapar3e bahuta gaMde dekhakara bA ne unheM saphAI rakhane ke lie smjhaayaa| eka garIba kisAna aurata jisake tana para phaTA huA gaMdA eka hI kapar3A thA / bA ko apanI jhauMpar3I meM le gii| aura bolI-"mAtAjI ! dekhie Apa, mere ghara meM kucha bhI nahIM hai, sirpha yaha eka mailI dhotI hai jo merI deha kI lAja rakhatI hai / aba batalAie maiM kyA pahanakara ise dhoU?" bA kA hRdaya dravita ho gayA, usane garIba kisAnoM kI kaSTa kahAnI gAMdhIjI se sunAI to gadagad hRdaya se gAMdhIjI ne kahA- "isa garIba deza meM aisI lAkhoM bahaneM haiM jinake tana para lAja rakhane ke lie bhI kapar3A nahIM hai aura maiM kurtA dhotI cAdara pahane baiThA hU~, jaba merI mAM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrapitA kA Adarza 161 bahanoM ko tana Dhakane bhara ko kapar3A nahIM hai to mujhe itane kapar3e pahanane kA kyA haka hai ?" bhAva vihvalahRdaya gAMdhI ne usI dina laMgoTI pahana kara tana Dhakane kI pratijJA kara rASTrapitA kA viruda sArthaka kara diyA / (bApU kI kahAniyAM bhAga 2 )
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 mAtA kI AjJA mAtA-Izvara kI pratikRti hai| manuSya jAti para usake asIma upakAra haiN| saMtAna mAtA ke RNa kA badalA cukAne ke lie usakI sevA kareM, mAtR AjJA kA IzvarAjJa kI bhAMti Adara kare. yaha mAtRbhakti kA sahaja svarUpa hai| jaina AgamoM meM mAtA ko-deva guru jaNaNI' kaha kara atyaMta sammAna ke sAtha pukArA hai| upaniSad eka svara se Adeza-upadeza de rahe haiM- 'mAtR devo bhava !" mAtA kI deva ke tulya arcanA kro|" mAtA ke gaurava kA nidarzana karate hue mAnava dharmazAstra ke praNetA manu ne likhA hai upAdhyAyAn dazAcArya AcAryANAM zataM pitaa| sahasra tu pitRnmAtA gauraveNAtiricyate / 1. upAsaka 3 / 137 2. upaniSad 3. manusmRti 22145 For F onal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtA kI AjJA 166 daza upAdhyAyoM se eka AcArya mahAna hai, sau AcAryoM se eka pitA aura hajAra pitAoM se eka mAtA kA gaurava adhika hai| __zrI AzutoSa mukharjI ke jIvana meM mAtR-bhakti kA sAkAra rUpa pratibimbita huA thaa| zrI mukharjI jaba kalakattA hAIkorTa ke jaja aura kalakattA vizvavidyAlaya ke vAisacAMsalara the to unake mitroM ne unheM vilAyata jAne kA Agraha kiyaa| ve svayaM bhI videza yAtrA ke lie utsuka the| apanI utsukatA aura mitroM kA Agraha lie ve jaba mAtA se videza yAtrA kI anumati lene pahuce to dhArmika vicAroM se pratibaddha mAtA ne videza yAtrA kI anumati nahIM dii| zrI mukharjI kI yaha bAta jaba bhArata ke garvanara janarala lArDa karjana ko jJAta huI to ve pahale to bhAratIyoM kI aMdhamAtRbhakti para haMse, phira zrI AzutoSa mukharjI ko bulAkara kahA-"Apako vilAyata jAnA caahie|" mukharjI ne kahA- "merI mAtA kI icchA nahIM hai|" lArDa karjana tanika sattA se svara meM bole -"jAkara apanI mAtA se kahie, ki bhArata ke garvanara-janarala Apako vilAyata jAne kI AjJA karate haiN|" svAbhimAnI mAtabhakta mukharjI ne uttara diyA-"maiM
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jIvana sphUrtiyA~ garvanara-janarala mahodaya se nivedana karanA cAhatA hU~ ki AzutoSa mukharjI apanI mAtA kI AjJA bhaMga karake kisI dUsare kI AjJA kA pAlana nahIM kara sakatA, phira bhale hI vaha bhArata kA garvanara-janarala ho, yA usase bhI koI bar3A adhikArI ho / "
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmabhrAMti prAcIna bhArata ke jIvanadraSTA saMta manoSI vaziSTha ne maryAdA puruSottama rAma ko jala-kamala-jIvana kA maMtra dete hue kahA "kartA bahirakartA'ntarloke vihara rAghava !" rAghava ! bAhara meM sadA sakriya evaM kartRtvazIla rahakara bhItara meM akartRtva kA anubhava karate raho / yahI jIvana kI zreSTha kalA hai| ekabAra chatrapati zivAjI eka durga kA nirmANa karavA rahe the| samartha guru rAmadAsa, jinake caraNoM meM saMpUrNa marAThArAjya samarpita kara chatrapati eka saMrakSaka ke rUpa meM sevA kara rahe the, sahasA udhara A nikle| guru caraNoM meM vinayAvanata ho chatrapati ne durga kA nirIkSaNa karane kI prArthanA kii| dhanAdhana nirmANa kArya 1. vAlmIki rAmAyaNa 18123 165
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana sphUrtiyA~ cala rahA thA, guru ne pUchA-"zivA ! yaha saba kyA karavA rahe ho !" zivAjI ne kahA- "gurudeva ! kucha nahIM ! yoM hI isa bAra akAla kI kAlI chAyA se samUcA prAnta saMtrasta ho rahA thA, logoM ko na roTI mila rahI thI, na rojI ! to kucha prabaMdha kara diyA hai, hajAroM logoM kA peTa bhara rahA hai, saikar3oM mAtAeM apane aMcala se lipaTe dudha muMhoM kA poSaNa kara rahI haiN|"....... "zivA kI vANI meM kartRtva kA ahaM dIpta ho rahA hai, ise jaise laga rahA hai, isa samUcI sRSTi kA yaMtra usI ke hAthoM se saMcAlita ho rahA hai"-guru kI antarbhedI dRSTi ne zivA ke antara meM jhAMkA, aura pAsa meM par3e eka bar3e patthara kI ora saMketa kara pUchA-yaha yahAM kyoM par3A huA hai|" "yoM hI durga kI dIvAra meM cunA jAne ko"........ "acchA, ise tor3o'....guru kI AjJA se patthara tor3A gayA aura usake bIca meM pAnI kA choTA-sA kuDa nikalA jisase phudakakara eka meMDhaka bAhara A giraa| zivAjI isa Azcarya janaka ghaTanA ko dekha rahe the| guru ne gaMbhIra dRSTi se zivAjI kI ora dekhA aura eka madhura hAsya bikherate hue pUchA-"zivA ! isa meMDhaka ke jala evaM bhojana kA prabaMdha bhI tumane hI kiyA hogA ?" guru ke prazna kI sahaja tokSNatA ne zivAjI ke antara
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtmabhrAMti 167 baha ko vIMdha ddaalaa| bhItara hI bhItara ahaMkAra yoM cUra gayA jaise koI miTTI ke Dhele para patthara kI gaharI bhoTa par3I ho| zivAjI guru ke caraNoM meM jhuka gye| guru kI jJAna-garimA-gariSTha vANI mukharita ho uThI-'zivA ! manuSya ajJAna kI A~dhI meM bhaTaka kara socatA hai isa sRSTi yaMtra kA saMcAlaka maiM hI hU~, mere hI caraNoM kI AhaTa se pRthvI kI dhar3akana cala rahI hai| ve usa makkhI kI bhAMti socate haiM akSadhuri samAsInA makSikaikAvadat purA / utthApyate mayA mArge pAMzurAziraho kiyAna ? --eka makkhI gAr3I kI dhurI para sukha pUrvaka baiThI-baiThI kaha rahI thI-vAha, rAste para mere calane se kitanI dhUla ur3a rahI hai ?" para sacamuca yaha Atma bhrAMti jIvana jagata kA sabase bar3A dhokhA hai, ajJAna hai|"
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgIta kA AnaMda vANI Ananda kI srotasvinI hai, isakI zItalamadhura-ucchala dhArAe jaba pravAhita hotI haiM to samasta jIva-jagata AnaMda kI hilAreM lene lagatA hai| vANI meM sarasvatI kA nivAsa hai,--'vAcA sarasvatI vANI samagra vizva kI adhIzvarI hai tathA aizvarya kI saSTi karane vAlI hai- "ahaM rASTrI saMgamanI vasUnAM / " - kisa vANI kI yaha apAra mahimA hai ? / usa vANI kI, jo loka maMgala ke lie AtmA kI madhuvarSiNI svara lahariyoM meM vyakta hotI hai, jo ananta Ananda kI upalabdhi ke lie niSkAma-nirbhaya-nirdvandva bhAva se mukharita hotI hai, kevala loka raMjana kI bhAvanA se nhiiN| jaina zAstroM kI bhASA meM- "savva jagajIvarakkhaNa dayaTThAe'2 samastajaga-jIvoM ke prati asIma karuNAanukaMpA ke amRta se AplAvita ho jo vANI pravAhita 1. yajurveda 16 / 12 2. Rgveda 10 / 12 / 3 For Private 5sonal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 hoto hai, vahI vANI AnaMda kI srotasvinI hai usI meM AtmA kA nizchalanAda pratidhvanita hotA hai jo digadiganta ko rasapUrita kara detA hai / jisa vANI meM kAmanA hai, AtmA kI prasannatA kI upekSA kara para kI prasannatA kI AkAMkSA hai, vaha vANI cAhe jitanI saMgIta kI madhurimA lie ho, cAhe jaise kAvya camatkAra se yukta ho, usa anirvacanIya Ananda kI anubhUti nahIM karA sktii| .eka bAra samrATa akabara ne tAnasena ke guru svAmI haridAsa jI kA saMgIta sunane kI abhilASA prakaTa kI ! svAmI haridAsa kahIM rAja darabAra meM jAte-Ate nahIM the, kisI ko prasanna karane ke lie kahane para gAte nahIM the| ve to jaba antara meM AnaMda kI hilora uThatI to jahAM kahI baiThe prabhubhakti ke svaroM meM madhu gholane laga jAte / tAnasena svAmI jI kI AnaMda vibhora avasthA meM eka bAra akabara ko unake caraNoM meM le gaye / unakI Ananda varSiNI svara jhaMkRtiyoM se akabara kA antaHkaraNa jhUma uThA / prabhu bhakti ke AnaMda se hRdaya kA kaNa-kaNa AplAvita ho utthaa| una Anandamaya kSaNoM kI yAda karake eka bAra akabara ne tAnasena se kahA-"tAnasena, tuma bhI to bahuta sundara gAte ho, tumhAre svaroM meM bhI adbhuta miThAsa hai, kiMtu jisa Ananda kI madhura anubhUti tumhAre guru ke saMgIta meM
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jIvana sphUrtiyA~ huI vaha to kucha apUrva hI thii| vaisA Ananda Aja taka nahIM milaa|" tAnasena ne chUTate hI kahA--- "jahA~panAha ! isakA to eka khAsa kAraNa hai ?" akabara ne gaMbhIra hokara pUchA--'kyA' ? "mere gurujI apanI icchA aura apanI mauja meM gAte haiM, kintu mujhe jahA~panAha kI AjJA para aura ApakI marjI se gAnA par3atA hai| tAnasena ke uttara para akabara mauna ho gae ! tAnasena ke uttara meM kAvya-saMgIta va sAhitya-kalA kA carama utkarSa-'svAntaH sukhAya' abhivyakta hotA hai| ___
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpuruSa kA AbhUSaNa AcArya buddhaghoSa ne kahA haisobhantevaM na rAjAno muktAmaNivibhUsitA yathA sobhaMti yatino sIlabhUsanabhUsitA // ' bahumUlya motiyoM ke hAra aura sundara paridhAnoM se vibhUSita rAjA aisA suzobhita nahIM hotA hai, jaisA ki zIla sadAcAra ke AbhUSaNoM se vibhUSita satpuruSa zobhita hotA hai| . vAstava meM zIla hI sabase bar3A AbhUSaNa hai"zIlaM paraM bhuussnnN|" zIla kI sugandha bahuta hI madhura, zreSTha aura zItala hai, isa AbhUSaNa se na kevala zIlavAna hI suzobhita hotA hai, kiMtu zIlavAna kA paripArva, parivAra, samAja aura rASTra bhI usase gauravAnvita hotA hai, usa madhura gaMdha se saMpUrNa mahItala suvAsita ho uThatA hai| 1. visuddhimaggo 124 171
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jIvana sphUrtiyA~ jisake pAsa zIla ke AbhUSaNa haiM-use anya AbhUSaNoM kI kabhI koI apekSA nahIM rhtii| zIlavAna kA jIvana unnata evaM mana gaurava se paripUrNa rahatA hai| zrIrAma zAstrI, pezavA mAdhavarAva jI ke guru, maMtrI evaM pradhAna nyAyAdhIza ke pada para AsIna hokara bhI atyaMta sAdagI evaM sIdhe-sAde DhaMga se rahate the| eka bAra zAstrIjI kI patnI kisI parvake upalakSya meM rAjamahala meM gii| rAnI ne dekhA-"rAjaguru kI patnI ke tana para AbhUSaNa ke nAma para sonA kyA, cA~dI kA eka tAra bhI nhiiN| rAnI ko lagA,loga isameM rAjakula kI kRpaNatA' kA darzana kareMge, ataH usane guru patnI ko bahumUlya vastroM evaM AbhUSaNoM se alaMkRta kara diyaa| guru patnI pAlakI meM baiTha kara ghara pahu~cI, to dvAra baMda thA, kahAroM ne AvAja lagAI, dvAra khulA aura phira jhaTa se baMda ho gyaa| phira AvAja AI-"zAstrIjI ! ApakI dharma patnI AI haiM dvAra kholie !" _ 'bahamUlya vastrAbhUSaNoM se sajI ye aura koI devI hai, merI brAhmaNI aise vastra aura gahane nahIM pahana sktii| tuma loga bhUla se mere dvAra para Aye ho|"bhiitr se AvAja aaii| patnI ne pati kA Azaya samajha liyA, ve punaH rAjamahaloM kI ora lauTI aura vastra AbhUSaNa utArakara mahArAnI ko sauMpe aura kahA-"ina AbhU SaNoM ne to mere lie ghara kA dvAra bhI baMda kara diyA hai|" ___
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSa kA AbhUSaNa 173 apanI purAnI sAr3I pahana ve paidala hI ghara lauTI, dvAra khulA thA / kSamA mAMgane jyoMhI ve patI ke caraNa chUne lagI, zAstrI jI bole - "ye bahumUlya vastra AbhUSaNa yA to rAjapuruSoM ko zobhA dete haiM, yA mUrkhoM ko, jo inase apanI ajJatA chipAne kA prayatna karate haiM satpuruSoM kA AbhUSaNa to sAdagI, zIla aura sadAcAra hai / "
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama hI mahAn banAtA hai ! atharvaveda meM eka sthAna para pUchA gayA hai-"rASTra kI rakSA karane vAle rAjA meM kina guNoM kI AvazyakatA hai ?" uttara meM do mahAn guNoM kI carcA karate hue kahA hai-"brahmacaryeNa tapasA rAjA rASTra vi rakSati"brahmacarya aura tapa kI sAdhanA se rAjA rASTra kI rakSA karane meM samartha hotA hai| brahmacarya ke dvArA apane mana para, indriyoM para, zarIra para aura paristhitiyoM para-vijaya prApta kI jAtI hai| tapa-manuSya ko apane kartavya pAlana ke lie satata jAgarUka, niSThAvAna aura zramazIla banAtA hai| brahmacarya se puruSa-manobalI, sAhasI, tejasvI aura aparAjeya banatA hai, tapa se manuSya kartavyaniSTha, udyogI aura jAgarUka rahatA hai| ye do mahAn guNa jisa mAnava atharvaveda 1115 / 17 For Private Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana sphUrtiyA~ 175 meM hote haiM, usakI mahAnatA svataH hI saMsAra meM camaka uThatI hai jaise pUrva ke aMcala para divAkara ! nepoliyana kA adhyayanakAla kAphI garIbI meM gujarA thA / vaha eka nAI ke ghara para rahakara adhyayana karatA thA / sundaratA aura sukumAratA ne usake yauvana ko AkarSaka aura mohaka banA diyA thA / nAI kI strI usa para mugdha ho rahI thI, aura vaha use apanI ora khIMcane ke aneka prayatna karane lgii| para nepoliyana kI A~kheM pustaka ke sivAya kisI cehare para TikatIhI nahIM thIM / phrAMsa deza kA senApati banane ke bAda nepoliyana eka bAra usI sthAna para gayA / nAI kI strI dukAna para baiThI thI / usane pUchA - "tumhAre yahA~ bonApArTa nAma kA eka yuvaka rahatA thA, kucha smaraNa hai tumheM ?" strI ne jhuMjhalA kara kahA - "oha ! bar3A nIrasa aura bedila thA vaha ! muMha bhara mIThI bAta taka karanA nahIM sIkhA thA ! pustaka - pustaka aura pustaka ; kIr3A thA vaha pustakoM kA / rahane dIjie usakI carcA bhI / " nepoliyana muskarAyA- "ThIka kahatI ho devi ! saMyama hI manuSya ko mahAn banAtA hai / bonApArTa tumhArI rasikatA meM ulajha gayA hotA to Aja phrAMsa jaise mahAn deza kA pradhAna senApati banakara tumhAre sAmane khar3A nahIM ho sakatA thA ! "
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAkSasI aura devI nArI sRSTi kI mahatI zakti hai| usane nirmAtrI zakti ke rUpa meM bhI itihAsa ko mor3a diyA hai, saMhAriNI zakti ke rUpa meM bhI ! isalie vaha bhagavAna mahAvIra kI satyAnubhUti meM - 'deva guru jaNaNI'--parama vandanIyA mAtR zakti ke rUpa meM vaMdita huI hai, to "bahumAyAo itthiyAre"-striyAM mAyAvinI aura dhUrta hotI haiM-ke rAkSasI rUpa meM bhI ! zaMkarAcArya ne jahA~-"dvAraM kime narakasya nArI"-ke dvArA usake eka pahalU ko vyakta kiyA hai to Rgaveda ke RSi ne use- "sumaMgalI riyaM vadhU' yaha gRhavadhU sumaMgalI, kalyANavAlI haikaha kara nArI ke ujjavala pakSa ko ujAgara bhI kara diyA hai| 1. upAsaka 3 / 137 2. sUtrakRtAMga 3. praznottarI 4. Rgaveda 1085133 For Priva sonal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 satra meM bhagavAna mahAvIra ne cAra prakAra batAye haiN| unameM prathama do prakAra nArI ke sAnA rUpoM ke paricAyaka haiN| viNAmamege devIe saddhi saMvAsaM gacchati / hevaNAmamege rakkhasIe saddhi saMvAsaM gcchti| .. deva kA devI ke sAtha sahavAsa-ziSTa bhadra puruSa aura suzIlA nArI / deva kA rAkSasI ke sAtha sahavAsa-ziSTa pada puruSa aura karkazAnArI / ina donoM rUpoM para itihAsa prasiddha kucha mahApuruSoM ka jIvana kI pratinidhi ghaTanAe haiN| amerikA ke rASTrapati liMkana bahuta hI AdarzavAdI uccanetA the| kiMtu unakI patnI zrImatI liMkana bahuta hI krUra evaM jhagar3AlU svabhAva kI thii| liMkana ke jIvanI lekhaka jimImAilsa ne kahA hai-"eka bAra to zrImatI liMkana ne apane pati deva kA satkAra atithiyoM ke sAmane una para garma cAya kA pyAlA pheMka kara kiyaa|" prAsaddha yUnAnI dArzanika sukarAta kI yaha ukti to prasiddha hI hai ki-kisI ne usase pUchA-"vivAha karanA cAhie yA nahIM !" sukarAta ne kahA-'avazya ! yadi saubhAgya se patnI zAMta svabhAva kI milI to jIvana Ananda pUrvaka bItegA,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jovana sphUrtiyA~ aura yadi krUra svabhAva kI milI to dArzanika bana jaaoge|" sukarAta jaba patnI ke kalaha se khinna hokara dehalIja para baiThe the to patnI bar3a bar3AtI huI AI aura una para pAnI kA eka loTA UDela DAlA / sukarAta ne patnI kI ora dekhA aura muskarA kara bole-"mujhe mAlUma hai, bAdala garajane ke bAda barasate bhI haiN|" __ aura yaha lIjie Adhunika yuga ke vicAra-puruSa TAlasTAya ! TAlasTAya, jinheM gAMdhI jI bhI apanA AdhyAtmika mArgadarzaka mAnate the| unakA dAmpatya jIvana sadaiva zUloM kI zaiyA banA rahA / gorkI ne jaba TAlasTAya se eka bAra unakI pIr3AoM ke bAre meM pUchA to, apane dAmpatya jIvana kI samasta pIr3AoM ko eka hI vAkya meM ur3elate hue TAlasTAya ne kahA-"bhUkampa ke AtaMka se AdamI kA uddhAra ho sakatA hai, rogoM kI vibhISikA se use mukti mila sakatI hai, Atma-pIr3A se bhI use bacAyA jA sakatA hai, lekina patnI ke atyAcAra se pati ko saMrakSaNa prApta kara sakanA trikAla meM bhI saMbhava nahIM hai|" mahArASTra ke prasiddha saMta tukArAma kI patnI kI R ratA aura jhagar3Alu svabhAva to carama koTi kA thaa| tukArAma eka bAra jaba kheta meM se ganna lekara ghara Aye to patnI una para zabda prahAra karatI huI IkSu-prahAra karane
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAkSasI aura devI 176 para bhI utArU ho gii| saMta kI pITha para prahAra hote hI gannA TUTa gayA, aura tukArAma muskarAkara bole"acchA huA, jo mujhe gannA tor3anA nahIM par3A, tumhIM ne tor3a diyA / " ye haiM deva aura rAkSasI ke udAharaNa, to aba lIjie deva-devI ke jIvana kI pavitra jhAMkI | --- dakSiNa ke mahAna saMta ekanAtha kA dAmpatya jIvana Adarza thA / kSamA aura sahiSNutA meM ekanAtha prasiddha the, aura unase bhI jyAdA unakI patnI kI khyAti thI / kahate haiM, ekabAra kisI yuvaka ne ekanAtha ko krodha dilAne kI eka tarakIba nikAlI / bhojana ke samaya vaha ekanAtha ke pAsa Akara baiTha gayA / ekanAtha ne use bhI bhojana karane kA Agraha kiyA / jaba ekanAtha kI patnI bhojana parosane AI to yuvaka uchala kara unakI pITha para car3ha gayA / saMta ne haMsakara kahA - " dekhanA, mehamAna kahIM gira na par3e / " patnI ne haMsa kara kahA - "nahIM ! koI bAta nahIM hai, nAmU (nAmadeva) jaba choTA thA to kabhI-kabhI merI pITha para yoM hI car3ha jAyA karatA thA, mujhe bacce ko pITha para uThAe kAma karane kI Adata hai / " aura yaha dekhie jahA~ nArI ke caraNoM se gRhasthI ke registAna hare-bhare camana bana gaye haiM /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jIvana sphUrtiyAM gAMdhIjI aura kastUrabA kA jIvana sacamuca Rgveda ke isa sUkta kA sajIva citra thA - "jAyA vizate pati - patnI pati meM mila jAtI hai, pati ke mana, vacana aura karma ke sAtha ekAkAra ho jAtI hai / 17 gAMdhIjI ne 'AtmakathA' meM likhA hai- "bA kA jabaradasta guNa mahaja apanI icchA se mujha meM samA jAnA thA / " kastUrabA ne apanA 'sva' gAMdhIjI ke vyaktitva meM isa ArAdhanA ke sAtha lIna kara diyA thA ki usakA 'ahaM' gAMdhIjI ke vyaktitva kA teja banakara nikhara uThA thaa| vaha gAMdhIjI ke jIvana kA avibhAjya aMga bana gaI thI, jisake lie gAMdhIjI ko bhI kahanA par3A - " maiMne to satyAgraha bA se sIkhA hai / " aura kucha pIche calie, to dekhiye saMskRta ke prakhara pratibhAsampanna mahAkavi mAgha kA dAmpatya ! eka bAra kisI dina yAcaka kI yAcanA se mAgha dravita ho uThe / ghara meM idhara-udhara dekhA, para dene ke lie kucha nahIM thA / sahasA nidrAlIna patnI ke hAtha ke camakate svarNa kaMgana para dRSTi girI, aura mahAkavi cupake se patnI kA eka kaMgana nikAlane lage / kaMgana aMguliyoM ko chUne lagA to patnI jAga gaI / mahAkavi mana-hI-mana kAMpa uThe - " patnI ne pati ko raMge hAtha corI karate pakar3a liyA / " para patnI bhI, vaha Adarza devI thI, usane dUsare hAtha kA kaMgana bhI nikAlakara mahAkavi ko de diyA, "eka
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAkSasI aura devI 181 kaMgana se usa dIna kI AvazyakatA pUrti kaise hogI ? le jAiye, use donoM hI kaMgana de diijie|" aura yaha hai eka virala udAharaNa svataMtra bhArata ke prathama bhAgya-puruSa neharU jI ke Adarza-dAmpatya kaa| apanI svargIya patnI kamalA ke sambandha meM neharU jI ne 'AtmakathA' meM likhA hai- "apane jIvana paryanta merI patnI ne mujhase jo uttama vyavahAra kiyA, usakA maiM RNI huuN| svAbhimAnI aura mRdula svabhAva kI hotI huI bhI usane na sirpha merI sanakoM ko bardAzta kiyA, balki jabajaba mujhe zAMti aura saMtoSa kI AvazyakatA par3I usane mujhe nirAza nahIM kiyaa|" nArI gRhastha jIvana ke nandanavana kI zobhA hai| usane jaba-jaba apane divya rUpa ko prakaTa kiyA hai puruSa ke satsaMkalpoM ke kalpavRkSa lahalahA uThe haiN| kiMtu jaba vaha apane vikRta rUpa meM prakaTa huI hai, to puruSa ke jIvana ke Ananda evaM zAMti ke jharane sUkha gaye aura vaha saMsAra meM devI ke nAma para 'rAkSasI' kA caritra nirmANa kara gii|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ - adbhuta titikSA jisakA krodha zAMta ho gayA usakI udvignatA samApta ho gaI, jisakI udvignatA miTa gaI, saMsAra meM usake lie sarvatra zAMti kA sAmrAjya hai| saMsAra kA koI duSTa, krUra yA durjana use utpIDita nahIM kara sktaa| krodha evaM kleza ke prahAra usa para vaise hI nirarthaka hote haiM, jaise mahAsAgara meM pheMka gaye patthara / prasiddha bauddha sthaviroM ke vacana saMgraha 'thera gAthA' meM kahA gayA hai upasaMto uparato mantabhANI anuddhto| dhunAti pApake dhamme dumapatta va maaluto|| jisakA hRdaya upazAMta ho gayA hai, jo klezoM se dUra hai, jo vicAra pUrvaka kama bolatA hai aura kabhI ahaMkAra nahIM karatA, vaha apane pApadharmoM-klezoM ko usI prakAra ur3A detA hai, jisa prakAra havA vRkSa ke sUkhe pattoM ko| 1. theragAthA 112 For Private onal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 adbhuta titikSA .. dakSiNa bhArata ke prasiddha saMta tiruvalluvara ke jIvana kA prasaMga hai / tiruvalluvara julAhA the, sAr3iyAM banAkara apanI AjIvikA calAte the| eka bAra kucha yuvaka udhara se nikale / kisI ne kahA-"yaha sadhA huA saMta hai, ise kabhI krodha nahIM AtA / " eka uddaNDa dhanI yuvaka bhI usa TolI meM thaa| usane kahA--"calo, parIkSA karake dekheM, ise krodha AtA hai yA nahIM ?" manacale yuvakoM kI TolI tiruvalluvara ke sAmane A khar3I huI / uddaNDa yuvaka ne sAr3I uThAI, aura ghUra kara pUchA- "kitane kI hai yaha sAr3I ?" "do rupae kI !" tiruvalluvara bole| yuvaka ne sAr3I ke do Tukar3e kie aura eka Tukar3A hAtha meM lekara pUchA- "yaha kitane kA hai ?" saMta ne usI zAMti ke sAtha uttara diyA-eka rupaye kaa|" __ yuvaka Tukar3e karatA gayA, aura bAra-bAra usakA mUlya pUchatA gyaa| sAr3I kA eka-eka tAra usane bikhera diyaa| isa chichorepana ko dekhakara bhI tiruvalluvara zAMti ke sAtha uttara dete ge| unake cehare para krodha va azAMti kI eka tanika-sI rekhA bhI nahIM thii| zAlInatA ke samakSa uddaNDatA parAjita ho gii| yuvaka kA nazA utara gayA, usane jeba se do rupae
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jIvana sphUrtiyA~ nikAle- 'maiMne tumhArA nuksAna kara diyA, ye lo do rupe|" __ saMta ne haMsakara lauTAte hue yuvaka kI A~khoM meM jhAMkA-"vatsa ! pitA kahegA, mAla lAyA nahIM, aura paisA kahA~ kho AyA ? ataH apane rupae apane pAsa rkho|" ____ TolI ke sabhI yuvaka saMta kI titikSA ke samakSa vinata ho gae-"tiruvalluvara ! tuma sacamuca hI mahAn saMta ho, hama tumheM krodha dilAne Aye the, para tumane hameM jIta liyA apanI adbhuta kSamA se / "
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 saMta tulasIdAsajI kI eka ukti hai'tulasI' yA saMsAra meM sabateM milie dhAya / kA jAne kAhi bhesa meM nArAyaNa mila jAya / koI choTA ho yA bar3A, paricita ho yA aparicita manuSya sarvadA sabake sAtha madhuratA aura sadvyavahAra se peza Aye yaha lokanIti kA sUtra hai / maharSi vAlmIki to isase bhI Age bar3hakara kahate haiM- kAryANAM karmaNAM pAraM yo gacchati sa buddhimAn / ' manuSya apane kartavya karma ko, kevala kartavya buddhi se karatA calA jAye, agala-bagala na dekhe, vahI sabase bar3A buddhimAna hai / sadvyavahAra vyAvahArikatA sikhAtI hai ki, haMsamukha ceharA, mIThI vANI aura ziSTa bartAva rakhate samaya yaha mata dekhiye ki sAmane kauna hai ? merA paricita hai yA nahIM ? kintu 1. vAlmIki rAmAyaNa 88 / 14 185
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jIvana sphUrtiyA~ yaha dekhie ki sAmane eka Apa jaisA hI manuSya hai, jisakA mana bhI ApakI taraha ina guNoM kA bhUkhA hai / aura yaha mata bhUlie ki ziSTatA, sadvyavahAra kI bela bagIce meM DAle bIja kI taraha phalavatI banakara Apako kRtArtha kara sakatI hai / ekabAra amerikA ke dhanakubera kAranegI kI patnI akelI hI zAma ko paidala ghUmane nikalI / saMyoga se pAnI barasane lagA / vaha barasAta se bacane ke lie rAste kI eka dukAna para jAkara khar3I ho gaIM / dukAna meM chuTTI ho gaI thI, thake-mAMde karmacArI ghara jAne kI jaldI meM the, kisI ne aparicita mahilA kI ora dekhA taka nhiiN| eka sAdhAraNa klarka kI najara usa bhadra mahilA para par3I / aparicita strI ke prati sAdhAraNa ziSTAcAra dikhAte hue usane eka kursI bhItara se lAkara rakhI aura AgrahapUrvaka baiThAte hue kahA - " zrImatI jI ! kyA maiM ApakI kucha sevA kara sakatA hU~ / " zrImatI kAranegI ne batAyA - " varSA ke kAraNa mubha rukanA par3A hai / " vaha yuvaka kI ziSTatA aura sabhyatA se bahuta prabhAvita huI / varSA banda hone para zrImatI kAranegI dhanyavAda dekara calI gaI / dUsare dina acAnaka eka AdamI usa dukAna meM AyA aura usa klarka se kahA - " Apako zrImatI kAranegI ne bulAyA hai / " vismita huA yuvaka jaba zrImatI kAranegI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadvyavahAra 187 kI koThI para pahuMcA to usake Azcarya kA ThikAnA nahIM rahA / "yaha to vahI bhadra mahilA hai jo kala sAyaMkAla varSA ke kAraNa usakI dukAna para rukI thii|" yuvaka ne abhivAdana kiyaa| zrImatI kAranegI ne yuvaka ko AdarapUrvaka baiThAkara kahA- "skATalaiMDa meM maiMne bahuta bar3I jAyadAda kharIdI hai, vahAM ke lie mujhe eka suyogya prabandhaka kI jarUrata hai| vetana stara bahuta acchA hogaa| yadi Apako koI Apatti na ho to maiM Apa jaise susabhya prabaMdhaka ko pAkara prasanna rhuuNgii|" yuvaka apanI badalatI takadIra kI tasvIra dekhate khar3A rahA / eka choTe se sadvyavahAra ne usake jIvana kI dizA badala dii|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayA kA asalI rUpa dayA kA srota jaba hRdaya meM umar3atA hai to UMcanIca, manuSya aura pazu kI sImAoM ko tor3akara caitanya mAtra ko usake amRta rasa se AplAvita kara detA hai| vastutaH dayA kI dhArA dUsare kA duHkha dUra karane ke lie nahIM, apitu apanA hI duHkha dUra karane ke lie hRdaya se utsyaMdita hotI hai| AcArya jinabhadragaNi ne dayA aura anukaMpA kI yahI maulika paribhASA kI hai"jo dUsare ke duHkha va kaSTa rUpa tApa se svayaM tapta ho uThe vahI dayAvAna hai| dUsaroM ko pIr3A se kAMpate dekhakara jisakA hRdaya kAMpa uThe-yahI to anukaMpA hai"-- jo u paraM kaMpaMtaM dahaNa na kaMpae kaDhiNabhAvo eso u niraNukaMpo, aNu pacchA bhAvajoeNaM / ' 1 bRha0 bhASya 1316 / 1320 For Privat 255 sonal Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dayA kA asalI rUpa 186 dUsare ko pIr3A se prakampita hotA dekhakara jisakA hRdaya kaMpita na ho jAye, vaha kaThina hRdaya niranukaMpa kahalAtA hai| cUMki anukaMpA kA artha hI hai-kAMpate hue ko dekhakara kaMpita ho uThanA / " amerikA ke eka rASTrapati ke sambandha meM prasiddha hai ki ve eka bAra rAjasabhA meM apanA bhASaNa dene jA rahe the / mArga meM dekhA ki - eka daladala meM phaMsA sUara nikalane kA jI tor3a prayatna kara rahA hai, para jyoM-jyoM vaha prayatna karatA hai, adhika gaharA dhaMsatA jA rahA hai / sUara kI dayanIya dazA ne rASTrapati ke hRdaya ko dravita kara diyA / ve tatkSaNa apanI rAjasabhA kI pozAka meM hI kIcar3a meM kUde aura pUrI tAkata lagAkara sUara ko bAhara nikAla lAye / rAjasabhA meM bhASaNa kA samaya ho gayA thA, kapar3e badalane meM aura adhika vilamba hotA, ataH rASTrapati unhIM kapar3oM ko jarA pUcha pA~chakara sIdhe rAjasabhA meM ThIka samaya para pahu~ca gaye / sadasyoM ne rASTrapati ke kIcar3a bhare kapar3e dekhe to Azcarya meM DUba gaye / jaba ghaTanA sunI to mukta kaMTha se rASTrapati kI dayAlutA kI prazaMsA karane lage / rASTrapati ne sadasyoM ko prazaMsA karane se rokate hue kahA - " maiMne koI dayA kA kAma nahIM kiyA hai, vAstava meM sUara ko kIcar3a meM burI taraha dhaMsA dekhakara merA hRdaya duHkhI ho uThA / maiMne apanA duHkha dUra karane ke lie hI use bAhara nikAlA, isameM prazaMsA kI kauna-sI bAta hai 73
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 | rasAyana kA upayoga Adhunika vijJAna ke pitA AiMsTIna se pUchA gayA - "vijJAna kI asIma upalabdhiyoM kA lakSya kyA hai ?" "mAnavatA kI sevA" - AiMsTIna ne choTA-sA uttara diyA, jisameM samasta jJAna-vijJAna kI dizA-dRSTi jhalaka uThI / upaniSad meM eka jagaha pUchA gayA hai - "brahma kyA hai ? arthAt jJAna kA antima lakSya kyA hai ? uttara meM eka choTA sA sUkta kahA gayA hai - "abhayaM vai brahma"" abhaya hI brahma- samasta jJAna kA antima lakSya hai / manuSya svayaM abhaya ho, dUsaroM ko abhaya de / svayaM zrama kare aura apane zrama bala se dUsaroM ko lAbhAnvita kare - yaha usake jJAna, vijJAna aura buddhibala kI upayogitA hai / prakhyAta rasAyanazAstrI AcArya nAgArjuna ko apanI prayogazAlA ke lie eka sahAyaka kI AvazyakatA thI ! 1. bRha0 upa0 4 / 4 / 25 160
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasAyana kA upayoga 161 isa pada ke lie do yuvaka unake samakSa upasthita hue| __AcArya ne unake vyAvahArika jJAna kI parIkSA lenI caahii| eka tarala padArtha unake hAtha meM dete hue kahA"do dina meM isakA rasAyana taiyAra karake laaiye|" tIsare dina donoM yuvaka AcArya ke kAryAlaya meM upasthita hue| eka ne apanA taiyAra rasAyana sAmane rakhA / AcArya ne dUsare kI ora dekhA, usane kSamA mAMgate hue nivedana kiyA- "maiM jaba yahAM se ApakA diyA huA padArtha lekara jA rahA thA to rAste meM eka. vRddha vyakti milA jisakA zarIra jvara se saMtapta thaa| maiM usakI upekSA nahIM kara sakA, do dina taka lagAtAra usakI sevA meM lagA rahA, ataH rasAyana taiyAra nahIM kara skaa|" AcArya ne kAryAlaya adhyakSa ko sUcita kiyA"isI yuvaka ko sahAyaka pada para niyukta kiyA jAya / kyoMki Akhira rasAyana kA upayoga bhI to mAnava sevA ke lie hI hai|"
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsAha kA jvAra dRr3ha saMkalpa nadI kA vaha pravAha hai, jise caTTAnoM se rAstA nahIM mAMganA par3atA, vaha jidhara bhI mur3a jAtA hai apane Apa rAstA bana jAtA hai| rasasiddha kavi jagannAtha kI ukti hai-"yadi pathi vipathe vA yad vrajAmaH sa panthA''-dRr3ha saMkalpa aura sAhasa lie hama Ter3he-mer3he jisa rAste se bhI nikala jAte haiM, vahI mArga bana jAtA hai| ___manuSya ke saMkalpa ko udbodhita karane vAlA eka vaidika vacana hai azmanvatI rIyate, saMrabhadhvamuttiSThata prataratA sakhAyaH / "1 mitro, yaha azmanvatI-pattharoM se bharI nadI baha rahI hai| (kaThinAiyA~ khar3I haiM) dRr3hatA se tanakara khar3e ho jAo, ThIka prayatna karo aura ise lAMghakara kinAre cale jaao| 1. Rgveda 10 / 63 / 8 112
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsAha kA jvAra 163 kahAvata hai-jahAM cAha, vahAM rAha ! hRdaya meM yadi saccI lagana hai, to phira kahIM kisI se muhUrta pUchane kI aura tarIkA samajhane kI jarUrata nahIM, utsAha kA jvAra apane Apa rAstA banA legaa| eka bAra prasiddha saMgItakAra mojArTa se eka saMgIta premI bAlaka ne pUchA- "maiM tumhAre jaisA mahAna saMgItajJa bananA cAhatA hU~, mujhe kyA karanA cAhie ?" "tuma abhI bahuta choTe ho,'-mojArTa ne khaa| "lekina merI umra meM to tuma prasiddha saMgItakAra bana gaye the,"-bAlaka ne Agraha ke svara meM kahA / "tumhArA kathana satya hai bAlaka ! kintu maiM kisI ko pUchane nahIM gayA thA, aura na kisI kI nakala kI thii| antara hRdaya meM utsAha kA eka jvAra, isa tejI se uThA, ki apane Apa eka rAha mila gii|"-mojaartt ke uttara meM saMkalpa kI dRr3hatA jhalaka rahI thii|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise bolo.. kamAna se chUTA tIra aura jabAna se chUTA zabda kabhI lauTa kara nahIM aate| isalie muha se jo bAta kahI jAya vaha soca samajhakara hI kahanI caahie| ___ AcArya zayyaMbhava ne dazavakAlika sUtra meM eka jagaha kahA hai , "vAyA duruttANi duruddharANi, verANu vaMdhINi mahanbhayANi / " vANI se bole hue duSTa aura kaThora vacana janma-janma taka vaira evaM bhaya kI paraMparA khar3I kara dete haiN| isalie nIti kA kathana hai-pahale tolo, phira bolo ! bolane ke pahale zabda tumhAre haiM, bolane ke bAda ve parAye ho jAte haiN| 1. dazavakAlika 6 / 317 For Private Sersonal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ aise bolo 165 eka bAra hajarata muhammada ke pAsa eka vyakti AyA / vaha gir3agir3AtA huA bolA-"maiMne amuka AdamI ko bahuta gAliyAM dI haiM, kintu aba mujhe apane karataba para bahuta raMja ho rahA hai, koI aisA upAya batAie ki maiM apanI burI jabAna ko vApisa khIMca luu|" muhammada sAhaba ne eka akatUlie kA takiyA use diyA aura bole - "isameM se do cAra Tukar3e nikAla lo aura inheM gAMva bhara meM bikhera do| kala subaha tuma phira mere pAsa aanaa|' prAtaH vaha vyakti muhammada ke pAsa pahuMcA, to muhammada sAhaba bole-"jo akatUlie tumane gAMva meM bikhere the unheM vApasa bInakara mere pAsa laao|" vaha dina bhara gAMva meM ghUmatA rahA, para eka bhI akatUliyA usake hAtha nahIM lgaa| sAyaMkAla nirAza hokara lauTA-"hajarata ! ve to havA meM ur3a gaye, eka bhI kahIM nahIM milaa|" muhammada sAhaba ne kahA- 'niMdA vANI to usase bhI bArIka hai| eka bAra muha se jo zabda nikala gaye ve phira kabhI lauTakara nahIM aate| isalie pahale hI jo kucha bolo, vaha soca samajhakara bolo aura aisA bolo ki phira pachatAnA nahIM pdd'e|" / yahI bAta kabIra jI ne kahI haiaisI vANI bolie mana kA ApA khoya / aurana ko zItala karai Apahu zItala hoy|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvazreSTha zAsaka zAsana karanA eka zreSTha kalA hai| jo zAsaka apanI prajA kA putra kI bhA~ti pAlana karatA hai, usake bharaNa-poSaNa, zikSA, cikitsA aura jIvana kI Avazyaka suvidhAoM kI vyavasthA kara usakA saMrakSaNa karatA hai, vaha vAstava meM zAsaka hai, anyathA vahI zoSaka bana jAtA hai / tathAgata buddha se ekabAra zrAvastI nareza prasenajita ne zAsana-nIti ke sambandha meM prazna kiyA, uttara meM buddha ne kahA-- mahArukkhassa phalino pakkaM chindati yo phalaM / rasaMcassa vijAnAti vIjacassa na nassati / mahArakkhUpamaM raTTha dhammena yo pasAsati / rasaJcassa vijAnAti raTThaJcassa na nassati / jAtaka 185281174-175 166
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvazreSTha zAsaka 167 phala vAle mahAna vRkSa ke pake hue phala kA jo tor3atA hai, usako phala kA rasa bhI milatA hai, aura bhaviSya meM phalane vAlA bIja bhI naSTa nahIM hotA / isI prakAra jo rAjA mahAn vRkSa ke samAna rASTra kA dharma se prazAsana karatA hai, vaha rAjya kA rasa (Ananda) bhI letA hai aura aura usakA rAjya bhI surakSita rahatA hai / eka bAra samrATa azoka ke janma divasa para sabhI prAntoM ke prazAsaka badhAiyA~ dene ko pahuce / samrAT kI ora se bhI rAjya ke sarvazreSTha zAsaka ko puraskRta karane kI ghoSaNA kI gaI / apane rAjya kI sthiti va zAsana - kuzalatA kA paricaya-kAryakrama prArambha huA / eka prAntapati ne khar3e hokara kahA - " isa varSa maiMne apane prAnta kI Aya meM tIna gunI vRddhi kI hai / ' eka dUsare prAMta ke zAsaka uThe - " maiMne isa varSa rAjyakoSa meM gata varSa se dugunA svarNa diyA hai / " phira eka pradeza ke adhikArI maMca para Ae - mererAjya meM prajA se prApta hone vAlI Aya bar3hI hai, sevakoM ke vetana gatavarSa se kama kara die haiN| rAjya ke vyaya meM bhI kaTautI kI gaI hai / " anta meM magadha ke prAntIya zAsaka Aye / namratA pUrvaka unhoMne kahA - " mahAmahima samrAT ko maiM kyA nivedana karU ? mere prAnta ne isa varSa bahuta kama svarNa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jIvana sphUrtiyA~ rAjyakoSa meM diyA hai| prajA ke kara pahale se kucha ghaTA die gaye haiM, rAja-sevakoM ko bhI vizeSa suvidhAeM dI gaI haiN| grISmakAla kI duHsaha dhUpa va pyAsa se bacane ke lie aneka sthAnoM para vizrAma-sthala va kue banAe gae haiM / rogiyoM ke lie ni: zulka cikitsAlaya, tathA prajA ke bAlakoM kI zikSA ke lie aneka pAThazAlAe rAjya kI ora se kholI gaI haiN| isa kAraNa rAjya ke koSa meM gata varSa kI apekSA kama svarNa prApta huA hai|" priyadarzI azoka tabhI siMhAsana se uThe- "mujhe prajA ke zoSaNa se prApta hone vAlI svarNarAzi nahIM cAhie / maiM apanI prajA ko adhika se adhika sukhI dekhanA cAhatA hU~, aura isalie apane prAMtAdhyakSoM ko zreSTha zAsaka ke rUpa meM dekhanA cAhatA hU~ na ki zoSaka ke rUpa meN| magadha ke prAntIya zAsaka sarvazreSTha zAsaka haiN| isa varSa kA puraskAra unakA gaurava bar3hAyegA, aura anya zAsakoM ko preraNA bhI degaa|" aura samrATa ne magadha ke zAsaka ko sammAnita kara zAsaka ke AdarzoM kI naI dRSTi dii|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMta kA mUlya saMta rASTra ke nahIM, mAnava jAti ke gaurava staMbha hote haiM / mahAna jainAcArya bhadrabAhu svAmI ke zabdoM meM je pavarA hoti muNi, te pavarA puDarIyA u|' adhyAtma ke mUrtimaMta rUpa saMtajana vizva meM sarvazreSTha puMDarIka kamala haiN| saMtoM kI sadguNa surabhi se samasta mAnava jAti anuprINita hotI hai, unakI AdhyAtmika thAtI vizva kI sarvazreSTha saMpatti hai| saMta kA mUlya vizAla-sAmrAjya se bhI bar3hakara hai| IrAna ke itihAsa meM eka gaurava gAthA Aja bhI kohe-nUra kI bhAMti apanI ujjvala AbhA se dIpta ho rahI hai| turkoM aura IrAniyoM ke bIca pIr3hiyoM se saMgharSa calA A rahA thaa| eka bAra donoM meM bhISaNa yuddha huaa| turka 1. uttarAdhyayana ni0 25 / 31-32 166
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana sphUrtiyA~ 200 parAjita hokara pIche haTate jA rahe the / eka dina prasiddha sUphI saMta pharIduddIna attAra turkoM ke caMgula meM phaMsa gaye / aura turkoM ne unapara jAsUsI kA Aropa lagAkara mauta kI sajA sunAdI / IrAna meM isa khabara se halacala maca gii| eka dhanika ne turkoM ko saMta ke taula ke barAbara hIre de die| kaIoM ne apane prANa bhI de die, para turkI sulatAna ne saMta attAra ko nahIM chor3A / eka dina IrAna kA bAdazAha svayaM duzmana sulatAna ke dvAra para pahuMcA, aura bolA- 'jisa rAjya ke lie ApakI kaI pIr3hiyAM hamase niraMtara lar3atI A rahI haiM, aura vaha Apako nahIM mila rahA hai, vahI rAjya Apa hamase le lIjie aura attAra ko chor3a dIjie / dhana nazvara hai, rAjya bhI nazvara hai, kiMtu saMta avinAzI hai, saMta attAra ko khokara IrAna hamezA ke lie kalaMkita ho jAyegA / " bAdazAha ke Agraha ne turkoM meM sadbuddhi jagAI, attAra ko mukta kiyA gayA /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyaniSThA grIka darzana ke AdipuruSa sukarAta se kisI ne pUchA- "jIvana meM saphalatA prApta karane ke lie guNoM kI AvazyakatA hai|" sukarAta ne kahA-"buddhi aura zrama ina do guNoM kii|" "aura mahAna banane ke lie ?' kevala eka guNa-'satyaniSThA' kI" sacamuca satya hI manuSya ko mahAna banAtA hai| atharvaveda meM kahA hai-satyenordhvastapati'-- manuSya satya se Upara tapatA hai, saMsAra para sUrya kI taraha chatra banakara rahatA hai| jisa jIvana meM satya ke saMskAra hote haiM, vaha jIvana vaTa vRkSa kI bhAMti hamezA phalatA-phUlatA jAtA hai| 1. atharvaveda 108 / 16 201
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jIvana sphUrtiyA~ dRDha saMkalpI-rASTranetA gopAla kRSNa gokhale ke bacapana kA eka prasaMga hai| gokhale bAlaka the| skUla meM eka dina adhyApaka ne aMkagaNita ke kucha kaThina prazna vidyArthiyoM ko ghara para karane ke lie die| ___"bhAI, kyA karU ? mujhe to yaha savAla nahIM sUjha rahe haiM, tuma kucha merI sahAyatA kro|"--gokhle ne apane mitra vidyArthI se kahA, aura usake sahayoga se usane prazna hala kara lie|| "sabhI vidyArthiyoM meM gokhale ke uttara sahI haiMyaha vidyArthI bahuta acchA hai"- adhyApaka ne kApiyAM jAMcane ke bAda gokhale kI pITha thapa-thapAkara eka puraskAra dete hue kahA kiMtu gokhale to subaka-subaka rone lgaa| adhyApaka ne pUchA-"rote kyoM ho?" ___ "maiMne Aja Apako dhokhA diyA hai, mujhe isakI sajA milanI cAhie, para Apa mujhe puraskAra de rahe haiM ?"--- gokhale ne khaa| "dhokhA ? kaisA dhokhA?"-Azcarya-pUrvaka adhyApaka ne puuchaa| ye gaNita ke prazna maiMne apanI buddhi se nahIM, kiMtu apane mitra kI sahAyatA se hala kie haiM, aura Apane merI buddhimAnI samajhI hai, gurujI ! yaha kitanA bar3A dhokhA hogayA"-bAlaka gokhale phira rone laga gyaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyaniSThA 203 zikSaka ne gokhale ko hAthoM meM uThA liyA-"kitane sacce ho tuma ! aba yaha puraskAra maiM tumhArI satyapriyatA ke lie detA hU~ / eka dina tuma deza ke mahAna netA bnoge|" adhyApaka kI vANI satya siddha huI aura gokhale apanI satyaniSThA ke lie rASTra ke jIvana meM eka apUrva udAharaNa bana ge|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAna kisameM ? hIre kI mahattA sone-cA~dI kI DibiyA meM nahIM, usakI tejasvitA meM hai| satpuruSoM kI mahattA unake pada yA sanmAna meM nahIM, kintu unake divya mAnavIya guNoM se hai| mahAkAruNika buddha ne kahA hai parassa ce baMbhayitena hIno, na koci dhammeSu visesi ass| yadi dUsaroM kI ora se avajJA yA apamAna karane se koI dharma, koI sadguNa hIna ho jAye to phira saMsAra meM koI bhI dharma aura guNa zreSTha nahIM raha skegaa| saMskRta ke mahAkAvya kirAtArjunIya meM kahA hai-. gurutAM nayaMti hi guNAH, na saMhatiH 1. suttanipAta 4 / 51 / 11 204
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAna kisameM 205 guNa hI manuSya ko mahAna banAte haiM, saMkhyA pada aura ADambara nahIM / yUnAna ke rAja itihAsa kI ghaTanA hai / eka bAra sikandara ne apane senApati ke svAbhimAnI svabhAva se ruSTa hokara use padacyuta kara choTA sUbedAra banA diyA thA / kucha dinoM bAda sUbedAra kisI kAryavaza sikandara ke samakSa upasthita huA / sikandara ne sUbedAra ko ghUrakara dekhA, aura pUchA - " maiM tumhAre cehare para vahI prasannatA dekha rahA hU~ jo senApati pada ke samaya thI kyA tuma sacamuca pahale jaise hI prasanna ho ?" sUbedAra ne sira jhukAkara kahA - " zrImAn ! maiM to pahale se adhika sukhI hU~ / pahale U~ce pada ke kAraNa aneka loga mujhase Darate rahate the / milane meM saMkoca karate the / para aba ve mujhase bar3e prema se milate haiM, eka sAthI kI taraha merA Adara karate haiM, mujhe aba sevA kA avasara bhI adhika mila rahA hai, aura saba ke sneha kA dAna bhI / " "kyA, padacyuta hone meM tumheM koI apamAna nahIM lagA" - sikandara ne pUchA / "mahArAja ! apamAna kaisA ? Apa sammAna pada meM mAnate haiM, aura maiM mAnavatA meM / U~cA pada pAkara bhI yadi koI janatA ko satAve, jurma kare, aura ahaMkAra ke naze meM chaka jAye to kyA vaha sammAna pA sakegA ? sammAna
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jIvana sphUrtiyA~ to dUsaroM kI sevA karane meM, kartavya pAlana karane meM, aura ImAnadArI meM hai"-sUbedAra ne nirbhIka hokara samrATa se khaa| "tuma sUbedAra banakara senApati se U~ce rahe ho, maiMne tumheM samajhane meM bhUla kI, Aja se tuma phira senApati pada ko alaMkRta kro|"-sikndr ne kSamA ke svara meM sUbedAra kA hAtha pakar3a kara khaa|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 | 22 kaccI roTI raMga-rUpa ke AdhAra para UMca-nIca kI kalpanA manuSya ke ajJAna kA pratIka hai| jAti ke AdhAra para gaurava aura bar3appana kI bhAvanA - mithyA ahaMkAra kA sUcaka hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai se asai uccA goe, asai nIyAgoe no hINe, no airite / yaha AtmA aneka bAra nIca yoni meM janma le cukA hai aura aneka bAra OMca kahe jAne vAle gotroM meM, phira jabaki vibhinna gotra va yoniyoM meM yaha bhramaNa kara cukA hai to kyA to hIna huA ? aura kyA bar3A ? zuddhAdvaita kI dRSTi se to jo AtmA eka kAle manuSya meM hai, vahI eka gore manuSya meM hai / jo AtmA manuSya meM hai vahI eka kutta e meM aura vahI eka kIr3e meM ! 1. AcArAMga 1 / 6 / 3 - 207
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jIvana sphUrtiyA~ phira manuSya kisase ghRNA karatA hai aura kisa bAta para ahaMkAra ? kiMtu lagatA hai, zAstroM kA yaha tattvajJAna, mahApuruSoM kA sada bodha manuSya ne kevala zabdoM para thamA rakhA hai, Aja taka usake hRdaya meM nahIM utarA hai| kAle-gore kA bheda-bhAva, UMca-nIca kA ahaMkAra Aja bhI usakI nasoM meM baha rahA hai| hAM, jaba kabhI usake isa mithyA ahaM para koI coTa par3atI hai to use eka bAra tila-milAkara apane bhItara dekhane ko vivaza avazya honA par3atA hai| briTena meM eka prItibhoja ho rahA thaa| bar3e-bar3e aMgreja usameM the, DA0 rAdhAkRSNan bhI apane sAthiyoM ke sAtha nimaMtrita the| unake sAthiyoM meM kucha madrAsI bhI the| eka zekhIbAja aMgreja ne rAdhAkRSNan kI ora dekha kara kahA-"aMgreja jAti Izvara kI sabase pyArI jAti hai, hamArA nirmANa Izvara ne bar3e yatna va sneha se kiyA hai, tabhI to hama itane gore haiN|" aMgreja kI garvokti para DA0 rAdhAkRSNana muskarAye, aura phira upasthita mitroM ko sambodhita karate hue bole-mitro ! eka bAra bhagavAna ko roTI pakAne kI icchA huii| ve roTI sekane baiThe, para roTI kama sikI, kaccI raha gaI ! bhagavAna ne dUsarI roTI banAI, use saikane baiThe to vaha kacha jyAdA sika gii| bhagavAna ne
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaccI roTI 206 tIsarI roTI lI, aura use bar3e yatnapUrvaka sekane lage, vaha na jyAdA sikI aura na kama, bilkula ThIka sikii| aba pahalI roTI se jisa jAti kA janma huA, vaha thI aMgreja jAti / dUsarI roTI se nIgro jAti kI paidAIza huI, aura tIsarI roTI se bhAratIyoM kA janma huaa|" aMgreja mahAzaya kI jAti garva-sphIta AMkheM nIcI jhuka gaIM, zrotAoM meM cAroM ora unmukta haMsI phUTa pdd'ii|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3oM kA krodha saMta puruSa kabhI krodha nahIM karate / yadi kisI prasaMga para krodha A bhI jAtA hai to ve use tatkSaNa miTA dete haiM, jaise bAlU miTTI para khicI huI rekhA / tathAgata buddha ne kahA hai-jo jJAnI haiM, viveka se jisakA antaHkaraNa prakAzamAna hai, nIti aura vyavahAra kA jise parijJAna hai vaha vyakti bar3he hue krodha ko zAnti se yoM samApta kara detA hai, jaise deha meM phaile hue sarpa viSa ko auSadhi se turaMta utAra diyA jAtA hai yo uppatitaM vineti kocaM, visaThaM sappavisaM va osadhehiM / ' vivekI puruSa ke isa prakAra ke krodha ko jaina sUtroM meM 'saMjvalana krodha' kahA hai-- jo bAlU miTTI ke Dhera para khicI huI rekhA ke samAna vicAra-ciMtana ke sAmAnya prayatna se hI zIghra samApta ho jAtA hai| 1. suttanipAta 1111 210
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3oM kA krodha 211 __ vAstava meM jo vivekavAna, nItijJa tathA bar3e kahe jAte haiM, ve kabhI apane krodha kI gAMTha nahIM lagAte / eka kSaNa meM unakA mukha krodha se lAla hokara tamatamAtA dikhAI par3atA, hai to dUsare hI kSaNa kamala-sA khilatA huA prsnn| yahI to unake bar3A banane kA guNa hai| neharU jI eka kA saMsmaraNa hai| ekabAra ve lakhanaU kI eka sArvajanika sabhA meM bhASaNa dene ke lie maca para khar3e hue| zrotAoM meM kucha vyaktiyoM ne gar3abar3a kI, sabhA kI vyavasthA bigar3a gii| neharUjI ne zAMta hone ke lie bAra-bAra kahA, para bhIr3a para koI asara nahIM huaa| neharUjI bahuta zIghra kruddha ho jAte the| ve azAMta bhIr3a para jhapaTe / aMgarakSakoM ne unheM pkdd'aa| unakA ceharA tamatamA gayA, ve ghUsoM se aMgarakSakoM para bhI prahAra karane lage- chUTane kI ceSTA meN| kucha hI dera meM bhIr3a para pulisa ne kAbU pA liyA, sabhA meM zAMti chA gyii| neharUjI kA gussA bhI utara gyaa| ve haMsate hue maMca para cddh'e| pAsa meM baiThe TaMDanajI aura paMtajI se bole-'dekhI, Apane merI kuztI ?" aura cAroM ora haMsI ke phuvAre chUTa gye|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavitra kSamA jaisI koI pavitra vastu nahIM hai, aura krodha jaisI dagI aura koI nahIM hai| manuSya kA antaHkaraNa jo rama pavitra bhagavamaMdira hai, krodha se kaluSita hone para mazAna kI bhAMti apavitra rAkSasoM kA krIr3Asthala bana tA hai| kannar3a sAhitya meM eka kathA prasiddha hai| eka bAra rAmAnanda nAma ke eka mahAn vidvAna. zAstrArtha ko nakale ! apanI advitIya vidvattA kA prabhAva jamAte hue unhoMne dUra-dUra taka ke vidvAnoM ko zAstrArtha meM parAsta kara apanA ziSya banAyA thaa| . digvijaya ke ullAsa meM svayaM ko bhUle hue paMDita rAmAnaMda eka bAra kAverI-taTa para bhagavAna-bhAskara ko ardhya car3hA rahe the / saMyogavaza taTa para kucha hI dUra eka camAra camar3A dho rahA thaa| usake chIMTe rAmAnaMda para gera ge| 212
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ apavitra 213 jJAna garva-sphIta AcArya kI AMkhoM meM krodha kI agni bhar3aka uThI, krodhonmatta vANI meM bole- "adhama ! nIca ! nAza ho terA / mujhe apavitra kara diyA, phira se snAna karanA par3egA mujhe|" __saumya vyaMgya ke sAtha camAra ne uttara diyA-"prabho ! aparAdha kSamA ho, snAna to mujhe karanA pdd'egaa|" AcArya kI mauna A~kheM camAra ko ghUra rahI thiiN| "camar3e ke chIMTe se camar3A apavitra nahIM hotA bhagavan / kiMtu krodha jo apavitroM meM bhI apavitra hai, usake gaMde chIMTe mujha para jo par3e haiM,"-camAra kI tattvabodhinI vANI ne AcArya rAmAnaMda ke jJAna garva ko cUracUra kara diyaa| ve apane hI antaHkaraNa kI kaluSa-kAlimA ko dhone aba cupacApa zAMti ke zItala sarovara meM gahare utara kara vinata bhAva se kSamA mAMga rahe the-camAra ke samakSa !
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArane vAlA kSamA karanA bhI eka kalA hai, eka adbhuta vijaya hai| garma lohA ThaDe lohe se kaTatA hai, krodha zAMti se parAjita hotA hai, bhaya abhaya se jItA jAtA hai| tathAgata buddha ne kahA haijayaM cevassa te hoti yo titikkhA vijaanto|' saMsAra meM vijaya usIkI hotI hai. jo kSamA karanA jAnatA hai| jise sahana karanA AtA hai vaha sarvatra siMha kI taraha nirbhaya rahatA hai| kSamAvIra ahiMsaka ke lie kahA gayA hai sIho va sadde Na na saMtasejjAra siMha jaise kAyara bher3iyoM, va jaMgalI jAnavaroM kI AvAjoM se nahIM DaratA, kSamAzIla usI prakAra hiMsaka 1. saMyuttanikAya 11713 2. uttarAdhyayana 21 / 14 214
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArane vAlA 215 kara va krodhI vyaktiyoM ke zabdoM se, dhamakiyoM se kabhI saMtrasta nahIM hotA / sahiSNutA kA bala hI use sarvatra nirbhaya banAe rakhatA hai| bAta taba kI hai, jaba vihAra ke campArana jile meM gAMdhI jI ne satyAgraha kiyA thaa| eka baukhalAe hue aMgreja sAhaba ne ghoSaNA kI-"agara gAMdhI mujhe kahIM mila jAye to maiM use golI se ur3A duuN|" __ gAMdhIjI ko aMgreja kI isa gIdar3a-garjanA kA patA calA, dUsare dina sabere hI ve usa aMgreja ke baMgale para akele pahuce / aMgreja ko sote se jagAkara kahA-"maiM gAMdhI hU~, Apane mujhe mArane kI pratijJA kI, isIlie maiM akelA yahA~ calA AyA hU~ tAki ApakI pratijJA pUrI ho ske|" gAMdhIjI kI nirbhaya mukhamudrA para camakate tejasvI netroM meM jhAMkane kA sAhasa use nahIM huaa| vaha gAMdhIjI ke caraNoM meM jhukagayA-"gAMdhI ko bhagavAna bhI nahIM mAra sktaa|" gAMdhI jI kI kSamA evaM abhaya sAdhanA ne mArane vAle ko bhI parama bhakta banA diyaa|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ duniyAM kA mAlika bhagavAna mahAvIra ne kahA hai appAhArassa daMtassa devA daMseMti taainno|' jo sAdhaka alpAhArI hai, indriyoM kA vijetA hai, samasta prANI jagata ke prati maitrI-karuNA kA akSaya-amRta srota bahAtA hai, usake darzanoM ke lie deva evaM devendra bhI Atura rahate haiN| vAstava meM jisane apane para vijaya prApta karalI, apanI vAsanAoM ko khatma kara diyA, saMsAra meM usase bar3hakara sukhI, tathA vijayI kauna hai ? kabIradAsajI ne kahA haicAha miTI, citA ghaTI, manavA ve paravAha / jinako kachu cahie nahIM, so zAhana kA zAha / / jise kisI kI cAha nahIM, use citA bhI nahIM, vaha saMsAra kA sabase bar3A bAdazAha hai| 1. dazAzru taskaMdha 54 For Private & Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ duniyAM kA mAlika 217 kahate haiM, eka bAra sikandara bhArata meM himAlaya kI tarAI meM eka jaMgala ko pAra kara rahA thaa| usane dekhA ki pahAr3I ke Upara eka sAdhu baiThA hai| usa sAdhu ne sikaMdara kI tarapha AMkha uThAI aura phira palakeM mUda kara baiTha gyaa| sikaMdara ko roSa AyA- "yaha sAdhu kaisA hai ? jisane mujhe na salAma kiyA, na uThakara khar3A huA !" sikaMdara sAdhu ke pAsa AyA, aura pUchA- "tU kauna hai ?" sAdhu ne kahA- "maiM duniyAM kA mAlika haiN|" sikaMdara ne kahA- "tU kaisA duniyAM kA mAlika hai ? tere pAsa na senA hai, na dhana daulata hai, tere vadana para to pUre kapar3e bhI nahIM ? duniyAM kA mAlika to maiM hU~ sikaMdara ; jAnatA nahIM tU mujhe ?' / sAdhu ne A~kheM mUde hI javAba diyA-"maiM to tujhe jAnatA hI nahIM, phira tU kaise duniyA kA mAlika banA?" sAdhu kI bAta kA sikaMdara ke pAsa koI javAba nahIM thaa|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 dAna aura vinamratA namratA-jIvana kI paripakkadazA hai, dhana, bala, vidyA, jaba taka paca nahIM jAte taba taka manuSya ahaMkAra ke roga se grasta hotA hai, kintu jaba ve hajama ho jAte haiM to ve hI manuSya ko vinamra banA dete haiN| mahAkavi kAlidAsa ne kahA hai bhavaMti namrAstaravaH phalodgamai navAmbubhi bhUri vilambino ghanAH / anuddhatAH satpuruSA samRdvibhiH svabhAva evaMSa paropakAriNAm / / phaloM kA navIna madhura bhAra pAkara vRkSa nIce jhuka jAte haiM, madhura jala se bharakara jaladhara dharatI para jhuka Ate haiM, aura dhana-samRddhi pAkara satpuruSa adhika vinamra aura sarala ho jAte haiM-yaha unakA paropakAra-parAyaNa sahaja svabhAva hai| 1 abhijJAna zAkuntala For Private Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna aura vinamratA 216 vinamratA ke sambandha meM kalakattA ke bhUdeva mukho - pAdhyAya kI jIvana ghaTanA eka Adarza kI ora iMgita karatI hai bhUdeva mukhopAdhyAya ne apane pitA zrI vizvanAtha tarkabhUSaNa kI smRti meM eka lAkha sATha hajAra kI saMpatti dAna karake 'vizvanAtha phaMDa' kI sthApanA kI thI / isa phaMDa se deza ke prasiddha sadAcArI vidvAnoM ko vinA kisI prArthanA va apIla ke ghara baiThe pacAsa rupae mAsika kI sahAyatA bhejI jAtI thii| kisI bhI vidvAn ko isa sahAyatA ke lie kabhI kisI prakAra kI prArthanA kI apekSA nahIM thI / eka bAra phaMDa ke prathama varSa kI vRttiyoM kA vivaraNa ejukezanala gajaTa meM prakAzita karane bhejA jA rahA thA / karmacArI ne sUcI banAI - " isa varSa jina-jina adhyApakoM evaM vidvAnoM ko vizvanAthavRtti dI gaI, unakI nAmAvalI / " bhUdeva bAbU ne jaba sUcI dekhI to karmacArI para aprasanna hokara bole- yaha kyA likhamArA ? ise yoM likhie " "isa varSa jina-jina adhyApakoM eva vidvAnoM ne vizvanAtha vRtti svIkAra karane kI kRpA kI unakI nAmAvalI / " -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAhInatA prajJA,zraddhA kI kasauTI hai, aura zraddhA prajJA kI pRSThabhUmi / ___ jIvana meM jitanA sthAna buddhi ko diyA jAtA hai utanA hI zraddhA ko bhI, aura zraddhA ke samAna hI buddhi ko bhI! AraNyaka meM kahA hai prajJA pUrvarUpaM, zraddhottararUpaM / ' prajJA-buddhi pUrvarUpa hai, aura zraddhA uttara rUpa! zAstroM meM jahA~ kahA hai-saddhA parama dullahA-2 zraddhA parama durlabha hai, vahA~ pannA samikkhae dhammaM3- prajJA se dharma kI parIkSA karo-ke viveka vacana bhI haiN| jahA~ zraddhA meM buddhi kA prakAza na ho, vahA~ zraddhA jar3a-Agraha, aMdhavizvAsa ke malina-AvaraNa meM aspRzyAsI raha jAtI hai| 1. zA~khyAyana AraNyaka 7|18,2.uttraadhyyn3,3. uttarAdhyayana23 220
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAhInatA 221 viveka vicAra hona jar3avizvAsa kitanA nirbala va mUrkhatA pUrNa siddha hotA hai isakA eka udAharaNa isa ghaTanA meM milatA hai araba meM jaba sarvaprathama bAdazAha ibna saUda ke lie TelIphona lagAe jA rahe the, to vahAM ke mullA-maulaviyoM ne isakA joradAra virodha kiyaa| unhoMne kahA --- "isa meM jarUra kisI zaitAna kA hAtha hai, varnA yaha kaise saMbhava hai ki eka dUsare kA ceharA binA dekhate hue bhI loga eka dUsare se bAtacIta karaleM / " araba ThaharA mullAoM kA deza ! bAdazAha unakI bAta ko kaise TAle ? Akhira buddhimAna logoM ne phasalA kiyA" agara sacamuca hI TelIphona ke tAroM meM kisI zaitAna kA nivAsa hai to, nizcita hI kurAna kI pavitra AyateM una tAroM se hokara nahIM gujara sakegI, arthAt TelIphona para una AyatoM ko sunA nahIM jA sakegA, ataH eka vyakti mahala meM TelIphona para baiThe aura dUsarA TelIphona eksaceMja meM baiThakara AyateM boleM / " jaba TelIphona para kurAna kI AyateM sunAI par3I to mullAoM ko yaha vizvAsa huA ki sacamuca hI isameM zaitAna kA koI karizmA nahIM hai /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 satsaMga kA prabhAva sIpa ke muha meM girI huI osa kI bUda-motI bana jAtI hai, kamala ke pattoM para TikI eka zabanama-sUrya kI kiraNoM meM hIraka kaNI-sI camaka uThatI hai-vaise hI satpuruSa ke saMga meM rahA huA eka durjana bhI sajjanatA ke alaMkAra se vibhUSita ho uThatA hai| jainanIti ke marmajJa sUtra-zilpI AcArya somadeva sUri ne kahA hai-"mahadbhiH supratiSThito'zmA'pi bhavati devatA-"" mahAna puruSoM ke hAthoM se pratiSThita hokara patthara bhI devatva ko prApta ho jAtA hai| havA ke paroM para baiThA laghu rajakaNa kyA AkAza meM nahIM car3ha jAtA? saMta kavi tulasI dAsajI kI bhASA meM gagana caDhahi raja pavana prsNgaa| 1. nItivAkyAmRta For PrivatPRRsonal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ satsaMga kA prabhAva 223 isI zAzvata - pAriNAmika manovijJAna kA siddhAnta AcArya zayyaMbhava ne yoM vyakta kiyA hai-- kujjA sAhUhiM saMthavaM ' satpuruSoM kA hI saMsarga karanA caahie| vahI mAnava ko zreSThatA kI sIr3hiyoM para agrasara kara mahAmAnava kI koTi meM pahu~cAtA hai / svAmI vivekAnaMda ke jIvana kA eka madhura prasaMga zrImatI kelame ne ( Atma kathA meM ) uTTa kita kiyA hai / svAmI vivekAnaMda eka bAra misra ke kAhirA zahara meM ghUmate hue rAstA bhUlagaye the / bhaTakate-bhaTakate ve vezyAoM ke gaMde mohalle meM pahuca gaye / vezyAoM ne grAhaka samajha, saMketa se svAmIjI ko Upara bulA liyaa| mAnava ke antara meM ananta pavitra aizvarya kA darzana karane vAle svAmI jI nissaMkoca Upara pahu Mca gaye / I svAmIjI kI tejoddIpta AMkhoM meM karuNA chalaka uThI / ruddha kaMTha se apane sAthiyoM ko sambodhita karate hue svAmI jI ne kahA - "ye Izvara kI hatabhAgya saMtAneM haiM / zaitAna kI upAsanA meM apane antaryAmI bhagavAna ko bhUla gaI haiM / " svAmI jI kI karuNA - vihvala bhAva mudrA ne vezyAoM ke antaHkaraNa kI andhatamisrA meM divyatA kI maMjula kiraNa jAgRta kara dI / 1 dazarvakAlika 853
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jovana sphUrtiyA~ eka saptAha bAda hI usa mohalle kI vezyAoM ne apanI durvRttioM ko tilAJjali dekara apanI saMpatti se usa gaMdI galI ko eka sundara sar3aka ke rUpa meM pariNata kara diyA / aura zIghra hI vahAM eka pArka, eka maTha aura eka mahilAzrama nirmita ho gayA / 224
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti ke lie... kisI vidvAn se pUchA gayA- "sajjana aura durjana kI kyA pahacAna hai ?" uttara meM vidvAn ne sAmane khar3e eka phala-phUloM se lade vizAla vRkSa kI ora saMketa kiyA-dekhate ho, madhura phaloM ke lie vRkSa para kucha loga patthara va Dhele pheMka rahe haiM, aura vRkSa badale meM kyA detA hai ? madhura phala ! "basa, yahI sajjana kA svabhAva hai|" aura dekho, talaiyA ke kinAre kucha kIcar3a-sA hai, kucha bAlaka usameM bhI patthara pheMka rahe haiM, aura kIcar3a meM patthara pheMkane vAloM ko kyA milatA hai ? gaMde chIMTe ! basa, yahI durjana kA svabhAva hai ! 225
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 jovana sphUrtiyA~ bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-mahappasAyA isiNo havaMti'-RSijana, satpuruSa mahAn-prasannacitta vAle hote haiM, apamAna, ghRNA va vaimanasya kA jahara ugalane vAle viSadhara ko bhI ve karuNA, sneha evaM mukti kA dUdha pilAte hai| RgvedIya sUkta hai nAvAjinaM vAjinA hAsayaMti, na gardabhaM puro azvAn nyNti|' jJAnI puruSa ajJAnI ke sAtha spardhA karake apanA upahAsa nahIM karAte, azva ke sammukha tulanA ke lie kyA kabhI gadahA lAyA jA sakatA hai ? isa bhAva kI mArmikatA spaSTa karane vAlA eka udAharaNa hai-svAmI dayAnaMda sarasvatI ke jIvana kA / eka bAra svAmIjI ko anUpazahara meM kisI vyakti ne pAna meM viSa de diyaa| yaha bAta jaba logoM meM phailI to Akroza kI Aga bhar3aka utthii| vahAM ke tahasIladAra saiyyada muhammada jo svAmI jI ke bhakta bhI the, aparAdhI ko pakar3a kara svAmI jI ke samakSa upasthita kiyA aura 1. Rgaveda
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti ke lie 227 kahA - "Apa AjJA karie, ise kyA kaThoratama daNDa diyA jAya ?" svAmI dayAnaMda jI kucha gaMbhIra hokara mukta karado, maiM saMsAra meM logoM ko kaida apitu chur3Ane ke lie AyA hU~ / " bole - " ise karAne nahIM,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 1 kartavya bodha saMskRta-bhAratI ke rasasiddha kavi paMDitarAja jagannAtha kI eka sUkti hai www doSo'pi nirmaladhiyAM ramaNIya eva kAzmIrajasya kaTutA'pi nitAnta ramyA / "" nirmala buddhi se, kartavya evaM hita kI bhAvanA se kiyA gayA roSa bhI ramaNIya hotA hai, jaise ki kesara kI kaTutA bhI manabhAvanI lagatI hai / paMDitarAja ke isI svara ko abhivyakti dI hai, vedoM ke prasiddha bhASyakAra uvvaTa ne -- " saMskAro jvalanArthaM hitaM ca pathyaM ca punaH punarupadizyamAnaM na doSAya bhavati / " 2 1. bhAminIvilAsa 66 2. yajurvedIya uvvaTa bhASya 1 / 21 228
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kartavya bodha saMskAroM-sabhyatA evaM sadAcAra ko uddIpta karane ke lie hita aura pathya kA yadi bAra-bAra upadeza diyA jAtA hai to usameM koI doSa nahIM hai| kintu yaha kartavyabuddhi usI meM jAgRta hotI hai, jo svayaM apane kartavya ko samajhatA ho, aura dUsaroM ke dvArA bhale hI ve choTe hoM, kartavya kA bodha die jAne para usakA svAgata karatA ho| maharSi vAlmIki ke zabdoM meM apriya satya pathya ko bolane vAle durlabha haiM, vaise hI sunane vAle aura samajhane vAle bhI durlabha haiN| apriyasya ca pathya sya vaktA zrotA ca durlbhH|' - apriya kartavya vyavahAra ko hitakara samajhanA aura use AdarapUrvaka svIkAra karanA sabhI saMbhava hai, jaba uparyukta dhAvanA hamAre mana meM jAgRta ho| isa kartavya bodha-preraka bhAvanA ko uddIpta karane vAlA eka preraka saMsmaraNa hai suprasiddha tattvajJAnI paM0 banArasIdAsa jI kA / paM0 banArasIdAsa jI apane talasparzI AdhyAtmika tattvajJAna ke lie hI nahIM, kintu nIti, kartavyaniSThA evaM uccastarIya rAjabhakti ke lie bhI prasiddha the| tatkAlIna rAjadarabAra meM unakA bahuta sammAna thaa| 3. vA0 rA0 1621
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana sphUrtiyA~ 230 eka bAra ve ghara se darabAra meM jA rahe the, rAste meM zIghratAvaza laghunIta karane baiTha ge| darabAra ke paharedAra ne koI aira - gaira AdamI samajhakara eka capata lagAkara rAste meM laghunIta karane ke lie DAMTa diyA / banArasIdAsa jI ne cupacApa sipAhI kI ora dekhA, usake nambara noTa kie aura Age cala die / darabAra meM pahuMcakara unhoMne amuka naMbara ke sipAhI ko bulAne ke lie mahArAja se nivedana kiyA / sipAhI darabAra meM AyA / banArasIdAsa jI ko ucca Asana para baiThe dekhakara usakI siTIpiTIguma ho gii| socA - "yaha to vahI AdamI hai jise abhI-abhI maiMne DAMTa kara tamAcA mArA thA / aba kyA hogA ?" " sipAhI ! Daro mata! tumheM kitanA vetana milatA hai ? - tabhI banArasIdAsa jI ne AzvAsana ke svara meM pUchA / " jI ! dasa rupaye !" kAMpate hue sipAhI ne uttara diyA / "mahArAja ! Aja se isake vetana meM do rupae aura bar3hAne kI kRpA kareM !" banArasIdAsa jI ne mahArAja se nivedana kiyA / mahArAja smitapUrvaka prazna bharI najara se banArasI dAsa jI kI ora dekhane lage / banArasIdAsa jI ne sthiti
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 kartavya bodha ko spaSTa karate hue kahA-"mahArAja ! isane mujhe apane kartavya kA bodha diyA hai, sabhyatA ke niyamoM ke pAlana kI zikSA dI hai| apane kartavya pAlana meM yaha bahuta hI ImAnadAra aura bahAdura hai, rAjya meM aise sipAhiyoM kA sammAna bar3hanA hI caahie|"
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAna nItizAstra ke kuzala zabda-zilpI AcAryasomadeva sUri ne kahA hai"devAkAropetaH pASANo'pinAvamanyeta kiM punrmnussyH|"' devatA ke AkAra meM pratiSThita prastara kA bhI apamAna nahIM karanA cAhie, to phira manuSya to sajIva devatA hai, usakA apamAna kyoMkara kareM?" vastutaH hara eka prANI meM caitanya devatA virAjamAna hai, choTe-bar3e kI kalpanA se usakA apamAna karanA-usa caitanya deva kA apamAna hai| rUpa, jAti, dhana, vidyA aura pada to manuSya kA bAhya rUpa hai, inake garva se dIpta ho apane se choTe kA apamAna karanA, svayaM apamAna karane vAle kI mUrkhatA kA udghoSa karatA hai| mahAmAnava mahAvIra ke zabdoM meM-"anna jaNaM khisaI bAla panna 1. nItivAkyAmRta 726 2. sUtrakRtAMga 213314 232 ___
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAna 233 "dUsaroM kI avajJA karanA svayaM manuSya kI apanI hI mUrkhatA kA dyotaka hai / " isI bAta kI pratidhvani 'vAziMgaTana posTa' meM prakAzita isa saMsmaraNa se mila rahI hai / jArja vAziMgaTana eka bAra apane mitroM va anya ucca padAdhikAriyoM ke sAtha kahIM jA rahe the| rAste meM sAmane se eka habzI A rahA thA / usane vAziMgaTana ko dekhate hI apanI TopI utAra kara unakA abhivAdana kiyA / vAziMgaTana ne bhI apanA haiTa utAra kara abhivAdana kA uttara diyA / vAziMgaTana ke mitroM ne jarA ruSTa hokara kahA"Apa bhI acche AdamI haiM, jo eka kAle AdamI ke prati sammAna pradarzita karate haiN|" vAziMgaTana ne kucha muskarAhaTa ke sAtha uttara diyA"mitro ! kyA yaha ucita thA ki usa becAre azikSita habzI ne mere prati itanI sabhyatA dikhalAI, to kyA maiM usake sAmane azikSita-asabhya kA sA bartAva karake apane ko ochA siddha krtaa|"
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 | saphalatA kA nuskhA saMsAra meM koI bhI prANI kSaNabhara ke lie bhI akarmakriyA zUnya nahIM rahatA / - " nahiM kazcit kSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / " kiMtu karma karake bhI kucha saphala hote haiM, aura bahuta se asaphalatA kI cakkI meM hI pisate rahate haiM ! jise apane karma meM, kartavya meM Ananda evaM prasannatA kI anubhUti hotI hai, aura jo binA kisI zoragula ke cupacApa apanA kartavya pUrNa kiye jAtA hai-- kArya kI saphalatA usake caraNa cUmatI hai / kartavya meM yadi Ananda na Aye, to vaha bhAra ho jAtA hai aura manuSya kI AtmA ko dabA detA hai / karma ke sAtha yadi vAcAlatA ho, to manuSya kI kAryazakti kA mahatvapUrNa aMza vyartha hI kSINa ho jAtA hai / 1 gItA 3 / 5 234
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ saphalatA kA nuskhA 235 zakti kA caturtha bhAga kevala bahuta bolane se hI naSTa ho jAtA hai / yahI saMketa prajJApuruSa mahAvIra ne diyA hai'nAivelaM vaejjA' '. AvazyakatA se adhika nahIM bolanA cAhie / 1 Adhunika vijJAna kA pitA AiMsTIna eka bAra kolaMbiyo yUnivarsaTI meM dIkSAMta bhASaNa de rahe the / bhASaNa ke pazcAt chAtroM ne pUchA - "kRpayA, hameM jIvana meM saphalatA prApta karane kA koI sIdhA-sA nuskhA batalAiye / " AiMsTIna ne muskarAkara kahA A=X+Y+z = arthAt A = saphalatA, X kAma, Y = manoraMjana, Z mAna - zrama, manoraMjana (AnandAnubhUti) aura mauna - yahI saphalatA kA sarala nuskhA hai / " chAtroM ne pUchA - "mauna kA kyA matalaba hai ?" AiMsTIna ne uttara diyA- "mere koSa meM mauna kA artha hai jitanA jarUrI ho usase bhI kama bolanA / " vastutaH saphalatA tabhI prApta hotI hai jaba karma meM Ananda kI anubhUti ho, aura vaha mauna bhAva ke sAtha kiyA jAya / " 2 sUtra0 1 / 14 / 25
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 | udAra dRSTi bhAratIya sAhitya ke Adisrota Rgveda meM eka prArthanA hai bhadra karNebhiH zrRNuyAma; bhadra pshyemaakssibhiryjtraaH|' hama kAnoM se sadA kalyANakArI sundara bacana sunate raheM, hama A~khoM se sadA sabake kalyANakArI zobhana dRzya dekhate rheN| manuSya ke mana kI yaha udAtta-bhAvanA hai, jo udAratA, guNAnurAgitA aura kRtajJatA ke phaloM ke rUpa meM puSpitaphalita hotI rahatI hai| . mana se sabakA sundara cAhanA, kAnoM se sabakI bhalAI sunanA aura A~khoM se sabakI acchAI dekhanA 1. Rgaveda 16 236
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAra dRSTi 237 jIvana kA divya rUpa hai| yahI bhagavAna mahAvIra kA 'sarva maitrivAda' hai, yahI gAMdhI kA sarvodaya hai| ___ apane udaya ke sAtha dUsaroM ke udaya kI kAmanA mAnavajIvana kI virATa IzvarIya dRSTi hai| aura isa dRSTi meM divyatA taba aura bhI camatkRta ho uThatI hai, jaba vaha apane se laghutama prANiyoM ke abhyudaya evaM unnati meM bhI saceSTa ho uThatI hai| mAnavIya cetanA ke amara svara-gAyaka ravIndranAtha ThAkura ne eka rUpaka likhA hai| prAcIrera chidra eka nAma gotrahIna / phUTiyA che choTo phUla atizaya dIna ! dhik dhik kare tAre kAnane sabAI / sUrya uThi bole tAre 'bhAle' Acho bhAI ? -phaTI huI bhIMta ke chidra meM ekadina nAma gotra se hIna eka choTA-sA atizaya dIna nanhA kusuma khilA, to pAsa-par3osa ke anya phUla cillA-cillAkara use dhikkArane lage, usakI tucchatA para vyaMgya kara barAbara haMsane lge| paraMtu tabhI dinapati sUrya ne udita hokara apanI sneha kiraNa-karoM se sahalAte hue pUchA -"kaho, bhAI, acche to ho na?" isI prasaMga ko adhika spaSTa karane vAlI eka ghaTanA hai-prasiddha citrakAra Tarnara ke jIvana kI ! ____
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 jIvana sphUtiyA~ __iMgalaiMDa meM eka bAra 'rAyalaekADamI' saMsthA kI ora se eka vizAla citrapradarzanI kA Ayojana kiyA gayA / saMsAra bhara ke zreSTha citrakAroM ke itane citra Aye ki haoNla kI gelarI Adi darzanIya sthAnoM para citra sajAne ke bAda bhI kAphI citra bace raha gye| ___"yaha citra kisakA hai, bahuta sundara hai, yadi haoNla meM kahIM bhI sthAna khAlI hotA to isa citra ko pradarzanI meM avazya lagAte, kiMtu aphasosa"..- eka sadasya ne kisI navodita citrakAra ke citra kI ora saMketa karake khaa| prasiddha citrakAra Tarnara bhI. usa ekADamI ke sadasya the| unhoMne ukta prastAva para kahA-"yadi vAstava meM citra sundara ho, to lagAnA hI cAhie usake lie sthAna to mila jAyegA?" sadasyoM ne AzcaryapUrvaka Tarnara kI ora dekhA"sthAna khAlI kahA~ hai ?" tabhI Tarnara ne apanA eka lagA huA citra utArate hue kahA-"naye kalAkAra ko avazya sthAna milana caahie| naI kalA kA Adara aura naI pratibhA ka sammAna hI kalAkAra kA dharma hai|" ___Tarnara kI udAra guNavRtti para sadasyoM ne tAliyAM pITa kara prasannatA vyakta kii|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayadhvaja eka vicAraka ne kahA hai jaba mana meM dInatA jage, to apane se nIce dekho, ki saMsAra meM tumhArA Asana kitanA U~cA hai| jaba mana meM ahaMkAra kI bhAvanA uThe, to apane se Upara dekho, ki saMsAra meM tuma to eka nagaNya se mAnava ho, jaise agAdha samudra meM eka laghu jalakaNa ! saMsAra meM saba se kama aise jJAnI haiM,jinheM apane ajJAna kA jJAna hai| ajJAna kA jJAna hI vastutaH jJAna kA sAra hai| eka urdU kavi ke zabdoM meM"hama jAnate the ilma se kucha jAneMge, magara jAnA to yaha ki hamane na jAnA kucha bhii|" jaina sAhitya ke manISI zabda-zilpI upAdhyAya yazovijaya jI ke jIvana kA eka prasaMga hai| upAdhyAyajI kI bhuvanamohanI vidvattA se na kevala zramaNa paramparA meM hI eka gauravAnubhUti jaga rahI thI, kiMtu aneka diggaja 236
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 jIvana sphUrtiyA~ vaidika vidvAn bhI unake caraNoM meM sazraddhA vinata ho gaye the| unakI talasparzI jJAna-garimA se prabhAvita ho gujarAta ke vaidika vidvAnoM ne 'vyAkhyAnavAcaspati' ke virud se alaMkRta kiyA thaa| upAdhyAya jI ke mana meM apane pAMDitya tathA pratibhA kA sUkSma ahaMkAra jagA / sthAna-sthAna para prApta vAda-vijaya ke pratIka meM unhoMne apane Asana ke cAroM konoM para cAra jhaMDiyAM lagAI thiiN| eka bAra upAdhyAya yazovijayajI dehalI meM aaye| vahAM eka vRddha mahilA ne eka dina savinaya pUchA"mahArAja ! ApakI vizvavyApi jJAna-kIti se merA roma-roma gavita ho rahA hai / maiM bhI apane mana kI eka choTI-sI zaMkA kA samAdhAna cAhatI huuN|" / gurujI kI svIkRti pAkara atyaMta saralatA ke sAtha vRddhA ne pUchA- "gurudeva ! Apa jaisA jJAnI isa dharatI para aura koI huA hai ? AcArya bhadrabAhu, sthUlibhadra, haribhadra, siddhasena kyA koI ApakI tulanA meM A sakate haiM ?" guru ne haMsakara kahA-"bholI bahana ! kahAM ve, kahAM maiM, unake agAdha jJAna samudra meM maiMne eka cir3iyA kI coMca bhI nahIM bharI hai ?" -"mahArAja ! kyA gautamasvAmI aura sudharmA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayadhvaja 241 svAmI bhI Apa jaise vidvAna hue haiM ?"-usI bholepana ke sAtha vRddhA ne gurujI ko vaMdanA kara ke pUchA ! ____ "bahana tuma kaisI bAteM karatI ho ? gautamasvAmI kA jJAna, sudharmAsvAmI kI vidvattA sumeru ke tulya hai, to merA jJAna eka choTA-sA rajakaNa ! unakI kyA samAnatA ?" ___ to gurudeva ! Apake Asana para cAra vijayadhvaja TaMge rahate haiM, to gautamasvAmI Adi ke Asana para kitane jhaMDe TaMge rahate hoMge sau yA hajAra ?" vRddhA kI sarala vANI meM vaha tIkhApana thA jo sIdhA gurujI ke jJAnavita hRdaya ko bIMdha gyaa| vAcaka yazovijayajI ke mana para sahasA eka jhaTakA lagA, jJAna garimA para chAye ahaM ke AvaraNa sahasA TUTa gae aura sAtha hI tatkSaNa unhoMne apane hAthoM se Asana kI jhaMDiyAM ukhAr3a kara pheMka dii|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacce zrotA sunanA bhI eka kalA hai| bahuta se loga kevala kutUhala evaM Atma-pradarzana ke lie hI sunane ko jAte haiN| usa sunane se na kucha milatA hai, aura na samaya kA sadupayoga hI hotA hai| zrotA cAhe kama mileM, kiMtu yadi unameM sunane kI jijJAsA hai, to ve do cAra hI kAphI haiN| bAdaloM ko bhale hI acche kheta kama mileM, para haz2Ara Upara khetoM meM barasane se to do cAra urvara khetoM meM barasanA acchA hai| bhagavAna mahAvIra ne jo kahA hai--"suI dhammassa dullahA'-dharma kA suna pAnA kaThina hai| isI bAta ko tathAgata ne duharAyA hai-kiccha saddhammasavana-sad dharma kA sunanA durlabha hai / yaha isI bAta kA pratIka hai ki jijJAsA ke sAtha suna pAnA kaThina hai|| __ hajAra nirarthaka vacana sunane kI apekSA eka sArapUrNa - 1. uttarAdhyayana 38 2. dhammapada 14 / 4 For Private Y rsonal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacce zrotA 243 vacana sunanA zreSTha hai, aura hajAra kutuhala priya bhIr3akArI zrotAoM ko apekSA eka jijJAsu zrotA zreSTha hai / jijJAsu zrotA milane para zrotA ko bhI Ananda AtA hai aura vaktA ko bhI / jAna raskina, jinakI pustaka 'aMTU di lAsTa ke adhyayana se gAMdhIjI ne 'sarvodaya' nAma kA saMskaraNa kiyA, ekabAra kisI yunivarsiTI meM bhASaNa dene gaye / unake nAma para 'sabhA bhavana' khacAkhaca bhara gyaa| bhIr3a ko umar3ate dekha 'sabhA bhavana' meM ghoSaNA kI gaI, " raskina mahodaya kA bhASaNa kala ke lie sthagita rakhA jAtA hai|" dUsare dina phira bhIr3a jamA ho gaI, magara pahale dina se kama ! aura punaH vahI ghoSaNA huI- "bhASaNa kala ke lie sthagita kiyA jAtA hai / " tIsare dina bhI aisA hI huA / Akhira cauthe dina sabhA bhavana meM kevala dasa-bAraha vidyArthI hI upasthita rahe / raskina maMca para Aye aura bole--"mitro ! kAphI bhIr3a chaTa cukI hai, AzA hai aba hama apane matalaba kI bAta ThIka se suna sakeMge / "
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ moTI cAdara satpuruSa kA saMkalpa,vajramaya hotA hai aura hRdayanavanIta ke samAna ! ve apane nizcaya meM meru kI taraha acala,abhedya hote haiM, aura saMkalpa meM vajra ke samAna sudRr3ha ! kiMtu dUsaroM kA duHkha dekhakara unakA komala dila makkhana kI taraha pighala jAtA hai, aura vajrasaMkalpa ke sAtha use dUra karane ke lie para dRr3ha ho jAte haiN| - jainAcArya jinabhadra ne sAdhupuruSoM ko isIlie -"NavaNIya tulla hiyayA sAhU"'-navanIta hRdaya kahA hai| AcArya buddhaghoSa ne isIlie satpuruSoM kI karuNA ko 'karuNA' kahA hai, cUMki vaha dUsaroM ke duHkha se hRdaya ko kaMpA detI hai-"para dukkhe sati sAdhUnaM hRdayakaMpanaM karotIti krunnaa| aura- "kiNAti vA paradukkhaM, hiMsati vinAsetIti karuNA / "2 dUsaroM kA duHkha 1. vyavahArabhASya 7 / 165 2. visuddhimaggo 662
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ moTI cAdara 245 apanA sukha dekara kharIda letI hai, dUsaroM ke duHkha ko naSTa karane para sarvatobhovana tula jAtI hai, isalie vaha karuNA hai| jaina jagata ke jyotirmaya nakSatra AcArya hemacandra ke jIvana kA eka madhura prasaMga hai| eka bAra AcArya jana pada vihAra karate hue gujarAta kI rAjadhAnI pATana meM praveza kara rahe the / samrATa kumAra pAla AcArya ke varada AzIrvAda se uso varSa siMhAsana para baiThe the, aura rAjyArohaNa ke bAda AcArya kA yaha prathama praveza thA-parama bhakta samrATa kI rAjadhAnI meN| - AcArya eka choTe se gAMva meM Thahare the| vahAM eka garIba vidhavA bahuta samaya se AcArya zrI ke darzanoM kI apalaka pratIkSA lie baiThI thI-jaise mIrA giradhara zyAma kI ! AcAryazrI ke darzanoM se usakA roma-roma pulaka uThA, bhakti kI pAvanI gaMgA meM usane kalmaSa dho ddaale| aura zraddhA-vihvala hRdaya se eka moTI cAdara hAtha meM lie prArthanA karane lagI- "gurudeva ! maiMne apane zarIra se mahanata karake svayaM sUta kAtA aura yaha cAdara taiyAra kI hai, merI varSoM se yaha bhAvanA thI ki yaha cAdara maiM Apa jaise mahAna saMta ko bhikSA meM dU~ ! prabho ! kyA mere hRdaya kI amara sAdha pUrI hogI ?' AcAryazrI ne karuNA-snigdha hAtha bar3hAe,bahana ne zraddhA vibhora hokara cAdara kI bhikSA dii| harSa ke vega se zraddhA ___
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 jIvana sphUrtiyA~ ke AMsU phUloM kI taraha cAdara para bikhara gye|" samrATa kumArapAla ne AcArya ke svAgata ko joradAra taiyAriyA~ kI, aura svayaM svAgata-Ayojana ke pUrva AcArya kI sevA meM pahu~ce / / "prabho ! Apake divya deha para yaha moTI dehAtI cAdara acchI nahIM lagatI ! yaha zveta-kauzeya cAdara grahaNa kara mujhe upakRta kIjie"-samrATa ne salajja bhAvoM se AcArya ko nivedana kiyaa| ___ AcArya kI rahasyabharI dRSTi samrATa kI mukhabhaMgimA para daur3a gayI- "kyoM, isa meM kyA bAta hai ?" "gurudeva ! Apa to niMdA-prazaMsA se upara uTha cuke haiM, kiMtu hama saMsArI prANI hara bAta meM apanI pratiSThA dekhate haiM, samrATa ke guru ke deha para yaha cAdara""jarA zarma kI bAta hai hamAre lie""" ____ "zarma ! kaisI zarma.... ? merI cAdara se samrATa ko zarma AtI hai, aura isa cAdara ke pIche asaMkhya-asaMkhya dIna-vidhavAoM kI karuNa-vyathA chipI hai, usase samrATa ko koI sarokAra nahIM ?"-AcArya kI tejadIpta mukha mudrA se pracaMDa vANI gUMja uThI ! "kumArapAla ! isa cAdara ke eka-eka tAra meM zraddhA-vihvala hRdaya kI dhar3akana hai, aura hai samAja kI dIna-hIna du:kha bhAginI abalAoM kA karuNa kadana ! garIboM kI cAdara se nahIM, garIbI se samrATa ko zarma AnI caahie| tumane kabhI una asa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ moTI cAdara 247 hAya-abalAoM ke lie socA hai, jinakI jindagI kA sahArA cAdara ke ina kacce dhAgoM se baMdhA hai|" AcAryakI spaSTa cetAvanI se kumArapAla kA pitRvat nRpatva jAga uThA,aura AcArya ke prathama svAgata-samAroha meM hI usane rAjya kI garIba-asahAya mahilAoM kI vyavasthA ke lie kaI karor3a kA phaMDa sthApita karane kI ghoSaNA kii|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ gussA kyoM karUM? eka AcArya ne kahA hai bhujaMgamAnAM garala-prasaGgA nApeyatAM yAMti mahAsarAMsi // ' mahAsarovara ke udara meM hajAroM nAga par3e-par3e karavaTeM lete rahate haiM, phukAroM se viSa ugalate rahate haiM, kiMtu phira bhI sarovara kA madhura jala kabhI dUSita nahIM hotaa| satpuruSoM kA hRdaya bhI sarovara kI bhAMti hai| ajJAna aura duSTa manuSyoM ke vacana rUpa viSa kI phuhAreM kabhI bhI una ke hRdaya ko apavitra nahIM banA sktii| vastutaH aise mahApuruSa hI saMsAra meM pUjanIya evaM vaMdanIya haiM jo kAnoM meM zUla kI taraha cubhane vAle durvacanoM ko bhI ha~sa-ha~sa kara saha lete haiN| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai jo u sahejja gAmakaMTae vaimae kannasare sa pujjo| 1. padmAnaMdamahAkAvya 2. dazakAlika 6 / 36 248
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ gussA kyoM karU 246 ___ jo kAnoM meM tIra se lagane vAle vacanoM ko sahana karanA jAnatA hai, vaha sacamuca hI kSamAzIla bhikSu hai| svAmI vivekAnanda eka bAra rela yAtrA kara rahe the| unhIM ke Dibbe meM do aMgreja yAtrI bhI baiThe the / svAmI jI apanI mastI meM the| aMgrejoM ko unakA upekSApUrNa vyavahAra dekhakara Akroza aayaa| eka to hindustAnI, aura dUsare geruA vastradhArI svAmI jI ko dekhakara ve unake bAre meM paraspara majAka va apamAnajanaka bAteM karane lge| burI-se burI gAliyAM dene meM bhI ve nahIM cuuke| eka sTezana AyA to svAmIjI ne sTezana mAsTara ko bulAkara aMgrejI meM kahA--"kRpayA thor3A pAnI maMgA diijie|" svAmI jI kI spaSTa va susaMskRta aMgrejI sunakara aMgreja mana-hI-mana zarmAe / ve jarA aphasosa ke svara meM bole-"Apa aMgrejI jAnate haiM, to phira hama Apa ke sambandha meM jo bAteM kara rahe the unheM sunakara Apako gussA nahIM AyA ? Apa kucha bole kyoM nahIM ?" svAmI jI ne ha~sate hue kahA- "Apa jaise sajjanoM kA saMparka aneka bAra hotA rahatA hai, gussA karake apanI zakti kA apavyaya kyoM karU? kAMToM para calane se ve kabhI cubhanA chor3ate nahIM, unase to bacakara rahanA hI samajhadArI hai|"
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26/ saba se bar3A dAna dAna-amRta kA jharanA hai| dAna se na kevala kIrti evaM sammAna hI bar3hatA hai, kiMtu manuSya svarga aura mokSa kI siddhi bhI prApta kara sakatA hai| zekhasAdI ne kahA hai-"jo AdamI dhanI hokara kaMjUsa hai, vaha vAstava meM dhana kA kIr3A hai / aura jo garIba hokara bhI dAna karatA hai vaha bhagavAna ke bagIce kA pyArA phUla hai|" __vastutaH jisake pAsa sampatti kA sAgara bharA par3A hai, vaha yadi do cAra cullubhara pAnI kisI ko de de to usakI bhAvanA meM vaha paritRpti aura Anandomi nahIM uTha sakatI, jo eka cullubhara pAnI meM se bhI kucha bUda dekara kisI kI pyAsa zAMta karane meM uThatI hai| prAcIna bhArata ke nItidraSTA vidura ne eka bAra dhRtarASTra se kahA 250
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba se bar3A dAna 251 dvAvimau puruSau rAjan ! svargasyopari tiSThataH / prabhuzca kSamayA yukto daridrazca pradAnavAn / ' "rAjan ! saMsAra meM ye do prakAra ke puruSa svarga se bhI Upara sthAna pAte haiM--eka zaktizAlI hone para bhI kSamA karane vAlA aura dUsarA nirdhana hone para bhI dAna dene vaalaa| eka bAra pATana ke mahAmaMtrI udayana ke putra bAhar3a ne zatru jaya kA jIrNoddhAra karavAne kA nizcaya kiyaa| janatA kI prArthanA para bAhar3a ne-pratyeka gRhastha kI zraddhA kA aMza dhana rUpa meM grahaNa karane kI svIkRti dii| sabhI ne yathAzakti dhana diyaa| jIrNoddhAra ke bAda mahAmaMtrI ne dAna dAtAoM kI nAmAvalI ghoSita kI to saba se Upara bhIma nAmaka eka majadUra kA nAma thaa| jisane sahAyatA dI thI-"kevala sAta paise|" janatA kA Azcarya aura jijJAsA dekhakara maMtrovara ne saba ko samAdhAna dete hue batAyA-"baMdhuo ! Apane aura maiMne jo hajAroM lAkhoM rupaye kI sahAyatA dI hai, vaha apane dhana kA eka bhAga hI diyA hai| kiMtu bhIma ne jo sAta paise die haiM vaha usake jIvana kI aba taka kI pUjI hai, 1. mahAbhArata udyoga0 33358
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jovana sphUrtiyA~ jAne kitane dinoM kI majadUrI se usane ye paise bacAkara isa puNya kArya meM die haiM, ataH maiMne usakA dAna sabase bar3A dAna mAnA hai, zAyada isa nirNaya meM mujhase koI bhUla to nahI huI na ?" maMtrIvara kA spaSTIkaraNa sunakara lakSa-dAnI zreSThijanoM kA sira zraddhA se nIce jhuka gayA /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 | hIre motI sadAcAra - jIvana kA parama AbhUSaNa hai | jisa jIvana meM sneha, karuNA, dayA, aura paropakAra kI amRtavarSiNI nadiyAM pravAhita hotI rahatI haiM, vaha jIvana saMsAra kA sarvazreSTha sundara suramya nandana kAnana se bhI adhika ramaNIya hai / jaina paramparA ke adhyAtmavAdI mahAna saMta AcArya kundakunda ne kahA hai " sIlaM mokkhassa sovANaM "" zIla - sadAcAra hI mokSa kA sopAna hai / dayA, karuNA aura sevA ke utsa se pravAhita hone vAle pavitra vicAra hI jIvana kI zreSTha sugandha haiM 112 " visuddha bhAvattaNato ya sugaMdha 1. aSTapAhuDa ( zIla) 20 2. naMdIsUtra cUrNi 2 / 13 253
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pavitra vicAra hI jIvana kI sugaMdha hai / tathAgata buddha ne inhIM pavitra vicAroM se prasphuTita zIla kI kiraNoM ko jIvana kA parama AbhUSaNa mAnA hai / " jana sevA, evaM loka karuNA ke divya alaMkAroM se bar3hakara saMsAra meM na koI alaMkAra hai, na hIre-motI ! jIvana sphUrtiyA~ eka bAra svIDena ke mahArAja kI bahana yujinI ke mana meM jana sevA kI eka udAtta lahara uThI, usane apane hIre-motI ke bahumUlya AbhUSaNoM kI nIlAmI karI, aura usa dhanarAzi se garIboM ke lie eka davAkhAnA khulavAyA / eka dina yujinI davAkhAne meM rogiyoM se milane gaI / vahAM eka rogI roga mukta hokara haMsate hue apane ghara jA rahA thA / yujinI ko Ate dekhakara usa garIba kI A~khoM meM AbhAra ke A~sU chalaka uThe / yujinI kA mana prasannatA se thiraka utthaa| vaha bhAva vibhora hokara bola par3I - "garIboM kI prasannatA ke ye AMsU hI mere hIre-motI ke sacce alaMkAra haiM / "
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsAha kI vijaya utsAha, jIvana kI pahacAna hai| jisa manuSya kA utsAha ThaMDA hogayA, vaha jIvita hI mara gyaa| utsAha se AtmavizvAsa sphUrta hotA hai, aura Atma vizvAsamanuSya ko hara paristhiti meM Age bar3hate rahane kI preraNA detA hai| bhaya, saMkaTa evaM khatare kI AMdhiyoM meM bhI jisake AtmavizvAsa kA akhaMDadIpa prajjvalita rahatA hai, vijaya zrI usake caraNa cUmatI hai| bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA-"manuSya hAratA kyoM hai ? aura vijetA kaise banatA hai ?" bhagavAna mahAvIra ne saMkSipta-sA uttara diyA"savIrie parayiNati, avIrie parAyijjati-zaktizAlI, utsAha aura vizvAsasaMpanna vyakti jItatA hai, aura zaktihIna-nirutsAhI hAra jAtA hai| 1. bhagavatI sUtra 255
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jIvana sphUrtiyA~ jaina itihAsa ke prasiddha graMtha 'prabaMdhaciMtAmaNi' meM gurjara nareza samrATa kumArapAla ke jIvana kI eka ghaTanA hai| eka bAra kumArapAla aura sAMbhara ke rAjA sapAdalakSa jo kumArapAla ke bahanoI bhI the, donoM ke bIca bhayaMkara yuddha chidd'aa| sapAdalakSa ne apanA pakSa durbala dekhA, to kumArapAla ke sAmaMta evaM senApatiyoM ko vividha pralobhana dekara apane jAla meM phA~sa liyaa| yuddha zurU huaa| para samrATa ke senApatiyoM kI ora se zastra cala nahIM rahe the| koI zastra uThA rahA thA to bar3e anamane DhaMga se / senA pIche khisakane lagI, to samrATa ne mahAvata se pUchA-"yaha kyA ho rahA hai, senA pIche haTatI kyoM jA rahI hai ?" mahAvata sthiti kI gaharAI ko jAna rahA thaa| usane kahA--"Apake sAmaMta va senApati sAMbhara nareza ke cakkara meM A gaye haiM, saba badala gaye haiN|" sunate hI kumArapAla kI bhujAe phar3aka utthiiN| usa kA kSAtrapauruSa jAga uThA - "senA badala gaI hai ? acchA para kumArapAla to nahIM badalA hai ? usakI bhujAe aura talavAra to nahIM badalI hai....?" samrATa ke Arakta nayanoM se aMgAre barasane lge| mahAvata ne kahA- "mahArAja ! saba kucha badala sakatA hai,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ utsAha ko vijaya 257 para Apa apane se nahIM badaleMge, aura nahIM badalegA ApakA yaha sevaka !" "to phira hAthI ko Age bar3hane do, kumArapAla akelA hI kAphI hai" samrATa ne joza khAkara apanI talavAra saMbhAlI, aura zatru senA para TUTa par3e / kumArapAla ke avijita Atma-vizvAsa kI pratIka talavAra jaba zatru senA ke mastakoM para bijalI kI taraha girane lagI, to zatru senA bhAgane laga gaI / samrATa ke aTUTa sAhasa aura sAmarthya kA camatkAra dekha dala ke sainika evaM senApati bhI yuddha meM kUda par3e, aura kucha hI kSaNoM meM dhUrta sapAdalakSa baMdI banakara samrATa ke caraNoM meM A girA / kumArapAla ke acala Atma-vizvAsa evaM aparAjeya utsAha kI yaha kahAnI Aja bhI gujarAta ke itihAsa meM amara hai /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 | jaba prema uThAne vAlA ho.... saMskRta kI eka sUkti hai tasya tadeva hi madhuraM yasya mano yatra saMlagnam / jisakA mana, jahA~ laga gayA, jisakA hRdaya jisase jur3a gayA, usake lie vahI madhura hai, vahI svarga kA Tukar3A hai / mana meM jaba sneha hotA hai, to maruthala ke registAna meM kamala khila uThate haiN| mana meM jaba prema hotA hai, to saMsAra ke samasta kaSTa, Ananda ke srota bana jAte haiM / vastutaH sneha evaM pra ema ke samakSa kucha bhI kaThina nahIM, kucha bhI duHsaha nahIM / 'mahAdeva bhAI kI DAyarI' meM gAMdhIjI ke patra kA eka aMza uddhRta kiyA gayA hai / eka bAra goviMdarAghava ne eka choTA-sA patra gAMdhIjI ke pAsa bhejA / usane likhA- "vizapa nAma kA yuvaka 25.8
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba prema uThAne vAlA ho.... 256 pahAr3I para car3ha rahA thaa| usa samaya eka chaH sAta varSe kI lar3akI apane do sAla ke bhAI ko kaMdhe para lekara pahAr3I para car3hatI huI hAMpha rahI thI / vizapa ne pUchA- "are, yaha lar3akA to tere lie bahuta bhArI hai ? kaise uThA sakegI ise tU ?" ___ lar3akI ne jabAva diyA-"jarA bhI bhArI nahIM hai, yaha to merA bhAI hai|" isa para bApU ne likhA- "ApakA prema pUrNa patra milaa| kitanA mahAn vicAra hai---"yaha bhArI nahIM, yaha to merA bhAI hai|' bhArI-se-bhArI cIja bhI paMkha-jaisI halakI bana jAtI hai, jaba prama use uThAne vAlA hotA hai|" ___lar3akI ne apane eka vacana se eka bar3A kAvya banA DAlA / bApU ne usa para do paMktiyoM kA mahAbhASya kara diyaa|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... NOYAvala NAAVOL ON MMON CC AADA MVUE 0AO WON. o . 18 UZ SOLO a PO BO RONX ANN YYYY
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI mahattvapUrNa kRtiyAM 1 RSabhadeva : eka parizIlana (zodha prabandha) mUlya 3 ru. prakAzaka-sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI AgarA-2. 2 dharma aura darzana : (nibandha) mUlya 4 ru. prakAzaka-sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI AgarA-2. 3 bhagavAna pArzva : eka samIkSAtmaka adhyayana (zodha prabandha) mUlya 5 ru. prakAzaka-paM0 muni zrImala prakAzana, ___ jaina sAdhanA sadana, 256 nAnApeTha pUnA-2. 4 sAhitya aura saMskRti-(nibandha) mUlya 10 ru. prakAzaka-bhAratIya vidyA prakAzana, ___ po. boksa 108, kacaur3I galI, vArANasI-1. 5 cintana kI cA~danI : (uda bodhaka cintana sUtra) mUlya 3 ru. prakAzaka-zrI tAraka guru granthAlaya, padarAr3A, jilA udayapura (rAjasthAna) 6 anubhUti ke Aloka meM (maulika cintana sUtra), mUlya 4 ru. prakAzaka-zrI tAraka guru granthAlaya, padarADA, ___jilA udayapura (rAjasthAna)
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 saMskRti ke aMcala meM (nibandha) mUlya 1.50 prakAzaka - samyak jJAna pracAraka maMDala, jodhapura 8 kalpasUtra : mUlya rAjasaMskaraNa 20ru0. sAdhAraNa 16. prakAzaka - zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna, gar3hasivAnA, jilA bADamera (rAja0 ) & phUla aura parAga : (kahAniyA~) mUlya 1.50 prakAzaka - zrI tAraka guru graMthAlaya, padarAMDA, jilA udayapura (rAja 0 ) 10 khilatA kaliyA~ muskarAte phUla (laghukathA) mUlya 3.50 paise prakAzaka - zrI tAraka guru granthAlaya, padarADA jilA udayapura (rAja0 ) 11 anubhava ratna kaNikA (gujarAtI cintana sUtra ) mUlya 2 ru. sanmati sAhitya prakAzana, va0 sthAnakavAsI jainasaMgha, upAzraya lena, ghATakopara, bambaI- 86 12 cintana nI cA~danI (gujarAtI bhASA meM) mUlya 4 ru. prakAzaka - lakSmI pustaka bhaMDAra, gAMdhI mArga ahamadAbAda sampAdita 13 jindagI kI muskAna ( pravacana saMgraha ) mU0 1.40 14 jindagI kI lahareM 15 sAdhanA kA rAjamArga " 2.50 2.50 " 11 ,,,
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 rAma rAja : ( rAjasthAnI pravacana) mUlya 1 ru. 17 minakhapaNA rau mola 1 ru. sabhI ke prakAzaka - samyak jJAna pracAraka maMDala, jodhapura (rAjasthAna ) 20 jindagI no Ananda 21 jIvana no bhaMkAra : 22 saphala jIvana : 18 oMkAra : eka anucintana : mUlya 1 ru. 16 nemavANI : ( kavivara paM0 nemicanda jI mahArAja kI kavitAoM kA saMkalana / mUlya 2.50 prakAzaka - zrI tAraka guru jaina granthAlaya, padarADA, udayapura (rAjasthAna ) (gujarAtI pravacana) mU0 3.25 4.50 3.75 0.50 4 ru. " 25 mAnava bano : 17 11 23 svAdhyAya : "} 24 dharma ane saMskRti : (gujarAtI nibandha) ina sabhI ke prakAzaka - lakSmI pustaka bhaNDAra, gAMdhImArga, ahamadAbAda - 1 amUlya 11 prakAzaka - budhavIra smAraka maNDala jodhapura zIghra prakAzita hone vAle grantha 26 bhagavAn ariSTanemi aura zrI kRSNa 27 kalpasUtra (gujarAtI saMskaraNa)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vicAra razmiyA~ 26 cintana ke kSaNa 30 mahAvIra jIvana darzana 31 mahAvIra sAdhanA darzana 32 mahAvIra tatva darzana 33 atIta ke kampana 34 sAMskRtika saundarya 35 Agama maMthana 36 smRti citra 37 antagaDa dazA sUtra 38 anekAMtavAda : eka mImAMsA 36 saMskRti rA sura 40 aNaviMdhyA motI 41 jaina loka kathAe~ (no bhAga) 42 jaina dharma : eka paricaya 43 jJAtA sUtra : eka paricaya 44 mahAsatIzrI sAhebakuvara jI : vyaktitva aura kRtitva muni zrI ke sabhI prakAzana nimna pate para prApta ho skeNge| zrI lakSmI pustaka bhaNDAra gAMdhI mArga, ahamadAbAda-1
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka ko mahatvapUrNa kRtiyA~ bhagavAna pArzva: eka samIkSAtmaka adhyayana bhagavAna ariSTanemI aura zrIkRSNa khilatI kaliyA~ muskarAte phUla RSabhadeva : eka parizIlana oMkAra : eka anucintana anubhUti ke Aloka meM sAhitya aura saMskRti anubhava ratna kariNakA sAdhanA kA rAjamArga minakha paraNAro mola jindagI kI muskAna saMskRti ke aMcala meM cintana kI cAMdanI jindagI kI lahareM phUla aura parAga dharma aura darzana nema vANI rAma rAja kalpasUtra NO Jale Education remetional For Private & PersonalUse Only only