Jina Stuti Chaturvinshtika

Author(s): Shobhanmuni, Ajitsagarsuri
Publisher: Buddhisagarsuri Jain Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008595/1

Page #1

जिनस्तुतिचतुर्विंशतिका
(सरलाख्यटीकागुर्जरभाषानुवादसमलङ्कता)
तथा
ऐन्द्रस्तुतिः
प्रकाशकश्रीबुद्धिसागरसूरि जैनज्ञानमंदिर
विजापुर, (गुजरात)

Page #2

........./...//ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪▪¶¶¶¶¶¶¶¶¶¶
SHRI AJITSAGARSURI JAIN GRANTHMALA SERIES NO. 17
JIN STUTI CHATURVINSHTIKA
By
SHOBHAN MUNISHVAR
Compiled with
The Tika and its Translation in Gujrati
By
SHRIMAD AJITSAGARSURI
Researched by
MUNI HAMENDRASAGAR
Published by
SHREE BUDDHISAGARSURI JAIN GNANA MANDIR VIJAPUR, (Gujrat)
Vikram Samvat 1991
A. D.
1935
First Edition Copies 1000
Price Rs. 1-8-0
.................................................................................................................................

Page #3

Co
Printed by
Shah Gulabchand Lallubhai
At the Mahodaya Printing Press, Danapith-Bhavnagar.
6

Page #4

श्रीअजितसागरसूरिजैनग्रंथमालाङ्कः १७
श्रीशोभनमुनीश्वरप्रणीता
जिनस्तुति-चतुर्विंशतिका
श्रीमदजितसागरसूरिविरचितसरलाख्यटीकया समलङ्कृता
तत्कृतगुर्जरभाषानुवादसमेता च मुनिश्रीहेमेन्द्रसागरेण
संशोधिता च
प्रकाशयित श्रीवुद्धिसागरसूरिजैनज्ञानमंदिरम्-(वीजापुर)
प्रथमसंस्करणम्
विक्रम संवत् १९९१]
[इ. स. १९३५
प्रति सं. १०००
सार्धरूप्यकम्
INAYA

Page #5

استان الفنانان رفته
प्रकाशयित श्रीबुद्धिसागरसूरिजैनज्ञानमंदिरम्
वीजापुर. (गुजरात) aamerecameramro
بانکدارند رفت
___ मुद्रकः-शाह गुलाबचंद लल्लुभाई श्री महोदय प्रीन्टींग प्रेस-भावनगर.
Immorer

Page #6

स्व. योगनिष्ट श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरजी
१०८ ग्रंथोना प्रणेता

Page #7

આચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીને
સમર્પણુ
આપશ્રીએ પૂર્વાચાયોના પ ંથે આધ્યાત્મિક જીવનમાં સતત પ્રયાણ કરી વિવિધ રીતે ભક્તિભાવ ભર્યો હૃદયે શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુને સદા સ્તુતિ ગાચર કરતાં અપૂર્વ ચેાગાનદ અનુભવ્યે એ આપની જીવન પ્રણાલીને ધ્યાનમાં રાખી, તથા આપે આપનાં જીવનભરનાં અભ્યસ્ત સમસ્ત ગ્રંથરત્નાને સંગ્રહિત સ્થિતિમાં રાખવા માટે એક સુંદર વ્યવસ્થાની પ્રેરણા કરી સકલ સંઘને જ્ઞાનનાં સાધના પુરાં પાડવાને પ્રયત્ન કર્યો તે ઉપકારિતાને લક્ષ્યમાં લઈ, આ આપના પટ્ટધર શિષ્યરત્ન શ્રીમાન્ અજિતસાગરસૂરિજીની ટીકા તથા અનુવાદ સમેત શ્રી શાલનસ્તુતિની કૃતિ આપને જ સમર્પણુ
કરનાર-~~~
અમે છીએ
શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિ જૈન જ્ઞાનમદિર (વિજાપુર)ના કાર્ય વાહક
શા, ભેગીલાલ અમથાલાલ વખારીયા દેશાઇ અમૃતલાલ ડાહ્યાભાઇ વકીલ
----

Page #8

6
નિવેદન અને આભારદર્શન
HHHHCIE
*
पाइयलच्छी नाममाला અને ‘ તિરુવમંગરી ’વિગેરે જેવા પ્રાકૃત તથા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અતિ પ્રસિદ્ધિ પામેલા ગ્રંથ રત્નેના કર્તા કવીશ્વર સુશ્રાવક શ્રી ધનપાલના ભ્રાતા અને ઉપદેશક શ્રીશાભનયુનિને ‘ઝિન સ્તુતિષતુવિંશતિષ્ઠા ’ નામે ગ્રંથ આજે અમે સંસ્કૃત સાહિત્યના રસીક અને ભાવુક અભ્યાસીએના કરકમલમાં મુકવાને શક્તિવંત બન્યા છીએ. આ ગ્રંથ મૂળ તથા તેના પર શ્રીધનપાલ જેવા સમર્થ અનેક વિદ્વાનોથી રચાયલી ટીકા અવચૂરીઓ સાથે આજ પહેલાં કેટલાએક મહારાયેા તરફથી મુદ્રિત થઇ ચૂકયા છે. છતાંપણ એકવાર ફરીથી મુદ્રિત કરવામાં અમારી સંપૂર્ણ સાકતા છે. કારણકે પ્રસિદ્ધવતા શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિજીની રચેલી ‘સરા' નામની એક નવીન જ સંસ્કૃત ટીકા ગુર્જર અનુવાદયુકત અમે તેને પ્રસિદ્ધિમાં મુકીએ છીએ.
*
'
શ્રીરોાલનમુનિજીના આ સ્તુત્યાત્મક ગ્રંથ ઉપર
કવીશ્વર શ્રીધનપાલે
( અવચૂરીરૂપ ) ટીકા કર્યા છતાં પણ તે ગ્રંથની
મહત્તાના મેાહને લઈ
કંઈ કંઈ વિશેષતા વાળી અનેક ટીકાએ તે અવચૂરીએ થઇ તેવી જ રીતે આ सरला ટીકાનું પણ નિર્માણ થયુ છે. ટીકાના અવલાકનકાર
'
મહાશયા જોરો કે, બીજી ટીકાઓ કરતાં આ ટીકામાં જરૂર કંઇક વિશેષ છે. પાંડિત્ય અને ટીકાકાર તરીકે પ્રસ્તુત ટીકાકાર આચાર્યના દરજ્જો કેટલે છે એ નક્કી કરવાનું કામ રધર વિદ્વાનું છે, પણ આ ટીકા પરત્વે અમે જરૂર એટલુ' તે। કહી શકીએ છીએ કે સરલતા અને સાન્વય

Page #9

(અર્થાનુસાર પદ ઘટના) વિગેરેથી આ ટીકા રચવાનો પ્રયાસ તેવા પ્રકારના અભ્યાસીઓને ઉદ્દેશી સફળ છે. અને આવી જાતની સફળતા ધ્યાનમાં રાખીને જ અમે આ ગ્રંથને સટીક ગુજરાતી અનુવાદ સહ અભ્યાસકોની માગણી અને સુગમતા માટે પ્રકાશિત કરવા લલચાયા છીએ.
અમે આ ગ્રંથને શ્રી અજિતસાગરસૂરિ ગ્રંથમાળાના ગ્રન્થાંક ૧૭ તરીકે પ્રગટ કરીએ છીએ. આજ સુધી આ ગ્રંથમાળા અજિતસાગરસૂરિ શાસ્ત્ર સંગ્રહ-પ્રાંતીજ તરફથી બહાર પડતી હતી. તેને ગ્રંથાંક ૧૬ “ગીત પ્રભાકર” બહાર પડ્યા પછી તેની બધી વ્યવસ્થા અને દેખરેખ મુનિરાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજીની પ્રેરણાથી અમારે (શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિ જૈન જ્ઞાનમંદિરને) હસ્તક આવવા પામી છે. તે સંબંધી કેટલાક ખુલાસે અમે અમારા રિપોર્ટમાં બહાર પાડી ચૂક્યા છીએ.
આ પુસ્તકને બહોળા પ્રચાર થાય તે માટે અમે તેની પડતર કિસ્મત કરતાં ઓછી જ કિસ્મત રાખી છે. ગ્રંથાંક ૧૬માં જણાવ્યા પ્રમાણે આ એક પુસ્તક બહાર પડ્યા પછી, હવે બૅડા સમયમાં જ ‘સ્તોત્ર રત્નાકર ભાગ ૧ લે” તથા “અજિતસાગરસૂરિકૃત સ્તવનાદિ સંગ્રહ” (ગીતરત્નાકર ભાગ ૨) આ બે પુસ્તક સાથે દેવવંદન અને સુભાષિતરત્નાકર પણ અમે જનતાના હાથમાં મુકી શકીશું આ બધાં પુસ્તકોનાં વેચાણનું જે કાંઈ દ્રવ્ય આવે તે તેના ખર્ચ પુરતું પણ ભાગ્યે જ હશે. ઉપરાંત બીજા પણ કેટલાંક પુસ્તક આચાર્યશ્રીનાં રચેલાં દરેક વિષયનાં–અત્યંત ઉપયોગી અપ્રગટ પડયાં છે તો તેને પણ છપાવવા અમે ઇરાદે રાખીએ છીએ તો, તે પુસ્તકો ઓછી કિસ્મત કે ભેટ તરીકે આપી શકીએ એમ બને માટે, આશા છે કે ઉદાર ગૃહસ્થ આવા જ્ઞાન પ્રચારના કાર્યમાં પિતાની લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરવા ઉદાર હાથ લંબાવે.
અમને આ ટીકાની પ્રત આચાર્યશ્રીના પ્રિય શિષ્યરત્ન મુનિ શ્રીહેમેન્દ્ર સાગરજીએ આપી અને આ પુસ્તકનું સંશોધન પણ તેમણે જ કર્યું છે.

Page #10

વળી તેમણે જ પ્રેરણા કરવાથી ન્યાય-કાવ્યતીર્થ મુનિરાજ શ્રીહિમાંશુવિજયજી (અનેકાન્તી)એ અમને આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખી આપી છે, જે માટે અમે આ બન્ને મુનિરાજોના ખાસ કરીને આભારી છીએ. ઉપરાંત આ પુસ્તકના સંશોધનમાં શાસ્ત્રવિશારદ વિર્ય ઉપાધ્યાય શ્રીસિદ્વિમુનિજીએ પણ કેટલીક ઉપયોગી સૂચનાઓ આપી છે માટે અમે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. વળી માણસા સ્ટેટ ન્યાયાધીશ રા. રા. વાડીલાલ મોહનલાલ શાહ–બી. એ. એલ એલ. બી. એ અંગ્રેજીમાં પ્રસ્તાવના લખી આપવા માટે મહેરબાની કરી છે તે બદલ અમે તેમના પણ ઋણી છીએ.
પ્રકાશકે. તા. ૧૯-૧૧-૩૪ ) ભેગીલાલ અમથાલ વખારીઆ વીજાપુર (ગુજરાત ) અમૃતલાલ ડાહ્યાભાઈ દેસાઈ (વકીલ) બુ, સં૦ ૧૦
( બુદ્ધિસ્. જે. જ્ઞાનમંદિર)

Page #11

PREFACE
“ Sarala” as the name suggests, is a very lucid commentary on that highly scholastic masterpiece “ Jin Stuti Chaturvinsatika ", the prayers of twenty four Tirthankars composed by that learned author Sobhan. Gujarat is well familiar with the name of Budhisagarsuriji, the undaunted spiritual preceptor of Jains. This book
Sarala' is the creation of his disciple, the late Ajitsagarsuriji, who took great interest in Jain poetical and research works as evidenced by the present-writing and several other books written by him. Unfortunate as it was, Ajitsagarsuriji did not survive to see his own publication and so Hamendrasagarmuni, the social and loving disciple of the latc Guru very willingly undertook the trouble of publishing it.
The present Stuti, Originally written by the learned muni Sobhan is greatly appreciated even by the western philosophers. Dr. Hermann Jacobi, the renowned german philosopher, is certainly right when he says “ Beside these Sobhan-stutis, I do not know of any other work of the same author but these : hymos are sufficient to secure for him for ever the name of a great versifier."

Page #12

HH
Every prayer is composed of four poems, addressed to the prayed Tirthaukar, to ail 24 Tirthapkars, to the Holy Scriptures and to the particular goddess respectively. Kavi Sobhan has paid a great deal of attention to forms and not less than eighteen various types of forms of verses are inade use of. Rhetorical figures and a variety of meters enrich the composition. Illiteration illuminates the versification. The arrangement of Padas is masterly wonderful. Nay, even from the grammatical view point, “ the stutis " stand marvellously infallible.
Indeed, the author's creation is the ontcome of his own thoughts. feelings and observation. Hence the present day reader likes to know some thing about the life or the environment of the author before going through the book. But very little was written in the past about the lives of the authors either in their own writings or those of their commentators. However, from the straypieces of information that can be gathered from TilakManjari. Prabhavak-Charitra and other wellknown works of Dhanpal, the learned brother of the learned author, and from the contemporary literature, it is ascertained beyoud doubt, that the name of the author of " Stuti” is Sobhan. In highly learned Brahmin family Sobhan was born probably at Ujjain in Malya. His grandfather Devarshi, lived in the city of Sänkäshya in United Provinces. Thereafter he canie to stay at Ujjain and thence to Dhara with his son Sarvadeva

Page #13

who was well-versed in all scriptures and was a greatly favoured Paudit of Bhoja.
The story of initiation or all of Sobhan bas a romance by itself. Sarvdev the father of Sobhan, wanted to find the whereabouts of the wealth buried by his deceased fatber Devarshi. He, therefore once visited a Jain Muni Mahendrasuriji and requested the latter to show where wealth was lying. Mahendrasuriji, it is said, showed him the place wherefrom Sarvdev found out wealth valued at 40000 Tunkas. (Goldmoburs ) To show his gratitude, Sarvdev respectfully urged the Jain Muni to take half of the wealth. The muni refused to take any thing as Jain Saints never keep wealth, but when insisted, asked for one of his sons to be his disciple. Sarvdey had two sonsDhappal and Sobhan1. The elder brother Dhanpal, strongly protested the demand. It was a painful duty for Sarvdev to make out the way but Sobhan, the younger son came to his father's help and showed his willingness to be initiated. This enraged his brother Dhanpal who therefore moved King Bhoj to issue a Farman probibiting Jain Saints to move in Malva. The Jain community was greatly dissatisfied by such an order, but could not do anything for a long time. After a period of about twelve years. Jaiu Sangua sent a deputation to Muni Mahendrasuriji who was then in Gujrat and requested him to show the way. Then, our author Sobhan, under the orders of his preceptor went to the place and successfully pursuaded the

Page #14

antagonists and his elder brother Dhanpal by his
powerful eloquence, versatile knowledge and resourceful intellect to withdraw the order. Dhanpal was so much impressed that he became a convert to Jainism and later on wrote good many books on the tenets of Jain religion. This is the short outline of the life and work of the learned poet.
When one goes through the book, he canuot but feel that indeed, much of useful and interesting Jain literature has not seen the daylight because of the want of the research work. Indeed, Jain public is highly thankful to Sri Agmodaya Samiti for publisbiug "Stuti Chaturvinsatika” in Sanskrit along with four scholastic commentaries ably written by Jain Saints. Prof. H. R. Kapadia has equally done a good service for bringing out the same in Gujarati.
In the end, I will conclude in the words of the learned Dr. Jacobi, " These hymus are remarkable as a piece of art and interesting as an excellent illustration of the direction taken by the literature of the Jains who are poor in real poetry and of the accomplishments of which it was capable at its best."
16 Dec. 1934.1
Vadilal Mohanlal Shah.
B. A. LL, B. Nyayadhish Mansa State.
Mansa.

Page #15

FOREWORD.
I am no scholar of Jain theology. The little that I know of Jain philosophy is due to what I have gathered from my contact with Jain Savants, such as Jainacharya Buddhisagarji and Muni shree Hemendrasagarji, the learned desciple of the author of this commentary. I hesitated at first to express an opinion on such a subject of purely literary and theological interest, but when I learned some of the aspects of his work from Muni Shree Hemendrasagarji, I felt I should write a few words about the author and his work.
"Jina Stuti Chatur Vimsatika ", a poem of 96 slokas is the most attractive and fascinating poem of its kind. It is the masterpiece and the only work of the great poet Sobhan, the brother of the poet Dhanpal who was the personal friend of the famous Raja Bhoj. Each verse of this short poem is a standing monument of the skill of the poet, giving us a proof of his great versatility and talent. The learned Jainacharya Ajitsagarji has written a Sanskrit Sarla commentary on this great poem with a lucid and highly commendable Gujarati translation of the same in which the spirit of the original work is so splendidly kept up. Muni Shree Hemendrasagarji has very beautifully traced the history of the poet Sobhan and thrown considerable light on contemporary Jain thought

Page #16

and literature. The poem is in this way a work of great historical value and occupies a premier position in the contemporary Jain, Buddhist and Hindu literature.
I should not omit making mention of Nyayakavyatirtha Himansuvijayji's Gujarati preface which is of first rate importance in connection with this work.
Moreover, personally I am very pleased to find an eulogistic Sanskrit pen picture in verse of 36 stanzas of my own state Mansa by the learned Muni shree. Hemendrasagarji associated with this great poem of unequalled merit composed in the rich, Aowing style of the great Jajnacharya Budahisagarji of revered memory,
Scholars and others interested in the Eastern languages and literature will find in this poem a good deal to learn, admire and appreciate. The importance of the poem can hardly be exaggerated. To say the least about it, it reveals the progress and advancement of Jain culture in the past.
Mansa, 5th April 35.
YASVANTSING General Adviser, Mansa State.

Page #17

પ્રસ્તાવના.
મહાકવિ શેાભનમુનિ
અને
તેમની કૃતિ.
"
કવિ, જગત્ની એક અનેરી વિભૂતિ છે. કવિત્વ શક્તિ કુદરતની અપૂર્વ અક્ષિસ છે. હજારા ધનાઢ્યો કે રાજાએ જગને જે લાભ ન આપી શકે તે લાભ ધારે તે એક સાથે કિવ આપી શકે છે. કવિને કવિત્વ શક્તિ શાધવા જવી પડતી નથી. સ્વયમેવ તે શક્તિ સ્રાચા કવિને વરવા આવે છે. આવા કુદરતી વિજ જગને અવનવા આનદ આપી શકે છે. ‘ કિવ જગના ગમે તેવા પદાર્થોનું સૂક્ષ્મતમ નિરીક્ષણ કરી તે પદાર્થોને પેાતાની કલ્પના શક્તિથી વર્ણવી સુંદર બનાવે છે, અને તે દ્વારા તેમાં તે અને રસ ઉત્પન્ન કરે છે.’એ જ કવિની ખરી ભૂમી છે ‘ જ્યાં ન પહેાંચે રવિ ત્યાં પહેાંચે કવિ’ એ લેાક કહેવતની પણ આવા કવિ માટે જ સાર્થકતા ગણી શકાય.

Page #18

પ્રસ્તાવના
જેમ એક રાજા કે ધની અમુક દેશ કે કાળને માટે જ સરજાયેલે! હાય છે; તેમ કવિ નથી હેાતા, સાચા કિવ તે તમામ જગત્ અને બધા કાળ માટે સરજાયેલા હાય છે, કેમકે તે પેાતાના યશ:-શરીરથી સદા જીવતા જાગતા રહી, પેાતાની પાછળ મુકેલી કૃતિના લાભ જગતને સતત આપતા જ રહે છે. કવિ–મનુષ્ય લેાકમાં પણ પેાતાનો અનુપમ પ્રતિભાથી સાક્ષાત્ સ્વર્ગ ને અનુભવ કરી; બીજાને પણ તેને સાક્ષાત્કાર કરાવવામાં સમર્થ હોય છે. આવા કવિ જ સાચા કવિ કહી શકાય, અન્યથા कवयः कपयः શ્વેતા ( કવિએ વાંદરા છે. ) ની કહેવત લાગુ પડે !
ઃ
"
આવા કુદરતી જન્મસિદ્ધ શ્રેષ્ઠ કવિએ આ ભારતમાં થતા આવ્યા છે, તેમાં જૈનાએ મેટા હિસ્સા આપ્યા છે. દરેક જમાનામાં હિન્દની એકેએક ભાષામાં જૈન મુનિએ અને ગૃહસ્થાએ સુંદરતમ કાવ્ય રચના કરી જગતને ચકિત કરી નાખ્યુ છે. સ ંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને કાનડી ભાષામાં તેા કેટલાક જૈન વિએનુ નામ અઢારમી સદી સુધી મેાખરે રહ્યું છે.
આપણા પ્રસ્તુત સ્તુતિકાર ‘ શ્રી શાભન મુનિ ’ પણ તેવા વિશેષ કુદરતી કવિએ પૈકીના એક શ્રેષ્ઠ કવિ શેાલન મુનિનુ` હતા; એમ માનવામાં તેમની ઉપલબ્ધ એક શ્રેષ્ઠ કવિત્વ. ૪ “ બિનસ્તુતિપતુવરાતિTM ’ કૃતિ મને પ્રેરે છે. તેમની ખજી કૃતિએ જડી નથી, અને કદાચ તેમણે ન પણ બનાવી હાય છતાં પ્રસ્તુત કૃતિથી જ તેમને શ્રેષ્ઠ કવિ કહેવામાં કાઇપણ જાતનેા વાંધે નથી.
>
‘જેમનાં ઘણાં કાવ્યેા મળતાં હોય તે જ મેટા કવિ છે આવી માન્યતા સાચી નથી. પેાતામાં કવિત્વશક્તિ સારામાં સારી હાવા છતાં કેટલાક મહાકવિએ ગમે તે કારણે એક પણ કાવ્ય કે મહાકાવ્ય મનાવ્યા વગર જ આ જગત છેડીને

Page #19

શ્રી શોભનમુનિના જીવન પર પ્રકાશ.
ચાલ્યા જાય છે, કેટલાએક બીજા વિષયના ગ્રંથ બનાવવામાં આનંદ કે લાભ માની કાવ્યના ગ્રંથ ઘેડા, બનાવે છે. અથવા બનાવતા ય નથી. આવી અવસ્થામાં તેવા કુદરતી કવિઓને આપણે * કવિ” નહિ માનીએ તો “એક મેટી ભૂલ જ ગણાય, ભયંકર અન્યાય જ થાય ” એમ મારું માનવું છે. જે તેમ ન હોય તો “સિદ્ધસેન દિવાકર ” કે જેઓનું “કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર” સિવાય બીજું એક પણ કાવ્ય અત્યાર લગી મળ્યું નથી, છતાં તેમને માટે, હજારો લેકનાં કાવ્યો રચનાર આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર જેવા મહાન કવિ “ મનુ સિદ્ધસેને વય:” (ર૦ રૃ. ૨-૨-૩ g૦ ૭૨) કહી મહાકવિનું માન આપે છે તે ન જ આપત. તેથી એમ માનવું જોઈએ કે કવિતા બનાવવી જુદી વસ્તુ છે અને કવિત્વ શક્તિ હોવી જુદી વસ્તુ છે, આપણા “ ભનમુનિ ” પણ તેવા જ કવિ હતા, કે જેઓ શબ્દાલંકાર અને ભક્તિના પૂરથી છલકતી “ નિસ્તુતિવરાતિ ” નામની એક જ કૃતિ જગતને આપી તરુણવયમાં સ્વર્ગવાસી થયા છે. તેમની પ્રસ્તુત કૃતિની અલ'ચના કરવાનું કામ આગળ ઉપર રાખી તે કૃતિના કતો ( શૈભનમુનિ ) ના જીવન ચરિત્ર તરફ હું વાચકોને લઈ જવા માગું છું .
શ્રી શેભન મુનિના જીવન પર પ્રકાશ. અત્યાર લગી પ્રકાશિત થએલ જૂના અને નવા ગ્રંથમાં શ્રી શેભન મુનિનું ર્જીવન ચરિત્ર બહુ જ ટૂંકાણમાં, અને તે પણ અપૂર્ણ મળે છે. તેમનાં જન્મસ્થાન, માતા, પિતા અને ગુરુના નામના સંબંધમાં અનેક ગ્રંથકારે જુદા જુદા મત આપે છે, પણ મને તો આમના જીવનના વિષયમાં મહાકવિ ધનપાળ (શોભન મુનિના વડીલ ભાઈ) ના ગ્રંથ, પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણિ વધુ પ્રમાણિક લાગે છે માટે આ ગ્રંથના આધારે હું કાંઈક લખીશ.

Page #20

તાવના..
શાભન મુનિનું જીવન એ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના સંસ્કારાથી ઘડાયું છે. જન્મથી તેમનામાં વૈદિક શાલનના પૂર્વ જે સંસ્કારા પોષાયા છે અને દીક્ષા અને તેનું પ્રાર:- પછીથી જૈન સ`સ્કારાએ તેમાં અપૂર્વ ભિક જીવન. સુધારા કરી નવું તેજ ઉત્પન્ન કર્યુ. છે. જન્મથી તેએ વૈદિક બ્રાહ્મણ હતા વિગેરે જાણવા સહુ પહેલાં આપણે તેમના ભાઈ ધનપાળની કૃતિ તિલકસ જરી ’ તરફ્ નજર નાંખીશું. મહાકવિ ધનપાળ
6
પેાતાના પરિચયo આપતાં તેમાં લખે છે:—
સય્યદેશ કે જેને આજકાલ સયુક્ત પ્રાંત ( યુ. પી. ) કહેવામાં આવે છે, તેમાં આવેલા ‘ સાંકાશ્ય ’ નગરના રહેવાસી • દેવર્ષિ ’ બ્રાહ્મણ હતા. તેના પુત્ર • સવ દેવ ’ થયા, જે શાસ્ત્રકળા અને ગ્રંથ રચવામાં નિપુણ હતા. આ સર્વ દેવને બે પુત્ર થયા, મોટા ‘ ધનપાળ ’ અને નાના ‘ શાલન ’ આપણા ચરિત્રનાયક આ જ શાસન છે. ધનપાળના પિતા સદેવ, ‘ ભેાજ ’ ની સુંદર ‘ ધારા ” (ધાર) નગરીમાં આવી રહ્યા હતા. તેમના અને પુત્રાના જન્મ કયાં થયા તેના નક્કી ખુલાસા જો કે આપણને મળતા નથી, પણ અનુમાનથી કહી શકાય કે, સદેવ ઘણા વર્ષોથી ધારામાં આવી રહ્યા હશે ? આ હિસાબે આ ખ'ને તેમના પુત્રાને જન્મ ધારામાં થયા હાય એમ લાગે છે.
"
ધારાનગરી—
જે વખતે રાજા ‘ ભાજ ’ માળવાનું રાજ્ય કરતા હતા તે વખતની ‘ધારા ’ નગરી ઘણી જાહેાજલાલીવાળી હતી. અનેક વીરા, १ “ आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशे प्रकाश साङ्काश्य निवेशजन्मा । अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धिं यो- दानवर्षित्वविभूषितोऽपि ॥ ५१ ॥ શાહ્યેવપીતી, રાજી: યહ્રાસુ, વન્દે ૫ વાધે ચ નાં પ્રક્રૃષ્ટ: । तस्याऽऽत्मजन्मा समभून्महात्मा देवः स्वयंभूरिव सर्वदेवः ॥ ५२ ॥
39
तिलकमंजरीनी पीठिका.

Page #21

દટાયેલું ધન મળ્યું,
વિદ્વાન અને ધનાઢ્યોથી તે નગરી શૈાભી રહી હતી. વિદ્યાના સુગંધી વાતાવરણુથી મ્હેકી રહી હતી. દેશ વિદેશના નામી પંડિતાને ત્યાં ગર્વ ઉતરી જતા હતા. સારા વિદ્વાન કવિઓને લાખાનાં ઇનામ અને માટી ઇજ્જત એનાયત કરવામાં આવતી હતી. સરસ્વતી અને લક્ષ્મી મન્નેના ત્યાં સાથે વાસ હતેા.
રાજા ‘ લેાજ ’ કેવળ ચેાગ્ય રાજાજ નહિ પણ, એક અઠંગ વિદ્વાન્ અને રસિક કવિ પણ હતા. સાચા વિદ્વાનેાના પાષક અને અનુમેાદક હતા; તેથી આ સર્વદેવ મહાન્ પંડિતે આ નગરીમાં પેાતાનું નિવાસસ્થાન બનાવ્યું. આવા વિદ્યાવ્યાસંગના સ્થાનમાં રહેવાથી તેના ખન્ને પુત્રાને પણ વધારે અનુભવ મેળવવાના અવસર મળી આવ્યા. ધનપાળ અને શાલનને પિતા પાસેથી પરપરા પ્રાપ્ત વિદ્યા તા મળીજ હતી; પણ સાથે સાથે ત્યાંના જુદા જુદા પડિતાના સમાગમથી તે વિદ્યામાં ઘણા સારા વધારા થયા. ધીમે ધીમે આ બન્ને ભાઇઆએ પેાતાની પ્રતિભાથી ધારાના પિડતા અને ભાજરાજાના હૃદયમાં માનવંતુ સ્થાન મેળવ્યું, અને તેએ બન્ને આખા ય માલવાના પડતામાં પંકાવા લાગ્યા.
દટાયેલું ધન મળ્યું.
વિદ્વાનેા માટે ઘણે ભાગે હુ ંમેશાં બને છે તેમ સદેવ પંડિત ઉપર લક્ષ્મીદેવી પ્રસન્ન ન હતાં. તેના પિતાએ ઘરમાં પુષ્કળ ધન દાટ્યું હતું, પરન્તુ તે કયે સ્થળે દાટવુ છે ? તેની ખબર સર્વ દેવને હતી નહિ. તે પેાતાના ઘરમાં દટાયેલું ધન મેળવવા ચાહતા હતા. એક દિવસે તપસ્તેજ અને વિદ્વત્તાથી શેાલતા ‘ શ્રીમહેન્દ્રસૂરિ ' ધારામાં આવ્યા. તેમના મહિમા અને પાંડિત્યની વાત રાજા પ્રજા અને પપડતામાં ફેલાઇ. વદેવે આ આચાય ના સમાગમ કર્યો. આચાર્ય ઉપર તેને પ્રેમ અને વિશ્વાસ વધતા ગયા. આચાય આગળ પેાતાની ગરીબાઈની વાત કરી. પેાતાના ઘરમાં ઘટાએલ ધનને બતાવવા સાગ્રહ વિનંતિ કરી. ૧ પ્રબંધચિંતામણિમાં વધમાનસૂરિ આવ્યાનું લખ્યુ છે. તેની આલેાચના આગળ કરીશું.
,

Page #22

-
પ્રસ્તાવના.
આચાર્યે તેના ઘરમાં દટાયેલ ધન બતાવ્યું. સૂરિજીએ બતાવેલા સ્થળમાં સર્વદેવને મોટી ધનરાશિની પ્રાપ્તિ થઈ. ધનના આનંદથી તે ગાંડા ઘેલા થઈ ગયે. ધન અગ્યારમે પ્રાણ છે. બાળકથી વૃદ્ધ, મૂર્ખથી પંડિત, બધાય જેની રાતદિવસ ઝંખના કરે છે. તેનાથી કેમ આનંદ ન થાય?
સર્વદેવ પંડિત હવા સાથે પૂરેપૂરો કૃતજ્ઞ હતા. સૂરિજીના ઉપગારનો બદલો આપવા તે ચાહતો હતો. તેણે મળી આવેલ ધનને અર્ધો ભાગ લેવા સૂરિજીને પ્રાર્થના કરી, પણ તેઓ તે પંચમહાવ્રતધારી જૈનાચાર્ય હતા. પરિગ્રહથી તદ્દન દૂર રહેનાર નિન્ય ધનને શું કરે? એક કેડી પણ સૂરિજીએ લીધી નહિ.
અંતે સર્વદેવની પ્રાર્થનાથી સૂરિજીએ એક રસ્તો બતાવ્ય – “ઉપકારનો બદલે આપવો જ હોય તે તારા બે પુત્રોમાંથી એક પુત્ર મને આપ, જેથી જગમાં તારું પણ નામ થાય.” આ ઉત્તર સાંભળી સર્વદેવ પુત્રપ્રેમને લીધે સંકેચાય પણ ઉપકારનો બદલે આપવાનો વિચાર તેને બેચેન બનાવતો હતો. પ્રભાવક ચરિત્રકાર લખે છે કે –તેવા વિચારમાં તેનું આખું વર્ષ વીતી ગયું, અંતે તીર્થમાં જઈ મહેન્દ્રસૂરિના ઉપકારને બદલે નહિ આપવા સંબંધી પોતાના પાપને છેવાને વિચાર કરી સર્વદેવ પ્રસ્થાન કરે છે. પ્રસ્થાન સમયે ધનપાળે કારણ પૂછતાં ઉત્તરમાં સર્વદેવે જણાવ્યું કે –“મારૂ ગણ ચુકાવવા બેમાંથી એક પુત્રની જેનાચાર્ય માગણી કરે છે. આ ત્રણ ચુકાવ્યા વગર હું મરી જઉં તો મારી સગતિ થાય નહિ.” - પિતાની વાત સાંભળી ધનપાળ ચમક્યા અને કોધથી સર્વદેવને
કહેવા લાગ્યું કે “તમે પોતાના પુત્રને ઉપકારને બદલે. જૈન દીક્ષા અપાવી આપણા કુળને કલંકિત
કરવા માંગે છે ? આપણા કુળમાં શુદ્ધ યજ્ઞયાગાદિ વેદપાઠ કરનાર બ્રાહ્મણે થયા છે. બ્રાહ્મણે અને શ્રમ
માં હંમેશાંથી વિરોધ ચાલતો આવે છે. આવી અવસ્થામાં

Page #23

શેભન બ્રાહ્મણ મટી શ્રમણ થયે. જૈન સાધુને તમે પુત્ર કેમ આપી શકે ? જે તમે તેમ કરશે તો હું તમારો પણ સંબંધ છેડી દઈશ.” પુત્રનાં આવાં અનાદરવાળાં વચન સાંભળી સર્વદેવને ગભરાટ વધે છે ત્યારે તે વખતે સર્વદેવને નાના પુત્ર “ ભન” પિતા પાસે જઈ કહે છે કે –“પિતાજી તમે કંઇ પણ ચિંતા કરશે નહિ. ઉપકાર વાળવાની તમારી પ્રતિજ્ઞા હું પૂરી કરીશ.”
શેભન’ તેના પિતાને એક સાચો ભક્ત પુત્ર હતા. “સુરોરાજ્ઞા કરાયસી ” ના સિદ્ધાન્તમાં માનનારો હતો. સાથે સાથે જૈન સાધુનાં અહિંસા, તપ અને સંયમનું મહત્વ પણ તે સમજતો હતો. તેથી તેણે પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવાનું બીડું ઝડપ્યું. પ્રતિજ્ઞાને પૂરી કરાવનારાં પુત્રનાં અમૃતમય વચનો સાંભળી
સર્વદેવના હૃદયમાં આનંદની ઉર્મિઓ ઉછશોભન બ્રાહ્મણ ળવા માંડી. પુત્ર ઉપર પ્રસન્ન થઈ સર્વદેવ મટી શ્રમણ થો. આશીર્વાદપૂર્વક પિતાનો પુત્ર સૂરિજીને સેપે
છે. શોભન બ્રાહ્મણ મટી ‘શ્રમણ થાય છે. મહેન્દ્રસૂરિ તે નવા શિષ્ય સાથે અન્યત્ર વિહાર કરી જાય છે. બહુ થોડા જ સમયમાં જેનાગમાદિ વિવિધ પ્રકારની વિદ્યા ભણાવી સૂરિજી પિતાના આ નવા શિખમાં અનુભવ અને પાંડિત્યનું નવું તેજ ઉમેરે છે. ગુરુસેવા કરી શોભનમુનિએ એક બાજુ સમ્ય જ્ઞાન
મેળવ્યું અને બીજી બાજુ ચારિત્રની સંપત્તિ શેભનમુનિની મેળવી. પૂર્વની વિદ્વત્તામાં આ બે વસ્તુઓ પ્રગતિ. ઉમેરાતાં તેઓ મહાન પ્રભાવશાળી બની
ગયા. થોડા વર્ષોમાં પોતાના પ્રાંતમાં જ નહિ પણ દૂર દૂરના અનેક પ્રાંતમાં શોભનની કીર્તિ ફેલાઈ. શિષ્યની વધતી જતી કીર્તિને જોઈ મહેન્દ્રસૂરિનું હદય આનંદથી ઉછળવા લાગ્યું.

Page #24

પ્રરતાના.
આ બાજુ ધનપાળની સખત મનાઈ છતાં શોભને જેન
સાધુ પાસે દીક્ષા લીધી હોવાથી ધનપાળે ધનપાળને ક્રોધ, પિતા ઉપર કુદ્ધ થઈ પિતા સાથે સંબંધ અને જૈન સાધુને છેડી દીધું. જેન સાધુઓને તે પહેલાં કરતાં વિહાર બંધ. કટ્ટર દુશ્મન બની ગયે. ભોજરાજાના કાન
ભંભેરી માળવામાં જૈન સાધુને નહિ વિચરવા હુકમ કઢાવ્યો. ભારતમાં ધર્મષને લીધે પોતાની સત્તા અને શક્તિઓનો ખોટો ઉપગ કરવાના દાખલા આવી જ રીતે બનતા હતા. માળવામાં જૈન શ્રમણ (મુનિઓ) નાં દર્શન દુર્લભ થયાં. આ વાતને જોતજોતામાં બાર બાર વર્ષનાં વહાણાં વહી ગયાં. જેન સાધુઓને વિહાર બંધ હોવાથી માળવાના જૈન લેકમાં સર્વત્ર ઉદાસીનતા અને દુઃખની લાગણી ફેલાએલી હતી.
જેમાં ધર્મપ્રેમ અને આત્માભિમાન જાગવાથી માળવાના સંઘે શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ પાસે જઈ માળવાની ધર્મ સંબંધી કડી સ્થિતિ કહી સંભળાવી અને તેમને ત્યાં પધારી ભેજની આજ્ઞા બંધ કરાવી, જેનશાસનની પ્રભાવના કરવા વિનતિ કરી. આ બધી વાત ગુરુ પાસે બેઠેલા શબનમુનિ બહુ જ ચીવટતાથી સાંભળતા હતા. તે વખતે તેઓ ગુજરાતમાં હતા. શેભનમુનિ ભણી ગણીને કયારના ય એક અસાધારણ વિદ્વાન
થઈ ગયા હતા. સચોટ ઉપદેશ આપવાની સંઘની વિનતિ શક્તિ તેમનામાં સહજે આવી ગઈ હતી તેથી અને શેભન ગુરુએ ચગ્ય ગણી તેમને “વાચનાચાર્ય મુનિનું ધારામાં પદ આપ્યું હતું. પોતાના દેશના (માળવાના) જવું. લોકેની વિનતી સાંભળી તેમને લાગી આવ્યું
કે:-“આ બધું મારા જ નિમિત્તે થયું છે માટે ગમે તેમ કરીને મારે જ આને પ્રતિકાર કરવો જોઈએ.” શેભન મુનિ ડરપોક અને સુખમાં મસ્ત રહેનાર સાધુ ન હતા, કે કર્મો ઉપર અથવા કલિકાલ ઉપર દેષ દઈ નિરાશ

Page #25

સંધ વિનતીથી શેલનમુનિનું ધારામાં આવવુ.
,
6
?
થઇ બેસી રહે. તેમનામાં હિમ્મત હતી, શાસનની દાઝ હતી અને ગમે તેવાને સમજાવવાની વિદ્વત્તા પણ હતી તેથી માળવામાં જઈ બગડેલી સ્થિતિને સુધારવાની પોતાની ઇચ્છા શાસનમુનિએ ગુરુ આગળ કહી ખતાવી. ગુરુએ તેમને હરેક રીતે ચેાગ્ય સમજી ત્યાં જઇ સુધારા કરવા આજ્ઞા આપી. મસ, પછી શું ! • છું વેચોવવિ ભાવતું હતું ને વઘે કહ્યું ” જેવુ થયું. ગુરુની આશિષ મેળવી કેટલાક સાધુઓને સાથે લઇ શાલનમુનિએ ધારા ભણી વિહાર લખાવ્યેા. ઉગ્ર વિહાર કરી ઘેાડી મુદ્દતમાં તે ધારાનગરીમાં પ્રવેશ કરતા દેખાયા. લેાકેા તેમને અનિમેષ દૃષ્ટિએ ચકિત થઇ જોતા હતા. ‘અરે ! આ જૈન સાધુએ અહીં કયાંથી ? શા માટે આવ્યા ? હમણાં રાજપુરૂષા પકડશે. રાજા ગુસ્સે થઈને કાણ જાણે શુ કરશે. ’ આમ જ્યાં ત્યાં લેકે આપસમાં અનેક પ્રકારની વાતા કરતા દેખાતા હતા. જૈન ધર્મના દ્વેષી કેટલાક લેાકાને ઇર્ષ્યા થવા લાગી જ્યારે જૈને આનંદથી ઉભરાવા લાગ્યા.
>
પ્રવેશ કરતી જ વખતે રાજવાડામાં જતા કવિ ધનપાલ રસ્તામાં મન્યે. જૈન સાધુઓને જોઇ તેમનું ઉપહાસ કરવા એક વાકય તેણે કહ્યું:- શટ્મ ્ન્ત ! મ ્ન્ત! નમસ્તે ! ' અર્થાત:-ગધેડા જેવા દાંતવાળા હે ભગવન્ તમને નમસ્કાર થાએ. ઘણા વષે વીતી જવાથી શે।ભનમુનિને તે પેાતાના ભાઇ તરીકે ઓળખી શકયા નહિ, પણ શે।ભનમુનિએ તે ધનપાલને ઓળખી લીધા હતા. તેથી ઉપહાસવાળા વાકયને અનુકૂળ ચમત્કારયુકત ઉપહાસવાળા શેભનમુનિ બેલ્યા કે:- વિવૃત્રનાય ! યસ્ય ! સુઅંતે?’ અર્થાત્–વાંદરાના વૃષણુ ( અડકાશ ) જેવા મુખવાળા હું મિત્ર ! તુ સુખમાં તે છેના? પેાતાના કરતાં વધુ ચમત્કારવાળુ શેલનનું વાકય સાંભળી ધનપાળ ચમકયેા ને ઝાંખેા પડી એલ્યે કે, ‘હું તમારી વાકય ચતુરાઇથી પરાસ્ત થયા છું. આપ કાણુ છે ? કચાંથી આવા છે ? અને કાના મેમાન છે ? ' શેશભને ‹ અમે તમારા જ મેમાન છીએ ' એમ કહી ધનપાળને વધારે સુઝવણમાં નાખ્યા. શેાલનમુનિની વિદ્વત્તાથી આકર્ષાઈ પાતાના
?
>

Page #26

'પ્રસ્તાવના.
માણસ સાથે ધનપાળે શોભનમુનિને ઉપાશ્રયે મોકલ્યા, ધારાવાસિઓમાં હજુ કોઈપણ જાણી શકાયું ન હતું કે આ બંને એક જ માતાના પુત્ર સગા ભાઈ છે. ધારાની સ્થિતિ સુધારવા શબનમુનિના મનમાં અનેક સંકલ્પ
વિકલપ થવા લાગ્યા. તેઓ બાહોશ અને ધનપાળને પ્રતિ- યુકિતબા હતા. તેમણે પોતાના સાધુઓને બોધ અને બે ધનપાળને ત્યાં ગોચરી લેવા મોકલ્યા. પ્રશાંત ભાઈઓની ભેટ. આકૃતિવાળા બે જૈન મુનિઓએ જૈન ધર્મના
કટ્ટર દુશ્મન ધનપાળના ઘેર જઈ ધર્મલાભને પવિત્ર નાદ સંભળાવ્યો. ધનપાળ તે વખતે સ્નાન કરતો હતો. તેની સ્ત્રીએ સાધુને કહ્યું કે, અહીં ખાવાનું નહિ મળે, ચાલ્યા જાવ. ધન પાળે પિતાની સ્ત્રીને કહ્યું કે:-“અતિથિને નિરાશ કરે તે માટે અધર્મ છે, માટે કંઈને કંઈ તો આપ. તે સ્ત્રી ત્રણ દિવસનું દહીં લાવી મુનિને આપવા લાગી. મુનિએ પ્રશ્ન કર્યો કે:-“હેન, આ કેટલા દિવસનું છે ? ઉત્તરમાં તે ચિડાઈને બોલી કે આમાં જીવડાં (પોરા) પડી ગયાં છે શું ? લેવું હોય તે લે નહિ તો રસ્તો પકડે. મુનિ બોલ્યા કે બહેન તમે નકામે ક્રોધ શા માટે કરો છો ? અમારો આચાર છે માટે પુછીએ છીએ. હવે રહી જીવડાની વાત. તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું કે -બે દિવસ ઉપરાંત દહમાં ખટાશ વધતી જાય છે, તેથી તેમાં તે રંગના જીવ ઉત્પન્ન થાય છે એમ જૈન શાસ્ત્રો કહે છે. તેની સાક્ષાત પ્રતીતિ કરવી હોય તો અલતો લાવી દહીંમાં નાખો. ધનપાળ ત્યાં આવી આ બધી વાત રસપૂર્વક સાંભળતો હતો. તેણે કૌતુક જેવાની ખાતર અથવા તત્ત્વ નિશ્ચય કરવાની ખાતર અલતો મંગાવી દહિંમાં નાખે. થોડી વારમાં જ તેમાં કેટલાક તેજ વર્ણના-દહીંના રંગના જંતુઓ ઉપર ચાલતા દેખાયા. ધનપાળનું હદય આ દશ્ય જોઈ પીંગન્યું. બહુ આશ્ચર્ય થતાં તેના હૃદયે પલટે ખાધે. જૈન ધર્મની શ્રદ્ધાનું તેનામાં બીજ રોપાયું, જાણે શાસ્ત્રાર્થમાં પરાસ્ત થયે હોય; તેમ નગ્ન થઈને મુનિને

Page #27

ધનપાળને પ્રતિબેાધ અને બે ભાઇની ભેટ.
૧૧
કહેવા લાગ્યા કે, આપ કેણુ છે ? કાના શિષ્ય છે ? કાં ઉતર્યા છે ? મુનિએ ચેાગ્ય ઉત્તરા આપ્યા. પછી મુનિએની સાથે જ ધનપાળ ઉપાશ્રય ભણી ચાલ્યેા.
>
શેાભન મુનિએ પેાતાની યુતિથી જે સુંદર પરિણામ ધાર્યુ. હતુ તે જ આવ્યું. તે પરિણામને સાક્ષાત્કાર કરવાની તે વાટ જોઈ રહ્યા હતા. ધનપાળને દૂરથી આવતા જોઈ પેાતાના મ્હાટા ભાઈ સમજી, અથવા તેને વધુ આકર્ષÖવા તેએ (શાભનમુનિ ) ઘેાડા સામે આવ્યા. ધનપાળને મધુર વચનથી શાભનમુનિએ એલાબ્યા, અને માનપૂર્વક સમાન આસને એસાડ્યો. જ્યારે ધનપાળને ખખર પડી કે આતે ‘મારા નાના ભાઇ શેલન છે ત્યારે તેનુ હૃદય પ્રેમ અને લજ્જાથી વિચિત્ર પ્રકારનુ અન્ય, તેમાં શ્રદ્ધા અને વાત્સલ્યનાં પૂર ઉછળવા લાગ્યાં. જૈન ધર્મ અને જૈન સાધુ ઉપર તેનું માન વધ્યું. ધનપાળે શેાભનયુનિને કહ્યુ કે:-- તમે જૈન દીક્ષા લઇ આપણા કુળને ખરેખર અજવાળ્યું છે. તમને ધન્ય છે, તમે મહાત્મા છે, શાસ્ત્રના પાર'ગત છે, માટે મને સાચા ધર્મ બતાવેા. ’ Àાભનમુનિને જોઇતુ હતુ તેજ થયુ. તેઓએ પ્રશાન્ત, ગંભીર અને પ્રેમાળ વચનથી જૈન ધર્મના સર્વવ્યાપિ અકાટ્ય સિદ્ધાન્તા અને આચારોના મહાકિવ ધનપાળને સુદર પરિચય કરાવ્યેા. ધનપાળ એક મહાન્ પંડિત તેા હતા જ એટલે જૈન સિદ્ધાન્તા સમજવામાં તેને મુશ્કેલી પડી નહિ, કેમકે જૈન ધમ સાચા બુદ્ધિશાળીઆને માટે જેટલે જલ્દીથી સુર અને આદરણીય થઈ શકે છે તેટલા અનભિજ્ઞા–અલ્પબુદ્ધિવાળાએ માટે નહિ.
શાલનમુનિને શાલન અને સાત્ત્વિક ઉપદેશ સાંભળી આનંદપૂર્વક અતિ ભાવુક શબ્દોથી ધનપાળે કહ્યુ જ્યારે ધનપાળ કે:- આજે મે સાચા ધમ જાણ્યો છે જૈનધર્મ સ્વી· માટે અત્યારથી જ હું તે જૈન ધ

Page #28

૧૨
પ્રસ્તાવના.
કારી પોતાનું સ્વીકારી તેનું શરણું લઉં છું. પહેલાં જીવન જૈનધર્મને જૈન ધર્મને દ્વેષ કરી આ પ્રદેશમાં બાર સેપે છે. વરસ સુધી જૈન સાધુનો વિહાર બંધ
મેં કરાવ્યો તે માટે અપરાધ કર્યો છે. અત્યારે હું તે મારી ભયંકર ભૂલનો પશ્ચાત્તાપ કરુ છું. આખાય માળવામાં પંકાયેલ વિદ્વાન કવિ ધનપાળ ઉપર શોભનમુનિના ઉપદેશની કેટલી સચોટ અસર થઈ હશે તેનું અનુમાન, તેના શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને નમ્રતાથી ભરેલા શબ્દોથી સહેજે કરી શકાય છે.
આ પછી તત્કાલ મહાકવિ ધનપાળે શેભન મુનિની સાથે મહાવીર પ્રભુના મંદિરમાં જઈ ભાવપૂર્વક પ્રભુની સ્તુતિ કરી વિધિપૂર્વક જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો. ધનપાળના જીવનમાં આજે મહાન પરિવર્તન થયું. એક વખતને જૈનધર્મને મહાન વિરોધી બ્રાહ્મણ પંડિત આજે જૈનધર્મનું શરણ સ્વીકારી ચુસ્ત જેન બને છે. હવેથી ભેજરાજાને માનીતો પુરોહિત અને બાણના બીજા અવતાર સમે ધનપાળ કવિ પિતાની વિદ્વત્તા અને યશ જેનધર્મને આપવા નિર્ણય કરે છે. ધનપાળના આવા મહાન પરિવર્તનને યશ: અને પુણ્ય આપણું ચરિત્ર નાયક શબનમુનિને જ છે. શોભનમુનિના જીવનમાં આ એક મહાન કાર્ય થયું. ઘણુ વખતની તેમની ભાવના સફળ થતાં તેમના આત્મામાં આનંદ અને સંતોષ થયા. તેઓ પિતાનું સફળ જીવન વિશેષ સફળ માનવા લાગ્યા. પહેલાંના સાધુઓમાં શાસન સેવા કે પ્રભાવના કરવાની કેવી ભાવના અને શક્તિ હતી તે આ બનાવથી પાઠકે જાણી શકશે. જેન સંઘમાં આ બનાવથી મેર આનંદ ફેલાયે. દેશપરદેશમાં વીજળીના વેગે આ સમાચાર ફરી વળ્યા. હિંદભરમાં શ્રીશાભનમુનિનું નામ વધારે મશહુર અને, પ્રભાવિક બન્યું.

Page #29

ધનપાળને ટુંક પરિચય.
સિદ્ધસારસ્વતકવિ ધનપાળનું જીવન દિવસે દિવસે વધારે
ધાર્મિક થતું ગયું. તે શ્રદ્ધાથી શુદ્ધ શ્રાવકધનપાળને ટૂંક ધર્મને પાળવા લાગ્યું. તેણે રાજા ભોજને પરિચય. સમજાવી માલવામાં જેન સાધુને વિહાર
છૂટો કરાવ્યો. ક૯પના શક્તિ અને શબ્દાર્થની પ્રઢતામાં કાદંબરીને પણ ટકકર મારે તેવી નવ રસથી પૂર્ણ તિલકમંજરી” નામની જૈન આખ્યાયિકા, (કથા) બનાવી તેણે જૈન સાહિત્ય અને પોતાના જીવનને યશસ્વી કર્યા. તે ઉપરાંત સત્યપુરીય મહાવીરેત્સાહ, વીરસ્તવ, પાઈયલ-.
છીનામમાળા, રાષભ પંચાશિકા અને સાવયવિહી વિગેરે ગ્રંથ પણ ધનપાળ કવિએ બનાવ્યા કે જે સંસ્કૃત પ્રાકૃતના સાહિત્યમાં આજે પણ ઉંચું સ્થાન લેંગવે છે. તેના સમયમાં ધનપાળ, માળવામાં એક મહાકવિ અને પ્રચંડ પંડિત તરીકે મનાતે હતો. કલકવિધર્મ વિગેરે પંડિતેને તેણે પરાસ્ત કર્યા હતા.
મુંજરાજા તેને પુત્ર તરીકે માનતે. અને ભેજરાજ તે તેને ખાસ મિત્ર અને મહેરબાન હતો. સરસ્વતીનું ટાઈટલ તેને મુંજરાજ તરફથી મળ્યું હતું. ( જુઓ તિ. મં. ૫૩ ) સર્વતંત્રસ્વતંત્ર સર્વશાસ્ત્રપારંગત હેમચંદ્રાચાર્ય જેવાએ પણ બહુમાનપૂર્વક ધનપાળની બનાવેલી સ્તુતિથી શ્રીજિનમંદિરમાં જિનેશ્વરની સ્તવના કરી હતી. “હિંમકેષ” અને હિંમકાવ્યાનુશાસન” અને “હેમછન્દાનુશાસન'ની વૃત્તિમાં
૧ કુમારપાળ પ્રબંધમાં હેમાચાયૅ ધનપાળની બનાવેલ સ્તુતિ બેભાને ઉલ્લેખ છે.
xxx વ્યુત્પત્તિનત.” I xxx હૈમકોષની પજ્ઞ ટીકા ૩ હેમકાવ્યાનુશાસનના “ અર્થમિજાન મામાખ્યાં સુધી
વઃ ” સૂત્રની પજ્ઞવૃત્તિ ( અધ્યાય ૫, પેજ ૨૩૧ નિર્ણય સાગરીયા વૃતિ ) માં સિસ્ટમંગાની ભૂમિકાના “ ચકમાવઃ મ. ” પદ્યને ઉદાહરણ તરીકે ટાયું છે. તથા મકરાસનના પાંચમા અધ્યાયના સેલમા “ પ્રાચવા .” (૫-૧૬) સત્રની પત્તવૃત્તિમાં

Page #30

૧૪
પ્રસ્તાવના.
ધનપાળ અને તેની કવિતાના ઉલ્લેખ મળી આવે.છે. આ ઉપરથી સમજાય છે કે, ધનપાળ, દઢ સમ્યકત્વી, આદર્શ કવિ તથા સમ વિદ્વાન્ હતેા.. ‘ વિયસત્તહા ' ના કર્તા ધનપાળ; આ ધનપાળથી જુદા છે. અન્યાન્ય ગ્રંથેામાં ધનપાળનું જીવન લાંબુ અને ઘણું રસિક છે. પણ આ સ્થળે અપ્રસ્તુત હાવાથી મને લખવાની જરૂર જણાતી નથી, પાઠકા અહીં તે આટલાથી જ સતેાત્ર માની લેશે એવી આશા રાખું છું. અસ્તુ.
હવે આપણે ફરી પ્રસ્તુત વાત ઉપર આવીશુ. શાલનમુનિના મહાન્ પ્રયત્નથી. આખા માળવામાં માળવામાં જૈન જૈન સાધુઓના . સમૂહ વિચરવા લાગ્યા: સાધુએ. માળવાના જૈનેમાં નવું જીવન આપ્યું. ઠેર ઠેર ધાર્મિક ઉત્સવા થવા વિનંતીથી શેાલનમુનિના ગુરુ ધારાનગરીમાં પધાર્યા. શિષ્યના
લાગ્યા. સંઘની
( શ્રી આનંદસાગરજી સપાદિતા વૃત્તિ પૃ॰ ૩૬ માં ) તિલકમ જરી (પૃ ૧૭૭ ) નુ સુારા વાલીવ......'' પઘ મળી આવે છે.
4"
ત્તિમંગરી ઉપર શાંતિસૂરિએ વિ. ની ૧૧ મી સદીમાં ટિપ્પણુ રચ્યુ’. પાટણના પલ્લિવાલ ધનપાલે વિ. સં. ૧૨૬૦ માં તિ. મં. તે સાર પદ્યમાં ઉતાર્યાં. લક્ષ્મીર્ પડિતે વિ. સ. ૧૨૮૧ માં એક બીજો સાર બારસા જેટલા અનુષ્ટુપ્ શ્લોકેામાં બનાવ્યે. અઢારમી સદીમાં પદ્મનાપળિએ તિ. મ. ઉપર વૃત્તિ અને વીસમી સદીમાં પ, લાવણ્યવિજયજીએ ટીકા અનાવી છે. જીએ જિન, વિ. ને ‘તિલકમજરી ' લેખ.
મહાકવિ ધનપાળ માટે મેતુ ંગાચાર્ય કહે છે:.
6.
वचनं धनपालस्य चन्दनं मलयस्य च । सरसं हृदि विन्यस्य कोऽभून्नाम न निर्वृतः ॥ १॥
C
૧ પ્રાચીન · ધારા ’ અને ત્યાંનાં ઇીસન્ ૧૯૩૩ના જીનના` શારદા ’ના ધારા નગરી નામને મ્હારા લખેલા
>>
FEW
77
—પ્રધચિંતામણિ ૪૨. સ્થાને વિષે માહિતી માટે અંકમાં છપાયેલ ‘“ ભાજરાજાની લેખ.

Page #31

શોભન મુનિનુ વ્યકિતત્વ.
૧૫
પ્રયાસની થએલી સફલતા અને સત્ર ફેલાયલી-શિષ્યની કીર્તિને જોઇ. ગુરુના આનંદના પાર રહ્યો નહિ. ધનપાળે પેાતાના ખર્ચે ધારામાં ઋષભદેવનુ જૈનમદિર બંધાવી તેની પ્રતિષ્ઠા શાલનસુનિ અને તેમના ગુરુ પાસે કરાવી. માળવામાં મીજા પણ અનેક ધાર્મિક કાર્ય કરી શાલનમુનિએ ગુરુ સાથે ગુજરાત તરફ વિહાર કર્યાં.
વ્યક્તિત્વ.
સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યા હાવાથી અને ચાગ્ય ગુરુના સમાગમથી શાલનમુનિમાં ઉંચા પ્રકારનું વ્યક્તિશાભનયુનિનું પ્રગટયું હતુ. તેમના વ્યક્તિત્વ માટે ધનપાળ કવિ ‘ચતુર્વિશતિજ્ઞ ’ ની ટીકામાં લખે છે કે:- શરીરથી રૂપાળા, ગુણથી ઉજ્જવલ, સુંદર નેત્રાવાળા રોાલન શાલન નામને સર્વ દેવને પુત્ર હતા. જે કાતત્ર વ્યાકરણના ગૂઢ તત્ત્વાના જાણકાર હતા, જૈન બદ્ધ તત્ત્વામાં નિષ્ણાત પંડિત હતા. અને સાહિત્ય શાસ્રના અઠંગ વિદ્વાન્ હાઇ, કવિને માટે ઉદાહરણભૂત હતા. કુમારાવસ્થામાં જ શાલને કામને પરાસ્ત કર્યા અને સર્વ પાપ વ્યાપારને ત્યાગ કર્યાં હતા. અહિંસા ધર્મને સારી પેઠે પાલન કર્યો. ટ
કૃતિ,
શાલનમુનિની બુદ્ધિ તીક્ષ્ણ હતી. ભાવના ઉદાત્ત હતી. જીવન ભવ્ય અને રસીક હતુ. કાવ્ય સાહિત્યમાં તે શાલનમુનિની તેએ ઘણા જ આરપાર ઉતરી ગયા હતા. તેના લ સ્વરૂપમાં તેઓએ ‘ મળ્યોવિયોધનેતરને ! ' થી શરુ થતી ૯૬ લેાકની ન્હાની પણ વિવિધ જાતના અલંકારાથી પૂર્ણ ચમત્કાર વાળી એક કૃતિ બનાવી. આમાં પ્રત્યેક તીર્થંકર, ચાવીસે તીર્થંકર, જૈનાગમ અને સેાળ વિદ્યાદેવીએ વિગેરેનું કાવ્યની પદ્ધતિથી વર્ણન છે. આ કૃતિની અંદર શબ્દાલંકાર અને તેમાંય ખાસ કરીને ‘ યમક ’ અને અનુપ્રાસ ' ની અનેરી છટા જોવામાં
'
१
6
*
कातन्त्रतन्त्रोदिततत्त्ववेदी ये बुद्ध बौद्धाऽऽर्हततत्त्वतत्त्वः ।
साहित्य विद्यार्णवपारदर्शी निदर्शनं काव्यकृतां बभूव ॥ ४ ॥ શેશભન સ્તુતિની ધનપાલીય ટીકાના ૧ થી ૭ શ્લોક સુધી ઉપયોગી છે.

Page #32

પ્રસ્તાવના
આવે છે. કોઈ ઠેકાણે મધ્યાન્ત ચમક, કેઈ સ્થળે આદિમધ્ય. ચમક ( મધ્યાન્ત યમકની સાથે ), કઈ જગ્યાએ આદ્યન્ત ચમક, કઈ પદ્યમાં સંયુતાવૃત્તિ થમક અને કોઈ સ્થળે અસંયુતાવૃત્તિ યમક અલંકારે ગોઠવ્યા છે.
આ કૃતિમાં ન્હાના મોટા અનેક પ્રસિદ્ધ અને અપ્રસિદ્ધ છ દે છે કે જે વિદ્વાનને રસ અને આનંદ ઉત્પન્ન કરે છે. વિવિધ અલંકાર અને છંદોમાં પોતાના ભાવો ગોઠવવા તે કેટલી મુશ્કેલની વાત છે તે કવિતા બનાવનાર જ સમજી શકે તેમ છે. આ ગ્રંથ બનાવતી વખતે શોભનમુનિનું ચિત્ત કેવું એકાગ્ર બન્યું હતું તેનું એક ઉદાહરણ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મળે છે.
જ્યારે શોભનમુનિ પ્રસ્તુત “જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા” બનાવતા હતા તે અરસામાં તેઓ ગોચરી (ભિક્ષા) લેવા ગયા. ચાલતાં ચાલતાં પણ પ્રસ્તુત કૃતિ બનાવવાની એકાગ્રતામાં તેમનું ચિત્ત પરોવાએલું હતું, તેથી ખ્યાલ નહિં રહેવાથી તેઓ એક જ શ્રાવકના ઘરે ત્રણવાર ફરી ફરી ગૌચરી ગયા. જ્યારે શ્રાવિકાએ શોભનમુનિને પૂછયું કે, આમ ફરી ફરી ગોચરી આવવાનું શું કારણ? ઉત્તરમાં શોભનમુનિએ કહ્યું કે:-“અત્યારે કવિતા બનાવવામાં જ મારું મન પરોવાયેલું છે. તેથી મને ખબર ન રહી કે હું કોને ત્યાં જઉં છું અને શું કરું છું?” પૂછનાર બાઈએ શોભનમુનિના ગુરુની આગળ પણ આ વાત કહી. ગુરુ આ વાતથી ઘણું જ રાજી થયા અને શિષ્યની જ્ઞાનરસિતાથી સંતોષ પામી તેમણે શોભન મુનિનાં વખાણ કર્યા. ૨ શેભનમુનિને કવિતા બનાવવાને કેવો રસ હતો તે આ એક જ પ્રસંગથી વાચકો જાણ શકશે. ખુશીની વાત છે કે પ્રસ્તુત કૃતિની સુંદરતાથી આકર્ષાઈ ઘણું લોકે બાહુલ્યતાથી આ જ સ્તુતિ-થેય પ્રતિક્રમણાદિ કિયાઓમાં બોલે છે.
૧ આ બધા યમકોનાં લક્ષણે અને ઉદાહરણો વાગભટાલંકાર, સરસ્વતી કંઠાભણ વિગેરે ગ્રન્થમાં જુઓ.
૨ જુઓ મહેન્દ્રસુરિ ચરિત્ર. ( પ્રભાવક ચરિત્રમાં).

Page #33

શોભનમુનિનું અવસાન.
૧૭
દુનિયામાં વિદ્વાન અને સજ્જને કઈ કઈ વાર જલદીથી
- જગતને છોડી ચાલ્યા જાય છે. શોભનમુનિ શોભનમુનિનું માટે પણ તેમજ થયું ! તેમને તાવને ભયંકર અવસાન. જીવલેણ રોગ લાગુ પડ્યો, તેના પરિણામે
યુવાવસ્થામાં તરત જ તેઓ મત્ય (મનુષ્ય) લેકને છોડી અમર્ત્ય સધર્મદેવલોકના અતિથિ થયા--સ્વર્ગવાસી થયા. દુર્ભાગ્યે તેમનું આ મરણ શા કારણથી, કયે સ્થળે અને કયે દિવસે થયું ? તેનું ચોક્કસ સાધન અત્યારે આપણી પાસે નથી, શ્રીમાન જિનવિજયજી સંપાદિત પ્ર૦ ચિં.ની આવૃત્તિના “ ભાજભીમ પ્રબંધ ” માં પાઠ છે કે:-શોભનમુનિ સ્તુતિ કરવાના ધ્યાનની એકાગ્રતાથી એક બાઈને ત્યાં ત્રણવાર ( ગોચરી માટે ) જવાથી તે બાઈની નજર લાગી અને તેથી શોભનમુનિ કાલ કરી ગયા–સ્વર્ગવાસી થયા. મને લાગે છે કે જે શ્રાવિકાને
ત્યાં ત્રણવાર ગોચરી જવાનું પ્રભાવક ચરિત્રના જ મતથી હું ઉપર લખી ગયે છું તેજ બાઈની કદાચ શ્રી શોભનમુનિને નજર લાગી હશે. આવા કારણથી સાધુનું મૃત્યુ થાય તેવા દાખલાઓ બહુજ વિરલ બને છે. બે ઐતિહાસિક ગ્રંથોના પાઠો છે એટલે આ વાતને આપણે જુઠ્ઠી કહેવાનું સાહસ તો ન જ કરી શકીએ. મને લાગે છે કે ઉપર્યુક્ત કારણથી તેઓ ગુજરાતમાં (પાટણમાં?) લગભગ ત્રીસથી ચાળીશ વર્ષની ઉમરમાં અકાળે સ્વગવાસી થયા હશે ?
સાહિત્ય દષ્ટિએ મહાન શક્તિ ધરાવનાર, અનેક ગ્રંથો લખવાની અને શાસનની સેવા કરવાની ઉદાત્ત ભાવનાવાળા આ તરુણમુનિ જે વધુ જીવ્યા હોત તો કાવ્ય અને અલંકારના અનેક મલિક ગ્રંથને જૈન સમાજને વાર આપી
१ [ इतश्च शोभन: स्तुतिकरणध्यानाद् एकस्या गृहे त्रिर्गमनात् तस्या दृष्टिदोषाद् मृतः । प्रान्ते निज भ्रातुः पार्थात् स्तुतीनां वृत्तिं कारयित्वा अनशनात् सौधर्म गतः । प्रबन्धीचन्तामणिपृ. ४२.

Page #34

. ૧૮
પ્રસ્તાવના.
શક્યા હેત પણ કમનસીબે તેમ ન બન્યું ! ફક્ત તેમની પ્રસ્તુત જિન સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા નામની એકજ કૃતિ આજના જૈન સમાજને વારસામાં મળી છે. જે કે તેમની આ એક કૃતિ પણ તેમના ઉજવલ યશને કરનારી છે એમાં તો કઈ જાતનો શક નથી.
ઐતિહાસિક આલોચના. પહેલાં હું લખી ગયો છું તેમ શ્રી શેભન મુનિના ગામ, ગુરુ, વિગેરેની બાબતમાં અનેક ગ્રંથકારના મત ભેદો છે, તેમાં મુખ્ય આ છે –
મતભેદનું કેક
ગ્રંથનું નામ.
ગ્રંથકાર.
શોભનનું શમનના શોભનના ગામ. | પિતા. | ગુરુ.
સર્વદેવ
| ધારા
તિલકમંજરી કવિ ધનપાલ સ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા- |
-
ટીકા
પ્રભાવક ચરિત્ર પ્રભાચંદ્રસૂરિ
- મહેન્દ્રરિ ઉપદેશપ્રાસાદ વિજ્યલક્ષ્મી સૂરિ
લક્ષમીધર ઉપદેશક૫વલ્લી સમ્યકત્વસતિકા સંધતિલકસૂરિ | ઉજજેન સોમચંદ્ર જિનેશ્વરસૂરિ આત્મપ્રબંધ | જિનલાભસૂરિ | અવન્તી સર્વધર પ્રબંધચિંતામણી | | મેરૂતુંગરિ | વિશાલા , | વર્ધમાનસૂરિ
ઉપર લખેલા આઠ ગ્રંથમાં શોભનના ગામવિષે ચાર મત, પિતા વિષે ચાર, અને શોભનના દીક્ષા ગુરુ વિષે ત્રણ મત થવા પામ્યા છે. આમાં ક્યા મત સાચો? એ પ્રશ્ન ઘણે ગુંચવણ ભરેલ છે. શ્રીયુત પ્રે. હીરાલાલ. આર. કાપડીયાએ “શેભનસ્તુતિ” અને તેની ઘણું ટીકાઓના સંપાદન ઉપરાંત આ ગ્રંથનું અતિ

Page #35

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri
ગામની પરીક્ષા.
વિસ્તૃત ગુજરાતી ભાષાન્તર કર્યું છે. તેઓએ લંબાણથી પ્રસ્તાવના લખવા છતાં શોભન મુનિના જીવન વિષે કઈ પણ જાતનો નિર્ણય કર્યો નથી. હું નથી સમજી શકતો કે આટલા મોટા પુસ્તકમાં તેઓએ શોભનના વિષયમાં મહત્વનું કેમ નથી લખ્યું ? અસ્તુ. ગમે તે કારણ હો.
હારી પાસે અત્યારે એટલાં બહોળાં સાધન નથી અને વધુ ઉંડાણ અને વિસ્તારથી હું લખવા બેઠે પણ નથી, છતાં આ સ્થળે આ સંબંધે હું થોડી વિચારણા કરવા યત્ન કરીશ. ઉપરના કોષ્ટકથી જણાય છે કે જુદા જુદા ગ્રંથોમાં શોભન અને
ધનપાલની નગરીનાં ધારા, ઉજજયિની, ગામની પરીક્ષા. અવનતી અને વિશાલા એમ ચાર નામે
લખ્યાં છે. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રના અભિધાનચિંતામણિ કેષમાં અવની. વિશાલા અને પુરપકડિની આ ત્રણે ઉજજયની (ઉજજેન) ના પયાર્ય શબ્દો લખ્યા છે. આનાથી આટલો ખુલાસો તો થઈ જાય છે, અવની અને વિશાલા આ બે ઉજજેનનાં અપર (પર્યાય) નામે છે. હવે શુંભનની નગરી વિષે ધારા (ધાર) અને ઉજજૈન વિષયક આ બે મત રહ્યા. ધારાના મતમાં પાંચ ગ્રંથ છે જ્યારે ઉજજેનના મતમાં ત્રણ ગ્રંથ છે. આ બે મતભેદ ધરાવનાર ગ્રંથમાં એક બાજુ પ્રભાવક ચરિત્ર, તિલકમંજરી, શેભન સ્તુતિટીકા જેવા ગ્રંથે છે અને બીજી બાજુ પ્રબંધ ચિંતામણિ છે. પ્રબંધ ચિંતામણિના ઉલ્લેખને પ્રમાણ વગર વખોડી પણ કઢાય નહિ તેથી મારો મત તો એવો
१" उज्जयिनी स्याद् विशालाऽवन्ती पुष्पकरण्डिनी॥
સમિધાન ચિન્તામળઃ” ૪-૪૨ ૨ હસ્વકારાન્ત અવન્તિ શબ્દ માલવાદેશ વાચક છે, જુઓ હમકોષમાં (૪-૨૨).

Page #36

પ્રસ્તાવના.
છે કે “પરમાર વંશીય મુંજ' ઉજજૈનમાં રાજધાની રાખી માળવાનું રાજ્ય કરતો હતો, તેના ઉત્તરાધિકારી
જે પણ ત્યાં જ પ્રારંભમાં રાજધાની રાખી હતી, પણ ગુજરાત તરફના રાજાઓના આક્રમણે તે વખતે અવારનવાર થયાં કરતાં, તેથી કદાચ ગુજરાતથી દાહોદ, ગોધરા રાજગઢ, ધારાના રસ્તે થઈ ગુજરાતના રાજા માળવા ઉપર ચઢાઈ કરી આવે ? એવી આશંકાથી ભેજરાજાએ ધારમાં વધુ સ્થિરતા કરી બધાં દફતર ત્યાં આણ્યાં હોય? એટલે ધારાનગરીને રાજધાની જેવી કરી ત્યાં વધુ વખત ભેજ રહેવા લાગ્યું. તે પછીના ઉલ્લેખોમાં ભેજ ધારાધીશ, ધારાપતિ તરીકે ઓળખાય છે.
જ્યારે રાજા ભેજ ઉજજેનથી ધારા રહેવા ગયે તે તેના આશ્રિત પંડિતોએ પણ ત્યાં જ (ધારામાં રહેવું જોઈએ એટલે ધનપાલ, શેભનના પિતા પહેલાં ઉજજૈન રહેતા હશે? અને પાછળથી રાજા ભેજની સાથે પોતાના પુત્રો ધનપાલ અને શોભનને લઈને ધારામાં રહેવા ગયા હશે એ હિસાબે ઉજજૈન અને ધારા બન્ને નગરીમાં ધનપાળ તથા શેભન રહ્યા હતા એમ માનવામાં કશો બાધ નથી. મારા આ મતથી પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણિ વિગેરે ગ્રંથના ઉલ્લેખોને સમન્વય થઈ
૧ જુઓ પ્રબંધચિંતામણિને ભેજભીમ પ્રબંધ.
૨ જુઓ સરસ્વતી કંઠાભરણની પ્રતાવના તથા તિલકમંજરીની પ્રસ્તાવના. ભેજને રાજ્યકાલ વિક્રમ સં. ૧૦૬૭ થી ૧૧૧૧ છે. - ૩ ભોજની રાજધાની ધારા (ધાર)માં થઈ હતી તે વિષે શાંતિસૂરિ ચરિત્ર, મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર, સૂરાચાર્યચરિત્ર, અભયદેવસૂરિ ચરિત્ર, બિહણ કવિનું વિક્રમાંક દેવચરિત્ર, ભેજભીમ પ્રબંધ, પાઈઅલચ્છીનામમાળા, સરસ્વતી કંઠાભરણ, પ્રમેયકમલમાર્તડની પ્રસ્તાવના, રાજવંશાવલી અને હિંદુસ્તાની સૈમાસિક વિગેરે ગ્રંથો જેવા વિસ્તારની ભીતિથી હું અહીં વધુ વિચાર કરતો નથી, તથા તે તે ગ્રંથના પાઠો આપતો નથી.

Page #37

-શોભનના પિતા.
શકે છે. પ્રબંધ ચિંતામણિમાં પૂર્વકાલની દષ્ટિએ વિશાલા (ઉજજેની)ને અને પ્રભાવક ચરિત્રાદિમાં ઉત્તરકાળની દષ્ટિએ ધારાને ઉલ્લેખ છે એમ જણાય છે.
શોભનને માટે ઉલ્લેખ કરનારા ગ્રંથ છે તેમાં જૂનામાં જૂના
ગ્રંથ શોભનના સગાભાઈ કવિ ધનપાલની શોભનના પિતા. તિલક-મંજરી, શેભનસ્તુતિચતુર્વિશિકા
ટકા, પ્રભાચંદ્રકૃત પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રબંધ ચિંતામણી જેવા ઐતિહાસિક ગ્રંથ છે. તે બધામાં શેભનના પિતાનું નામ “સર્વદેવ” લખ્યું છે, સર્વદેવ નામ સિવાય બીજા નામવાળા ગ્રંથો ઘણા અર્વાચિન અને ઐતિહાસિક દષ્ટિએ મહત્વના નહિ હોવાથી તેમાં લખેલાં બીજા નામે વિશ્વસનીય નથી. વળી ઉપદેશ પ્રાસાદમાં શેભનના પિતાનું નામ લક્ષ્મીધર લખ્યું છે તે તે બ્રાન્તિ મૂલક છે.
૧ શરૂઆતમાં પ્રબંધ ચિંતામણિકાર “પુરસદ્ધશાસ્ત્રાવ વિરારા પુર ” કહી સર્વદેવની નિવાસ નગરી ઉજેને બતાવે છે પણ જ્યારે શબનમુનિ વિદ્વાન થઈ ફરી માલવામાં પોતાના ભાઇને પ્રતિબોધવા આવ્યા છે ત્યારે તેઓ ધારાનગરીમાં આવ્યા છે એ ઉલ્લેખ કરે છે. જેમ – " अभ्यस्तसमस्तविद्या स्थानेन धनपालेन श्रीभोजप्रसादसम्प्राप्तसमस्तपण्डितप्रष्टप्रतिष्ठेन निजसहोदरामर्षभावाद् द्वादशाब्दी यावत् स्वदेशे निषिद्धजैनदर्शनप्रवेशेन तद्देशोपासकैरत्यर्थमभ्यर्थनया गुरुष्वाहूयमानेषु सकलसिद्धान्तपारावारपारदृश्वा स 'शोभननामा' तपोधनो गुरूनापृच्छय तत्र प्रयातो धारायां प्रविशन् पण्डितधनपालेन राजपाटिकायां व्रजता तं सहोदरमित्यनुपलक्ष्य સૌપા મા! મત્ત ! નમસ્તે રૂતિ ગોત્તે”.પ્રબંધચિંતામણિ (જિનવિજયજી સંપાદિત) પૃ. ૩૬.
આનાથી મારી કલ્પના મજબૂત થાય છે કે –ોભન વિગેરે પહેલાં ઉજ્જૈનમાં રહેતા હતા અને પાછલથી ધારામાં રહેવા આવ્યા. આમ માનવાથી બન્ને મતને સમન્વય પણ થાય છે.

Page #38

૨૨
પ્રસ્તાવના:
શોભન મુનિના ગુરુ તરીકે ત્રણનાં નામે કોષ્ટકમાં દેખાય છે.
એક તો મહેન્દ્રસૂરિ, બીજા વર્ધમાનસૂરિ શેભન મુનિના અને ત્રીજા જિનેશ્વરસૂરિ, ધનપાલ કવિએ ગુરુ સ્પષ્ટ રીતે એ ઉલ્લેખ કર્યો નથી કે સર્વદેવને
નિધિ કોણે બતાવ્યું. તેની શ્રદ્ધા કયા આચાર્ય ઉપર થઈ અને શાભને દીક્ષા કેની પાસે લીધી. વિગતવાર જૂનામાં જૂનો ઉલ્લેખ અત્યારે તો પ્રભાવકચરિત્રમાં શોભનના વિષે મળે છે તેમાં લખ્યું છે કે શોભન મુનિના ગુરુ મહેન્દ્રસૂરિ હતા. આ આચાર્ય પાસેથી જ શોભનના પિતાએ નિધાનનું સ્થાન જાણ્ય, ધર્મ પામ્યો અને આમને જ પોતાનો શોભન નામનો પુત્ર દીક્ષા આપવા સેં. આ વાતને પ્રમાણિત કરવા સૂચનારૂપે સાધનર તિલકમંજરી છે, કે જે શોભનના સગાભાઈ કવિ ધનપાળે બનાવી છે. તિલકમંજરીમાં વ્યાસ વામિકાદિ કવિઓની સ્તુતિ કરી શ્રી મહેન્દ્રસૂરિની પણ સ્તુતિ કરી છે. પિતાના સમયમાં શાંતિસૂરિ, સૂરાચાર્ય, અભયદેવસૂરિ, વર્ધમાનસૂરિ વિગેરે અનેક વિદ્વાન જૈનાચાર્યોની અસ્તી હોવા છતાં તેમની સ્તુતિ નહિ કરતાં આ આચાર્યની જ સ્તુતિ કરવામાં ધનપાલને તેમના ઉપર દઢ ધર્મરાગ અને શોભનના ગુરુ તરીકે સંબન્ધ હોય એ કલ્પના કંઈ ખોટી ન કહેવાય. શનિના ગુરુ આ મહેન્દ્રસૂરિકોના શિષ્ય હતા, કેની પરંપરામાં થયા? કયા કેટલા ગ્રંથો લખ્યા? તે વિષે હજી સુધી કાંઈ પણ જણાયું નથી. પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિને પ્રબંધ છે તેનાથી તેઓ ચાંદ્રગચ્છના વિદ્વાન આચાર્ય હતા એટલું જણાય છે. ૧જુઓ પ્રભાવક ચરિત્રમાં મહેન્દ્રસૂરિ ચરિત્ર. २ “ सूरिमहेन्द्र एवैको वैवुधाराधितक्रमः ।
ચર્ચામર્જ્યોતિગૌઢિ ર્વાિવમદ્ વજઃ” તિલકમંજરી ૩૪. 3 तत्रान्यदाययौ चान्द्रगच्छपुष्करभास्करः ।
શ્રી મહેન્દ્રભઃ પરદા ધુતપોનિઃ | મહેન્દ્રસૂરિચરિત્ર શ્લેક ૧૨.

Page #39

શેભનનું ગૃહસ્થ કુટુંબ.
બીજો ઉલ્લેખ “ પ્રબંધચિંતામણિ માં છે, તેમાં શોભનના ગુરુ શ્રી વર્ધમાનસૂરિ લખ્યા છે, અને ત્રીજે ઉલ્લેખ “સમ્યકત્વ સમિતિ ટીકાનો છે. તેમાં શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ જણાવ્યા છે.
એ વાત તે નકકી છે કે –શેભનના સમયમાં શ્રી વર્ધમાનસૂરિ વિદ્યમાન હતા, તેઓ ઉદ્યોતનસૂરિના ઉત્તરાધિકારી તરીકે ભગવાન મહાવીરની ૩૯ મી માટે બેઠા હતા, અને તેમના જ શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિ ૪૦ મી પાટે થયા એમ
જૂની પટ્ટાવલીઓથી જણાય છે. પ્રબંધચિંતામણિ જેવા ગ્રંથના ઉલ્લેખની આપણે સર્વથા અવગણના તો ન જ કરી શકીએ તેથી એમ કલ્પના થાય છે કે, શ્રી વર્ધમાનસૂરિ સાથે પણ સર્વદેવને પહેલાં સંબંધ જોડાયે હશે ? સર્વદેવ સાધુભક્ત હતા એટલે તે આચાર્યથી પણ કંઈક લાભ મેળવ્યું હશે? અને મહેદ્રસૂરિનો પાછલથી સંબંધ જોડાઈ વચ્ચે હશે. અથવા વર્ધમાનસૂરિ પાસે શોભનમુનિએ થોડું ઘણું અધ્યયન કર્યું હશે તેથી વર્ધમાનસૂરિના ઉલ્લેખમાં કાંઈક સત્યતા જણાય છે. જ્યારે વર્ધમાનસૂરિનો ઉલ્લેખ શકય લાગે છે તે તેમના શિષ્ય જિનેશ્વરસૂરિને ઉલ્લેખ ગુરુના સંબંધથી પાછળના ગ્રંથમાં થવો સંભવિત છે. ઘણા ગ્રંથકારો આવી ભૂલ સહેજે કરી બેસે છે એટલે સમ્યકત્વ સપ્તતિકા” નો ઉલ્લેખ તેવો જ હશે ?” એ બધું વિચાતાં શોભનના દીક્ષાગુરુ તો મહેન્દ્રસૂરિ જ હોવા જોઈએ એમ મહારી કલ્પના છે. મતલબ કે તિલકમંજરીનો સંવાદ હોવાથી અને પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ વિગેરેથી વધુ પ્રામાણિક તથા જૂનું હોવાથી શુભનમુનિના દીક્ષાગુરુ તરીકે મહેન્દ્રસૂરિને માનવા વધારે યોગ્ય છે.
૧ જુઓ “વતરછાવસિંઘરુ' પૃ. ૨૦ (શ્રીજિનવિજયજીસંપાદિત).

Page #40

૨૪
પ્રસ્તાવના,
શાભનના દાદાનું નામ દેવર્ષિ
4
હતુ, જેએ મ્હોટા
♦
દાની અને પતિ તથા જાતથી બ્રાહ્મણ હતા. શાભનનું ગ્રહસ્થ તેમના પુત્ર ‘ સદેવ’ થયા, તે વિદ્વાન્ કુટુંબ કલાપ્રિય અને મહાકવિ હતા. સર્વ દેવ શેાભનમુનિના પિતા થતા હતા. મહાકિવ ‘ધનપાલ’ શેાલનના મ્હોટા ભાઇ હતા. તેમની ‘સુંદરી ’ નામના એક બહેન હતી કે જેને માટે કવિ ધનપાળે વિક્રમ સ૦ ૧૦૨૯માં ‘Tહઝ્ઝીનામમાગ ” ( કેાશ )ર બનાવી છે એમ તે ગ્રંથની પ્રશસ્તિથી જણાય છે. તેનુ કુટુબ લાંબાકાળથી વિદ્યાપ્રેમી તથા યશસ્વી હતુ.
,
શાભનના દાદા પહેલાં • સાંકાશ્ય ” નગરના હતા, આ નગર પૂર્વ દેશમાં છે અત્યારે ફરુકાબાદ જિલ્લામાં ‘કિસ ’ નામના ગામથી તે પ્રસિદ્ધ છે. સર્વદેવ વ્યવસાય આજીવિકા માટે માલવાની રાજધાની ઉજ્જયિની ( ઉજ્જૈન )માં આવી રહ્યા હતા. પાછલના સમયમાં જ્યારે ભાજે ધારા ( ધાર )માં સ્થિરતા કરવા માંડી ત્યારે તે ધારમાં રહેવા આવ્યા.
શાભનમુનિની પ્રસ્તુત કૃતિ બહુ જુની છે. જેને અને વૈકામાં ચમદિ શબ્દાલંકારથી છલકાતી રો।ભનસ્તુતિ આટલી જૂની કૃતિએ બહુ જ ઓછી મળે છે. ચતુર્વિ’તિકાની શાભન સ્તુતિની અસર તે પછીના ઘણા કિવે ટીકાઓ. વિદ્યાના ઉપર થઈછે. મહાકિવ વાગભટ, અમર१ अलब्धदेवर्षिरिति प्रसिद्धि यो दानवर्धित्वविभूषिताऽपि ... । તિલકમાંજરી બ્લેક ૫૧-૫૨.
૨ અત્યારસુધી મળતા પ્રાકૃતકાષામાં આ જૂનામાં જૂનો પ્રાકૃતકાષ છે. ૐ જુએ ઇન્ડિયન હિસ્ટોરિકલ કવાટરલી ઇસ્વીસન ૧૯૨૯ પેજ ૧૪૨. ‘ સિદ્ધહેમચંદ્રાવ્વાનુરાાસનની લઘુત્તિ ’ માં એક ઠેકાણે લખ્યું છે કે साङ्काश्यत्रेभ्यः पाटलिपुत्रका आढ्यतराः ( ૭–૩-૬ ) નિજસપાદિત આવૃત્તિના પ૬૧ પેજમાં ) આનાથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે સાંકાશ્ય જો કે પટનાથી ઉતરતુ પણ સમૃદ્ધ નગર હતુ, તથા મધ્યદેશમાં પ્રસિદ્ધ હતું.
06
23

Page #41

શભસ્તુતિ ચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ.
૨૫
ચંદ્રસૂરિ, કીર્તિરાજપાધ્યાય, મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી વિગેરેની ઐન્દ્રસ્તુતિ વિગેરે કૃતિઓ પ્રસ્તુત કૃતિના અનુકરણ અથવા પ્રેરણાનું ફલ છે.
શેભનસ્તુતિની અનેરી સુંદરતા અને ગંભીરતા હોવાથી અનેક આચાર્યો અને કવિઓએ શેખ કે પરોપકારાર્થ તેના ઉપર ટીકાઓ બનાવી છે. જેમાંની નવ ટીકા તો આજકાલ જાણીતી છે. એનાથી પ્રસ્તુત કૃતિની મહત્તા ગંભીરતા અને પ્રસિદ્ધિ સહેજે સમજી શકાય તેમ છે. તે ટીકાકારોનાં નામ આ છે –
ધનપાલ, યવિજયજી, રાજમુનિ, સૌભાગ્યસાગરસૂરિ, કનકકુશલગણિ, સિદ્ધિચંદ્રગણિ, દેવચંદ્ર, અજબસાગર અને એક બીજા અવચેરિકાર પૂર્વાચાર્ય (આમના નામને પત્તો મળે નથી ).
વીસમી સદીમાં પણ ડોકટર હરમન યાકેબી વિગેરે વિદ્વાનેએ અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી વિગેરેમાં આનાં ભાષાન્તર કર્યા છે. છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ સ્તુતિચતુર્વિશતિકાની અનેક ટીકાઓનો સંગ્રહ કરી તથા વિસ્તારથી ભાષાનતર કરી દેવચંદ લાલભાઈ પુ. ફંડ. સુરતથી પ્રકાશિત કરેલ છે. જેની હું પ્રસ્તાવના લખી રહ્યો છું તે આ ગ્રંથમાં પણ તમે શોભન મુનિની પ્રસ્તુત સ્તુતિની એક સંસ્કૃત “સરલા” નામની ટીકા જોશે, કે જે ચાલતી આ વીસમી સદીમાં બનેલી છે. એના કર્તા આચાર્યશ્રી અજિતસાગરસૂરિજી છે. સદગત શ્રીમાન અજિતસાગરસૂરિજી મહારાજ કાવ્ય સાહિત્યના અપૂર્વ રસિક અને પ્રેમી હતા. જો કે તેમની સાથે મારે પ્રત્યક્ષ પરિચય હેત થયે પણ તેમનો કાવ્યનો અભ્યાસ સારો હતો એમ સંભળાય છે. તેઓ આ કૃતિની સુંદરતાથી આકર્ષાયા ને તેના પર કાંઈક લખવું એ ‘ઉત્સાહ જાગતાં આ સ્તુતિ વિષે પિતાને અનુભવ પ્રસ્તુત ટીકામાં

Page #42

૨૬
પ્રસ્તાવના.
તેમણે વ્યક્ત કર્યો. આ મરહૂમ આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિજી મહારાજ સમાજમાં અનેક પ્રકારના આડંબર, ધાંધલ અને કલહે ઉત્પન્ન કરી સમાજને અધોગતિમાં લઈ જનાર નહિ; પણ જ્ઞાનધ્યાનમાં મસ્ત રહી ગુજરાતી અને સંસ્કૃતમાં અનેક કૃતિઓ જૈન સમાજને આપી ઉન્નતિના માર્ગે લઈ જનાર વિદ્વાન્ આચાર્ય હતા એ કાંઈ ઓછી આનંદની વાત નથી. ખાસ કરી કાવ્યમાં તેમનો પ્રેમ ઘણું જ હતો.
તેઓશ્રી અધ્યાત્મપ્રેમી, ભજન સાહિત્યના ચુનંદા લેખક શ્રીમાન્ બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના પ્રસિદ્ધ વક્તા અને સમાજહિતચિંતક શિષ્ય હતા એ પણ એમના મહત્ત્વનું એક કારણ છે. આ બન્ને આચાર્યો જન સમાજમાં પ્રસિદ્ધ હતા; એટલે એના જીવન વિષે અહીં વધુ લખવાની હું આવક્તા સમજતો નથી.
શ્રીમાન અજિતસાગરસૂરિના વિનીત, પ્રિય અને વિદ્વાન્ શિષ્ય મુનિરાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી મિલનસાર તરીકે જાણીતા છે. તેમને જ્ઞાન વ્યવસાય, ભક્તિભાવ, પ્રેમ અને મધુર સ્વભાવ દુશ્મનને પણ મિત્ર બનાવે છે. કમનસીબે એમના ગુરુજી પ્રસ્તુત ટીકા મુદ્રિત થયેલી જોઈ ન શક્યા પણ ગુરુજીના ઉદ્દેશની પૂર્તિ માટે શ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી આ ટીકા છપાવી પ્રસિદ્ધ કરે છે એ ખુશી થવા જેવું જરુર છે. શ્રી હેમેન્દ્રસાગરજી પોતાના ગુરુને પગલે ચાલી સંસ્કૃત અને ગુજરાતી કાવ્યમાં સારે રસ લે છે. એમના સભાવભર્યો આગ્રહે આ પ્રસ્તાવનાની પંક્તિઓ લખવા મને
૧ પ્રસ્તુત ટીકા પ્રલાદનપુર (પાલનપુર) માં ૧૯૭૫ શ્રાવણ સુદિ સાતમે પૂર્ણ કરેલી છે. તેની પ્રશસ્તિમાં જુઓ લેક ૧૦ મે.
भव्यश्राद्धकदम्बराजितपथै प्रह्लादने पत्तने, चातुर्मास्यकृते स्थिति कृतवता येनोपकारक्षमा ।। अक्षाऽश्वाऽङ्कशशाङ्कसंमितवरे (१९७५) संवत्सरे श्रावणे, सप्तम्यां रविवासरे शुभतिथौ पूर्णीकृता स्वातिगे ॥ १० ॥

Page #43

શોભનરસુતિ ચતુર્વિશતિકાની ટીકાઓ.
૨૭ તત્પર કર્યો છે. એ પ્રસંગથી મને શ્રી ભનામુનિ વિષે જાણવાનું તથા લખવાનું મળ્યું છે. એ માટે પ્રેરણા કરનાર મુનિરાજશ્રી હેમેન્દ્રસાગરજીને હું ધન્યવાદ આપ્યા વગર રહી શકું નહિ.
શેભનસ્તુતિ ભક્તિ અને કાવ્યની દષ્ટિએ મહત્ત્વની કૃતિ છે. ટીકાને જેમ બને તેમ સહેલી બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે; અને તેમાંય ખાસ સાય પદ્ધતિ સ્વીકારેલી છે, એ આની બીજી ટીકાઓથી વિશેષતા છે. સાથે સાથે મૂળનું સરલ ગુજરાતી ભાષાતર છન્દો વિગેરે આપી ઉપગિતા વધારી છે. જનતા આ કૃતિને લાભ લઈ સ્તુતિકાર અને ટીકાકારના પ્રયત્નને સફળ બનાવે એટલું ઈચ્છી વિરમું છું.
લેખક:મુનિ હિમાંશુવિજય
(અનેકાન્તી)

Page #44

; UR UF SF UR SH E આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરીશ્વરજીના જીવનને
સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા.
ચરોતરમાં પેટલાદ પાસે આવેલું નાર ગામ જેનોમાં જાણીતું છે, કારણ કે આ ગામ લેઉવા પાટીદાર જેનોએ બે ડઝનથી પણ વધારે પિતાના સંતાનોને ચારિત્ર્ય લેવા સમર્યા છે. આ નાર ગામમાં સં. ૧૯૪ર ના પિપ શુદિ પંચમીના રોજ લેઉઆ પાટીદાર પટેલ લલ્લુભાઈને ત્યાં આચાર્ય શ્રી અજિતસાગરસૂરિજીનો જન્મ થયો હતો. તેમનું જન્મ નામ અંબાલાલ રાખવામાં આવ્યું હતું. તેમના પિતા લલ્લુભાઈ પટેલ અને માતા સેનબાઈ બને ભોળા દિલનાં, ધર્મનિષ્ઠ, પ્રભુભક્ત, ઉદારચિત્ત, સાધુ પ્રેમી તથા માયાળુ હતાં. એ વડીલને વારસો બાલ્યાવસ્થાથી જ અંબાલાલમાં પણ આબાદ રીતે ઉતરી આવ્યો હતો. ઉપરાંત ભવિષ્યમાં થનારા ભાગ્યોદય અને પ્રભાવિકતાનાં કેટલાંક સૂચનો પણ આ અંબાલાલના શરીર પરનાં સામુદ્રિક લક્ષણે તથા પ્રકૃતિ પરથી થતાં હતાં. તે વખતે પણ તેમનામાં કુદરત વચન–ચાતુર્ય અને વિશાળ બુદ્ધિ હતી. તેના ફળ તરીકે તેઓ સુગમતાથી ગુજરાતી સાત ચોપડીઓનો અભ્યાસ કરી ગયા. તેઓ પોતાનામાં રહેલી વાશક્તિ અને બુદ્ધિનો ઉપગ કરવા માર્ગ શોધતા હતા તેવામાં તેમના માત-પિતા સ્વર્ગવાસ પામ્યાં અને તેથી તેમને સંસારની અસારતા અને અસ્થિરતા સમજાઈ ગઈ. સં. ૧૯૫૬ માં સ્થાનકવાસી સાધુઓના પ્રસંગમાં આવતાં તેમણે પિતાનો વૈરાગ્ય આ રસ્તે વા–સ્થાનકવાસી દીક્ષા અંગીકાર કરી. આ પછી સ્થાનકવાસી સાધુ અમીધિ તરીકે તેમણે મહારાષ્ટ્ર, ખાનદેશ, કર્ણાટક, માલવા, મધ્ય હિંદ વગેરે દેશમાં વિહાર કર્યો, ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોના ગ્રંથો તથા ભાષાઓને અભ્યાસ કર્યો અને અનેક સાધુ-સંત - તથા મહાત્માઓની સાથે જ્ઞાનચર્ચા કરી પૂરતો અનુભવ મેળવ્યો. સ્થાન

Page #45

Exa...DXXC.....).X.....)XX......)XX......)XXC...)XX.....X.X....)XXC......)XX.....)XX.....)XX......)XX......)XXC....)XX........ ...)XX......)XXC.....)XFG
Xx....XXX......SXX. X.XERCODXXanxx
MEMORRONMENT
प्रसिद्धवक्ता श्रीमद् अजितसागरसूरि.
......)Xx......Dxora...xxx......xx......SXEx...xxca.....xa 2x.............SXEX......XXKa.....
શ્રી મહોદય પ્રેસ–ભાવનગર.
XXCX
Exa..X
....DX C
XCX CXKan.DX (...X......DX (.....
.....) :(...
:....
X
X XC.....XXnxx..mXX.....X......)XX.....)

Page #46

સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા
કવાસી પંથમાં મૂર્તિપૂજન માનવામાં આવતું નથી તે વાત તેમને પોતાનાં જ્ઞાનપૂર્વક મળેલા અનુભવથી અનુચિત ભાસી. ઐતિહાસિક પ્રમાણોથી તેમને જણાયું કે બત્રીસ સુત્રોની જ શાસ્ત્રમર્યાદામાં ગંધી રહેવાની પદ્ધતિ ભ્રમમૂલક અને મૂર્તિપૂજાને ઈરાદાપૂર્વક ઉડાવવાને જ ઉત્પન્ન કરેલી છે. આ સંબંધી થતી શંકાઓનું સમાધાન શ્રી અમીત્રઋષિજીને સ્થાનકવાડ પંથમાં ન જ થયું. કેટલાકેએ તેમની શંકાઓના પ્રશ્નોને ઉડાવ્યા તો કેટલાકે એ મૌન સેવ્યું અથવા મિથ્યા શ્રદ્ધાશીલતામાં જ જીવન વિતાવવા જણાવ્યું; પણ સત્યશોધકને આથી સતિષ ન જ થાય. તેઓએ અધ્યાત્મજ્ઞાન-દિવાકર
ગનિક આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાથે પત્રવ્યવહાર શરૂ કર્યો અને તેમાં પોતાની શંકાઓ રજુ કરી. ઘણાખરા ખુલાસાઓ થઈ ગયા એટલે તેઓ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજીને જઈ મળ્યા અને તેમણે તેમની સાથે આચાર, ભઢ્યાભર્યો, સામાચારી, જીવદયા, પ્રાકૃત–સંસ્કૃત ભાષા, સૂત્રરચના તથા મૂર્તિની પ્રાચીનતા અને આવશ્યકતા વગેરે વગેરે સંબંધી પુષ્કળ ઉહાપોહ, ચર્ચા અને મિમાંસા કરી. છેવટે સંપૂર્ણ ખાત્રી થઈ કે સ્થાનકવાસી મત બહુ જ અર્વાચીન છે. સ્થાનકવાસીઓ પોતે પણ આડકતરી રીતે કે છુપી રીતે મૂર્તિના સઅસત્ સ્થાપના રૂપમાં માનનારા છતાં તેઓ અજ્ઞાન મનુષ્યોને મિથ્યા ભ્રમજાળમાં નાખી તેને અને પિતાના સાચા આત્મિક હિતને નાશ કરે છે. આમ અમીઋષિજીએ સંપૂર્ણ પરીક્ષા કરી સં. ૧૯૬૫ ની સાલમાં સ્થા. મતનો ત્યાગ કરી શ્રીમાન જૈનાચાર્ય બુદ્ધિસાગરજી મહારાજ પાસે વેતાંબર સંપ્રદાયમાં સંગીપણાની દીક્ષા અંગીકાર કરી. હવે તેઓ અહીં અજિતસાગરજીના નામથી ઓળખાવા લાગ્યા. જો કે તેઓએ આમ પોતાને મિથ્યા લાગવાથી સ્થા. મતનો ત્યાગ કર્યો, તો પણ તેઓ પરમત સહિષ્ણુ હોવાથી બીજા મતોની સાથે જેમ સમભાવ રાખતા હતા તેમ આ મત સાથે પણ સદા સમભાવ રાખ્યો છે. એમણે ઘણી વખત સ્થા. સાધુઓની સાથે રહી જાહેર ભાષણાદિ પ્રવૃત્તિઓ કરેલી હોવાથી આપણને સાબીત થાય છે કે તેઓને ભાગ્યે જ કોઈના તરફ તિરસ્કાર કે દ્વેષ પિતાના શાંત જીવનમાં જાગ્યો હોય. સૌની સાથે પ્રેમભાવથી વર્તન રાખવું ને સત્યપંથે ચાલવું એ તેમના જીવનનું ધ્યેય હતું.
શ્રી. અજિતસાગરજી મહારાજે હવે જ્ઞાનદિશામાં આગળ વધવા માંડ્યું. સંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષા પર સારો કાબૂ મેળવ્યો અને તે દ્વારા આગમને ફરી અવલોકયાં. ટીકાઓ, નિર્યુકિતઓ અને ભાગે તથા ચૂણિઓથી

Page #47

સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા
આગમનું ગૌરવ અવલોકયું. સ્થા. દક્ષામાં જે વચનશકિત અને ઓસપણાથી ભારે પ્રસિદ્ધિ અને સન્માન મેળવ્યું હતું તે વચનશકિત અને એસની સાથે આગમનું ગૌરવજ્ઞાન તથા ગુરુમહારાજ તરફથી નિરંતર મળતી રહેતી અધ્યાત્મજ્ઞાન વગેરેની સુંદર પ્રસાદી ભળતાં રહ્યાં, તથા તપથી કાયાને પણ તપાવવા માંડી. અઠ્ઠાઈ વગેરે તપે ઘણીવાર કર્યા. વળી ચોગવહનનું તપ કરી જ્ઞાન આરાધના કરી. પરિણામે સાણંદમાં તેમને પં. શ્રી વીરવિજયજી ગણીએ પંન્યાસ તથા ગણીપદ સમર્પણ કર્યા. ધનુષ્યના ટંકાર સમા બુલંદ અવાજે સતત દેશના દઈ લેક પર ઉપકાર કરતા પં. શ્રી અજિતસાગરજી ગણીએ સદા પરહિતમાં જ જીવન વિતાવ્યું છે. સંસ્કૃત અને ગુજરાતી ભાષામાં તેઓએ સુંદર લખ્યું છે, તેમણે પ્રાકૃત સંસ્કૃત ગ્રંથોનાં ભાષાંતરો પણ કર્યા છે. ભીમસેન ચરિત્ર, અજિતસેન ચરિત્ર, તરંગવતી કથા, (પદ્ય) ચંદ્રરાજ ચરિત્ર, સ્તુતિએ, શોભન સ્તુતિ ટીકા સાથે, ધર્મશર્માલ્યુદય, નેમિનિર્વાણ તિલકમંજરી, શાંતિનાથ ચરિત્ર વિગેરે મહાકાવ્યો ઉપર ટીકાઓ, શબ્દસિંધુ, (કોષ) બુદ્ધિપ્રભા વ્યાકરણ, સુભાષિત સાહિત્ય, બુદ્ધિસાગરસૂરિ ચરિત્ર, શ્રી કલ્પસૂત્ર સુખધિકા. આ તેમના સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા ગ્રંથે છે. તેમનું સંસ્કૃત સુંદર, લાલિત્યભર્યું અને સુગમ છે. વેદાંતરહસ્થ વિ. વેદાંતના પણ ગ્રંથ રચ્યા છે. તેમની લખેલી ગુજરાતી કવિતાઓ પુષ્કળ હોઈ, તે મધુર, ભાવનાભરી, સામયિક, સુલલિત અને હૃદયને આલાદક છે. સુપાસના ચરિત્ર તથા સુરસુંદરી ચરિત્ર અને કુમારપાલ ચરિત્ર વિગેરેનાં તેમનાં ભાષાંતરો પણ સરલ અને સુંદર છે. આમ આ પંન્યાસજીએ સાહિત્યના પ્રદેશમાં સારો ફાળો આપ્યો છે. આવી પ્રભાવિકતાની શકિત તથા તેવી બીજી પણ અનેક પ્રકારની યોગ્યતાને અંગે આચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીએ તેમને પ્રાંતીજ મુકામે સં. ૧૯૮૦ ની સાલમાં આચાર્યપદથી અલંકૃત કર્યા અને સાગરશાખાના સંઘાડાને ભાર તેમને સમર્પણ કર્યો. આ પછી તેઓ થોડાં વર્ષો જ હૈયાત રહ્યા છે, પણ તેટલામાં તેમણે લખવામાં તથા ઉપદેશ દેવામાં કચાશ રાખી નથી. ઉત્તમ પુરુષોના જીવનની એક ક્ષણ પણ આ દુનિયાને ઘણી કિંમતી છે, એ કોણ નથી જાણતું ? તેઓશ્રીએ ધાર્મિક, સામાજિક ઉન્નતિકારક વ્યાખ્યાને આપવા સાથે કેટલીક ધાર્મિક સંસ્થાઓને મદદ અપાવી પ્રાણવાન બનાવી છે. ગસાધનામાં પણ સારી પ્રવૃત્તિ હતી. ગુરૂ ભક્તિ પણ અજોડ હતી, એ તેમના ઉપદેશથી બંધાયેલાં શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીના ગુરૂ મંદિરો સાક્ષી

Page #48

સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા
૩૧
પૂરે છે. તેઓ આર્યસમાજી, સનાતન ધર્મ, ખ્રીસ્તિ, પારસી તથા મુસલમાનોના ધર્મ સ્થળામાં જઈ વ્યાખ્યાનો પણ આપતા હતા. તેમણે રાજા મહારાજાઓના પરિચયમાં આવી ન્હાના મોટા સ્ટેટમાં વ્યાખ્યાન આપી અહિંસા ધર્મનો પ્રચાર કરે છે, તેઓ સતત વિહાર કરતાં ચોમાસામાં અનુક્રમે અમદાવાદ, સુરત, મુંબઈ, પાટણ, રાધનપુર, વિજાપુર, સાણંદ, પ્રાંતીજ, વડાલી (ઇડર), પાલણપુર, મહેસાણા, ઉંઝા, પાલીતાણા, જામનગર, અમદાવાદ, પ્રાંતિજ, પેથાપુર, વિજાપુર, માણસા, વિજાપુર.. આ સ્થળામાં સ્થિર રહ્યા હતા. આમ સમુદાયના વડા બન્યા છતાં યે તેમનામાં મેટાઈનું અભિમાન ન હતું, તેઓ સદા બીજાને મહત્તામાં સ્થાપવાને જ રાજી હતા. આ જ કારણથી તેમણે ઉદાર દીલથી પોતાના ગુરૂભાઈ મુનિરાજ શ્રી ઋદ્ધિસાગરજી તથા મુનિરાજ શ્રી કીતિસાગરજીને, અને વિશાખાના મુનિરાજ શ્રી દુર્લભવિજયજી, વિમળશાખાના મુનિરાજ શ્રી રંગવિમલજી તથા આંચલગચ્છીય મુનિરાજ શ્રી દાનસાગરજીને ગણી તથા પન્યાસ પદવીઓ સમર્પણ કરી હતી. છેલ્લા ૧૯૮૫ ની સાલના ચોમાસામાં આસો શુદિ ૩ ના રોજ વિજાપુરમાં તેઓશ્રી સ્વર્ગસ્થ થયા. તેઓએ પિતાના આત્માનું કલ્યાણ સાધવા સાથે જગતનું કલ્યાણ થાય તેવો ઘણો જ પ્રયત્ન કર્યો છે જેથી આપણી વચ્ચે હૈયાત ન છતાં પણ અમર છે. આપણે પણ તેઓના જીવન પરથી ધડ લઈ તેમના માર્ગે આત્મકલ્યાણ તથા શાસન અને જગતનું હિત કરીએ એવી ભાવના સાથે આ સંક્ષિપ્ત જીવન આલેખન કરતાં વિરમનાર
માણસા (મહીકાંઠા ). આસે શુદિ ૩ ગુરૂજયંતી દિને.
તેમનો અંતેવાસી હેમેન્દ્રસાગર.

Page #49

०००००००००००००००००००००००००००००००००EXOOG००००००००००००७
श्रीसद्गुरुस्मरणम्
N०००००००००००००00000000०००००००००0000000००००००००00000000000000000000000००००००००००००00000०००००००००००००
(स्रग्धरावृत्तम् ) माध्यस्थ्यं यन्मनोऽब्जे स्थितमतिविलसत् सद्दयाभानुभासि, सद्विद्याकामिनी यं सुचिरमनुगता स्वेच्छया क्रीडति स्म । रागद्वेषादिवर्गः प्रशमनमगमच्छुद्धसत्त्वानुयोगाद्, विश्रान्तिस्थानमेष श्रमणगुणगणस्यैकमाराधनीयम् ॥ १॥ 2सौम्याकारो विनीतः स्फुरदधिकमतिधर्मतत्त्वप्रवीणः,
सोऽहेङ्कारैकलीनः श्रुतधरविदितः सत्यवादात्मनीनः । काव्यालङ्कारवेदी कलितनयगणः साध्यकर्मस्वधीनो, दिव्यानन्दानुरक्तः प्रमथितमदनः शुद्धभावेष्वदीनः ॥ २ ॥
श्रीमन्तः साधुवर्याः प्रथितगुणगणाः सेव्यपादारविन्दाः, [ श्लाघन्ते यत्प्रतापं परहितनिरतं नित्यशर्मप्रदानम् । सिद्धान्तोद्गीततत्त्वाऽद्वयगुणगुणितं लब्धसत्कर्मसिद्धि, तं वक्तारं प्रसिद्धं जलनिधिमजितं सूरिवर्ष स्मरन्तु ॥ ३ ॥
(मुनिहेमेन्द्रसागरः)
6०००००००००००000000००००००००००००000000००००००००0000000000000000000000००००००००००००0000000०००००००००००/
१ यस्येति शेषः । २ सोऽहमितिशब्दः योगवित्समाराधनीयः । ३ सत्यवादात्मभ्यो हितः, अथवा सत्यवादेन आत्महितः ।
०००००००००००.CEOX०००००००००००००००:08XO००००००००००००*

Page #50

VI 25
X
X
श्री महोदय प्रेस, भावनगर.
शास्त्रविशारद जैनाचार्य श्रीमद् अजितसागरसूरिजीना शिष्यरत्न मुनि श्री हेमेन्द्रसागरजी.
XI
25
x

Page #51

प्रस्तावना ।
“ सिद्धं सिद्धत्थाणं ठाणमणोवमसुहं उवगयाणं । कुसमयविसासणं सासणं जिणाणं भवजिणाणं ॥ १ ॥ "
( सन्मतिप्रकरणम् ) केषामविदितमेतच्छेमुषीमतां विद्वत्पुङ्गवानां श्रीशोभनमुनिविनिर्मिता जिनस्तुतिचतुर्विंशतिका शोभनस्तुत्यभिधेया स्तुतिप्रवरा सुजनचित्तचमत्कारिणी सहृदयहृदयहारिणी यमकादिविविधालङ्कारविभूषिता नैकधा छन्दः सन्दोहकरम्बिता काव्यमूर्द्धन्यतां बिभर्त्ति ।
अवचूरिकाकृदादिभिरस्याः स्तुतेः शोभनस्तुतिरिति व्यपदेशेन व्यवह्नतिर्व्यधायि, स्तुतिकारस्यास्य सम्पूर्णं जीवनाख्यानं नालभ्यत, यत्किञ्चनाऽवलम्बनमासाद्याऽत्र तद्दर्शयितव्यमिति नाऽसमञ्जसम्—
श्रीशोभनस्य ज्येष्ठबन्धुना कविकुलललामभूतेन धर्नपालेनाऽपरै
१ श्री शोभनस्य कविकुलावतंसस्य ज्यायान्बन्धुर्धनपालोऽपि कविताकामिनीमसाधारण्या भक्त्या सिषेवे । सोऽपि महाकविरभूत् । तत्र हेतुश्चायम्, भगवता हेमचन्द्राचार्येणापि तस्य श्लोकाः स्वकीये काव्यानुशासनग्रन्थे वचन श्लेषस्यो.दाहरणत्वेन संग्रहीताः । स व्युत्पत्तिशास्त्रविशारदोऽपि बभूव यतः श्रीमद्भिर्हेमचन्द्राचार्यैरभिधानचिन्तामणिकोषटीकायां " व्युत्पत्तिर्धनपालतः " एवंविध उल्लेखो विहितः । तेन बहवोऽसाधारणा ग्रन्था विरचिताः । तेषां विरचिता तिलकमञ्जरी, पाइयलच्छी नाममाला, ऋषभपञ्चाशिका, वीरस्तवः सावयविहिइत्यादि ग्रन्था उपलभ्यन्ते ।
2
नृपो ( श्रीवाक्पतिराजः ) भोजराजं कनीयांसं वनपालञ्च ज्येष्ठं सुतं मेने ।
,

Page #52

३४ ]
[ शोभनस्तुतेः
धनपालाय तद्विद्याचमत्कृतः स 'सिद्धसारस्वत' इति बिरुदं दत्तवान् । धनपालभोजयोमित्रभाव आसीत् । भोजराजस्य राज्यसत्ता समयस्तु वि. सं. सप्तषष्ट्युत्तरसहस्रमारभ्य ( १०६७ ) एकादशाधिकैकादशशत ( ११११ ) पर्यन्तमभूत् ।
श्रीशोभनमुनेरुपदेशतः संप्राप्त जैनधर्मो धनपालस्तिलकमञ्जरीमपरां कादम्बरीमिव रचितवान् । तद्वचनरचनाऽतीव माधुर्यमावहति ।
वचनं धनपालस्य, चन्दनं मलयस्य च । सरसं हृदि विन्यस्य, कोऽभून्नाम न निर्वृतः ॥ १ ॥ ( प्रबन्धचिन्तामणी )
वादिवेतालश्रीशान्तिसूरिभिस्तिलकमञ्जरी संशोधिता, टिप्पण्या च समलङ्कृता । महेन्द्रसूरिकवीन्द्र श्री शान्ति सूरि सुराचार्य प्रभृतीनां जैनाचार्याणां परिचितोऽभूद्धनपालः | श्रीऋषभदेवप्रासादस्तेन निर्मापितः, तत्प्रतिष्ठा श्रीशोभनमुनिना तद्गुरुणा महेन्द्रसूरिणा च विहिता । धनपालकविवरः सत्यपुरे ( साचोरपुरे ) केनचित्कारणेन कियत्समयं वसन् श्रीमहावीरस्वामिसेवापरायणः कालं व्यनयत् । आयुषो - न्तेऽसौ महेन्द्रसूरिसन्निधौ संलेखनां विधाय गृहस्थाश्रमी सन् स्वर्गभागभूत् ।
6
66
अयं धनपालपण्डितो ज्योर्विदप्यासीत् । तथा चोक्तं प्रबन्धचिन्तामणीअथ कस्मिन्नप्यवसरे नरेश्वरः ( भोज: ) सरस्वतीकण्ठाभरणप्रासादे व्रजन् सदा सर्वज्ञशासनप्रशंसापरं पण्डितं धनपालमालपत्- ' सर्वज्ञस्तावत्कदाचिदासीत् तद्दर्शने साम्प्रतं कचिज्ज्ञानातिशयोऽस्ति ' इत्यभिहिते अर्हत्कृते ऽर्हच्चूडामणिग्रन्थे ' विश्वत्रयस्य त्रिकालवस्तुविषयस्वरूपपरिज्ञानमयाऽपि विद्यते ' इति तेनोक्ते त्रिद्वारमण्डपे स्थितः कस्मिन् द्वारेऽस्माकं निर्गम: ' इति शास्त्रकलङ्कारोपणोद्यते नृपे 'बुद्धिमात्रा त्रयोदशी' इति पाठ सत्यापयता भूर्जपत्रे नृपप्रश्न निर्णयमालिख्य मृण्मयगोलके निधाय च छगलिकाधरस्य तं समर्प्य देव ! पादोऽवधार्यताम् इति नृपं प्राह तद्बुद्धिसंकटे निपतितं खं मन्यमान एतद् द्वारत्रयस्य मध्यात्किमपि निर्णीतं भविष्यति' इति विमृश्य सूत्र मृद्भिर्मण्डप पद्मशिलातलमपनीय तन्मार्गेण निर्गत्य तं गोलकं भित्त्वा तेष्वक्षरेषु तमेव निर्गमनिर्णयं वाचयंस्तत्कौतुकोत्तालचित्तः श्रीजिनशासनमेव प्रशशंस । तथाहि-
<
द्वाभ्यां यन्न हरिस्त्रिभिर्न च हरः सृष्टा न चैवाभिर्यन द्वादशभिर्गुहो न दशकद्वन्द्वेन लङ्कापतिः । यनेन्द्रो दशभिः शतैर्न जनता नेत्रैरसंख्यैरपि, तत्प्रज्ञानयनेन पश्यति बुधश्चैकेन वस्तु स्फुटम् ॥१॥ "

Page #53

[३५
प्रस्तावना।] श्चैतत्स्तुतिटीकाऽवतराणदिग्रन्थेषु तद्वंशादिनिर्देशो दर्शितः ।
अन्योऽपि कश्चन धनपालनामा कविरासीत् , तेनाऽपभ्रंशभाषायां — भवियसत्तकहा ' इति पुस्तकं विरचितम् । अयं धनपालोऽन्य एव यतः स धक्कडवणिम् जाती समुत्पेदे । 'धनसिरि मायेसर इति तस्य पितरावास्ताम् । अन्यच्च स दिगम्बरो बभूव इति प्रतिभाति, यतो योऽच्युतदेवलोकः श्वेताम्बरमते द्वादशः प्रकीर्तितः स एवानेन धनपालेन षोडशः प्रकीर्तितः।
तस्य ग्रन्थेषु 'भजिवि जेण दियंवरि । ' एवंविध उल्लेखो वर्तते । अन्यच्च भवियसत्तकहायां ये देशशब्दास्ते पाइयलच्छिनाममालायां नोपलभ्यन्ते । अतोऽयं धनपाल: कश्चिदन्य एव इति सिद्धम् ॥ पट्टणपुरवास्तव्येन पल्लिवालज्ञातीयेन धनपालेनं वि० सं. (१२६०) वत्सरे तिलकमञ्जरीसारः पद्यात्मको व्यलेखि, लक्ष्मीधरपण्डितेन वि० (१२८१) वत्सरेऽन्यस्तिलकमञ्जरीसारो द्वादशशतानुष्टुप् श्लोकैर्निर्मितः । अष्टादशशताब्द्यां श्रीपद्मसागरगणिना तिलकमञ्जरीवृत्तिर्विहिता । विंशतिशतान्यां पं. लावण्यविजयेन श्रीमद् अजितसागरसूरिणा च तवृत्तिर्निरमाथि । १ श्रीधनपालकृतटीकाऽवतरणश्लोकाश्चेमे --- आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेश
प्रकाशसांकाश्यनिवेशजन्मा। अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि
यो दानवर्षित्वविभूषितोऽपि ॥ १॥ शास्त्रेप्वधीती कुशलः कलासु,
बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः । तस्यात्मजन्मा समभून्महात्मा,
देवः स्वयम्भूरिव सर्वदेवः ॥२॥ अब्जायताक्षः समजायतास्य,
लाध्यस्तनूजो गुणलब्धपूजः। यः शोभनत्वं शुभवर्णभाजा,
न नाम नाम्ना वपुषाऽप्यधत्त ॥३॥ कातन्त्रचन्द्रोदिततन्त्रवेदी,
यो वुद्धबौद्धार्हततत्त्वतत्त्वः । साहित्यविद्यार्णवपारदर्शी, निदर्शनं काव्यकृतां बभूव ॥४॥

Page #54

[ शोभनस्तुतेः एतेन ज्ञायते च विक्रमनृपतेरेकादशशताब्द्यां श्रीशोभनमुनेरस्तित्वमासीत् । तस्य पितामहो देवर्षिनामा काश्यपगोत्रो वाडवान्वयविभूषको दानशौण्डो मध्यदेशवर्तिसांकाश्यनगरीवास्तव्योऽभूत् ।
तस्य च देवर्षेः सर्वशास्त्रनिपुणो लब्धसर्वकलाकौशल्यः कविप्रवरो भाषाशास्त्रसंप्राप्तस्वातन्त्र्यः सर्वदेवाऽभिधः सूनुरभूत् । ततो देवर्षिः सपरिवारः साङ्काश्यनगरमपहाय विद्वज्जनसन्मानदानैकवीरश्रीमन्मुञ्जराजसंरक्षितविशालायां निवासमकार्षीत् ।
तत्र सर्वदेवस्य सोमश्रीनामा भार्याऽतीवगुणनिधिभूतौ धनपालशोभननामानौ पुत्रौ सुन्दरीनामैकां सुताञ्च प्रासूत । यस्याश्च कृते
कौमार एव क्षतमारवीर्य__ श्चेष्टां चिकीर्षन्निव रिष्टनेमेः । यः सर्वसावद्यनिवृत्तिगुर्वी,
सत्यप्रतिज्ञो. विदधे प्रतिज्ञाम् ॥५॥ अभ्यस्थता धर्ममकारि येन,
जीवाऽभिघातः कलयाऽपि नैव । चित्रं चतुःसागरचक्रकाञ्चि
स्तथापि भूापि गुणस्वनेन ॥६॥ एतां यथामति विमृश्य निजाऽनुजस्य,
तस्योज्ज्वलां कृतिमलंकृतवान् स्ववृत्त्या । अभ्यर्थितो विदधता त्रिदिवप्रयाणं
तेनैव साम्प्रतकविर्धनपालनामा ॥७॥ १ मध्यदेशस्वरूपमभिधानचिन्तामणौ
हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्ये, यत् प्राग् विनशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच्च, मध्यदेशः स मध्यमः॥
(श्लोक-१७-का-४ ) २ उज्जयिनी स्याद्विशाला-ऽवन्ती पुष्पकरण्डिनी । का० ४ श्लो० ४२

Page #55

प्रस्तावना । ]
[ ३७
धनपालेन ' पाइयेलच्छी नाममाला' रचितास्ति । देवर्षिणा च राज्यशासनाङ्गप्रवृद्धौ धारायां गतेन राजवल्लभेन निजपाण्डित्यप्रकर्षाद्विपुलं धनमुपार्जितम् । पूर्वोपार्जितं सर्वं च तद्वित्तं पृथिव्यां तेन निधानीकृतम् । अथ सर्वदेवो विपुलपरिवारो निजाऽपत्यानि पाठयितुं सदोद्योगपरायणः स्वजीवनमनयत्, पितरि दिवं गते तन्निहितं धनमजानानः स संभ्रान्तमनाः सद्मनि सर्वत्र व्यलोकयत् । धनमलभमानश्चिन्तातुरोऽजनिष्ट सः । तदानीं धनपालशोभनौ तत्पुत्रौ चतुर्दशसु विद्यासु पारगामिनौ बभूवतुः सर्वदेवो धनपालश्वभौ मुञ्जभोजनृपयोरतीय माननीयौ जातौ सुखेन निर्वाहमाम् । तथाऽपि महादानत्वात् बहुपरिवारत्वाच्च सर्वदेवस्य विपुलतरवित्तापेक्षिणः धरानिहितधनलिप्सया तत्स्थानं च निश्चेतुमुत्कण्ठा समुद्भूता । तस्मिन्समये चान्द्रगच्छीय- आचार्यश्री महेन्द्रसूरिर्विहरन् क्रमेण धारायां समागमत् ।
,
स च ज्ञानप्रभावेण सर्वत्र नगर्यां प्रसिद्धो बभूव तद्वृत्तान्तं सर्वदेवेन श्रुतं ततः सर्वदेवो दिनत्रयं उपाश्रये महेन्द्रसूरिसन्निधौ start |
"
तथाविधं तं निरीक्षमाणः सूरिस्तत्कारणमपृच्छत्, तेनोक्तम्मत्पित्रा निधानीकृतधनस्थलं दर्शय, आचार्येण तत्प्रेयोवस्त्वभागप्रदानप्रतिज्ञया धनस्थानं तस्मै संदर्शितम् । चत्वारिंशल्लक्षमितसुवर्णटङ्कास्तेन निधानतो लब्धाः । जैनमुनयो निष्किञ्चना इति
१ विक्कमकालस्स गए, अउणत्तीसुत्तरे सहस्सम्मि । मालवन रिंद धाडिए, लूडिए मन्नखेडम्मि ॥ १ ॥
धारानयरी परि - ट्टिएण मग्गे ठिआए अणवजे । कजे कणिgबहिणीए 'सुंदरी' नाम धिजाए ॥ २ ॥
( पाइयलच्छीनाममाला ) पृ० ४५.

Page #56

३८]
[ शोभनस्तुतेः विस्मरन् सत्यसन्धः स विप्रो लब्धधनस्यार्धभागं सूरये प्रदातुं समुद्यतः, तथापि स आचार्यों तं ने स्वीचकार - सर्वदेवेन चिरं प्रार्थितोऽपि सूरिस्तदाग्रहं नाऽमन्यत, कथितञ्च यदि स्वप्रतिज्ञा सत्यापयितुं त्वमिच्छसि तर्हि पुत्रयोयोरेकं मे देहि । ततः सर्वदेवेन जैनदीक्षां स्वीका धनपालो ज्येष्ठसुतोऽवाचि, सोऽपि जैनमतविरोधित्त्वात् पितुर्वचनं नाऽमन्यत । पितुः सन्तोषाय तद्वचनं कनीयसा सूनुना शोभनेन स्वीकृतम् । महेन्द्रसरिणा स दीक्षितः कृतः।
केषुचित्प्रबन्धेषु शोभनमुनेगुरो मान्यन्यानि निर्दिष्टानि, तं केचिद्वर्धमानसूरिः केचिञ्च जिनेश्वरसूरिरिति संबोधयन्ति, वयं त्वत्र प्रभावकचरित्रादिजैनैतिहासिकग्रन्थानाश्रित्य महेन्द्रसूरिरित्यभिधानं अनुमन्यामहे, यतो धनपालेन स्वरचिततिलकमञ्जर्यां तदेव नाम स्मृतम् , महेन्द्रसूरिः प्रायः कामपि ग्रन्थरचनां कृतवानिति न ज्ञायते, तथा च प्रभावकचरित्रे जन्महायनादिप्रतीतिर्न लभ्यते । प्रभावशालीसूरिरयम् । उक्तञ्च
सूरिर्महेन्द्र एवैको-वैबुधाराधितक्रमः । यस्याऽमयोचितप्रौहिः, कविविस्मयकद्वचः ॥१॥
(तिलकमञ्जर्याम् श्लो० ३४ ) विद्वान् व्याख्यातृचूडामणिरसौ बभूव-- धराधवान् धर्मसुकर्मबोधत-श्चकार वश्यान् श्रुतधर्मवम॑नि । निवर्तयामास विकर्मसेवनान्-निजक्रमाऽभ्यर्णगतान् विधर्मिणः।१।
१ यतिने काञ्चनं दत्त्वा, ताम्बूलं ब्रह्मचारिणे । चोरेभ्योऽप्यभयं दत्त्वा, स दाता नरकं व्रजेत् ।।
पाराशरस्मृतिः अ. १ श्लो. ६०.

Page #57

प्रस्तावना । निवृत्ततर्षः परिवर्त्तमानः, सदात्मतत्त्वेषु विभासमानः।। महेन्द्रवत्सूरिरयं व्यराजत् , धर्माधिराज्यं नितरां दधानः ॥२॥ धर्मद्विषोऽन्ये कलुषाः कषाया-बबाधिरे तं न निजप्रभावात् । कियान् हि बाह्यो रिपुवर्ग ईशो-विकारदृष्ट्या समवेक्षितुं वै ॥३॥
प्रभावकचरित्रे महेन्द्रसूरिवृत्तान्तं प्रदर्शितम् । तत्र शोभनमुनिधनपालकौलकविधर्माणां विदुषामाख्यानं वर्णितम् । किन्तु अस्मिन् प्रबन्धे महेन्द्रसूरिवृत्तान्तं स्वल्पतरं लभ्यते । अतस्तजन्मजातिगुर्वादिसंबन्धः कश्चिदपि न प्रतीयते । - अथ धनपालः कनिष्ठभ्रातरं दीक्षितं विज्ञाय तस्मै सूरये भृशं
चुक्रोध, निजपित्रा विरोधं कुर्वत् स्वमित्रीभूतं युवराजं भोजराज विबोध्य द्वादशवर्षपर्यन्तं मालवदेशे मुनिविहारं न्यवारयत् । यदा
(१) भृगुकच्छ( भरुच )पुरवास्तव्यः सुरदेवब्राह्मणस्तत्पुत्रोऽयं बाल्यावस्थायामनभिज्ञो बभूव, कस्यचिद्योगिनो वितीर्णवरेण कवित्त्वशक्तिं प्राप्य शक्त्युपासकः सोऽभूत् ततो गृहवासं परित्यज्य पर्यटन् स शास्त्रविवादे बहून् विदुषो जयन् श्रीशान्तिसूरिणा महाकविधनपालेन च विजितस्ताभ्यां सह चिरं मित्रतामधात् ।
(२) महेन्द्रसूरिसमयः शिथिलाचारप्रधानोऽभूत् । तत्र श्रीमहेन्द्रसूरिश्रीवाचनाचार्यशोभनमुनी सुविहिताविति तयोराचारविहारादिभिर्ज्ञायते ।
३ महाकविधनपालेन वि. सं. ( १०२९) पाइअलच्छीनाममाला रचिता, तदानीं स षोडशहायनो विंशतिहायनो वाऽभवत् । स च जनमतावलम्बी नाऽभूत्, यतस्तस्यां नाममालायां जैनपारिभाषिकाः शब्दा न दृश्यन्ते, किन्तु संस्कृतसमदैशिकप्राकृतशब्दा निवेशिताः । __ पृष्ठे (१३) पादे ( १७१) “ तित्थाहिवई जिणो अरहा" इत्युल्लेखेन केचित्तं जेनं मन्यते तदनुचितं, यतस्तदुल्लेख: पश्चात्प्रक्षिप्तः संभाव्यते । किंवाऽर्हनिति जनप्रसिद्धत्त्वात्तदुल्लेखः स्वेनैव कृतो ज्ञायते । आद्यमङ्गले ब्रह्मणो नामस्मरणेन च जैनेतरः प्रतीयते ।
श्री वाक्पतिराज( मुञ्ज )स्य राज्यसमयस्तस्मिन्समयेऽभूत् । ततो भोजराजो युवराजपदारूढ आसीत् ।

Page #58

.]
४०
[ शोभनस्तुतेः
मालवदेशे साधुविहारनिषेधस्तदानीं महेन्द्रसूरि : शोभनमुनिश्च गुर्जरदेशेऽभूताम् । गुरुणा जैनसिद्धान्तं पाठयित्वा शोभनसुनये वाचनाचार्य पदवी प्रदत्ता, यः गुणाकरत्त्वात् सुरेन्द्रस्याऽपि स्तव - नयोऽभूत् । इत्थं प्रबंधकारो विज्ञापयति - तस्मिन् समये शोभनमुनिरतीय विद्वानासीत् ! सौभाग्यसागरसूरिः शोभनस्तुतेष्टीकां निर्मितवान् - सोऽपि प्रस्तौति
" शोभनः सर्वशास्त्रेषु, शोभनः स्तुत्यकीर्तिभाक् । विदुषां माननीयश्चाऽप्रमेयकविशक्तिभाक् ॥ १ ॥ ” शोभनमुनिं विद्वत्तमं विज्ञाय तद्गुरुस्तस्मै सूरिपदं समर्पितवान् ।
ततो मुनिदर्शन विरहादुपदेशाभावाच्च जैनशासनस्य लघुतां विदित्वा धारासंघेन श्री महेन्द्रसूरिरभ्यर्थितः, भगवन् ! मुनिविहार निषेधो दूरीकर्त्तव्यः । आचार्येण जैनशास्त्रनिष्णातः शोभनमुनिस्तत्र
गमनायाऽऽज्ञप्तः ।
धनपाल: प्रतिबोद्धव्यो जैनशासनोन्नतिश्व विधातव्येति कार्यद्वयचिकीर्षुणा तेन प्रागेव वाक्चातुर्यतश्चारित्रबलेन शासनप्रभावेण च तत्कार्यं साधितम् । ततो धनपालं विशुद्धं श्राद्धं विधाय मालवदेशे मुनिविहारं स प्रावर्त्तयत् । तेन धनपालेन समयोचितोक्त्या भोजराजो मृगयाव्यसनपराङ्मुखी कृतः । वैक्रमैकादशशताव्द्याश्वरमभागे विद्यमानोऽयं मुनिः कदा स्वर्गस्थोऽभूदिति विज्ञानसाधनं लब्धपूर्वं नासीत् । अतस्तदत्र न निश्चीयते । परन्त्वस्याः स्तुतेर्धनपालकृत टीकाया अवतरणतो ज्ञायते -
असौ स्तुतिकारो धनपालस्यानुजस्तेन मुनिना ज्येष्ठबन्धुं धनपालं परमार्हतं विधाय पश्चादणहिल्लपुरे शोभनस्तुतिर्निरमाथि । विद्यमाने
( १ ) पट्टणपुरे प्राय: स्थितिमन्तौ तदानीं श्रीभीमदेवस्य राज्याधिकारो बि० सं० ( १०७८ - ११२० ) अष्टसप्तत्युत्तरसहस्रमारभ्य विंशत्युत्तरैकादशशतपरिमितो बभूव ।

Page #59

प्रस्तावना | ]
[ ४१
च ज्येष्ठबन्धौ स मुनिः पवत्वमियाय । अस्य मुनेः स्तुतिनिर्माणं स्वर्गगमन गुर्जरदेश एवेति प्रतीयते ' शोभनसूरे: स्वर्गगमनविषये विविधप्रकारः प्रदर्शित: ' महेन्द्रसूरिप्रबन्धे चेत्थमुक्तम्
"
44
तदीयदृष्टिसन, तत्क्षणं शोभनो ज्वरात् । आससाद परं लोकं, संघस्याऽभाग्यतः कृती ॥ १ ॥ तासां जिनस्तुतीनां च सिद्धसारस्वतः कविः । टीकां चकार सौन्दर्य-स्नेहं चित्ते वहन् दृढम् ॥ २ ॥ " शोभन मुनिविरचिता ग्रन्थाः शोभनस्तुतिमन्तराऽन्येऽधुना न लभ्यन्ते, केनाऽपि ग्रन्थकारेणाऽन्ये तद्रचिता ग्रन्थाः सन्तीत्युल्लेखोऽपि तथाप्येतादृगसाधारणग्रन्थकर्त्तुरपराः कृतयः संभाव्यन्त एव । पुनर्जेनदर्शनेऽस्याः स्तुतेरनेकधा जैनपण्डितैष्ठीका विरचिताः अतिप्रसिद्धिवास्या इति वाचनाचार्यपदारूढस्य शोभनमुनेः कवित्वशक्तिरत्युञ्चतरा विद्यते, सम्यक्त्वसप्ततिटीकाकारश्रीमत्संघतिलकसूरिरण्येनं कविराजमुद्दिश्याऽधस्तनां स्तुतिं विहितवान्-
न कृतः
" बीओ सोहणनामा, जस्स कवित्तं विचित्तयं सुणिउं । कोहि न विलयहियएहिं पंडिएहिं सिरं धुणियं ॥ बहुपरियणपरियरिया, अखण्डपंडिच्चदप्पदुष्पिच्छा । सिरिभोयरायरायंगणस्स मुहमंडणं जाया ||
""
सम्यक्त्वसप्ततिटीका ( पत्रांक ७२ ) असौ स्तुतिर्निजगुरुणाऽपि संस्तुता श्रीप्रभावकचरित्रे श्लो. ३१९. " स प्राह न स्तुतिध्याना-आनेऽपश्यदहो ! गुरुः । तत्काव्यान्यथ हर्षेण, प्राशंसत्तं चमत्कृतः ॥ १ ॥ "
१ इतश्च शोभनः स्तुतिकरणध्यानादेकस्या गृहे त्रिर्गमनात्तस्या दृष्टिदोषामृतः । प्रान्ते निजभ्रातुः पार्श्वात् स्तुतीनां वृत्तिं कारयित्वाऽनशनात्सौधर्मं गतः । ( प्रबन्धचिन्तामणौ पृ० ४२ )

Page #60

४२]
[ शोभनस्तुतेः धनपालोऽपि स्वनिर्मितटीकायामेवं स्पष्टतया तद्विज्ञापयामास । भिक्षाटनं कुर्वताऽनेन मुनिनाऽपूर्वभाववाहिनी गम्भीरार्थगौरवान्विता विविधच्छन्दोऽलङ्कारादिसमन्विता पण्णवतिकाव्यमयी स्तुतिरियं व्यधायि, तर्हि तत्कृता अन्ये ग्रन्थाः कथं न भवेयुः ? अखिलानि पुस्तकनिधानानि दुःषमसमये नष्टप्रायाण्यभूवन् तत्र किमक्षयं भवेत् ? केवलं सिद्धान्ततत्त्वकोविदोऽयं नासीत् , महामुनिधर्मविराजितोऽप्यभवत् । धनपालः स्वयमेवोचे-रूपेण स्वाकृत्या सद्गुणैश्च स शोभन: समभूत् , नाम्नैव न । अस्य स्तुतिकारस्य ज्येष्ठ भ्रातृधनपालरचिततत्स्तुतिटीकाऽवतरण-तद्रचिततिलकमञ्जरीपीठिका-चन्द्रप्रभसूरिकृतप्रभावकचरित्रस्थश्रीमहेन्द्रसूरिप्रबन्ध--श्रीमेरुतुङ्गाचार्यविहितप्रबन्धचिन्तामणौ भोजभीमप्रबन्ध-श्रीहरिभद्रसूरिकृतसम्यक्त्वसप्तति-श्रीसंघतिलकसूरिरचितवृत्ति-श्रीविजयलक्ष्मीसूरिकृतोपदेशप्रासाद-श्रीजिनलाभसूरिरचितात्मप्रबोधादिग्रन्थानुसारेण मया यथोचितमिदं शोभनमुनिवृत्तं निवेदितम् । तलिंकार-न्याय-काव्यतीर्थोपाधिधारिणा श्रीहिमांशुविजयमनिराजेन गुर्जरप्रस्तावनायां तच्चरित्रं सम्यग विशदीकृतं, तेनाऽपि महाशयाः तुष्टिं लभेरन् । अस्मिन्विषये क्वचिन्मतभेदोऽप्यस्त्येव, वस्तुतस्तदकिश्चित्करम् । श्रीशोभनमुनेः पितरं सर्वदेवं गुणनिष्पन्नतया-उपनामतः, सोमश्रीभार्यायाः साम्यतश्चाऽन्ये ग्रन्थकाराः लक्ष्मीधर-सर्वधर-सोमचन्द्रनामतो निर्दिशन्ति धनपालस्तु निजपितरं ' सर्वदेव' इत्याख्यया ख्यापयति, मयाऽप्यतस्तन्नामनिर्देशो विहितः । श्रीधनपालः स्वरचिततिलकमञ्जयाँ श्रीमहेन्द्रसूरिं प्रशंसति-अतो दीक्षागुरुः स एवात्र निर्दिष्टः, केचिन्न वर्द्धमानसूरिं जिनेश्वरसूरिं च दीक्षागुरुं दर्शयन्ति । जैनग्रन्थकाराः दीक्षागुरुंविद्यागुरुं च तं निर्दिशन्ति । इत्थं मतभेदाः सन्ति यतो-वर्धमानसूरेः, महेन्द्रसूरेश्च समकालीनत्वं तत्र हेतुत्वेन गण्यते । परं तु दीक्षागुरुस्तु महेन्द्रसूरिरेव विद्यागुरुत्वेन श्रीवर्धमानसूरियदि संभाव्येत तहीषद्युक्तं स्यात् ।

Page #61

[ ४३
प्रस्तावना । ]
पित्रा वा तत्पूर्वजेन निधानीकृतं धनं दर्शितमिति विकल्पयन्ति केचन, यदि सांकाश्ये तद्धनं निहितं चेत्पूर्वजेन, तद्धारायां कथं संभाव्यते ? धारानगयाँ देवर्षिणैव गुप्तीकृतं संभाव्यते । अत्र च देवर्तिसम्बन्धस्तद्विषये प्रकाशितः । अतोऽन्ये मतभेदा नाऽत्र प्रदर्शिताः कारणशून्यत्त्वात् । इत्थं शोमनमुनिख्यातिं प्रदर्श्य तत्कृति स्वीमि -
अस्यां शोभनस्तुतौ श्रीमदृषभादिचतुर्विंशतिजिनानां स्तुतयः षण्णवतिश्लोकपरिमिताः । प्रत्येकजिनस्तुतौ चत्वारि काव्यानि तेषु प्रथम काव्येन यस्य जिनस्य स्तुतिस्तत्स्तवना, द्वितीयस्मिन् चतुर्विंशतिजिनानां स्तुतिः, तृतीयस्मिन्नागमस्तुतिः चतुर्थे च काव्ये शासनरक्षकदेवस्तवनम् । इमाश्चतुर्विंशतिजिनानां स्तुतयोऽष्टादशधा छन्दोभिर्निबद्धा: छन्दः शास्त्रनियमोपेताः सर्वसौन्दर्यानपेताः कविप्रवरस्य पाण्डित्यं प्रकाशयन्ति । अधिष्ठायकदेवीनामेव स्तुतिविहितेति न किन्त्वत्र श्रुतदेवताः षोडश विद्यादेव्यः अम्बिका - शान्तिदेवी ब्रह्मशान्तिकपर्दीयाश्व स्तुताः
शब्दालङ्कारेष्वनेकधा यमका योजिताः, अनुप्रासानां घटनाऽप्यु चतरा निवेशिता, विस्मयस्त्वेषः, प्रकृतशब्दानामुपयोगतः शब्दसौन्दसुगमत्वसम्पादने प्रयत्नो विहितः । अस्याः स्तुते गौरवत्त्वन्त्वदमेव लक्ष्यते यन्यायाचार्य - न्यायेविशारद श्री मद्यशोविजयोपाध्याय
(1) अहिगयजिणपढमथुई, बीआ सव्वाणतइयनाणस्स । वेयावच्चगराणं, उवओगत्थं चउत्थ थुई ॥ १ ॥ ( देववन्दनभाष्ये गाथा ० ५२ )
२ ) श्री यशोविजयमहामहोपाध्यायविनिर्मितेन्द्रस्तुतिरिति काचिदलौकिका कविजनमनोहारिणी कृतिः । शोभनमुनिकृतजिन स्तुतिचतुर्विंशतिकाया अनुकृतितया विदुषां समाजे प्रसिद्धच्छन्दोऽलङ्कारैः क्वचिच्छब्दार्थैरपि जिनस्तुति चतुर्विंशतिक्या अस्या कृतेः सादृश्यं दरिदृश्यते । अत एव विदुषां प्रमोदाय अस्य ग्रन्थः 'परिशिष्टे मूलकृतिः संगृहीता ।

Page #62

[ शोभनस्तुते (सदृशैः) पण्डितप्रवरैः शोभनस्तुतिमिमामनुसृत्य तथैवच्छन्दोऽलकारैः समलङ्कता (ऐन्द्रस्तुतिनामा) स्तुतिय॑धायि । यस्यां स्तुतौ शब्दतोऽर्थतश्च कचिद् साम्यं वरिवर्त्तते । प्रस्तुतस्तुतेरनन्तरं मेरुविजयगणिप्रभृतिजैनकविवरैरीदृशीः स्तुतीविधाय साहित्यवृद्धिरक्रियत । अस्मिन् विषयेऽधिकमुल्लेखमकृत्वा स्तुतिरियमवेक्षणीयेति विरम्यते । अस्याः स्तुते: सुबोधाय-आचार्यश्रीमद्अजितसागरसूरिविरचितसरलाख्या टीकाऽन्वयानुसारिणी मूलार्थानुवादश्च वाचकानामतीव. साहाय्यं व्रजिष्यतः।
सरलाख्यटीकाकर्तृणां कविकोविदानां जैनाचार्याणां श्रीमद्अजितसागरसूरिवर्याणां जीवनं तद्विरचितग्रन्थावलोकनेनैव लोके प्रसिद्धमेव ।
अस्याः सरलायाः संशोधनार्थ प्रो. रसिकलालात्मजमहाशयहीरालालकृतस्तुतिचतुर्विंशतिकाया भाषान्तरादीनामप्युद्वीक्षणं विहितम् । .. एतद्ग्रन्थसंशोधने च व्याकरणसाहित्यपारंगतेन श्रीमता वैकुण्ठरामात्मजेन भाइशङ्करशास्त्रिणा प्रभूतं साहाय्यं विहितम् , अतस्तयोरुपकृति न विस्मरामि ।
गच्छतः स्खलनं कापि, भवत्येव प्रमादतः। -- हसन्ति दुर्जनास्तत्र, समादधति सजनाः ॥ १ ॥
इति प्रार्थयिता ।
कार्तिक्यां पौर्णमास्यां बुधवासरे ) • वैक्रमाब्दे १९९१ मु० माणसापत्तने.
मुनिश्रीहेमेन्द्रसागरः।
इयं शोभनस्तुतिचतुर्विशतिका सर्वमतानुयायिसमता। अस्याः टीकाकर्ता श्रीमअजितसागरसूरिपुङ्गवेन तद्भावार्थमुद्धृत्य यथेष्टवृत्तैः काचिदभिनवा कृतिः विरचिता साऽपि स्वरचितस्तोत्ररत्नाकरग्रन्थे मुद्रिताऽस्ति,जिज्ञासुभिर्विलोकनीया तत्र।

Page #63

जैनाचार्यश्रीमदअजितसागरसूरिवृत्तान्तम् ।
प्रणम्य पद्मप्रभपद्मनाथं, संक्षेपतोऽहं कथयामि किश्चित् । गुरुप्रसादाद् गुरुजीवनस्य, शुभं चरित्रं गुणवृद्धिहेतुम् ॥१॥
विविधवैभवशालिनि चारुतर( चरोतर )देशे पेटलादपत्तनसनिधौ प्रधानतो वैश्यजनमण्डितोऽन्वर्थनामा नार( नरसमूह )इत्यभिधानं दधानो ग्रामः प्रसिद्धः समस्ति । यस्मिन्वीतरागधर्मोपासकाः कियन्तः स्वेष्टदेवता उपासते, यैर्धर्मसन्तानकराः कतिपयाऽर्भकाः सद्गुरुभ्यः समर्पिताः, दीक्षिताश्च ते धर्मोन्नतिं विदधति, एतस्मिश्च ग्रामे परमात्मिकधर्मनिष्ठो वैश्य( लेउआपाटीदार )कुलविभासकः (लल्लुभाइ) इत्याख्याख्यापकोऽभवत् , धर्मपत्नी च तस्य शीलवतीनां प्रशंसनीया (सोनबाई ) नामाऽऽसीत् , दम्पती चोभौ समानशुभशीलौ विनीतस्वभावौ प्रभुभक्तिपरायणौ शुद्धदेवगुरुभक्तिभाजावुदारमानसौ प्रेमाङ्कुरपोषको सततं बभूवतुः। यस्याः कुक्षौ शुभस्वप्नसूचितोऽयं गर्भत्वेन समवातरत् । वि. सं. द्विचत्वारिंशदधिकैकोनविंशतितमे हायने पोषशुक्लपञ्चम्यां सा बालमजीजनत् , द्वादशेऽह्नि पित्रा ( अंबालाल ) इत्यभिधानमकारि । क्रमेण बालशशाङ्क इव स वृद्धिमगमत् , प्रकृत्यैवासौ निजपितृगुणानुसारी शुभलक्षणसूचितो भविष्यद्भाग्योदयवशात् सामुद्रिकलक्षणैः कियद्भिरुपलक्षितोऽभूत् , आद्यवयस्येव तं वाग्मित्वं बुद्धिवेशद्यञ्चाशिश्रियताम् । अत एवासावचिराद् गुर्जरगिरां रहस्यमवेदीत् । स च वाक्चातुर्यबुद्धिप्रभावं

Page #64

४६
[अजितसागरसूरे:
सफलीकर्तुं व्यचिन्तयत् । तस्मिन्समये दैवनियोगात्तन्मातापितरौ पञ्चत्त्वं गतौ, भवस्वरूपमेतादृशमेव-- उत्पद्यते कर्मनिबद्धजन्तु-विलीयतेऽसौ किल कर्मयोगात् । सुखं च दुःखश्च चलस्वभावं, प्रकीर्तितं चक्रवदत्र लोके ॥१॥ संसारवासः खलु सारहीनो,-निःसारसेवा बहुदुःखखानिः । एकस्य दुःखस्य न यावदन्त-स्तावद् द्वितीयं निपतत्यकाण्डम् ।२।
इत्थं संसारस्थितिं परिभाव्य पटपञ्चाशदधिकैकोनविंशतितमे वैक्रमाव्दे स्थानकवासिसाधूनां समागमं प्राप्य विरक्तमनाः स तेपां सन्निधौ दीक्षामङ्गीकृतवान् । अमीऋपेति नामनिर्देशं जग्मिवान् । ततो गुरुभिः सह तेन महाराष्ट्र--खानदेश-कर्णाटक-मालव-मध्यहिन्दुस्तानप्रभृतिषु देशेषु विहारो व्यधायि, तत्रत्यजनाः प्रबोधिताश्च निजबुद्धिवैभवेन ।
अनेकधा धर्मशास्त्राणां विविधभाषाणां चाभ्यासस्तेन विहितः । ततोऽनेकविदुषां मुनीनां महात्मनाञ्च समागमं कुर्वाणः स सम्यम् ज्ञानाऽनुभवं प्रापत् । ततस्तस्य स्थानकवासिमुनीनां परिचयो जातस्तत्र मूर्तिपूजनं सर्वथा न्यषेधि, तच्च तस्मै निजज्ञानाऽनुभवानारोचत, शास्त्रोक्तैतिहासिकप्रमाणैश्च तेन विज्ञातम्-द्वात्रिंशत्सूत्रसूत्रितमेव माननीयं नान्यदितिमर्यादा भ्रमजनका तैर्मूर्तिपूजां खण्डयितुश्चाङ्गीकृताऽस्ति । तत्सम्बन्धिशङ्कासमाधानं तन्मतावलम्बिना तेन नाऽऽसादि । केचित्तन्मतानुयायिनस्तदीयशङ्काः श्रुत्वा हास्यास्पदीचक्रुः, केचित्तूष्णीं बभूवुः, अपरे च मिथ्या श्रद्धाशीलनत्वेनैव जीवनं निर्वाहयितुं उपदिदिशुः । तेन सत्यशोधकः स नातुष्यत् ।
___ ततस्तेन विजिज्ञासुना-अध्यात्मज्ञानदिवाकरयोगनिष्ठाचार्यश्रीमबुद्धिसागरसूरीश्वरैः साकं पत्रव्यवहारः प्रारभ्यत, क्रमेण च प्रभोत्तरसन्तानेन बहुधा शङ्कासमाधानमजनिष्ट, ततः स्वयमेव स.

Page #65

वृत्तान्तम् । ] समागत्य सूरीश्वरदर्शनमकार्षीत् , तैश्च साकं तेन भक्ष्याऽभक्ष्याचारसमाचारीजीवदया-प्राकृतसंस्कृतभाषा-सूत्ररचना-मूर्तिप्राचीनत्वावश्यकताप्रभृतीनां प्रभूता ऊहापोहा विहिताः, मीमांसाऽप्यकृत । ततो निश्चितं तेन-यत् स्थानकवासिमत आधुनिक एव, तेऽपि रूपान्तरेण गुप्ततया तत्सदृश (स्थापना) स्वरूपेण मूर्ति मन्यमाना अज्ञजनान् भ्रान्तान् कुर्वाणास्तेषां स्वस्य चात्मिकहितं नाशयन्ति । इत्थं तेन (अमिऋषि) मुनिना सुपरीक्षा विधाय पञ्चषष्ट्युत्तरैकोनविंशतितमे ( १९६५ ) वि. संवत्सरे गृहीतमतमनादत्य पूर्वोक्तसूरीश्वरपादान्ते श्वेताम्बरसाम्प्रदायिका संवेगिदीक्षा स्वीकृता । अजितसागर इत्यभिधया ख्यातिमभजदस्मिन् सम्प्रदाये, यद्यपि स्थानकवासिमतं वितथं विज्ञाय त्यक्तवान् तथाऽपि परमतसहिष्णुत्वात् सोऽन्यमतानिव तन्मतमपि समानभावेनाऽपश्यत् ।
बहुशस्तेन स्थानकवासिसाधुभिः समं प्रसिद्भभाषणादिप्रवृत्तयो विहिताः, अत एव निश्चीयते, तन्मनसि क्वचिदपि केनाऽपि सार्द्ध तिरस्कारो द्वेषबुद्धिश्च न प्रादुरभवत् । सर्वैः सह प्रमोदभावेन वर्तितव्यं सत्यवर्त्म न परित्याज्यमिति तज्जीवनस्य प्रधानताऽऽसीत् । अथ स मुनिराजः प्रत्यहं ज्ञानवृद्धि विधातुं प्रावतत, संस्कृतप्राकृतवाङ्मयतत्त्वानि सम्यक् ज्ञातवान् । तदन्वागमिकभावान पुनरवलोकितवान् । तत्तट्टीकानियुक्तिभाष्यचूर्णिकापर्यालोचनत आगमिकगौरवं तेन प्रत्यक्षीकृतम् । प्राथमिकवक्तृत्वशक्तिप्रभावेण सञ्जातप्रसिद्धिसन्मानं विशेषतः स्वागमज्ञानपूर्वकं निजगुरुसकाशात्प्रत्यहं संप्राप्ताध्यात्मज्ञानादिना व्यस्फुरत् । विज्ञानतपसा वपुरपि सविषयं कृशतामभजत् । अष्टाहिकादितपश्चर्या बहुशः परिचिता तेन, योगोद्वहनतप आराध्य ज्ञानञ्चाराधितम् । ततः सानन्दनगरे तस्मै महोत्सवपूर्वकं पन्यासश्रीमद्वीरविजयेन पन्यासपदं गणिपदं च प्रदत्तम् । मेघगम्भीरनादेन सततं देशनाप्रदानेन लोकोपकारकारिणा प० श्रीमद् अजितसागरगणिना

Page #66

४८
[ अजितसागरसूरेः जीवनं परहितायैव व्ययितम् । संस्कृत-प्राकृतभाषायां तेन बहवो लेखाः प्रादुष्कृताः, संस्कृत-प्राकृतग्रन्थार्थाः देशभाषया प्रकटीकृताश्च । तद्विरचितग्रन्थाश्चेमे भीमसेनचरित्रं, अजितसेनचरित्रं, तरङ्गवतीकथा (पद्यात्मका) चन्द्रराजचरित्रं, स्तुतयः, श्रीशोभनस्तुतेष्टीका, धर्मशाऽभ्युदय-नेमिनिर्वाण-तिलकमञ्जरी-शान्तिनाथचरित्रादिमहाकाव्यानां टीकाः, शब्दसिन्धुः. बुद्धिप्रभाव्याकरणं, सुभाषितसाहित्यं, बुद्धिसागरसूरिचरित्रं, श्रीकल्पसूत्रसुखबोधिका चेति संस्कृतगिरा गुम्फिताः सन्ति । कृतिश्चैषां मनोहारिणी सुगमा रसमयी च । वेदान्ततत्त्वञ्च तेन ग्रन्थद्वाराव्यक्तीकृतम् । वेदान्तरहस्यं च काव्यप्रबन्धेन गुर्जरगिरा बहुधा विशदीकृत्य प्रकाशितम्। तच्च समयोचितभावमयं हृल्लासकं जनानानन्दयति । सुपार्श्वनाथचरित्रसुरसुन्दरी-कुमारपालचरित्रादीनां भाषान्तराणि तद्रचितानि वर्तन्ते । इत्थं तेन मुनिना साहित्यप्रमुखप्रवृद्धिर्विशेषतो विहिता ।
तेषामीहशी शक्तिमनेकधाऽपरयोग्यतां च निरीक्ष्य तस्मै योगनिष्ठाध्यात्मज्ञानदिवाकरश्रीमदाचार्यबुद्धिसागरसूरिभिः (प्रांतिज) पत्तनेअशित्युत्तरैकोनविंशतितमेऽब्दे आचार्यपदं प्रदत्तं सागरसंघाटकस्यधूश्च समर्पिता। ततोऽसौ कियत्कालं सूरिपदं व्यभूषयत् , तदन्तरेऽपि ग्रन्थविलेखने देशनादाने च तेन सर्वथा समयो व्ययितः । महास्मनां क्षणोऽपि जगजनानाममूल्य इति को न विजानाति ? । धार्मिकसामाजिकोन्नतिकारकप्रवचनप्रदानेन सह कानिचिद्धार्मिकक्षेत्राणि गुरुकुलविद्यानिकेतनानि च साहाय्यदानद्वारासजीवनानि विहितवान् सः। अभ्यस्तयोगविद्यः स गुरुभक्तिमेव मुख्यतोऽमन्यत । इति तदुपदेशेन निर्मापितानि श्रीमद्बुद्धिसागरसूरीश्वरस्य गुरुमन्दिराणि सूचयन्ति । आर्यसमाजिसनातनधर्मिखिस्तिपारसिकयवनानां धर्मस्थानेषु गत्त्वा स्वयं व्याख्यानानि धर्मप्रवृत्तयेऽदात् । तेन च नरेशाननेकधा प्रबोधयता राज्यस्थानेषु सदुपदेशेनाहिंसाधर्मः

Page #67

वृत्तान्तम् ।] प्रतिष्ठितः । सततं विहारप्रियः स सूरिः क्रमेण श्रीनगर ( अमदावाद)-सुरत-मुम्बापुरी-पट्टण-राजधन्यपुर (राधनपुर) विजयपुर (विजापुर) सानन्द-प्रान्तिक (प्रांतिज) वटपल्ली (वडाली) प्रल्हादनपुर-महेशान-उमापुर ( उंझा) पादलिप्त (पालीताणा)-यामनगरअमदावाद-प्रांतिज--पेथापुर-विजापुर-महानसादिपत्तनेषु--चातुमासीः कृतवान् । इत्थं स महानपि समाजकार्याणि धर्मबुद्धया साधयन् महत्त्वमानं मनसाऽपि नाऽचिन्तयत् , अन्यान् प्रभावशालिनो विधातुं सदैव स प्रमुदितोऽभूत् । अतस्तेन सतीर्थ्याभ्यां मुनिश्रीऋद्धिसागरमुनिश्रीकीर्तिसागराभ्यां मुनिश्रीदुर्लभविजय-मुनिश्रीरङ्गविमल-अ. ञ्चलगच्छीयमुनिश्रीदानसागरेभ्यो गणिपदं पन्न्यासपदश्च व्यतीर्यत ।
ततः पञ्चाशीत्युत्तरैकोनविंशतितमे वैक्रमसंवत्सरे चाश्विनशुक्लतृतीयायां स्वर्गस्थोऽभूत् । येनात्मकल्याणं साधयता जगदुद्धारायाऽनल्पः परिश्रमः सेवितः, यतोऽधुना सोऽसन्नपि विद्यमानतां भजति। अस्माभिरपि तज्जीवनपरिचयेन निजात्मकल्याणं शासनजगद्वितं च यथास्यात्तथा यतितव्यमितिभावनया तत्संक्षिप्तजीवनं पूर्णयन्विरमति।
( माणसा) कार्तिकशुक्ल- 1 पञ्चम्याम् सं. १९९१ ।
तत्पादपङ्कजालिमुनिहेमेन्द्रसागरोऽन्तेवासी

Page #68

परिशिष्टम्
कविकुलावतंसपण्डितशिरोमणिमहाकविधनपाल विरचित
तिलकमञ्जरीपीठिका.
स वः पातु जिनः कृत्स्न-मीक्षते यः प्रतिक्षणम् । रूपैरनन्तैरेकैक-जन्तोर्व्याप्तं जगत्त्रयम्
प्राज्यप्रभावः प्रभवो - धर्मस्यास्तरजस्तमाः । ददतां निवृतात्मान -- आद्योऽन्येऽपि मुदं जिना:
॥ १ ॥
॥ २ ॥
१ विक्रमार्कैकोनाशीत्यधिके कोनविंशतितमे वत्सरे आचार्य श्रीमदजितसागरसूरिविरचिततिलकमञ्जरीप्रकाशिकाव्यटीकायाः प्रारम्भपद्यान्यत्र लिख्यन्ते ।
बभूव योss प्रथमो नरेशो - योऽभून्मुनीनांप्रथमो वरेण्यः । यस्तीर्थनाथः प्रथमो व्यराज - त्तमादिनाथं प्रथमं स्तुवेऽहम् ॥ १ ॥ श्री शान्तिनाथं भुवि वैश्वसेनं, प्रशस्तशान्तिप्रदमर्जुनच्छविम् । शशाङ्कलक्ष्माङ्कितभूघनं विभुं स्मरामि नित्यं विनयाश्चितोऽहम् ॥ २ ॥ विनिर्जिताक्षं गतपक्षपातं, लक्ष्यीकृताऽशेष परोक्षवादम् । विवक्षितार्थप्रदमाश्रितानां, श्रीनेमितीर्थाधिपमानमामि विभ्राजमानं फणिराट्फणाभिः प्रदीप्तरत्नावलिभिर्नितान्तम् । सन्मज्जनाम्बुस्पृशतो निरामयै - रुपास्यमानं प्रभुपार्श्वमीडे विजित्य मानाद्यरिवर्गमुद्धतं, निवृत्तिभाजं त्रिशलात्मजातम् । सिद्धार्थसूनुं प्रणमामि भूयो - विज्ञातनिः शेषजगत्प्रभावम्
॥ ३ ॥
॥ ४ ॥
114 11

Page #69

पीठिका.
दिशतु विरतिलाभानन्तरं पार्श्वसर्पन्नमिविनमिकृपाणोत्सङ्गदृश्याङ्गलक्ष्मीः । त्रिजगदपगतापत्कर्त्तुमात्ताऽन्यरूपद्वय इव भर्गवान् वः सम्पदं नाभिसूनुः
ध्वानेनामृतवर्षिणा श्रवणयोरायोजनं भ्राम्यता, भिन्दाना युगपद्विभिन्नविषयं मोहं हृदि प्राणिनाम् । आधे धर्मकथाविधौ जिनपतेराद्यस्य वाणी नृणां, वृन्दैरुद्यदपूर्व विस्मयर सैराकर्णिता पातु वः
अव्याज्जगन्ति पुरुषोत्तमनाभिसूतेदेवस्य वक्त्रकमलोदरमावसन्त्याः । धौतेवदन्तकिरणप्रकरेण मूर्त्ति -
देव्या गिरामधिपतेः शरदिन्दुगौरी
HAADA
रक्षन्तु स्खलितोपसर्गगलितप्रौढप्रतिज्ञाविधौ, याति स्वाश्रयमर्जितांहसि सुरे निःश्वस्य सञ्चारिताः ।
·
कवीशधनपालेन कृता तिलकमञ्जरी ।
प्रकाशिकाख्यां तट्टीकां कुर्वे सबोधहेतवे ॥ ९ ॥
वाग्देवता कल्पितपद्मविष्टरा, निवर्त्तिताऽज्ञानतमोविताना । कराम्बुजस्थस्फटिकाक्षमाला, विचिन्तनीयाऽस्ति सुचिन्तितप्रदा ॥ ६ ॥ गुरुं गुणज्ञं सुधियां सुसंमतं, तत्त्वार्थरत्नाकरमात्मनिष्ठम् । बुद्धिप्रभाभास्वदशेषतत्त्वं, नमामि सूरीश्वरबुद्धिसागरम् निर्मिता ग्रन्थततिर्विभास्वरा, दीपा यमाना वरिवर्ति लोके । महाकवीशाः स्मृतिगोचरास्ते, भवन्तु लोकोपकृतौ परायणाः ॥ ८ ॥
१ भगो ज्ञानादिसम्पत्तिरस्त्यस्येति भगवान् - तथा च-
भगोऽर्कज्ञानमाहात्म्य - यशोवैराग्यमुक्तिषु । रूपवीर्यप्रयत्नेच्छा-श्रीधर्मैश्वर्ययोनिषु
तत्र योन्यर्कभिन्नार्थोऽत्र भगशब्दो ग्राह्यः ।
॥ ३ ॥
॥ ४ ॥
५१.
॥ ५॥
110 11
॥१॥

Page #70

५२
,
आजानुक्षितिमध्यमनवपुषश्चक्राभिघातव्यथामूर्च्छान्ते करुणाभराचितपुटा वीरस्य वो दृष्टयः प्रबन्धानामनध्यायः, सा वाग् जयति शुद्धया ! यया प्रतिपदेवेन्दुः कविः क्षीणोऽपि जीवेति वन्द्यास्ते कवयः काव्य- परमार्थविशारदाः । विचारयन्ति ये दोषान् गुणांश्च गतमत्सराः वार्योऽनार्यः स निर्दोषे, यः काव्याऽध्वनि सर्पतम् । अग्रगामितया कुर्वन्, विघ्नमायाति सर्पतम्
तिलकमञ्जरी
स्वादुतां मधुना नीताः, पशूनामपि मानसम् । मदयन्ति न यद्वाचः, किं तेऽपि कवयो भुवि
॥ ६॥
।। ७ ।।
.11 2 11
शेषे सेवाविशेषं ये, न जानन्ति द्विजिह्वतः । यान्तो हीनकुलाः किं ते, न लज्जन्ते मनीषिणाम् ॥ १० ॥
11 8 11
" 6
6
,
"
व्याख्या -- शेष इति ' ये हीनकुला: ' - दुर्जनाः, ' शेषे स्वस्मादतिरिक्ते सेवाविशेषं ' सेवाविधि, यद्वा शेषे से-शकार - षकार - सकारविषयकं भेदं द्विजिह्वत: ' रसनाद्वयात्, न जानन्ति न विदन्ति, ' ते ' अकुलीनाः '' मनीषिणां पण्डितानां, मध्यमिति गम्यम् । 6 यान्तः व्रजन्तः किं न लज्जन्ते - अर्थात् लज्जां प्राप्नुवन्त्येव अहिपक्षे - ' अहीनकुलाः ' अहीनां सर्पाणां, इनानां स्वामिनां कुलमन्वयो येषां ते अहीनवंशोद्भवाः 'ये' भुजङ्गमाः द्विजिह्नत्वे सति ' शेषे ' शेषनागे सेवेत्यादिपूर्ववद् ॥ १० ॥ अधुना कविगुणं दर्शयति
॥ ११ ॥
१ विशिष्टामी - श्रियं राति - भव्यजनेभ्यो ददाति स वीरः । उक्तवविदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तश्च तस्माद्वीर इति स्मृतः
॥ १ ॥
२ जीवो - बृहस्पतिरिवाचरति । ३ गच्छताम् । ४ भुजङ्गताम् ।

Page #71

पीठिका.
व्याख्या-' यद्वाचः' येषां गिरः, ‘मधुना' मधुरत्वेन, 'स्वादुतां' स्वादुत्त्वं 'नीताः' प्राप्ताः ‘पशूनामपि' दिवौकसामपि, 'मानसं' चित्तं, 'न मदयन्ति' न मोदयन्ति, 'तेऽपि' तथाविधा अपि, ' भुवि ' क्षितौ । किं कवयः' अर्थात् कवयो न भवन्ति । पक्षे-यन्नादाः, चैत्रेण स्वादुतां-स्वादुभावं गताः पशूनां-तिरश्चामपि मानसं न रञ्जयन्ति ते पिकवयः-कोकिलपक्षिणः किम् ॥ ११ ॥ संप्रति काव्यं समीक्षमाण आह
काव्यं तदपि किं वाच्य-माश्चि न करोति यत् । श्रुतमात्रममित्राणां, वक्त्राणि च शिरांसि च ॥ १२ ॥ उत्पतन्त्यजवद् व्योम्नि, केचित्प्राप्तपदत्रयाः। विशन्यन्ये प्रबन्धेऽपि, लब्धेबलिरिव क्षितिम् ॥ १३ ॥
व्याख्या- केचित् ' कवयः प्राप्तं पदत्रयं स्त्याद्यन्तं यैस्ते तथाभूता; प्रमाणभूतं चरणत्रयं प्राप्य विष्णुवत्, व्योम्नि-अम्बरे, उत्पतन्ति प्राप्नुवन्ति । अन्ये ऽपरे विबुधाः प्रबन्धे लब्धेऽपि, बलिरिव क्षिति, विशन्ति-बुद्धिरहितत्त्वात् । दुर्जनदशां दर्शयति
काश्मनेव श्यामेन, मुखेनाधोमुखे क्षणः । काव्यहेम्नो गुणान् वक्ति, कलाद इव दुर्जनः॥ १४॥
१ पश्यतीति ( सर्वमविशेषेण-दृशे: कुप्रत्ययः ) पशुः ।
मृगादौ प्राणिनि प्रमथे, प्राणिमात्रे शिवात्मनि । यज्ञीयोदुम्बरे छागे, अजेऽपि पशुयज्ञके ॥१॥ शैवागमप्रसिद्धात्म-न्यग्नौ च चित्रपादपे । . पशुर्मासादिकेऽज्ञाने, पशुहव्यर्थमव्ययम् ॥२॥
इति शब्दासन्धुः । २ वक्त्रविशेषणे-न विद्यते वाग् येषु तानि, अवाञ्चि-वचनरहितानि ।
शिरोविशेषणे-अवाञ्चीति-अव-अधःअञ्चन्ति- अधोगतानि । ३ कषपट्टेनेव ४ पश्यतोहरः ।

Page #72

५४
तिलकमजरीअमनोहरं गद्यं निर्दिशति--
अखण्डदण्डकारण्य-भाजः प्रचुरवर्णकात् । व्याघ्रादिव भयाघ्रातो-गद्याद् व्यावर्त्तते जनः ।। १५ ॥ वर्णयुक्ति दधानाऽपि-स्निग्धाञ्जनमनोहराम् । । नातिश्लेषघना श्लाघां, कृतिलिपिरिवाश्नुते ॥ १६ ॥ अश्रान्तगद्यसन्ताना, श्रोतृणां निर्विदे कथा । जहाति पद्यप्रचुरा, चम्पूरपि कथारसम् ॥ १७ ॥ सत्कथारसवन्ध्येषु, निबन्धेषु नियोजिताः । नीचेष्विव भवन्त्यर्थाः, प्रायो वैरैस्य हेतवः ॥ १८ ।। नमो जगन्नमस्याय, मुनीन्द्रायेन्द्रभूतये यः प्राप्य त्रिपदी वाचा, विश्वं विष्णुरिवानशे ॥ १९ ॥ प्रस्तावनादिपुरुषौ, रघुकौरववंशयोः । वन्दे वाल्मीकिकानीनौ, सूर्याचन्द्रमसाविव ॥ २० ॥ सत्यं बृहत्कथाम्भोधे-विन्दुमादाय संस्कृताः । तेनेतरकथाः कन्थाः, प्रतिभान्ति तदग्रतः ॥ २१ ॥ जितं प्रवरसेनेन, रामेणेव महात्मना । तरत्युपरि यत्कीर्तिः, सेतुर्वाङ्मयवारिधेः ॥२२॥ प्रसन्नगम्भीरपथा, रथाङ्गमिथुनाश्रया। पुण्या पुनाति गङ्गेव, गां तरङ्गवती कथा ॥२३॥
१ दण्डकः छन्दो-विशेषः पक्षे दण्डकनामाऽरण्यम् । २ वर्णाः कादयः, पीतादयश्च । ३ स्निग्धामिति भिन्नं पदं रसयुक्तां, स्निग्धेनाञ्जनेन मनोहराम् । ४ उद्वेगाय । ५ विरसत्त्वं, विद्वेषस्येति पृथक्पदम् । ६ जीर्णवसनखण्डानि ।
७ पादलिप्ताचार्यनिर्मितयं तरङ्गवती कथा विद्यते । यतः-निर्वाणकलिका काल-ज्ञानप्रश्नप्रकाशकः । तरङ्गवतीत्याद्युल्लेखात् ।
विद्यमानसमयोऽस्य सूरेर्विक्रमसंवत्षषष्ट्यधिकशतद्वयप्रमितः, दीक्षासमयष

Page #73

पीठिका.
प्राकृतेषु प्रबन्धेषु, रसनिष्यन्दिभिः पदैः ।
राजन्ते जीवदेवस्य, वाचः पल्लविता इव ॥ २४ ॥ म्लायन्ति सकैलाः कालि-दासेनासन्नवत्तिना। गिरः कवीनां दीपेन, मालतीकलिका इव ॥ २५ ॥ केवलोऽपि स्फुरन् बाणः, करोति विमदान कवीन् । किं पुन: क्लप्पसन्धान-पुलिन्ध्रकृतसन्निधिः ॥२६॥
व्याख्याः --केवलोऽपि बाण:-बाणकविः, पक्षे सायकः, कवीन्काव्य-कर्तन् , पक्षे कस्य-वारिणो वयः-हंसादयस्तान , विमदान्मदरहितान् करोति, किं पुनः क्लसं-कृतं सन्धानं-कादम्बर्या उत्तरार्धनिर्मितिरूपं येन स चासौ पुलिन्ध्रो बाणसूनुस्ततः सन्निधिः सामीप्यं यस्य सः । पक्षे क्लप्तं-सन्धानं करयोजनादिकं येन स चासौ पुलिन्ध्रो भिल्लस्तत्कृतं सन्निधानं यस्य सः ॥ २६ ॥
तृतीयशताव्द्याः समीपवत्ती, अष्टहायनो दीक्षितः । निजगुरुणाऽऽर्यनागहस्तिना पट्टधरं विदित्वा दशहायनाय तस्मै सूरिपदं प्रादायि, फुल्लश्रेष्टिनामाऽस्य पिता, माता च प्रतिमाभिधा, बैरोट्यादेवीप्रसादतः स जात इति मातापितृभ्यां नागेन्द्रनामाचक्रे । अवन्त्यधिपतिविजयब्रह्मनृपतिसमयेऽस्य जन्म संभाव्यते । पादलिप्तेत्यभिधानं कारणवशाद्गुरुणा प्रकल्पितम् , आदिमाऽवस्थाऽनेन मथुरायां पाटलीपुत्रे च व्ययिता, शेषसमयो मानखेटप्रतिष्ठानपुरयोर्व्ययित्वा सौराष्ट्रदेशे विहरन् समाप्तितोऽनेन । पाटलीपुत्राधिपतिर्मुण्डराजः प्रतिष्ठानपुरेशः सातवाहनः मानखेटपति कृष्णराजादयश्चैते भूपतयश्चारित्रविद्वत्ताभ्यां तद्भक्ताः सञ्जाताः । स च शङ्करबृहस्पतिपाञ्चलादिविद्वद्भिर्वि
वादे विजय
१ जीवदेवसूरिविक्रमादित्यसमकालीनो मन्त्रतन्त्रादिविद्या सिद्धः प्राप्तसिद्धिरद्धतप्रभावशाली चासीत् , प्रबन्धकारास्तु विक्रमसमकालीनोऽयमितिज्ञापयन्ति तथाऽपि पञ्चमशताब्द्यामसौ विद्यमान इति प्रतीयते । प्राकृतग्रन्था बहुधा तन्निमिता: प्रतीयन्ते।
२ समस्ताः कलेन-मधुरेण व्यक्तेन च ध्वनिना सहिताः ।

Page #74

माघेन विनितोत्साहा - नोत्सहन्ते पदक्रमे । स्मरन्ति भारवेरेव, कवयः कपयो यथा
कादम्बरीसहोदर्या, सुधया बुधे हृदि । हर्षोख्यायिकया ख्याति, बाणोब्धिरिव लब्धवान् ॥ २७ ॥
निरोद्धुं पार्यते केन, समेरादित्यजन्मनः । प्रशमस्य वशीभूतं, समरादि त्यजन्मनः
॥ २८ ॥
व्याख्यार्थः - माघेन - माघकविना, पक्षे माघमासा, विनित उत्साहो येषां ते तथाभूताः कवयः कपय इव पदक्रमे - काव्यरचनायां, पक्षे चरणानां विन्यासे, नोत्सहन्ते उत्साहं न कुर्वन्ति, अपि च भारवेः--भारविकवेः, पक्षे सूर्यस्य, भाः - किरणानेव स्मरन्ति ||२८||
॥ २९ ॥
व्याख्यार्थः- समरादित्यात् - समरादित्यनृपकथानकात् जन्मप्रादुर्भावो यस्य तथाभूतस्य प्रशमस्य- शान्तेर्वशीभूतं, समरादि- युद्धादि त्यजत् परिहरत् मनचेतो निरोद्धुं वशीकत्तुं केन पार्यते - शक्यते !
स्पष्टभावरसा चित्रैः, पदन्यासैः प्रवर्त्तिता । नाटकेषु नदस्त्रीव, भारती भवभूतिना
तिलकमअरी
॥ ३० ॥
दृष्ट्वा वाक्पतिराजस्य, शक्ति गौडवधोद्धुराम् । बुद्धिः साध्वसरुद्धेव, वाचं न प्रतिपद्यते ॥ ३१ ॥
भद्रकीर्ते भ्रमत्याशाः कीर्त्तिस्तारागणाध्वनः । प्रभा ताराधिपस्येव, श्वेताम्बर शिरोमणेः
"
॥ ३२ ॥
१ माधुर्यादिना स्वोपज्ञकादम्बरी कथातुल्यया, पक्षे कादम्बर्या-मदिरायाः सहोदर्या । २ विबुधानां पण्डितानां देवानाश्चेदं तस्मिन् । ३ वन्नाम्ना आख्यायिकयाप्रमोदाख्यया च । ४ चतुश्चत्वारिंशदधिकचतुर्दशशतग्रन्थकर्तृश्रीहरिभद्रसूरिरचिता समरादित्यकथा प्राकृताऽधुना मुद्रिता लभ्यते ।
५ बप्पभट्टिराचार्यः पञ्च देशनिवासी । बप्पिस्तत्पिता, तम्माता च भट्टिनाग्नी,

Page #75

पीठिका..
समाधिगुणशालिन्यः, प्रसन्नपरिपक्त्रिमाः । यायावरकवेर्वाचो-मुनीनामिव वृत्तयः ॥ ३३ ॥ सूरिर्महेद्र एवैको-वैबुधाराधितक्रमः । यस्याऽमोचितप्रौढि, कविविस्मयकृद्वचः ॥ ३४ ॥ समदान्धकविध्वंसी, रुद्रः कैर्नाऽभिनन्द्यते । सुश्लिष्टा ललिता यस्य, कथा त्रैलोक्यसुन्दरी ॥ ३५ ॥ सन्तु कईमराजस्य, कथं हृद्या न सूक्तयः। कवित्रैलोक्यसुन्दर्या-यस्य प्रज्ञानिधिः पिता ॥ ३६ ॥ केचिद्वचसि वाच्येऽन्ये, केऽप्यशून्ये कथारसे । केचिद्गुणे प्रसादादौ, धन्याः सर्वत्र केचन ॥ ३७ ॥ अस्त्याश्चर्यनिधानमर्बुद इति ख्यातो गिरिः खेचरैः,
कृच्छ्राल्लचितदिग्विलचिशिखरग्रामोऽग्रिमः क्ष्माभृताम् । मैनाकेन महार्णवे हरतनौ संत्या प्रवेशे कृते,
येनैकेन हिमाचलः शिखरिणां पुत्रीति लक्ष्योऽभवत् ॥ ३८ ॥ वासिष्ठैः स्म कृतस्मयो वरशतैरस्त्यग्निकुण्डोद्भवो
भूपालः परमार इत्यभिधया ख्यातो महीमण्डले ।
निजाभिधानं सुरपालः, सप्तमे वर्षे स दीक्षामग्रहीत् । सिद्धसेनाचार्यस्तद्गुरुस्तन्मातापितृसन्तोषाय बप्पभट्टिरिति नाम चकार । मुख्यमभिधानं तु भद्रकीर्तिरित्यासीत् । कनोजधराधिप आमराजस्तं मित्रसमममन्यत, मरणसमये च तं गुरूभूतं मन्यते स्म । 'गउडवह' नाममहाकाव्यकर्ता महाकविश्रीवाक्पतिस्तस्य चरमावस्थायां प्रतिबोधकर्ताऽपि स बभूवेति श्रूयते । अस्य जन्म वि. सं. (८००) भाद्रपदतृतीयायां रखी हस्तनक्षत्रे, दीक्षा च (८०७) वैशाखशुक्लतृतीयायाम् । आचार्यपदं सं (८११) चैत्रकृष्णाष्टभ्यां, स्वर्गवासः (८९५) श्रावणशुक्लाष्टम्यां स्वातौ । तारागणाभिधं ग्रन्थं स विहितवान् , योऽधुना दृष्टिगोचरो न भवति ।
(१) रुद्रनामकविः, शङ्करश्च । ( २ ) सल्या-पार्वत्या ।

Page #76

तिलकमञ्जरी.
अद्याऽप्युद्गतहर्षगद्गदगिरो गायन्ति यस्यार्बुदे,
विश्वामित्रजयोर्जितस्य भुजयोर्विस्फूर्जितं गुर्जराः ॥ ३९ ॥ तस्मिन्नभूद्रिपुकलत्रकपोलपत्र-वल्लीवितानपरशुः परमारवंशे । श्रीवैरिसिंह इति दुर्धरसैन्यदन्ति-दन्ताप्रभिन्नचतुरर्णवकूलभित्तिः॥४०॥ तत्राऽभूद्वसतिः श्रियामपरया श्रीहर्ष इत्याख्यया,
विख्यातश्चतुरम्बुराशिरसनादाम्नः प्रशास्ता भुवः । भूपः खर्वितवैरिवर्गगरिमा श्रीसीयक; सायकाः,
पञ्चेषोरिव यस्य पौरुषगुणाः केषां न लग्ना हृदि । ४१ ॥ तस्योदग्रयशाः समस्तसुभटग्रामाग्रगामी सुतः,
सिंहो दुर्धरशत्रुसिन्धुरततेः श्रीसिन्धुराजोऽभवत् । एकाधिज्यधनुर्जिताब्धिवलयावच्छिन्नभूर्यस्य स
श्रीमद्वाक्पतिराजदेवनृपतिर्वीराग्रणीरग्रजः ॥ ४२ ॥ आकीर्णानितलः सरोजकलशच्छत्रादिभिलाञ्छनै--
स्तस्याऽजायत मांसलायुतभुजः श्रीभोज इत्यात्मजः । प्रीत्या योग्य इति प्रतापवसतिः ख्यातेन मुञ्जाख्यया,
यः स्वे वाक्पतिराजभूमिपतिना राज्ये ऽभिषिक्तः स्वयम् ।।४३॥ देव्या विभ्रमसद्म पद्मवसतेः, कर्मावतंसं क्षितेः,
सौभाग्यप्रतिपक्षमिन्दुमहसः सर्गाद्भुतं वेधसः । धत्ते योऽवधिभूतमीक्षणहृतां नेत्राऽमृतं योषितां,
रूपन्यक्कृतकाममद्भुतमणिस्तम्भाभिरामं वपुः ॥ ४४ ॥ आयाता शरदित्युदीर्य मुदितैर्दारैः पुरो दर्शिता-- लीलोद्यानभवा नवाः सुमनसः सप्तच्छदक्ष्मारुहाम् ।
१ पञ्च इषवो यस्य सः, " सम्मोहनोन्मादनौ च, शोषणस्तापनस्तथा ।
स्तम्भनश्चेति कामस्य, शराः पञ्च प्रकीर्तिताः " ॥ १ ॥

Page #77

पीठिका.
५९
यत्सैन्यागमशङ्किनामसुहृदामाकृष्टगन्धा इव,
श्वासैः खेदनिरायतैर्विदधिरे सद्यः शिरोवेदनाम् श्रुत्वा यं सहसागतं निजपुरात् त्रासेन निर्गच्छतां, शत्रूणामवरोधनैर्जललवप्रस्यन्दतिम्यत्पुटाः । शुभ्रे सद्मनि पलविन्युपवने वाप्यां नवाम्भोरुहि, क्रीडादौ च मुहुर्मुहुर्विवलितग्रीवैर्विमुक्ता दृश: प्रासादेषु त्रुटितशिखरश्वभ्रलब्धप्रवेशैः,
प्रातः प्रातस्तुहिनसलिलैः शौर्वरैः स्नापितानि । धन्याः शून्ये यदरिनगरे स्थाणुंलिङ्गानि शाखा-हस्तस्रस्तैः कुसुमनिकरै: पादपाः पूजयन्ति येषां सैन्यभराहितोरगपतिश्रान्ति प्रयातां बहि
जयन्ते स्थगिता हिमांशुमहसः श्वेतातपत्रैर्दिशः । आभान्ति प्रभवो नृणामितरवत्तेऽप्यागताः सेवया, यस्यानेकजनाकुले निजवपुर्मात्रा : सभामण्डपे न स्वप्नेऽपि समाश्रिता रिपुजनं ग्लानिं गता नोन्नतौ, लग्ना साधुगुणद्विषां शुचितया कर्णे न दुष्टात्मनाम् । निर्दोषाहमनेन दिक्षु गमितेत्यात्मीयवार्त्तामिव,
व्याकर्त्तुं व्रजति स्म यस्य तरसा कीर्त्तिः सुरेन्द्रालयम् ॥४९॥ निःशेषवाङ्मयविदोऽपि जिनागमोक्ताः,
श्रोतुं कथाः समुपजातकुतूहलस्य । तस्यावदातचरितस्य विनोद तो
राज्ञः स्फुटाद्भुतरसा रचिता कथेयम्
।। ४५ ।।
॥ ४६ ॥
॥ ४७ ॥
॥ ४८ ॥
1140 11
१ प्रासादेषु - देवमन्दिरेषु । २ त्रुटितशिखराणां वाणि महान्ति छिद्राणि तेषु लब्धः प्रवेशो यैस्ते तथाभूतैः । त्रुटितशिखरेष्विति सप्तम्यन्तपाठे इदं प्रासादविशेषणं योज्यं तदाऽभ्राणीत्यादिव्याख्येयम् । ३ शर्वरीभवैः । ४ स्थाणुलिङ्गानि - शङ्करलिङ्गानि ।

Page #78

तिलकमजरीआसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशे, प्रकाश्यसाङ्काश्यनिवेशजन्मा । अलब्धदेवर्षिरिति प्रसिद्धिं, यो दानवर्णित्वविभूषितोऽपि ॥ ५१ ।। शास्त्रेष्वधीती कुशलः कलासु, बैन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः । तस्यात्मजन्मा समभून्महात्मा, देवः स्वयम्भूरिव सर्वदेवः ।।५२॥ तजन्मा जनकाछिपङ्कजरजःसेवाप्तविद्यालयो
विप्रः श्रीधनपाल इत्यविशदामेतामबध्नात्कथाम । अक्षुण्णोऽपि विविक्तसूक्तिरचने यः सर्वविद्याब्धिना,
श्रीमुञ्जेन 'सरस्वतीति' सदसि क्षोणीभृता व्याहृतः ॥ ५३॥
१ यो देवऋषिः स दानवऋषिरितिविरोधस्तत्परिहारस्तु दानस्य वर्षित्वेन किं वा देवर्षिरिति नाम्ना । २ बन्धे-ग्रन्थे । ३ बोधे-अवगमने । ४ सर्वदेवाभिधः पुत्रः । पक्षे सर्वे देवा यस्य सः ।
५ पद्ये पद्ये चारुतार्थस्य दीव्या, वाक्ये वाक्ये मिष्टता-ऽस्याश्चरम्या । पत्रे पत्रे दृश्यतेऽस्या रसत्त्वं, पुष्पे पुष्पे निर्झरा: सद्रसानाम् ॥ १॥ रसच्युतेयं 'तिलकादिमञ्जरी'-कथाऽखिला श्रोत्रसुधाप्रदायिनी । पदे पदे नूतनभाववाहिनी, वागर्थगाम्भीर्यविराजमाना ॥ २ ॥ रम्यं रम्यं वर्णनं यत्र तत्र, श्रुत्त्वा श्रुत्त्वा को न तृप्तिं प्रयाति । दृष्ट्वा दृष्ट्वाऽलङ्कृतिभ्राजमानां, वाच मृद्धिं रज्यते सर्वलोकः ॥ ३ ॥ यस्यां कामं कामदं चित्तहरि, श्रेयोमूलं सेवनीयं 'चरित्रम् । प्राचीनानां पावनं पावकानां, गीतं स्फीतं शुद्धभावोपपन्नम् ॥ ४ ॥ स्निग्धार्थेयं गद्यभूता प्रभूता, सत्काव्यानां भूरिभूषां बिभर्ति । यस्मात्सर्वः काव्यसंपादितोर्थी-व्याख्यातोऽस्यां वाग्विचित्रप्रभावः ॥ ५ ॥
सं० मुनिहेमेन्द्रसागरः

Page #79

द्वितीयं परिशिष्टम् ।
(जिनस्तुतेर्विशिष्टपद्यानि )
श्रीशोभनमुनिप्रणीता सम्पूर्णा जिनचतुर्विंशतिका कृतिर्विविधञ्छन्दोऽलङ्कारविभूषितपद्यात्मिकाऽस्ति तत्राऽपि प्रतिभाशालिनां चमत्कृतिकारकाणि कानिचिद् विशिष्टपद्यान्यत्र प्रदर्श्यन्ते
( १ ) श्री ऋषभजिनस्तुतिः । भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे ! विस्तारिकर्मावलीरम्भासामज ! नाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः । भक्त्या वन्दितपादपद्म ! विदुषां संपादय प्रोज्झितारम्भासाम ! जनाभिनन्दन ! महान्, अष्टापदाभासुरैः ॥ १ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् ।
( २ ) श्री रोहिणीस्तुतिः । विशिखशङ्खजुषा धनुषाऽस्तसत्सुरभिया ततनुन्नमहारिणा ।
परिगतां विशदामिह रोहिणीं
सुरभियाततनुं नम हारिणा
( ३ )
समस्तजिनवरप्रार्थना |
विधुतारा ! विधुताराः !
॥ १६ ॥
द्रुतविलम्बितम् ।
सदा सदाना ! जिना ! जिताघाताघा: ? ।

Page #80

तनुतापातनुतापा !
( ४ )
कालीदेवीस्तुतिः ।
हितमाहितमानवनवविभवा ! विभवाः ! ॥ १८ ॥
आर्यागीतिः ।
नगदाऽमानगढ़ा मा
महो ! महोरा जिराजितरसा तरसा ।
घनघनकाली काली
बतावतादूनदूनसत्रासत्रा
( ५ ) श्रीसिद्धान्तस्वरूपम् |
श्रान्तिच्छिदं जिनवरागममाश्रयार्थ
माराममानम लसन्तमसङ्गमानाम् | धामाग्रिमं भवसरित्पति सेतुमस्त
माराममानमलसन्तमसं गमानाम्
( ६ )
श्री जिनसमूहध्यानम् |
व्रजतु जिनतति: : सा गोचरे (रं) चित्तवृत्तेः सदमरसहिताया वोऽधिका मानवानाम् |
पदमुपरि दधाना वारिजानां व्यहार्षीत् सदमरसहिताया बोधिकामा नवानाम्
जिनस्तुते -
।। २० ।।
आर्यागीति: 1.
॥ २३ ॥
वसन्ततिलका |
॥ २६ ॥
मालिनीछन्दः ।

Page #81

विशिष्ठपद्यानिः
( ७ )
सिद्धान्तस्तुतिः । सिद्धान्तः स्ताद् अहितहतयेऽख्यापयद् यं जिनेन्द्रः
सद्राजीवः स कविधिषणापादनेऽकोपमानः । दक्षः साक्षाच्छ्रवणचुलुकैर्यं च मोदाद् विहायः
सद्राजी वः सकविधिषणाऽपादनेकोपमानः ॥ ३१ ॥
मन्दाक्रान्ता ।
श्रीजिनेन्द्राणां स्तुतिः । जिनवरततिर्जीवालीनामकारणवत्सलाs
समदमहिताऽमारा दिष्टासमानवराऽजया । नमदमतभुक्पङ्कत्या नूता तनोतु मतिं ममाऽसमदमहितामारादिष्टा समानवराजया ॥ ४२ ॥
हरिणीछन्दः ।
जिनभारत्याः स्वरूपम् । नित्यं हेतूपपत्तिप्रतिहतकुमतप्रोद्धतध्वान्तबन्धा
ऽपापायाऽऽसाद्यमानाऽमदन ! तव सुधासारहृद्या हितानि । वाणी निर्वाणमार्गप्रणयिपरिगता तीर्थनाथ ! क्रियान मेऽपापायासाद्यमानामदनत ! वसुधासार ! हृद्याहितानि ॥४७॥
स्रग्धरावृत्तम् । (१०)
समस्तजिनवराणां स्तुतिः । सदानवसुराजिता असमरा जिना भीरदाः, क्रियासु रुचितासु ते सकलभारतीरा यताः ।

Page #82

जिनस्तुति-- सदानवसुराजिता असमराजिनाभीरदा, क्रियासुरुचितासु ते सकलभा रतीरायताः ॥ ५० ॥
पृथ्वीछन्दः । (११)
श्रीचक्रधरायाः स्तुतिः। याऽत्र विचित्रवर्णविनतात्मजपृष्टमधिष्ठिता हुतात्
समतनुभागविकृतधीरसमदवैरिव धामहारिभिः । तडिदिव भाति सान्ध्यघनमूर्धनि चक्रधराऽस्तु सा मुदेऽसमतनुभा गवि कृतधीरसमदवैरिवधा महारिभिः ॥ ७२ ॥
द्विपदीछन्दः । ( १२ ) श्रीकपर्दियक्षराजस्मृतिः। द्विपं गतो हृदि रमतां दमश्रिया
। प्रभाति मे चकितहरिद्विपं नगे। वटाह्वये कृतवसतिश्च यक्षराट प्रभातिमेचकितहरिद् विपन्नगे ॥ ७६ ।।
रुचिराछन्दः । ( १३ )
श्रीगोरीदेव्याः स्तुतिः। अधिगतगोधिका कनकरुक् तव गौर्युचिता
ङ्कमलकराजि तामरसभास्यतुलोपकृतम् । मृगमदपत्रभङ्गतिलकैर्वदनं दधती
कमलकरा जितामरसभाऽस्यतु लोपकृतम् ।। ८० ॥
तत्कुटकवृत्तम् ।

Page #83

विशिष्टपद्यानिः
१४ )
श्रीनेमिजिनस्तुतिः। चिक्षेपोर्जितराजकं रणमुखे यो लक्ष्यसंख्यं क्षणा
दक्षामं जन ! भासमानमहसं राजीमतीतापदम् । तं नेमि नम नम्रनिर्वृतिकरं चक्रे यदूनां च यो दक्षामञ्जनभासमानमहसं राजीमतीतापदम् ॥ ८५ ।।
शार्दूलविक्रीडितम् । ( १५)
अम्बादेव्याः स्तुतिः। हस्तालम्बितचूतलुम्बिलतिका यस्या जनोऽभ्यागमद्
विश्वासेवितताम्रपादपरतां वाचा रिपुत्रासकृत् । सा भूतिं वितनोतु नोऽर्जुनरुचिः सिंहेऽधिरूढोल्लसद्-- विश्वासे वितताम्रपादपरताऽम्बा चारिपुत्राऽसकृत् ॥ ८८ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् ।
— ( १६)
श्रीपार्श्वनाथस्तुतिः । मालामालानबाहुर्दधददधदरं यामुदारा मुदारा
ल्लीनाऽलीनामिहाली मधुरमधुरसां सूचितोमाचितो मा। पातात् पातात् स पार्थो रुचिररुचिरदो देवराजीवराजी
पत्राऽऽपत्त्रा यदीया तनुरतनुरवो नन्दको नोदको नो॥ ८९ ।।
स्रग्धरावृत्तम् ।
जिनेन्द्राणां स्तुतिः। राजी राजीववक्त्रा तरलतरलसत्केतुरङ्गत्तुरङ्गव्यालव्यालग्नयोधाचितरचितरणे भीतिहृद् याऽतिहृद्या ।

Page #84

६६
सारा साऽऽराज्जिनानामलममलमतेर्बोधिका माऽधिकामादव्यादव्याधिकालाननजननजरा त्रासमानाऽसमाना ॥ ९० ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
( १९ )
श्रीवैरोट्या देव्याः स्तुतिः ।
( १८ )
जिनवाणीस्तुतिः ।
सद्योऽद्योगभिद् वागमलगमलया जैनराजीनराजी -
नूता नूतार्थधात्रीह ततहततमः पातकाऽपातकामा | शास्त्री शास्त्री नराणां हृदयहृदयशोरोधिकाऽबाधिका वाssदेया देयाद् मुदं ते मनुजमनु जरां त्याजयन्ती जयन्ती ॥ ९१ ॥
स्रग्धरावृत्तम् ।
नमदमरशिरोरुहस्रस्तसा मोदनिर्निद्रमन्दा
याता या तारतेजाः सदसि सदसिभृत् कालकान्तालकान्ताऽपारिं पारिन्द्रराजं सुरवसुरवधूपूजिताऽरं जितारम् |
सा त्रासात् त्रायतां त्वामविषमविषभृद्भूषणाऽभीषणा भी - हीनाहीनाग्र्यपत्नी कुवलयवलयश्यामदेहाऽमदेहा ॥ ९२ ॥ ( २० ) श्री वीरजिनस्तुतिः |
वन ! वरतमसङ्गमोदारता रोदिताऽनङ्गनार्या
जिनस्तुति-
रमालारजोरञ्जितां ! धरीत्रीकृताऽ
वनवरतमसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्या
वलीला पदेहेक्षितामोहिताक्षोभवान् । मम वितरतु वीर ! निर्वाणशम्र्माणि जातावतारो
धराधीश सिद्धार्थधाम्नि क्षमालङ्कृताऽ
व! लीलापदे हे क्षितामो हिताक्षोभवान् ॥ ९३॥
अर्णवदण्डकच्छन्दः ।

Page #85

तृतीयं परिशिष्टम् ।।
( महेन्द्रसूरिचरित्रगतोपयुक्तपद्यानि)
(१) तस्य श्रीसर्वदेवाख्यः, सूनुरन्यूनविक्रमः । ब्राह्मणनिष्ठया यस्य, तुष्टाः शिष्टा विशिष्टया
॥१०॥
तस्य पुत्रद्वयं जज्ञे विज्ञेशैरर्चितक्रमम् । आद्यः श्रीधनपालाख्यो द्वितीयः शोभनः पुनः ॥ ११ ॥
(३) चत्वारिंशत्सुवर्णस्य, टंकलक्षा विनिर्ययुः । दृष्टेऽपि नि:स्पृहोत्तंसः, सूरिः स्वोपाश्रयं ययौ ॥२८ ॥
( ४ ) श्रीमतः सर्वदेवस्य, श्रीमहेन्द्रप्रभोस्तथा । दानग्रहणयोर्वादो वर्ष यावत्तदाऽभवत्
॥ २९ ॥
॥ ३० ॥
अन्यदा सत्यसन्धत्वाद्, ब्राह्मणः सूरिमाह च । देयद्रव्येऽत्र ते दत्ते, स्वगृहं प्रविशाम्यहम्
(६) सूरिः प्राहाभिरुचितं, ग्रहीष्ये वचनं मम । भवत्विदं ततो मित्रं ! गृहाण त्वं द्विजोऽवदत्
॥ ३१ ॥

Page #86

महेन्द्रसूरि
सूरिराह सुतद्वन्द्वाद् देह्येकं नन्दनं मम । सत्यप्रतिज्ञता चेत् ते, न वा गच्छ गृहं निजम् ॥ ३२ ॥
कार्येणानेन नो कार्य, मम स्वरुचितं कुरु । तातमित्यवमत्यामुं, स तस्मादन्यतो ययौ
॥४७॥
॥४९॥
अश्रुपूरप्लुताक्षोऽसा, निराशो गुरुसङ्कटे । यावदस्ति समायात स्तावदागात् सुतोऽपरः ॥४८॥
(१०) पृष्टस्तेनाऽपि दैन्येऽत्र, निमित्तं स तदाऽदत् । धनपालेन कुत्राऽपि, कार्ये प्रतिहता वयम्
(११) भवान् बालस्ततः किन्नु, तत्र प्रतिविधास्यते । गच्छ स्वकर्मभोक्तारो-भविष्यामः स्वलक्षणैः ॥ ५० ॥
( १२) निराशं वाक्यमाकर्ण्य, तत्पितुः शोभनोऽवदत् ।। मा तात ! विह्वलो भूया मयि पुत्रे सति ध्रुवम् ॥ ५१ ॥
(१३) वेदस्मृतिश्रुतिस्तोम-पारगः पण्डितोऽग्रजः । कृत्याकृत्येषु निष्णातः, स विवेक्तु यथारुचि. ॥ ५३ ॥
( १४ ) अहं तु सरलो बाल्या-देतदेव विचारये। . .. पित्रादेशविधेरन्यो न धर्मस्तनुजन्मनाम् ॥ ५४ ॥

Page #87

६९
चरित्रगतोपयुक्तपद्यानि ।
(१५) अत्र कृत्यमकृत्यं वा, नैवाहं गणयाम्यतः । कूपे क्षिप निषादानां, मामर्पय यथारुचि
( १६ ) श्रुत्वेति सर्वदेवश्च, तं बाढ़ परिषस्वजे । मामृणात् मोचयित्वा त्वं, समुद्धर महामते ! ॥५६ ॥
(१७) ततः प्रागुक्तकार्य तत् , श्रावितोऽसौ सुतोत्तमः । अतिहर्षात् ततः प्राह, कार्यमेतत्प्रियं प्रियम् ॥५७ ।।
( १८ ) श्रीजैना मुनयः सत्य-निधयस्तपसोज्वलाः । तत्संनिधाववस्थानं, सद्भाग्यैरेव लभ्यते ॥५८ ॥
( १९) सूरयस्तमनुज्ञाप्याऽ-दीक्षयंस्तं सुतं मुदा । तदिनान्तः शुभे लग्ने, शुभग्रहनिरीक्षिते
(२०) ते विजह्वः प्रभाते चा-ऽपभ्राजनविशङ्किताः । अणहिल्लपुरं प्रापुर्विहरन्तो भुवं शनैः
॥ ६९ ॥ ( २१ ) एवं द्वादश वर्षाणि, श्रीभोजस्याऽऽज्ञया तदा । . न मालवे विजह तत् , श्रीसिताम्बरदर्शनम् ॥ ७३ ॥
__ ( २२ ) चलन्तस्ते हि चक्षुष्या अचक्षुष्याः स्थिताः पुनः । तद्वर्णास्तद्रसा जीवास्तदा तेनेक्षिताः स्फुटाः ॥ ८९ ॥
॥ ६८ ॥
अथ श्रीशोभनो विज्ञोऽभ्यातस्थौ गुरुबान्धवम् । आलि लिङ्गे च तेनासौ, सोदरस्नेह मोहतः ॥९७ ॥

Page #88

ए
.
महेन्द्रसूरि
तेन चार्डासने दत्ते-ऽप्रजेनोपाविशत् तदा । ऊचे च पूज्य एव त्वममुं यो धर्ममाश्रयः
॥९८ ।।
तमुवाच ततः श्रीमान् , धनपालः श्रियां निधिः । प्रतिपन्नो मया जैन-धर्मः सद्गतिहेतवे ॥ १११ ॥
( २६ ) ततः श्रीमन्महावीर-चैत्यं गत्त्वा ननाम च । वीतरागनमस्कार, श्लोकयुग्मेन सोऽब्रवीत् ॥११२ ॥
( २७ ) अन्यदा पूर्णिमासंध्या-समये नृपमब्रवीत् । जैनदर्शनसंचार-हेतवे देशमध्यतः ॥ ११५ ॥ राजॅस्तव यशोज्योत्स्नाधवलाम्बरविस्तरः । प्रकटस्तमसो हन्ता, भूयादर्थप्रकाशकः ॥ ११६ ॥
( २८ ) एकदा नृपतिः स्मार्त्त-कथाविस्तरनिस्तुषः । वयस्यमवदज्जैन-कथां श्रावय कामपि ॥१९४॥
(२९) द्वादशाथ सहस्राणि ग्रन्थमानेन तां ततः । परिपूर्य ततो विद्वत्समूहैरवधारिताम् ॥१९५॥
(३०) यथार्थां काव्यदोषोद्धारिणी तिलकमञ्जरीम् । ( ?) रसेन कवितारूपचक्षु मल्यदायिनीम् ॥ १९६ ॥
( ३१ ) विद्वज्जनास्यकर्पूर-पूराभां वर्णसंभृताम् । सुधीविरचयांचक्रे, कथां नवरसप्रथाम् ॥ १९७ ॥
त्रिभिर्विशेषकम् ।

Page #89

चरित्रगतोपयुक्तपद्य नि ।
( ३२ ) अथासौ गुर्जराधीश - कोविदेशशिरोमणिः । वादिवेतालविशदं, श्रीशान्त्याचार्य माह्वयत् ( ३३ ) अशोधयदिमां चासावुत्सूत्राणां प्ररूपणात् । शब्दसाहित्यदोषास्तु, सिद्धसारस्वतेषु किम् ? ( ३४ ) मूर्त्तयेव सरस्वत्या, नवहायनबालया । दुहिचा मन्युहेतुं स पृष्टस्तभ्यं यथाऽऽह् तत् ( ३५ ) उत्तिष्ठ तात ! चेद्राज्ञा, पुस्तकं पावके हुतम् । अक्षयं हृदये मेऽस्ति, सकलां ते ब्रुवे कथाम् ( ३६ ) स्नानं देवार्चनं भक्ति, कुरु शीघ्रं यथा तव । कथापीठं ददे हृष्टस्ततः सर्वं चकार सः
इतश्च शोभनो विद्वान्, सर्वग्रन्थमहोदधिः ।
यमकान्विततीर्थेश - स्तुतिं
चक्रेऽतिभक्तितः
( ३९ )
तदेकध्यानतः श्राद्ध-गृहे त्रिर्भिक्षया ययौ । पृष्टः श्राविकया किन्तु, विरागे हेतुरत्र कः ? ( ४० ) स प्राह न स्तुतिध्यानाज्जानेऽपश्यदहो ! गुरुः | तत्काव्यान्यथ हर्षेण, प्राशंसत् तं चमत्कृतः
॥। २०१ ॥
॥ २०२ ॥
॥ २१८ ॥
( ३७ )
कथा च सकला तेन, शुश्रुवेऽत्र सुतामुखात् । कदाचिन्न श्रुतं यावत् तावन्नास्याः समाययौ ॥ २२१ ॥ ( ३८ )
॥ २१९ ॥
॥ २२० ॥
॥ ३१६ ॥
॥ ३१७ ॥
॥ ३१९ ॥
१

Page #90

॥अय॑म् ॥
(CA
( वसन्ततिलकावृत्तम् ) विद्वजनप्रथितकीर्तिकलाकलापं,
सद्विद्यया विदितवाग्मिवरप्रभावम् । निर्मानमोहरिपुजालमनन्यशोभं,
नित्यं स्मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥१॥ कन्दर्पदर्पदलनैकसमुद्यतं तं,
विद्राविताऽशुभभयप्रदवैरिवर्गम् । यत्पादपद्मनतमानवमुद्धरन्तं,
नित्यं स्मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥२॥ दिग्देशवृन्दविदितोत्तमकाव्यशक्तिं,
विद्याविलासिजनताऽर्पितमोदराशिम् । सत्काव्यशोधनपरैः स्तुतमेकनाद,
नित्यं मरामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥३॥ यः पितृतुष्टिकरणाय वचस्तदीय,
मङ्गीचकार जिनधर्मरतिं दधानः । दीक्षां ललौ च सुगुरोश्चरणारविन्दे,
तं नौमि शोभनमुनिप्रवरं सदाहम् ॥४॥

Page #91

७३
अय॑म् ।
ग्रन्थाननेकविदितान् रचयन्ति लोके,
पाण्डित्यधारकजना जनतोषहेतोः । विद्वांस्तथाऽपि विदितोऽयमिति प्रसिद्धं,
नित्यं नमामि मुनिशोभनमात्मनिष्ठम् ॥५॥ स्वर्गस्थशोभनमुने ! तव पादपने,
शुद्धां समर्पयति सत्कृतिमुन्नतार्थाम् । हेमेन्द्रसागरमुनिर्मुनिधर्मनिष्ठः,
संशोध्य सद्गुरुकृपावशगोनितान्तम् ॥६॥ अयं समर्पितमिदं मनसोज्वलेन,
सूरीश्वरस्य चरणाम्बुजयोर्विशुद्धम् । विद्यावदातमनसो विबुधार्चितस्य,
सत्काव्यहेमनिकषोपलसंमितस्य
॥
७
॥
प्रह्लादनपुरम् ( पालनपुर ) । ले. सं. मुनिहेमेन्द्रसागर:
चैत्रशुक्लत्रयोदशील. स. मुनिहमन्द्रसागरः

Page #92

महानस (माणसा) वर्णनम्।
नमोऽस्तु देवदेवाय, सर्वतेजोऽभिभाविने ।
सर्वसिद्धिनिधानाय, कस्मैचिद्दीव्यतेजसे ॥१॥ સર્વ દેવોના દેવ-અધિપતિ, સર્વ તેજનો પરાજય કરનાર, અર્થાત્ સર્વ તેજથી અધિક તેજસ્વી અને સર્વે સિદ્ધિઓના ભંડાર રૂપ એવા કેઈ દીવ્ય તેજને નમન હે. ૧ परोपकारप्रवणैकचेतसं, सतां सदा वन्द्यतमक्रमाम्बुजम् मोहाऽन्धकारक्षतिभास्वरप्रभं, नमाम्यहं सद्गुरुमीड्यबोधनम् ॥२॥
પરોપકાર કરવામાં જ પ્રવિણ છે મન જેમનું, હંમેશાં સત્પુરૂષોને ભક્તિપૂર્વક વંદનીય છે ચરણકમલ જેમને અને મેહરૂપી અંધકારને હરવામાં વિકસ્વર છે કાંતિ જેમની તેમજ સ્તુત્ય છે તત્ત્વબોધ જેમને એવા સદગુરૂદેવને હું નમું છું. ૨ श्रीगुर्जराख्योऽतिविभूतिभूषितो-विराजते विश्रुतदीव्यदेशः । सद्धर्मसन्नीतिगुणानुसारिणो-वसन्ति यस्मिन्नरदेवमानवाः॥३॥
ધન ધાન્યાદિ સંપત્તિથી ભરપૂર અને સર્વત્ર વિખ્યાત ગુર્જર (ગુજરાત) દેશ ઉચ્ચ પ્રકારની ખ્યાતિ ધરાવે છે, જે દેશની અંદર ઉત્તમ પ્રકારને ધર્મ અને ઉત્તમ નીતિના ગુણને ધારણ કરનાર રાજાઓ તેમજ ઉત્તમ પુરૂષો નિવાસ કરે છે. ૩ देशेऽस्मिश्च विभाति भव्यमुनिभिः संसेवितः कोविदै___श्चित्रोर्वीरुहवल्लिवृन्दकलितो दीव्यौषधिभ्राजितः । उच्चैः सानुशिखाभिरम्बरतलं स्पष्टुं समुत्कण्ठितः,
श्रीमत्तीर्थकरालयोर्जितविभः पुण्योऽर्बुदोर्वीधरः
II
૪. It

Page #93

वर्णनम्.
વળી જે દેશની અંદર મહાન્ પવિત્ર અબુદાચલ (આબુ પર્વત) શોભી રહ્યો છે, જે પવિત્ર ગિરિરાજ શ્રીમાન તીર્થકર ભગવાનના અભુત મંદિરેથી અતિશય શોભા આપે છે, જેથી તત્ત્વજ્ઞાની અનેક મુનિવરે જેના દર્શન માટે વિચરીને જેની સેવા કરી રહ્યા છે, તેમજ જે ગિરિની અંદર અનેક પ્રકારના વૃક્ષે, દિવ્ય ઔષધિઓ અને વિચિત્ર વેલીઓ હયાતી ધરાવે છે, તેમજ જે ગિરિ અતિ ઉન્નત શિખરના અગ્રવડે આકાશને સ્પર્શ કરવાને ઉત્કંઠા ધરાવતો હોય તેવો દેખાવ આપે છે. ૪. श्रीतारङ्गधराधरो विजयते देशं पुनानः पुनः,
सिद्धिस्थानमिमं पुरातनमहातीर्थोत्तमत्त्वं गतः । यस्मिन् राजति भव्यमूतिरजितस्तीर्थङ्करः कामितं,
भव्यैर्दर्शनतः शुभाशयजुषैर्यस्याऽनिशं लभ्यते ॥५॥ . વળી જે ગુર્જર દેશને શ્રી તારંગાજી ગિરિરાજ હંમેશાં પવિત્ર કરી રહ્યો છે, જે ગિરિની અંદર સર્વ સિદ્ધિઓ નિવાસ કરે છે, પ્રાચીન તેમ જ અતિ ઉત્તમ મહાન તીર્થ સ્થળ તરીકે જે ગિરિ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે, જેની અંદર ભવ્ય ભૂત્તિમય શ્રીમાન અજિતનાથ ભગવાન વિરાજે છે, જેમના દર્શનથી શુભ આશયવાળા ભવ્ય પુરૂષોના મનોરથ હંમેશાં સિદ્ધ થાય છે. પ. सौराष्ट्रे सुपवित्रसाधुनिकरैः संसेवितो रैवत,
ऊर्वीभृद्वरमाननीयमहिमा पुण्यार्थिनां पावनः । देवानां स्पृहणीयभूरिविभवो यात्रार्थिनां शर्मदो
दीव्यानन्दमयः सदा विजयते श्रेयोर्थिनां शान्तिदः ॥ ६ ॥
તેમ જ જે દેશના અંતર્ગત રહેલા સૌરાષ્ટ્ર(કાઠીયાવાડ)માં વિશુદ્ધ આશયવાળા પવિત્ર મુનિવરેથી લેવાયેલ રૈવતક (ગિરિનાર) ગિરિ મહા પવિત્ર હંમેશાં વિજયશાળી વર્તે છે, જેને મહિમા સર્વ સ્થળે પ્રસિદ્ધ અને માનનીય છે, પુણ્યના અભિલાષી જનેને

Page #94

કદ્
माणसा
પવિત્ર કરે છે, જેના વૈભવને દેવતાએ પણુ અહર્નિશ યાદ કરે છે, ચાત્રા માટે આવતા જનેાના અભિલાષ પૂર્ણ કરે છે, જેની અંદર દીવ્ય આનંદ વ્યાપી રહ્યો છે અને કલ્યાણની અપેક્ષાવાળા જનાને સુખશાંતિ સમપે છે. ૬.
श्रीशत्रुञ्जयशैलराज उचितो विभ्राजते यद्भुवि,
के सिद्धगतिं गता मुनिवरा यस्मिन् पवित्राशयाः । श्रीमानादिजिनेश्वरादिरनघस्तीर्थङ्करौघः सदा,
मूर्त्या राजति दीव्यया च शिवदो भव्यात्मनां भावितः ॥ ७ ॥
વળી જે દેશની સીમામાં અતિ ઉત્તમતાને પ્રાપ્ત થયેલ શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજ દીવ્ય શેાભા આપે છે, જેની અંદર વિશુદ્ધ આશયવાળા અનેક મુનિવરે મેક્ષગતિ પામ્યા છે. તેમ જ શ્રીમાન આદિનાથ ભગવાન્ આદિ મહાન્ પવિત્ર અનેક તીક રાના સમૂહ જેની અંદર દીવ્ય મૂત્તિમય હંમેશાં વિરાજે છે, જેમની ભાવનાથી ભવ્યાત્માએ શિવસુખ પ્રાપ્ત કરે છે. ૭.
स्वच्छाम्बूनि सुलीनमीनमकराण्याविभ्रती विस्फुरत्कल्लोलैश्वकरम्बिता तटगतक्षोणीरुह श्रेणिभिः ।
कूजत्पक्षिगणाभिरुत्तमजनैर्विभ्राजमानाऽनिशं,
यस्मिन् साभ्रमती सतीव विमला विभ्राजते वाहिनी ॥ ८ ॥
જે દેશની અંદર સાભ્રમતી ( સાબરમતી ) નદી સતીની માફ્ક વિશુદ્ધ ગુણમયી વહે છે, જે ની મીન ( માછલાં ) મઘર વિગેરે જળજંતુઓથી વ્યાપ્ત સ્વચ્છ જળને વહન કરે છે, વળી મધુર નાંદ કરતા અનેક પક્ષીએ જેમાં રહેલા છે એવા અન્ને કાંઠા ઉપર રહેલા સુંદર વૃક્ષેાની શ્રેણીઓથી જે નદી શાલે છે, જેનુ નિર્મળ જળ તર ંગાથી ઉછળતુ દીવ્ય શાભા આપે છે, તેમ જ ઉત્તમ જનાવડે નિરંતર અદ્ભુત શાભા આપે છે. ૮.

Page #95

અગેનમૂ
नाना पक्षिगणैः सुनादिततटा नित्यप्रवाहोर्मयो
राजन्ते रजनिकराभसलिला अन्या अपि क्षेमदाः । यत्राऽनेकतपस्विनः सुमनसः स्नानादिकां सत्क्रियां, कुर्वन्तः कलयन्ति भूतिमखिलां नद्यः पयोधिप्रियाः ॥ ९ ॥
GE
વળી જે દેશની અંદર નિરંતર પ્રવાહમાં ઉચ્છળતા તરગેશને વહન કરતી અન્ય નર્મદા વિગેરે બીજી નદીએ પણ પ્રાણીમાત્રને સુખદાયક વર્તે છે, જેમના કાંઠાઓ ઉપર અનેક પ્રકારના પક્ષિઓના સમૂહ મનેાહર નાદ કરે છે, ચંદ્રના કિરણુ સમાન નિર્મલ જળશ્રેણી સને તૃપ્ત કરે છે, તેમ જ વિશુદ્ધ મનવાળા અનેક તપસ્વિ જેમના શુદ્ધ જળમાં સ્નાનાદિક ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરે છે, જેથી તેએ સર્વ સમૃદ્ધિએના પાત્ર બને છે, અને તે સર્વ નદીએ સાગરને પ્રિય થાય છે—અર્થાત્ અખંડ પ્રવાહથી સાગરને મળે છે. ૯. विक्षोभं सरितां हरन् जलनिधिर्यद्दक्षिणस्यां दिशि,
रत्नानां निचयं सदा परिदधद्रत्नाकरत्त्वं गतः । लोलद्भङ्गतरङ्गराजिविलसन्मर्यादयासंस्थितो
गर्जत्यात्मसमुन्नतिं बहुविधां सन्दर्शयन् संज्ञया
॥ શ્॰ ॥
જે દેશની દક્ષિણ દિશામાં સરિતાએના પ્રવહન રૂપ વિશેાભને શાંત કરતા સાગર, સંકેતવડે વિવિધ પ્રકારની પેાતાની ઉન્નતિને જાહેર કરતા હાય તેમ ગર્જના કરે છે, વળી હુંમેશાં જે સમુદ્ર અમૂલ્ય રત્નાને ધારણ કરવાથી ‘ રત્નાકર ’ એ નામથી પ્રસિદ્ધ છે, અને જે મહાસાગરની અંદર પ્રચંડ તરંગાની શ્રેણીએ ઉચ્છળે છે છતાં પેાતાની મર્યાદા છેડતે નથો, જેથી તે સાગર કહેવાય છે. ૧૦. मैनाकादिना यदीयशरणं भेजुः पुरा त्रासिताः,
देवेन्द्रेण गरुद्गणं क्षपयता दीव्यौषधिद्योतकाः । येनाऽत्रैव वसुन्धराऽम्बरवती प्राज्ञैः सदा गीयते, विख्यातोऽत्रपरोपकारकरणे धौरेयभावं गतः
॥ ॥

Page #96

માતા
પ્રથમના સમયમાં પોતાની પાંખે કાપવાને તૈયાર થયેલા ઇંદ્રના ત્રાસથી અધીર થયેલા મૈનાક વિગેરે કેટલાક પર્વત અનેક દીવ્ય ઔષધિઓ સહિત સાગરને શરણે રહ્યા છે. અર્થાત્ સાગરમાં વાસ કર્યો છે. વળી જે સાગરવડે આ લેકમાં વસુંધરાપૃથ્વી વઢવાળી છે એમ વિદ્વાને કહે છે. અર્થાત્ પૃથ્વીને વિંટાઈને સાગર રહ્યો છે. તેમજ જે સાગર આ દુનીયામાં પરોપકાર કરવામાં મુખ્યપણું ભગવે છે એમાં કંઈપણ સંદેહ નથી. ૧૧. गाम्भीर्थंकगुणोऽस्ति सागरगतोनान्यत्र तल्लक्ष्यते,
आस्ते चेन्न तथाविधा ह्युपमितिस्तस्यास्ति विख्यातिभाग् । मर्याऽदापि न तादृशी स्थितवती लोकेषु सिद्धास्पदा,
तस्मात्सागर एव सद्गुणभृतः पीयूषवान् कथ्यते ॥ १२ ॥
વળી ગંભીરતાનો ગુણ ખાસ સાગરમાં રહેલો છે. તેવી ગંભીરતા અન્ય વિષે દેખાતી નથી, કારણકે ગાંભીર્યની ઉપમા સાગરની જ બહુધા આપવામાં આવે છે અર્થાત્ તે બાબતમાં તે જ પ્રખ્યાતિ ધરાવે છે. તેમજ સિદ્ધસ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલી મર્યાદા પણ તેના સરખી અન્યત્ર જોવામાં આવતી નથી, તેથી સદ્દગુણોને આધાર એક સાગર જ અમૃતનિધિ કહેવાય છે. ૧૨. महानसं तत्र च पत्तनं शुभं, निषेवितं धर्मधनैर्वणिग्वरैः । राजन्वदाहुः सकलार्थसाधनं, चतुर्विधैर्जातिगणैः समाकुलम् ॥१३॥ * વળી તે ગુજરાત દેશના મધ્ય વિભાગમાં સર્વસંપત્તિઓના સ્થાનભૂત અને પુણ્ય ભૂમિરૂપ મહાન (માણસા)નામે નગર શેભે છે, જેની અંદર મુખ્યત્વે કરી ધર્મને જ ધન માનનાર ઉત્તમ વણિક જન નિવાસ કરે છે, તેમજ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષરૂપ ચારે પુરૂષાર્થને સમાન ભાવે સેવન કરનાર રાજાના આશ્રયથી જે નગર રાજનવા-ઉત્તમ ન્યાય નિષ્ઠ રાજવાળું ગણાય છે, તેમજ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શદ્ર એમ ચારે વણે પોતપોતાના અધિકાર પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરવાને લીધે તે નગર અન્યની અપેક્ષાએ સમૃદ્ધિવાળું દીપે છે. ૧૩.

Page #97

वर्णनम्.
यदक्षतश्रीप्रथितप्रभावं, विराजते श्रेष्ठिवरप्रधानैः । નિરવર્માનુજાતરામાવૈ–નો સમભાવમાવૈ | ૨૪
નિરંતર વિલસી રહી છે લક્ષ્મી જેની અને જેને પ્રભાવ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ છે, તેમજ વિવિધ પ્રકારની ઉત્તમ શેભાથી વિભૂષિત એવું જે નગર, પોતપોતાના ઈષ્ટ ધર્મની આરાધના કરવામાં તત્પર છે સ્વભાવ જેમને, વળી આનંદમય પ્રવૃત્તિમાં જીવન વ્યતીત કરનારા અને સમભાવની ભાવનાવાળા અર્થાત્ પક્ષપાત રહિત એવા ઉત્તમ શ્રેષ્ઠી અને અન્ય પ્રધાન જનવડે અદ્દભુત શેભે છે. ૧૪. भिषग्वरा यत्रविवादहीना--
वसन्ति रुग्णाऽङ्गिरुजोऽपहारिणः । वैदेशिकाः स्वास्थ्यमवाप्य पीडिताः,
प्रयान्ति केऽप्यत्र समागताश्च જે નગરની અંદર શાસ્ત્ર સિદ્ધ નિદાનપૂર્વક રોગથી પીડાતા દુ:ખી જનોના રોગોને નિમૅલ કરનાર અને મિથ્યા વિવાદથી વિમુક્ત થયેલા ઉત્તમ વૈદ્યો નિવાસ કરે છે, જેથી ત્યાં દેશવિદેશથી આવેલા રેગી જને રોગથી મુક્ત થઈ પોતપોતાના સ્થાનમાં સ્વસ્થ થઈ ચાલ્યા જાય છે. ૧૫. श्रीयुक्तादिजिनेश्वरादिविबुधश्रीवैष्णवानां महा
दीव्यानन्दमयानि मन्दिरवराण्याराधनीयान्यहो । राजन्ते रजनीकरप्रमितभा यस्मिन् पुरे चेतरे,
सौम्याकारतयाऽऽलयाः सुविशदा देवीसुराणामपि ॥ १६ ॥ વળી જે નગરની અંદર શ્રી ઋષભદેવ આદિજિનેશ્વરનાં તેમજ શ્રીમાનું વૈષ્ણવોનાં ઘણાં હેટાં અને વિશાલ દીવ્ય આનંદમય આશ્ચર્ય કારક મંદિરે આરાધના કરવા લાયક વિરાજે છે, તેમજ ચંદ્રની કાંતિ સમાન ઉવલ ભાવાળાં, આકૃતિથી અતિ મનોહર અને પ્રભાવશાલી એવાં અન્યદેવદેવીઓનાં મંદિરે પણ શેભે છે. ૧૬

Page #98

माणसा
आभात्युत्तमधर्मतत्त्वकलिता सत्कर्मकाराधना, ___ सत्पुण्योपचयेन शुद्धतपनं कुर्वन्ति शुद्धिप्रियाः। सद्धर्माधवनिदेशना च रुचिरा पुण्यार्थिनां पुण्यदा, तत्सर्वं हि सुधोपमं स्मृतमिदं सत्साधुसंचारतः ॥ १७ ॥
જે નગરમાં અતિ ઉત્તમ ધાર્મિક તત્ત્વ સહિત સત્ કર્મની આરાધના, શુદ્ધ આત્મ ઉપાસકેએ સત્ પુણ્યની વૃદ્ધિવડે આચરેલી શુદ્ધ તપશ્ચર્યા અને ધર્મ માર્ગે દોરનારી ધમાંથી જનેને પુણ્યદાયક મનેહર ધર્મદેશના–ઉપદેશ પ્રવર્તે છે તે સર્વ ખરેખર સાધુ–સત્ પુરૂષના સંચારથી સાક્ષાત્ અમૃત સમાન દીપી રહ્યું છે. ૧૭.
राजत्येतद्विविधविभवैः सेव्यमानं धनाढ्यैः,
श्रेणीबद्धरुचितरसदैर्धाजमानं रसालैः । हारूढाऽक्षुभितमनुजैश्चिन्त्यते यत्र तत्त्वं,
तत्त्वोपेता विशदमहसो निश्चलाः संवसन्ति ॥ १८ ॥ વળી અનેક વૈભવશાલી ધનવંત જનોથી ભરપુર અને અભુતસ્વાદિષ્ટ રસદાયક શ્રેણુબંધ આમ્રવૃક્ષની ઘટાઓથી પર્યત ભાગ જેના દીપી રહ્યા છે એવું એ નગર શેભી રહ્યું છે. વળી જે નગરની અંદર હવેલીઓની ઉપર આરૂઢ થયેલા આનંદ પામતા પુરૂ ધર્મ તત્ત્વનું ચિંતન કરે છે, તેમજ તે નગરની અંદર તસ્વાર્થ માં મગ્ન થયેલા, શુદ્ધ તેજસ્વી અને નિશ્ચલમનવાળા પુરૂષો નિવાસ કરે છે. ૧૮. श्रद्धाक्रान्ताऽखिलजनततिनैवविद्विष्टभावा,
शुद्धस्वान्ताऽवनिपतिरतिं बिभ्रती तद्गुणज्ञा । संपत्तीनां समुदयवती धाम विश्रामहेतुः,
सद्विद्याभिविनयवशतो भ्राजते भ्राजमाना ॥१९॥ - જે નગરમાં પરમ શ્રદ્ધાલુ, શુદ્ધ અંત:કરણ છે જેનું એવા મૂપતિ ઉપર પ્રેમને ધારણ કરનાર અને તેમના ગુણેને જાણનાર

Page #99

વર્ણન. શ્રદ્ધાલ સમસ્ત જનસમાજ પરસ્પર–એક બીજાપર સ્નેહ રાખે છે. જેથી સર્વથા ઉદય ભેગવતો તે સમાજ સર્વ સંપત્તિઓનું વિશ્રાંતિના કારણભૂત સ્થાન ગણાય છે, અને સદ્વિદ્યાને આશ્રય કરવાથી વિનયને લીધે તે સમાજ આભૂષણની શોભા સમાન દીપે છે. ૧૯ तपसा बृहता विराजितः, शुभचारित्रविभाविभासमानः । रविसागर इष्टदायको-यदलं पावयति स्म पुण्यराशिः ॥२०॥
મહાન તપશ્ચર્યાથી અદ્દભૂત તેજવી, ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રરૂપ સંપત્તિવડે શોભતા, મુનિઓમાં ચૂડામણિ સમાન, ઇચ્છિત મને રથને પૂર્ણ કરનાર અને સાક્ષાત્ પુણ્યમૂર્તિ એવા મુનિ મહારાજશ્રી રવિસાગર મહારાજે જે નગરને સારી રીતે પવિત્ર કરેલું છે. ૨૦. श्रीमत्सज्जनसिंहभूपविबुधश्चापोत्कटंभूषयन् ,
वंशं वंशशिरोमणिविजयते नीत्या प्रजाःपालयन् । धर्माऽध्वप्रतिपालकोऽत्र विबुधैः संमाननीयः सदा, ___ सर्वाऽनर्थविदारणप्रबलधीः सत्कर्मकेलिप्रियः ॥२१॥
જે નગરમાં ચાપત્કટ-ચાવડા નામે વંશને શોભાવનાર, પિતાના કાર્યમાં વિદ્વાન, કુલકમથી ચાલુ વંશમાં શિરોમણિ સમાન; રાજનીતિથી પ્રજનું પાલન કરનાર, ધર્મમાર્ગની પ્રવૃત્તિ કરનાર, હંમેશાં સપુરૂષોને માનવા લાયક, સર્વ અનર્થ કાર્યને દૂર કરવામાં અસાધારણ બુદ્ધિમાન અને સત્કાર્યના આચરણમાં જેણે ક્રીડા માની છે એવા શ્રી સજજનસિંહ નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. ૨૧. राज्यश्रियं यः समवाप्य शश्वत् , विभ्राजतेऽसह्यवरप्रतापः । यशोधनः स्वामिगुणोपपन्नो-जयश्रियाऽऽश्लिष्टवपुर्विधिज्ञः ॥२२॥
અસહ્ય છે ઉત્કૃષ્ટ પ્રતાપ જેનો, યશરૂપી છે ધન જેનું, સર્વ સ્વામીના ગુણોથી યુક્ત, વિજયલક્ષ્મીએ જેના શરીરને આશ્રય

Page #100

ર
લીધેા છે અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિના જાણકાર એવા જે નરેશ રાજ્યશ્રીને અંગીકાર કરી હુંમેશાં વિરાજે છે. ૨૨.
तस्याऽनुजो विश्रुतभव्यकीर्त्ति - दिगन्तरालप्रथितप्रभावः । समस्ति यः सद्गुणवर्मभाजां, प्रशंसनीयः सुधियां समाजे ॥२३॥ यश्ववन्तसिंहोऽभिधयाऽस्य राज्ये, करोति कार्याण्यखिलानि सम्यक् । सत्यार्थवादी नयमार्गदक्षो - नृपप्रजामण्डलशर्मदायी
|| ૨૪ ||
माणसा
{ યુગ્મમ્મૂ )
તેમના અનુજ-નાનાભાઇ યશવતસિંહ નામે યુવરાજ, તેમના રાજ્યનાં સમસ્ત કાર્ય સારી રીતે કરે છે, જેમની ઉત્તમ કીર્ત્તિ પ્રસિદ્ધિ પામેલી છે, જેમના પ્રભાવ દિશાઓના મધ્યમાં ક્રીડા કરે છે. વળી જે યુવરાજ ઉત્તમ ગુણરૂપી બન્નરને ધારણ કરતા બુદ્ધિમાન્ પુરૂષાના સમાજમાં પ્રશસાપાત્ર છે, તેમજ સત્યવાદમાં પ્રીતિ ધરાવે છે, નીતિમા માં દક્ષ અને રાજા તથા પ્રજામડલને સુખદાયી છે. ૨૩-૨૪. यो बत्सलो भ्रातृजने नितान्तं, साहित्यशास्त्रेषु च मोदमानः । राज्यश्रियं वर्द्धयिता निकामं, विशेषतो रञ्जयिता प्रजानाम् ||२५||
વળી રાજ્યકારભાર કર્તા જે યુવરાજ અંધુજન વિષે બહુજ સ્નેહ ધરાવતા, તેમજ સાહિત્ય શાસ્ત્રોના અવલેકનમાં આનંદ માનતા, અને વિશેષે કરી પ્રજામાંડલને રંજન કરતા રાજ્ય સંપત્તિએને અતિશય પવિત કરે છે. ૨૫.
कीर्त्तिः स्फीताऽस्खलितगमनोत्कण्ठते संश्रयाय, यस्याऽनन्यक्षितिधरधियः सेवघेः सद्गुणानाम् | धर्मारामाम्बुद इव सदा शिष्टचित्ताऽनुसारी,
ટ્રાન્ત શાન્તોવિષમવશ્વનો ચ: સારવારી | ૨૬ ||
*यः स्वदारेषु सन्तुष्टः, परदारपराङ्मुखः ।
स गृही ब्रह्मचारित्वात् यतिकल्पः प्रकल्प्यते ॥ ९ ॥
( મારવાપ્રવન્યે રૃ. ૮૪. .)

Page #101

નિમ..
' વળી ઉજ્વલ અને અખલિત સંચાર કરતી કીર્તિ, રાજ્ય સંબંધી કાર્યોમાં અસાધારણ બુદ્ધિમાન અને સગુણોના નિધાન રૂપ જે યુવરાજના આશ્રય માટે ઉત્સાહ ધરાવે છે. તેમજ જે રાજકુમાર ધાર્મિક કાર્યરૂપ ઉદ્યાનને વિકસિત કરવામાં વૃષ્ટિ સમાન, હંમેશાં સજ્જનેના આશયને અનુસરનાર, ઇંદ્રિયોને નિયમિત કરવામાં સ્વતંત્ર, એગ્ય સ્થાને ક્ષમાવાન, દુ:ખજનક વચનને પરિહાર કરનાર છે અને સત્પના આચારને રેખા માત્ર પણ ઓળંઘતા નથી. ૨૬. म्हलायनामाऽत्र सरोविशालं, विशालपद्यावलिसंपदाव्यम् । अदीनमीनालय आश्रितानां, प्रभाविकं तीर्थमिव प्रधानम् ॥२७॥
વળી આ નગરની સમીપમાં હલાય નામે વિશાળ સરોવર શેભે છે, જેની અંદર ઉતરવાનાં પગથીયાંની શ્રેણિબંધ અદ્ભુત સંપત્તિ દીપી રહી છે, જેની અંદર રહેલા મસ્ય-માછલા વિગેરે જલજંતુઓ દીનતા ભોગવતા નથી. તેમજ તે સરોવર અન્યની અપેક્ષાએ પ્રભાવિક હોવાથી અગ્રપદ ભગવે છે. એટલું જ નહિ પણ આગંતુક જનને તીર્થ સમાન આનંદ આપે છે. ર૭. सरोवरं यद्विमलं वचस्विभिनिषेवितं मज्जनकर्मकर्मठैः। मन्त्रोपमन्त्रार्थविचक्षणैः सदा, विभ्राजते भ्राजितकण्ठदेशम् ॥२८॥
નિર્મળ જળથી ભરેલું જે સરોવર, સ્નાનક્રિયામાં કુશળ એવા સત્યવાદી પુરૂવડે સેવાયેલું હોય છે તેમજ મંત્ર અને ઉપમંત્રના અર્થજ્ઞ પુરૂષોથી જેનો સમીપ ભાગ અભુત શેભે છે. ૨૮.
कापेयं यच्छुचि जलमलं तृष्णया पीड्यमानं, __पीत्वा पीत्वा परमसुखदं क्रीडते मोदमानम् । दर्श दर्श विमलजलगं बिम्बवृन्दं स्वकीयं,
तत्रस्थानां हरति हृदयं मानवानां विकुईत् ॥२९॥ તૃષાથી પીડાતાં વાંદરાઓનાં ટેળાં, પરમ સુખકારી જે સરે

Page #102

માણા
વરનું નિર્મળ જળ તૃમિ પર્યત વારંવાર પાન કરી બહુ આનંદથી કીડા કરે છે, વળી કાંઠા ઉપર ખેલતાં તે ટેળાં સ્વચ્છ જળમાં પડેલાં પોતાનાં પ્રતિબિંબ જોઈ જોઈને કુદાકુદ કરતાં ત્યાં રહેલાં મનુષ્યના ચિત્તને હરી લે છે. અર્થાત્ આનંદ આપે છે. ૨૯. यत्तीरदेशे च विभाति मन्दिरं, सीतापतेर्दीव्यविभाविभास्वरम् । विकारभाजामपि मानसानि वै, भवन्ति भव्यानि यदीयदर्शनात् ॥३०॥
જે સવારના સમીપ ભાગમાં રામચંદ્ર ભગવાનનું દીવ્ય શોભા આપતું સુંદર મંદિર શોભે છે, જે પ્રભુના દર્શનથી વિકારવાન મનુષ્યનાં અંત:કરણ પણ ખરેખર શુદ્ધ થાય છે. ૩૦. ततोऽन्यदेकं विकसत्प्रभाव, तत्राऽस्ति दीव्यं मरुतः सुतस्य । सन्मन्दिरं पौरजनस्तुतस्य, श्रीरामचन्द्रक्रमसेवकस्य ॥ ३१ ॥ * વળી ત્યાં આગળ શ્રીરામચંદ્રના મૂળ ઉપાસક અને નાગરિક જનોથી સ્તુતિ કરાયેલ પવનસુત-શ્રી હનુમાનજીનું તેની નજીકમાં જ બીજું એક પ્રભાવિક દિવ્ય સુશોભિત મંદિર છે. ૩૧. तीरोपान्ते विमलरमया राजमानं विमानं,
शैवं यस्य प्रशमजनक मन्दिरं मन्दराभम् । दीव्यानन्दप्रदमनुदिनं प्रेमतो भक्तिभाजा
मारामश्रीपरिगतमलं भ्राजते भव्यशोभम् ॥ ३२ ॥ જે સરેવરના સમીપ ભાગમાં મનોહર લક્ષમીથી દીપતું, વિશાલ દેખાવ આપતું, શાંતિજનક અને મંદરાચલ સમાન ઉન્નત મહાદેવનું મંદિર અભુત શોભા આપે છે, વળી તેની નજીકમાં સુંદર શોભા આપતો વિવિધ વૃક્ષોથી ભરપૂર બગીચે હંમેશાં પ્રેમ પૂર્વક ભક્ત જનોને આનંદ આપે છે. ૩ર. यत्रत्यानतिभक्तिभासुरमतीन भव्यात्मनो योगवि
दध्यात्मप्रतिभाप्रभावकलितः सर्वोपकारक्षमः।

Page #103

वर्णनम्.
बुद्ध्यब्धिर्वचनामृतै रसभृतैः सूरिश्रिया राजितो___ग्रन्थश्रेणिविधानदनधिषणः सद्बोधयामासिवान् ॥ ३३ ॥
જે નગરમાં વાસ કરતા શ્રદ્ધાલુ જનોને, વેગનિષ્ઠ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરે ભક્તિ વિગેરે શાંત રસથી ભરપુર વચનામૃતવડે સધ આપી કૃતાર્થ કર્યા છે, વળી જે આચાર્ય મહારાજ સર્વથા સર્વત્ર પરોપકારમાં જ સમય વ્યતીત કરતા હતા, વળી જેઓએ નાના પ્રકારના સંસ્કૃત ગુજરાતિ પ્રબંધ રચી ઉત્કૃષ્ટબુદ્ધિનું ચરિતાર્થપણું પ્રગટ કર્યું છે, જેથી હાલમાં પણ જેમના ગ્રંથાવલેકિનથી ભવ્યાત્માઓ તેમનું સ્મરણ ભૂલતા નથી. ૩૩. वरमुनिरजिताब्धिः सूरिमान्यः समेतो
ऽकलुषितवचनाल्या वेदितात्मप्रभावः । विरचितनवकाव्यो धर्मनिष्ठान कुलीना
नधिगतशुभतत्त्वः सोऽकरोद्यत्र विज्ञान् ॥ ३४ ॥ શ્રીમત્ સૂરીશ્વરના પટ્ટધર શ્રીમદ્દ –અજિતસાગરસૂરિ, આચાર્ય ગુણ સંપન્ન અને જેમની મધુર વાણીથી લોકમાન્ય હતા. વળી આત્મનિષ્ઠ અને મહા પ્રભાવશાળી હતા, તેમજ નવીન કાવ્ય રચવામાં દક્ષ હતા, તે પોતે સમ્યક્તત્વના સંપૂર્ણ વેત્તા હોવાથી ધર્મનિષ્ઠ કુલીન જનેને ઉત્તમ બોધ આપી કૃતાર્થ કર્યા છે. ૩૪.
शशिनिध्यङ्कधरान्वित-वैक्रमसंवत्सरे सुपौषे च । श्रवणे शुद्धतृतीयादिने शशाङ्के प्रगीतमिदम् ॥ ३५ ॥ अजिताब्धिसूरिपुङ्गव-पादाम्बुजरेणुचञ्चरीकेण । हेमेन्द्रसागरेण, क्षमिणा जनताहिताऽप्रमादेन ॥३६ ॥
શ્રીમદ અજિતસાગર સૂરિજીના ચરણકમલના રણમાં ભ્રમર સમાન (શિષ્ય) અને જગતુજીના હિતમાં પ્રમાદરહિત હેદ્રસાગર મુનિએ વિક્રમ સંવત્ ૧૯૯૧ પોષ માસ શુકલ તૃતીયા શ્રવણ નક્ષત્ર અને સેમવારે આ વર્ણન કર્યું છે. ૩૫-૩૬.

Page #104

विषयानुक्रमः।
विषयः
पृ० विषयः प्रस्तावनायाम् । अर्घ्यम् निवेहन मने मामार शनि है | महानस (माणसा) वर्णनम् । ७४ ઇંગ્લીશ પ્રસ્તાવના
| मूल ग्रन्थे । ગુજરાતી પ્રસ્તાવના
श्रीऋषभजिनस्तुतिः ( महावि शमनमुनि अने समस्तजिनेन्द्रस्तुतिः
तेभनी ति) १३ जिनप्रवचनस्तुतिः मायार्यश्री मस्तिसागरसूरी- | श्रुतदेवतास्मरणम् २१२ना बननी सक्षित | श्रीअजितजिनस्तुतिः રૂપરેખા
| जिनसमूहस्तुतिः श्रीसद्गुरुस्मरणम् ३२ | जिनमतविचारः संस्कृतप्रस्तावना ३३ | मानसीदेवीप्रार्थना जैनाचार्यश्रीमदजितसागरसूरि- | श्रीसंभवजिनस्तुतिः वृत्तान्तम्
४५ श्रीजिनकदम्बकस्तुतिः १७ परिशिष्टम् (१)
जिनप्रवचनस्तुतिः (तिलकमञ्जरीपीठिका) ५० | श्रीवज्रशृङ्खलाप्रणामः द्वितीयपरिशिष्टम् (२) श्रीअभिनन्दनजिनस्तुतिः ( जिनस्तुतेर्विशिष्टपद्यानि ) ६१ सकलजिनेश्वराणामभ्यर्थना तृतीयं परिशिष्टम् (३) आगमस्तुतिः (श्रीमहेन्द्रसूरिचरित्रगतो- श्रीरोहिण्यै नमः पयुक्तपद्यानि) ६७ | श्रीसुमतिजिनस्तुतिः

Page #105

विषयानुक्रमः ।
विषयः
पृ० । विषयः समस्तजिनवरप्रार्थना २८ | जिनेन्द्राणां तल्लक्षणासर्वशसिद्धान्तस्मरणम् २९ न्वितस्तुतिः कालीदेवीप्रार्थना
जिनागमस्तुतिः श्रीपद्मप्रभजिनस्तुतिः महाकालीदेव्या विजयः समस्तजिनेन्द्रस्तुतिः
श्रीवासुपूज्यजिनस्तुतिः श्रीसिद्धान्तस्वरूपम्
जिनसमूहप्रार्थना गान्धारीदेवीस्तुतिः
जिनभारतीस्वरूपम् श्रीसुपार्श्वजिनस्मरणम्
श्रीशान्तिदेवीस्तुतिः
श्रीविमलजिनस्तुतिः जिनराजीध्यानम् श्रीजिनमतप्रशंसा
समस्तजिनेश्वरस्तुतिः
जिनवचनप्रणामः महामानसीस्तुतिः
श्रीरोहिणीविनतिः श्रीचन्द्रप्रभजिनस्तुतिः
श्रीअनन्तनाथजिनस्तुतिः श्रीजिनेश्वराणां प्रणतिः ४६
जिनसमूहाभ्यर्थना सिद्धान्तस्तुतिः
आगमस्तुतिः वज्राङ्कुशीस्तुतिः
(द्वादशाङ्गादीनां पदसंख्या) ८७ श्रीसुविधिनाथस्तुतिः अच्युतायाः स्तुतिः जिनेश्वराणामभ्यर्थना ५३ श्रीधर्मनाथजिनस्तुतिः.. जिनवाणीस्तुतिः ५४ जिनसमूहस्तुतिः ज्वलनायुधादेवीप्रार्थना ५५ भारतीस्मरणम् श्रीशीतलनाथजिनस्तुतिः ५६ प्राप्तिदेवी स्तुतिः श्रीजिनेन्द्रस्मृतिः
| श्रीशान्तिनाथजिनस्तुतिः सिद्धान्तस्वरूपम्
| जिनेश्वराणां विजयः मानवीदेवी स्तुतिः ६० | जिनशासनस्तुतिः १०१ श्रीश्रेयांसनाथस्तुतिः ६१ | श्रीब्रह्मशान्तियक्षस्तुतिः १०२
स्मरणम्

Page #106

८८
श्री जिनस्तुतिचतुर्विंशतिकाया
पृ०
१३३
१३९
विषयः
पृ० | विषयः श्रीन्यनाथजिनस्ततिः १०४ | जिनेश्वराणां विजयः समस्तजिनवराणां
सिद्धान्तमहिमा
१३४ नमस्कृतिः
१०६ | कालीदेवीस्तवनम् सिद्धान्तस्मरणम्
श्रीनेमिजिनस्तुतिः श्रीपुरुषदत्ताप्रार्थना | जिनसमुदायस्तुतिः श्रीअरजिनस्तुतिः १११ जिनवाणीमहत्त्वम् १४१ जिनवराणां प्रणमनम् ११३ अम्बिकादेवीस्तुतिः १४३ जिनागमप्रणमनम् ११४ | श्रीपार्श्वनाथजिनस्तुतिः १४४ श्रीचक्रधरादेवीस्तुतिः ११६ | जिनेन्द्राणां स्तुतिः १४६ श्रीमल्लिनाथजिनस्तुतिः ११८ | जिनवाणीस्मरणम् जिनेश्वराणां स्तुतिः १२० वैरोट्यादेवीस्तुतिः सिद्धान्तवर्णनमः
| श्रीवीरजिनस्तुतिः कपर्दीयक्षराजस्मृतिः १२२ | श्रीजिनसमूहस्तुतिः १५६ श्रीमुनिसुव्रतजिनस्तुतिः १२५ | श्रीभारतीदेवीप्रार्थना १५८ जिनसमूहस्य प्रणतिः १२६ | श्रीअम्बिकादेव्याः स्तुतिः १६१ सिद्धान्तसंस्तवनम् १२८ टीकाकारप्रशस्तिः १६३ श्रीगौरीदेवीस्तुतिः १२९ | श्रीपेन्द्रस्तुतयः(परिशिष्टम्) १६५ श्रीनमिजिनस्तुतिः १३१ सुभाषिनम्
१९२

Page #107

॥ ॐ अर्हम् ॥
मुनिपुरन्दरायमाणश्रीशोभनमुनीश्वरप्रणीता
स्तुति - चतुर्विंशतिका
(श्रीमदजितसागरसूरिविरचितसरलाऽऽरूयटीकया समलङ्कृता )
१ - श्री ऋषभंजिन स्तुतिः अथश्रीनाभिनन्दनस्तुतिः
भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे ! विस्तारिकर्मावलीरम्भासामज ! नाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः । भक्त्या वन्दितपादपद्म ! विदुषां संपादय प्रोज्झितारम्भासाम ! जनाभिनन्दन ! महानष्टापदाभासुरैः ॥ १ ॥ शार्दूलविक्रीडितवृत्तम्.
विवृतिः -
१
श्रीसौभाग्यनिदानधामनिकरप्रत्यायनैकप्रभुं दुर्ध्यानप्रबलप्रभृततिमिरप्रध्वंसनोष्णप्रभम् । सद्भक्त्या भुजगाधिपेन फणया संभूषितामस्तकं, वन्देऽहं प्रभुपार्श्वनाथ मनिशं प्रह्लादनाहं जिनम् ॥ १ ॥
,

Page #108

विप्रः शुद्धकुलोद्भवः समभवत्पुर्युजयिन्यां पुरा,
सद्विद्यानिधिरिष्टसिद्धिरमलः श्रीसर्वदेवाऽभिधः । तत्सूनुः सुधियां वरः सुविदितः श्रीशोभनाख्यो मुनि
र्यद्वन्धुर्धनपाल इत्यभिधया ज्येष्ठोऽभवत्ख्यातिभाक् ॥२॥ महेन्द्रसूरीश्वरपादसन्निधौ, स पण्डितः मरिपदं प्रपन्नः। श्रीशोभनाख्यस्तुतिमद्भुतामिमां,विशुद्धभक्त्या व्यरचजिनानाम् ।। श्रीमन्महावीरसुशासनस्य, धुरन्धरोऽभूद्गणमृद्वरेण्यः । सुधर्मनामाऽक्षयलब्धिपात्रं, सुराऽसुरेन्द्रनतपादपद्मः ॥ ४ ॥ परम्परातस्तदनुप्रजज्ञे, श्रीहीरसूरिर्जगदेकपूज्यः । क्रमेण तत्पट्टसुमेरुशृङ्ग, विभूषयामास सूरिप्रधानः ॥५॥ बुद्ध्यब्धिमूरिर्विदुषां वरेण्यो-योगीन्द्रचूडामणिरिद्धशासनः । तत्पादपद्मभ्रमरायमाणोऽजिताब्धिमूरिप्रवरोऽतिबुद्धिमान्॥६॥ लाटाऽनुप्रासयमका-द्यलङ्कारैर्विभूषिताम् । चतुर्विंशतिकां हृयां, जिनानां परिभाव्य सः॥ ७ ॥ तट्टीका सरलां चक्रे, स्पष्टमूलार्थबोधिनीम् । मन्दबुद्धिहितार्थाय, संक्षेपात्सारसंग्रहाम् ॥ ८॥ चतुर्भिःकलापकम्
इह हि ग्रन्थादौ ग्रन्थचिकीर्षुर्विन्नविघाताय विशिष्टशिष्टाचारपरिपालनार्थश्च स्वेष्टदेवतास्तुतिरूपमङ्गलं विधेयम्-यतः
" शिष्टाः शिष्टत्वमायान्ति, शिष्टमार्गाऽनुपालनात् ।
तल्लङ्घनादशिष्टत्वं, तेषां समनुपद्यते" ॥१॥ इति श्रुतिबोधितकर्त्तव्यतापूर्वकं तदाह___ भव्याम्भोजेति । ' भव्याम्भोजविबोधनैकतरणे !'-भव्यामुक्तियोग्या देहिनस्त एवाऽम्भोजानि-अम्भसि जातानि अम्भो

Page #109

( ३ ) जानि-कमलानि तेषां विबोधने-बोधप्रदाने, एकश्चासौ तरणिरिवतरणिरद्वितीयभानुस्तत्सम्बुद्धौ हेभव्याम्भोजविबोधनैकतरणे ? " तरणिस्तरणेऽऽशौ, कुमार्योषधिनौकयोः ” । इतिहैमः यथा तिग्मरश्मिस्तमोभरं विनाश्य पद्मानि प्रबोधयति तथा सार्वज्ञोऽपि मिथ्यात्वमपनीय स्ववचनैर्भव्यान्प्रबोधयतीतिभावः । 'विस्तारिकावलीरम्भासामज ?' विस्तारिणी-विस्तरणशीला या-कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनामावली-श्रेणिः सैव रम्भा-कदली तस्यां-तस्यावा प्रमर्दनहेतुत्वात् सामज इव सामजोगजस्तत्संबोधनम् ! “ सामवेदाज्जातः सामजः” इतिनिरुक्तिः । “ सामानिगायतो ब्रह्मणः करादष्टौ गजाः समुत्पन्नाः” इतिश्रुतेः । “ सामजः सामसंभूते, वाच्यलिङ्गः पुमान् गजे” इति मुक्तावल्याम् । महानष्टापत् ? महत्योनष्टाः प्रणष्टा आपदोविपत्तयो यस्माद्यस्यवा तत्संबोधनम् । 'प्रोज्झितारम्भ ! ' प्रोज्झिताः प्रकर्षेण त्यक्ता आरम्भाः सावद्या व्यापारा-हिंसात्मका दर्पा येनेति बहुव्रीहिस्तत्संबोधनम् । “आरम्भ उद्यमे दर्प, त्वरायाश्च वधेऽपि च” इति विश्वलोचनः । 'असाम ?' आमैः रोगैः सह वर्तत इति सामः, सामोनभवतीत्यसामस्तत्सम्बोधनम् । “ आम आमय आकल्यमुपतापोगदः समाः” इतिहैमः । 'जनाऽभिनन्दन ?' जनानभिनन्दयति-प्रमोदमुत्पादयतीति तत्संबोधने जनाभिनन्दन ? ' नन्दिग्रहादीति युप्रत्यये युवोरनाकावित्यनादेश' स्तत्सम्बोधनम् । ' हे अष्टापदाभ ? '-अष्टापदं-सुवर्णं तद्वदाभा-आसमन्ताद्दीप्तिर्यस्यतत्सम्बोधनम् । “ रुक्मंजाम्बूनदमष्टापदोऽस्त्रियाम्" इत्यमरः । “ अष्टापदं शारिफले, क्लीबमस्त्रीतु काश्चने। शरभे मर्कटे पुंसि, चन्द्रमल्ल्यां स्त्रियामपि ॥” इति विश्वलोचनः । " आभाराढाविभूषाश्री-रभिख्याकान्तिविभ्रमाः । लक्ष्मीश्छायेति हैमः । ” तप्तजात्यसुवर्णसमानवर्णत्वाद्भगवतः । 'आभासुरैः' आ

Page #110

( ४ )
,
समन्तात् भासन्त इत्येवंशीला आभासुरास्तैर्भास्वरस्वरूपैः । आसुरैः ( असुरैः ) भुवनवासिदेवविशेषैः, आ ईषत्सुराऽपेक्षया भासुरैर्दी - प्यमानैरिति वा । 66 आङीपदर्थेऽभिव्याप्तौ क्रियायोगेऽवधावपि । आस्यादवधृतिस्मृत्यो-र -राः सन्तापप्रकोपयोः ” इतिहैमः । “ असुरोदानवे सूर्ये " इति विश्वलोचन: । ' भक्त्या, ' आन्तर चित्तप्रतिबन्धेन, ' वन्दितपादपद्म ! ' वन्दिते नमस्कृते पादावेवपद्मे - कमले यस्येति तत्सम्बोधनम् । पद्यते यस्मिँलक्ष्मीरितिपद्मम् । “वापुंसिपद्मंनलिन - मरविन्दं महोत्पलम् । नाभिनन्दन ! ' नाभेर्नन्दनः सूनुस्तत्सम्बोधनम् । 'विदुषां ' - विद्वज्जनानाम् । 'महानु'त्सवान् " महउत्सवतेजसोः " 66 उत्सवोमहउत्सेध- इच्छाप्रसरकोपयोः इति विश्वलोचनः । त्वं, सम्पादय - वितर, सम्पूर्वकात् ' पद्' गतौ धातोत्रिप्रत्ययान्तादाशीः प्रेरणयोः परस्मैपदे मध्यमपुरुषैकवचनम् ॥ १ ॥
," "
""
शार्दूलविक्रीडितं वृत्तमिदं, तल्लक्षणञ्च - सूर्याऽधैर्मसजस्तता: स गुरवः शार्दूलविक्रीडितम् ॥
àાકાથ—ભવ્યાત્મરૂપ કમલેશને વિકાસ કરવામાં અદ્વિતીયસૂર્ય સમાન ! વિસ્તાર પામેલી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોની શ્રેણીપક્તિરૂપ કેળને ભેદવામાં હસ્તીસમાન !, કાંતિના સમૂહથી સર્વ ખાજી પ્રકાશમાન અસુરાના સમુદાયે ભકતથી પૂજ્યા છે ચરણ કમલ જેના, વળી સર્વથા ત્યાગ કર્યો છે પાપ કર્મના આર ભા मेथे, तेभन रोगरहित!, मनुष्याने आनंद आपनार, सुवार्थ - સમાન કાંતિવાળા ! અને શ્રી નાભિરાજાના પુત્ર! એવા (હે પ્રથમ જિનેશ્વર !) ઋષભદેવ પ્રભુ ! તમે વિદ્વાનાને ઉત્સવે–આનંદને આપે! ॥ ૧ ॥ આ વૃત્ત શાર્દૂલવિક્રીડિત નામે છે તેમાં, મગણુ, सगणु, भगलु, सगणु, तगारा, तगरा से छगु भने छेवटनो એક ગુરૂ હેાય છે. તેમજ બાર અને સાત અક્ષરે વિરામ હાય છે.

Page #111

समस्तजिनेन्द्राणां स्तुतिः। ते वः पान्तु जिनोत्तमाःक्षतरुजो नाचिक्षिपुर्यन्मनो
दारा विभ्रमरोचिताः सुमनसो मन्दारवा राजिताः । यत्पादौ च सुरोज्झिताः सुरभयाश्चक्रुः पतन्त्योऽम्बरा- .. दाराविभ्रमरोचिताः सुमनसो मन्दारवाराजिताः ॥२॥
तइति- यन्मनः' येषां मनोयन्मनश्चेतः । “विभ्रमरोचिताः,' विभ्रमैर्धसमुद्भवैर्विलास:-हावभावादिकटाक्षाक्षेपैः, रोचिताः-शोभिताः। यदुक्तम्-" हावोमुख विकारः स्या-द्भावश्चित्तसमुद्भवः । विकारोनेत्रजोज्ञेयो-विभ्रमोभ्रूसमुद्भवः । ” इतिकेचित्, योषितां यौवनजोविकारोविभ्रमइत्यन्ये, मदहर्षरागजनितो विपर्यासो विभ्रमइत्यपरे । 'सुमनसः, ' सुष्ठुमनोयेषां ते सुमनसः-शोभनहृदयाः । 'मन्दारवाः,' मन्दः आरवः येषां ते मन्दारवाः-मृदुरवाः । 'राजिताः,' विभ्राजिताः । ' दाराः,' दारयन्ति, दीर्यन्ते एभिरितिवा दाराः, दारशब्दः पुंसिबहुवचनान्तः। "भार्याजायाऽथ 'भूम्नि, दाराःस्यात्तुकुटुम्बिनी ।" इत्यमरः । क्वचिदाबन्तोऽपि प्रयुक्तः । “ क्रोडा हावा तथा दारा, त्रयएते यथाक्रमम् । क्रोडे हावे च दारेषु, शब्दाः प्रोक्ता मनीषिभिः॥” वनिताः, कर्तृरूपाः। 'न' नैव, 'आचिक्षिपुः'क्षोभयामासुः । — यत्पादौ च, ' येषां पादौ यत्पादौ-जिनचरणौ । 'सुरोज्झिताः,' सुरैरमरैरुज्झिता-उत्सृष्टाः । 'अम्बरात्,' नभसः । पतन्त्यः। 'आराविभ्रमरोचिताः, आराविणः' शब्दायमाना ये भ्रमराःषट्पदास्तेषामुचिता-योग्याः । अनेन सौरभाऽतिशयःसूचितः। 'मन्दारवाराजिताः,' मन्दाराणां-देवतरुकुसुमानां वारैः-समूहैरजिताअनुल्लञ्चनीयाः, “ पञ्चैते देवतरवो-मन्दारः पारिजातकः । सन्तानः कल्पवृक्षश्च, पुंसिवाहरिचन्दनम् ” ॥ इत्यमरः । “ समूहवाचको

Page #112

वारो-वारोवेश्यागणः स्मृतः”। इतिसुभूतिः। 'सुमनसः,' पुष्पाणि । 'सुरभयाञ्चक्रुः,' सुगन्धयामासुः सुरभीकुर्वन्तीत्यर्थः। 'क्षतरुजः,' क्षताः रुजोयेषां येभ्योवा क्षतरुजः-क्षीणव्याधयस्तथाभूताः । 'ते,' जिनोत्तमाः, जिनेषु-सामान्यकेवलिषु, उत्तमाः जिनवराः । 'वः,' युष्मान् । 'पान्तु'-रक्षन्तु, पालयन्त्वित्यर्थः ॥ २ ॥ ___ अर्थ-डा विसासोपडे सुशोभित, भृढ मा४पाणी, विभूषणेथी विभूषित, तेभान सु४२ इयवाणी (देवताઓની ) વનિતા-સ્ત્રીઓ (પણ) જે જિનેશ્વરોના મનને ભ પમાડી શકી નહી. તેમજ દેએ ફેંકેલાં–આકાશમાંથી ( સમવસરણમાં) પડતાં, તથા ગુંજારવ કરતા બ્રમરાઓને (પરાગ ગ્રહણ કરવા માટે) ચેાગ્ય, અને મંદાર–કલ્પવૃક્ષ (વિગેરે) પુષ્પોના સમૂહવડે નહિ જીતાયેલાં પુષ્પવડે સુગંધિત થયા છે ચરણ જેમના એવા તે જિનેશ્વરો તમારું સંરક્ષણ કરે. . ર છે
जिनप्रवचनस्तुतिः।
शान्ति वस्तनुतान्मिथोऽनुगमनाद् यन्नैगमाद्यैर्नयै
रक्षोभं जन ? हेऽतुलां छितमदोदीर्णाङ्गजालं कृतम् । तत्पूज्यैर्जगतां जिनैः प्रवचनं दृप्यत्कुवाद्यावलीरक्षोभञ्जनहेतुलाञ्छितमदो दीर्णाङ्गजालङ्कृतम् ॥ ३॥
शान्तिवस्तनुतादिति । 'नैगमाद्यैः,' नैगमः-गम्यतेऽनेनेति गम:पन्थाः, नैके गमा यस्यासौ नैकगमः, निरुक्तविधिना ककारलोपात्,नैगमः, “ नैगमोनयपौरोप-निषदृत्तिषु वाणिजे ।” इतिहैमः । स च आद्यो येषां तैनँगमाद्यैर्नैगमसंग्रहप्रभृतिभिः सप्तभिर्नयैः, अने. कान्तात्मके पदार्थे, एकांशपरिच्छेदात्मका नयास्तैहेतुभूतैः ।, अक्षोभं,'

Page #113

( ७ )
"
अचलं-परवादिभिरजेयमित्यर्थः । ' छितमदोदीर्णाङ्गजालं, ' छितमदंभिन्नदर्पं, उदीर्णमुच्छ्रितमङ्गानामाचाराङ्गादीनां जालं - कदम्बकं समूहो यस्मिंस्तत् । " समवायोनिकुरम्बं, जालंनिवहसञ्चयौ ” इति हैमः | 'जगतां, ' लोकानां, पूज्यै-रर्चनीयैः, 'जिनैः, ' अर्हद्भिः, 'यत्,' कृतं, विनिर्मितम्, अर्थतस्तैरेवभाषितत्त्वात् । तथा चोक्तम्- " अत्थं भासइ अरहा, सुत्तंगंथंति गणहरानिउणं ” इत्यावश्यके । ' दृप्यत्कुवाद्यावली रक्षोभञ्जन हेतु लाञ्छितं, ' दृप्यन्ती- दर्पं प्राप्नुवन्तीया कुवादिनामावली - श्रेणिः सैवक्रूरात्मकत्वाद्रक्षो-राक्षसः, 'अत्र लिङ्गभेदों न दोषाय ', " लिङ्गभेदं तु मेनिरे ” इति वचनस्य प्रामाण्यात् । तस्य भञ्जनैर्भङ्गकारिभिर्हेतुभिः, लाञ्छितं चिह्नितं - मण्डितं वा । दीर्णाङ्गजालङ्कतं दीर्णः अङ्गजः - कामोयैस्तैः शीर्णमदनैः - श्रमणादिभिरलङ्कृतं - - विराजितम् । अदः, प्रत्यक्षदृश्यम् । इदमः प्रत्यक्षगतं, समीपतरवर्त्तिचैतदो रूपम् । अदसस्तु विप्रकृष्टे, तदिति परोक्षे विजानीयात् " || १ || 'तत्' ' प्रवचनं,' शासनं मतं, " प्रवचनं वेदे (आगमे) प्रकृष्टवचनेऽपि च " इति मुक्तावल्याम् । ' हे जन !,' हे लोक !, वः, युष्माकम् । अतुलां, अप्रमेयां । 'शान्ति' कुशलं, मोक्षं, उपशमं वा । तनुतात्, प्रथयतु, तुह्योस्तातङाशिष्यन्यतरस्यामिति ' तातङादेशे तनुतादिति सिद्धम् ॥ ३॥
"C
6
જૈન આગમ પ્રશંસા,
શ્લેાકા—જે સિદ્ધાન્ત પરસ્પર સગત-બંધ બેસતા ( અર્થાત્ યુકિતથી અવિરુદ્ધ તેમજ ઈષ્ટ અને જણાવનાર ) હાવાને લીધે નગમ આદિ નયાએ કરીને અખંડિત છે, વળી જેણે ( વાદીमोनो ) गर्व तोडी नाच्यो छे, नेमां (मायार आदि) संगोनो સમૂહ વધુ વેલા છે, જે મટ્ઠાન્મત્ત મિથ્યાવાદીજનાની પિતરૂપ રાક્ષસને નસાડનારી ( અર્થાત્ નાશ કરનારી ) યુક્તિથી યુક્ત

Page #114

છે, અને કામદેવને વશ કરનારા (મુનિવરે ) થી જે અલંકૃત છે ( અર્થાત્ જેને શ્રમણ પુરુષોએ સ્વીકાર કરે છે ) તે, विश्चने हनीय सेवा निवाथे रयेस (द्वादशाङ्गीरूप) सिद्धान्त, (ભવ્ય) લેક ! તમારી અનુપમ શાંતિને વિસ્તાર કરો ૩
श्रुतदेवतास्मरणम् । शीतांशुत्विपि यत्र नित्यमदधद्गन्धाढ्यधूलीकणा
नालीकेसरलालसा समुदिताऽऽशु भ्रामरीभासिता । पायाद्वः श्रुतदेवता निदधती तत्राऽब्जकान्ती क्रमौ,
नालीकेसरलाऽलसा समुदिता शुभ्रामरी भासिता ॥ ४ ॥
शीतांशुत्विषीति- केसरलालसा,' केसरेषु-पद्मगर्भपक्ष्मसु बकुलेषु वा लाल ला-तृष्णाऽतिरेक औत्सुक्यं वा यस्याःसेति बहुव्रीहिः "केसरो नागकेसरे। तुरङ्गसिंहयोः स्कन्ध-केशेषु बकुलद्रुमे । पुन्नागवृक्षे, किञ्जलके स्यात्केसरं 'तु' हिङ्गनि” ॥ १११४ इति-अनेकार्थसंग्रहः । केसरशब्दोऽत्र दन्त्यमध्यः कचित्तालव्यमध्योऽपि । “ आन्दोल कुसुमकेशरशरेण तन्वी, ” इति वासवदत्तायांदर्शनात् । “ तृष्णातिरेके औत्सुक्ये, लालसालोलयाञ्चयोः” इति विश्वः । केसरेषु लालसा-लम्पटेति तत्पुरुषो वा । — आशु' शीघ्रम् । 'समुदिता' मिलिता । ' इभासिता' इभेषु-गजेष्वासिता-स्थिता मदलाम्पट्यात् , अथवा, इभवदसिता-श्यामा । ' भ्रामरी' भ्रमरस्येयं भ्रामरी-षट्पदसम्बन्धिनी । ' आली' पङिः। 'शीतांशुत्विषि' शीताःशीतला अंशवो यस्य स शीतांशुस्तद्वत्त्विट्-कान्तिर्यस्य तस्मिश्चन्द्रवच्छभ्रे । 'यत्र' यस्मिन् कमले । 'गन्धाढ्यधुलीकणान् ' गन्धेन आट्यायुक्ता ये धूल्या-रजसः कणान्-परागबिन्दून् । ' नित्यं ' सततं, ' अदधत् ', अपिबत् । 'तत्र' तस्मिन् । 'नालीके '-सरोजे

Page #115

पङ्कजे । ' अब्जकान्ती' अब्जवत्कान्तिर्ययोस्तौ-पद्मद्यती । 'क्रमौ' पादौ । ' निदधती' स्थापयन्ती । ' सरला' अकुटिला । 'अलसा' मन्दगतिर्विश्रब्धा, अतिसुकुमारत्वात् । ई समुदिता' मुदितेनहर्षितेन सह वर्तते या सा सहर्षा । — शुभ्रा' श्वेतवर्णा । — अमरीभासिता' अमरीभिर्देवाऽङ्गनाभि सिता-शोभिता। यद्वाऽमरीणां भा तया सिता-बद्धा " कीलितोयन्त्रितः सितः” “सितस्त्ववसिते बद्ध वर्णे ईत्युभयत्राऽपि हैम । एतादृशी, 'श्रुतदेवता' शासनाऽधिष्ठायिकावाग्देवी 'वो' युष्मान् । ' पायात् ' रक्षतु ॥ ४ ॥ अत्रवृत्तचतुष्टये मध्यात्पदयमकाऽलङ्कारः ॥
કાઈ—કેસરાઓને વિષે લંપટ-આસક્ત, શીવ્રતાથી એકચિત્ત થયેલી, હાથીના વર્ણ રામાન શ્યામવર્ણવાળી, (અથવા ગજેદ્રના ગંડસ્થલ ઉપર મદનું પ્રાશન કરવા માટે લુબ્ધ થઈને બેઠેલી, અથવા તેજસ્વી ભ્રમરોની પંક્તિએ, ચંદ્રસમાન કમનીય-સુંદર, કમળાના પરિમળથી સર્વદા પરિપૂર્ણ એવા જેના પરાગકણેનું પાન કર્યું છે, તેવા કમળ ઉપર કમળસમાન કાંતિવાળા ચરણને સ્થાપન કરતી, સરલા-કપટરહિતા, તેમજ અલસા અર્થાત અતિસુંદર સુકુમાર હોવાને લીધે શીધ્રગમનાદિકમાં મંદતાને ધારણ કરતી, તેમજ હર્ષિત તથા દેદીપ્યમાન દેવાંગનાઓથી (પરિવૃત હોવાને લીધે) શોભાયમાન અને કમળસમાન કાંતિવાળી શ્રુતદેવતા (હે ભવ્ય છે !) તમારું પરિપાલન કરો. | ૪
२ श्रीअजितजिनस्तुतयः। तमजितमभिनौमि यो विराजद्
वनघनमेरुपराममस्तकान्तम् । निजजननमहोत्सवेऽधितष्ठावनघनमेरुपरागमस्तकान्तम् ॥५॥
पुष्पिताग्रावृत्तम् ।

Page #116

तमिति । 'यो' भगवान् । ' निजजननमहोत्सवे' निजस्यस्वस्य जननं-जन्म, तस्य महोत्सवे-महामहे । ' अनघनमेरुपरागं' अनघाश्च ते नमेरवश्च देववृक्षविशेषास्तेषां परागो-रेणुर्यस्मिन तं, "नमेरुः सुरपुन्नागः” इत्यमरः । “शिग्रुगेरुनमेर्वादय इति (उणा० ८११) सूत्रेण नमेर्नपूर्वस्य मयतेर्वा एञ्चान्तः रुप्रत्ययान्तोनमेरुशब्दोनिपात्यते " । 'अस्तकान्तं' अस्तगिरिर्मन्दरस्तद्वत्कान्तं मनोहरं, " अस्तस्तु चरमः क्ष्माभृत् ” इत्यमरः । अथवा जिनविशेषणमेतत् , अस्ता-निरस्ताः कान्ता-बनिता येन तं । अथवा अस्तं-स्वर्ण तद्वत्कान्तोरम्यस्तं । " अस्तं स्वर्णसुमाऽम्भसः" इत्यनेकार्थः “अस्तं
सुवर्ण वनोपान्ते” इतिव्याडिः ‘विराजद्वनघनमेरुपरागमस्तकान्तं' विराजद्भिः-शोभमानैर्वन्यन्ते वर्षादित्वादल वनन्ति वा वनानितै-चनैः-काननैर्घनोनिरन्तरोमेरुलक्षणोयः परागः, परः-प्रधानः, अगोगिरिस्तस्य मस्तकाऽन्तं, मस्तकस्य-शिखरस्य, अन्तमग्रम् । अथवा विराजन्ति-शोभमानानि वनानि-जलानि येषु तथाविधा घना-मेघा यस्मिन् स चाऽसौ मेरुपरागोमेरुरिति परमपर्वतस्तस्य शिखराऽयम् , 'वनं तु कानने नीरेऽप्युत्से वास-प्रवासयोः' इति श्रीधरः-। 'अधितष्ठौ' अधिष्ठितवान् । 'तं' तथाभूतम् । ' अजितं' गर्भस्थेऽस्मिन् द्यूते राज्ञा जननी न जीतेत्यजितः, यद्वा परीषहाऽऽदिभिर्न जितस्तमजिताऽभिधेयं द्वितीयं जिनेश्वरं । 'अभिनौमि' अभिष्टुवे-'णु स्तुतौ' धातोर्वर्तमाने लट् ॥ ५ ॥ पुष्पिताग्रा वृत्तं तल्लक्षणञ्च ---- "अयुजि नयुगरेफतोयकारो, युजि तु नजौ जरगाश्च पुष्पिताग्रा ।।
तो :--पोताना ( या ) ना भोत्सवसमये પવિત્ર નમેરૂ (દેવવૃક્ષવિશેષ) ના પરાગ જેમાં રહેલા છે, તેમજ અસ્તાચલપર્વત સમાન મનહર, વળી વિરાજમાન વનવડે નિબિડઘાઢ (અથવા શેભાયમાન છે જળથી ભરેલા મેઘ જેની અંદર અથવા પ્રકાશિત છે વન અને વાદળ જેમાં) એવા મેરૂ નામના શ્રેષ્ઠ

Page #117

( ११ ) પર્વતના (ઉપરોકત બે વિશેષણોથી યુક્ત) શિખરના અગ્રભાગ ઉપર, જેણે અધિષ્ઠાન કર્યું છે તે (કોઈ પરીષહાદિથી નહિ છતાયેલા) એવા શ્રી અજિતનાથ (કે જેણે પ્રમદાન-સ્ત્રીને ત્યાગ કર્યો છે, અથવા સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળા) ભગવાનને હું स्त छु.
આ પુષિતાગ્રા નામનું વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ નીચે મુજબ–
પ્રથમ અને તૃતીય ચરણમાં બાર બાર અક્ષરો છે, અર્થાત્ પ્રથમ અને દ્વિતીય ચરણમાં ન, ન, ૨, અને યગણ એમ ચાર ગણે છે. તેમજ બીજા અને ચોથા ચરણમાં તેર તેર અક્ષરે છે, અર્થાત બીજા અને ચોથા ચરણમાં ન, જ, જ, અને રગણુ–એમ ચાર ગણુ છે અને તે ઉપરાંત અંત્ય અક્ષર ગુરૂ છે. આ પછીના ત્રણ લેકમાં પણ પુષિતાગ્રાવૃત્ત છે. . પ
जिनसमूहस्तुतिः। स्तुत जिननिवहं तमर्तितप्ता
ध्वनदसुरामरवेण वस्तुवन्ति । यममरपतयः प्रगाय पार्श्वध्वनदसुरामरवेणव स्तुवन्ति ॥ ६ ॥
पुष्पिताया। स्तुतेति । 'पार्श्वध्वनदसुरामरवेणवः' पार्थेषु-समीपेषु ध्वनन्तो नदन्तः, असुराऽमराणां वेणवो वंशा येपां ते तथोक्ताः, " व्यत्यये लुग्वा” (हैमव्या० १-३-५६) इति रेफस्य लुकि वेणव इति सिद्धम् । 'अमरपतयः' सुरेन्द्राः। 'अतितप्ताध्वनदसुरामरवेण' अा-पीडया तप्तानां शैत्याधायकतया साक्षात् , अध्वनदः-मार्गहृदः यः सुरामःसुष्ठ रामो मनोज्ञो यो रवः-शब्दस्तेन करणभूतेन । “ रामः पशुविशेषे स्यात् , जामदग्न्ये हलायुधे । राघवे चाऽसितश्वेतमनोज्ञेषु च वाच्यवत्" ॥१॥ इति विश्वः। 'वस्तुवन्ति' वस्तु-च्छन्दोजाति

Page #118

(१२) विशेषस्तद्वन्ति, तल्लक्षणन्त्विदम्-" चौ लान्ततौ चौ तो वस्तुकम्" चौ (चगणद्वयं) ततो लध्वन्तौ द्वौ तगणौ, पुनः चौ (चगणद्वयं ) तगणः, एते पादे चेद्वस्तुनामकच्छन्दश्चतुर्भिः पादैः । चतसृभिर्मात्र।मिश्चगणः । स च पञ्चधा-चतुर्भिलघुभिरेकः, आद्यलघुद्वयगुर्वन्तो द्वितीयः, आद्यन्तलधुर्मध्यगुरुस्तृतीयः, आद्यगुरुर्लघुद्वयाऽवसानश्चतुर्थः, गुरुद्वयःपञ्चमः। त्रिमात्रकस्तगणस्त्रिधा-आद्यलघुर्मुर्वन्त एकः, आद्यगुरुलध्वन्तो द्वितीयः, लघुभिस्त्रिभिस्तृतीयः।” इति छन्दोऽनुशासनम् (गीतानि ) ' प्रगाय ' प्रकर्षेण गीत्वा । 'यं' : जिनेन्द्रसमूहं ' जिनेन्द्राणां-तीर्थङ्कराणां समूहो निवहस्तम् । “ समूहोनिवहव्यूह-सन्दोहविसरव्रजाः” इत्यमरः। 'जिननिवहं' जिनवृन्द, ( भो भव्याः! ) स्तुत-प्रणुत । अथवाऽतितप्ता इति सम्बोधनम् । धनन्-नानार्थानध्वनितान् कुर्वन् असून-प्राणान् रामयति असुरामस्तथाभूतोयोरवस्तेन वस्तुवन्ति-अर्थवन्ति प्रगायेतिवाव्याख्येयम् ॥ ६॥
लिन समूलनी स्तुति. લેકાર્થ-જેની આજુબાજુમાં દેવ અને દાનવોની વાંસળીઓ વાગી રહી છે એવા સુરેન્દ્રો, તૃષા અને પરિશ્રમની પીડાથી તમાં થયેલા જનેને ( શાંતિ આપવામાં) માહદ-ધરાના જેવા મનોહર સુસ્વરવડે, વસ્તુ નામક છંદથી યુક્ત (ગીત) ગાઈને
१२॥ वस्तुमा २४ पाहमा ( २५ ) मात्रामेछ, तमांगे (40) ત્યારપછી ત્રણ પ્રકારના તગણમાંથી અંતલધુવાળા બે તગણ પછી બે (ग) मने छेको मे ( तार छे. तेनु दाढ२९:'सुरवहुमहुअरिपंतिपिअगुणपरिमलजालहं,
नभमणि किरणकलावचारु केसरनिवहमरालहं। पत्थुअवत्युअगीतिवारुमुणि निवहमरालहं,
तिहुअणसिरिकुलहरहं नमहु जिणपहपयकमलहं॥'

Page #119

જે તીર્થકર સમુદાયની સ્તુતિ કરે છે તેનિ હે ભવ્યલેકે તમે ઉપરોક્ત સુંદર સ્વરવડે સ્તુતિ કરે છે ૬ છે
जिनमतविचारः। प्रवितर वसतिं त्रिलोकबन्धो ! __ गमनययोगततान्तिमे पदे हे ! । जिनमत ! विततापवर्गवीथीगमनययो ! गततान्ति मेऽपदेहे ॥ ७ ॥
पुष्पिताया। प्रवितरेति । ' त्रिलोकबन्धो !' त्रयाणां लोकानां स्वर्गमृत्युपाताललक्षणानां बन्धुस्तत्सम्बोधने हे जगत्त्रयीबान्धव !। 'गमनययोगतत !' गमाः-सदृशपाठाः " गमः सदृशपाठे स्याद्-गमस्तु गमने स्मृतः ” इति नानार्थः । नयाः नैगमादयस्तैोगः-सम्बन्धस्तेन ततो विस्तीर्णस्तत्सम्बोधनम् । “ वितताऽपवर्गवीथीगमनययो !' वितता-विस्तृता या अपवर्गस्य–मोक्षस्य वीथी-पदवी तस्यां गमनंयानं तस्मिन् सखप्रापकत्वाद् ययो ! तुरङ्गम !। “ ययुरश्वोऽश्वमेधीयः (क्रतुहये)” इति हैमः । यथा ययुना स्वस्वामी समीहितं पदं नीयते,तथा जिनागमेनाऽपि श्रद्धाऽध्ययनाऽध्यापनश्रवणाऽऽसक्तो जनो मोक्षं प्राप्यते इति भावः। “वीथी वर्त्मनि पङ्क्तौ च, गृहाऽङ्गे नाट्यरूपके” इत्यनेकार्थः”। हे जिनमत ! सर्वज्ञाऽऽगम !। 'गततान्ति' गता तान्ति निर्यस्मिन् कर्मणि यथास्यात्तथा तत्, इति क्रियाविशेषणं, 'तमुग्लानौ' इतिधातोः स्त्रियांक्तिन्नितिभावे क्तिन् प्रत्यये तान्तिरितिसिद्धम् । जिनमतस्य संबोधनं विशेषणं वाऽपि युज्यतेएव । ' मे' मह्यं । ' अपदेहे' अपगता देहाः- धातुभिर्दिह्यते देहः पुंक्लीब्रलिङ्गे' शरीराणि यस्मिन् तथाभूते । : अन्तिमे प्रदे.' चतु

Page #120

(१४) देशरज्जुप्रमाणस्य लोकस्याऽन्तेस्थिते-मोक्षभूते, पदे-स्थाने । ' वसति'वासं, “ वसतिः स्यादवस्थाने निशायां सदनेऽपि च ।।" इति 'हैमः'। 'प्रवितर' देहि, प्रपूर्वक तृप्लवनतरणयोरितिधातो राशी:-प्रेरणयोरितिमध्यमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ ७ ॥
જિન પ્રવચન વિચાર,
m:- त्रैदेउयनisa ! 3 Hen५४ ! (मासावा) તથા નાના સંબંધથી વિસ્તાર પામેલ (અથવા આલાપક ! હે નૈગમાદિ) નાના સંબંધથી વિસ્તાર પામેલ! વિશાળ એવા શિવમાર્ગો (સુખપૂર્વક) જવામાં અશ્વસમાન છે જેને સિદ્ધાન્ત ! તમે, દેહમુક્ત અર્થાત્ જ્યાં શરીર નથી એવા અંતિમ પદમાં અર્થાત્ લેકાંતમાં રહેલી મેક્ષપુરીમાં હારી ગ્લાનિ–ખેદ નાશ થાય તેવી રીતે હુને નિવાસ આપો કે છે
मानसीदेव्याः प्रार्थना। सितशकुनिगताऽऽशु मानसीद्धा
ऽऽत्तततिमिरंमदभा सुराजिताऽऽशम् । वितरतु दधती पविं क्षतोद्यत्तततिमिरं मदभासुराजिता शम् ॥ ८॥
पुष्पिताया। सितशकुनिगतेति ‘सितशकुनिगता' सितः-श्वेतः स चाऽसौ शकुनिश्च पक्षी हंस इत्यर्थः तं गता-अधिरूढा । “ विहगो विहङ्गमखगौ पतगो विहंगः, शकुनिः शकुन्तिशकुनौ वि-वयः-शकुन्ताः " इति हैमः । ' इरंमदभा' इरंमदो मेघज्योतिस्तद्वद्भा-दीप्तिर्यस्याः सा तथाभूता " मेघवह्निरिरंमदः” इति हैमः। 'मदभासुराजिता' मदेन-दर्पण भासुरै रौद्रैरजिता-अनभिभूता । —मानसी ' देवी ।

Page #121

( १५ ) ' इद्धाऽऽत्ततति' इद्धा-दीप्ता, आत्ता-गृहीता, ततिर्विस्तृतिर्येन तं । सुराजिताऽऽशं' सुष्ठु राजिताः-प्रकाशिता आशा दिशो येन तं,"काष्ठाऽऽशा दिग् हरित् ककुप्” इति हैमः । क्षतोद्यत्तततिमिरं' क्षत-हतं, उद्यदुद्गच्छत् , ततं-व्याप्नं, तिमिरं-तमो येन तं तिम्यतीव तिमिरं पुंश्लीबलिङ्गे “शुषी" (उणा-४१६) इत्यादिना इरः कित्” । एतादृशं, 'पवि' वगं । ' दधती' धारयन्ती । मानसी देवी · शं' सुखं । ' आशु' अञ्जसा । केषामित्याकांक्षायां तु भव्यानां युष्माकमस्माकं वेत्युत्तरं, · वितरतु' ददातु ॥ ८ ॥
मानसीवानी प्रार्थना. લેકાર્થ –રાજહંસ ઉપર આરૂઢ થયેલી, વિજળી સરખી પ્રકાશમાન, તેમજ ગર્વથી અસુરો વડે નહિ છતાયેલી, વળી ગ્રહણ કર્યો છે દેદીપ્યમાન વિસ્તાર જેણે, સારી રીતે પ્રકાશિત કરી છે દિશાઓ જેણે અને નાશ કર્યો છે ઉદય પામતો ગાઢ અંધકાર જેણે એવા વજને ધારણ કરતી માનસીદેવી જલદી (ભવ્યજનેને) સુખ આપ. | ૮
३ श्रीशंभवजिनस्तुतयः । निर्भित्रशत्रुभवभय !
शं भवकान्तारतार ! ममारम् । वितर त्रातजगत्त्रय ! शंभव ! कान्तारतारतारममारम् ॥ ९ ॥
आर्यागीतिः। निर्भिन्नेति । निर्भिन्नशत्रुभवभय ! ' निर्भिन्न-नाशितं शत्रुभषंरिपूद्भूतं भयं येन, यद्वा शत्रवो-वैरिणो भवः-संसारो-भयं-मीतिश्च येन, यद्वा निर्भिन्नं शत्रुरूपस्य भवस्य-संसारस्य भयं येन स तत्संबोध.

Page #122

नम, भवस्य शत्रुरूपत्वं युक्तमेव, दुःखदायित्वात्तस्य । भवकान्तारतार!' भवः-संसारः स एव कान्तारमरण्यं,रुद्रत्वाद् दुःखेनाऽवगाह्यत्वाच, तस्य तस्माद्वा तारक ! । 'त्रातजगत्त्रय!' त्रातं-रक्षितं जगतां -भुवनानां त्रयं येन तत्सम्बोधने हे रक्षितत्रैलोक्य ! । ' कान्तारतारत ! ' कान्तानां-योषितां रतेषु-सुरतेषु, अरतः , अनासक्तस्तसम्बोधनं हे योषिन्मैथुनपराङ्मुख ! " रतं सुरतगुह्ययोः” इति विश्वः । ' हे शंभव' ! शं-सुखं भवत्यस्मिनस्तुत इति शंभवः । शमिधातोः ' संज्ञायां' इत्यच्प्रत्यये शम्भव इतिसिद्धम् , तृतीयजिनेन्द्र !! " शंभवे सभंवोऽपि च” इति शब्दरत्नाकरः ' अरममारं' न रमत इत्यरमो मार:-कामो यस्मिंस्तत् , अविषयद्वारकम् , “ मदनो मन्मथोमारः” इत्यमरः । “ मदनो जराभीरुरनङ्गमन्मथौं” इति हैमः। 'शं' शाश्वतं-सुखं । ' अरं' झटिति । 'मम' ' वितर' देहि । अत्र स्तुतिचतुष्के आर्यागीतिवृत्तं, तल्लक्षणम्-आर्याप्राग्दलमन्तेऽधिकगुरु तादृग्परार्धमार्यागीतिः।।९।।
શ્રી શંભવનાથની સ્તુતિ. अर्थ-( ३५ ) शत्रुमा त२५थी उत्पन्न यता ભયને નાશ કર્યો છે જેણે, સંસારરૂપ જંગલમાં (ભવ્યજનોને) तारना२, त्राणे सो (गत् ) २क्षण ज्यु छ र, अभिનીઓને વિષે કીડા કરવામાં અનાસકત ! અને સુખની ઉત્પત્તિના સ્થાનરૂપ એવા હે શંભવનાથ ભગવાન ! તમે મને જેની અંદર કામદેવ કીડા કરતે નથી એવા અર્થાત્ શાશ્વત સુખને વિલંબહિત આપે છે ૯ - અહિં ચારેકોમાં આર્યાગીતિ છન્દ છે. તેનું લક્ષણ-પ્રથમ અને તૃતીય ચરણમાં બાર બાર માત્રાઓ છે, તેમજ બીજા તથા ચોથા ચરણમાં વીસ વીસ માત્રાઓ છે.

Page #123

( १७ ) श्रीजिनवरकदम्बकस्तुतिः । आश्रयतु तव प्रणतं
विभया परमा रमाऽरमानमदमरैः । स्तुत ! रहित ! जिनकदम्बक ! विभयापरमार ! मारमानमदमरैः ॥ १० ॥
आर्यागीतिः । आश्रयत्विति । ' अरं' शीघ्रं ।' आनमदमरैः' आनमन्तश्च ते अमराश्च देवास्तैः । 'स्तुत !' वन्दित !। · विभय ! ' विगतं भयं यस्मात्तस्य सम्बोधनं हे विभय !। · अपरमार !' न परान्प्राणिनः रिपून्वा मारयति यस्तस्य सम्बोधनं हे प्राणिरक्षक ! " शत्रौ प्रतिपक्षः परो रिपुः । शात्रवः प्रत्यवस्थाता” इति हैमः । 'मारमानमदमरैः' मारश्च-कामः मानश्च मदश्व-गर्वः मरश्वमृत्युस्तैः । · रहित !' त्यक्त ! । ' जिनकदम्बक ! ' जिनानां कदम्बकं-समूहस्तत्सम्बोधने हे तीर्थकृत्समूह ! " कदम्बमाहुःसिद्धार्थ, नीपेऽपि निकुरम्बके ” इति विश्वः ( सिद्धार्थनीपयोः पुमान ) । 'तव' प्रणतं नतं जनं । 'विभया' कान्त्या । 'परमा' उत्कृष्टा । — रमा' लक्ष्मीः । — आश्रयतु '-आ समन्तात् श्रयतुभजतु ॥ १० ॥
લેકાર્થ–સત્વર-એકસાથે વંદન કરતા દેવડે સ્તુતિ ४२शये ! qणी मयडित ! स वाना संरक्षण ४२ना२ ! आभमन, मान, गर्व मने भृत्युथी २डित ! वा! छमेंद्र રમૂહ ! કાંતિવડે ઉત્કૃષ્ટ એવી લક્ષ્મી દેવી તમને પ્રણામ કરનાર પ્રાણિઓને જલદી આશ્રય આપે અર્થાત્ તમારા (જિનેન્દ્રોના) સેવકને ધનવાન કરે છે ૧૦ છે

Page #124

( १८ ) जिनप्रवचनस्तुतिःजिनराज्या रचितं स्ता
दसमाननयानया नयायतमानम् । शिवशर्मणे मतं दध
दसमाननयानयानया यतमानम् ॥११॥ जिनराज्येति- असमाननयानया' असमाने-अनुपमे, आननं मुखं, यानं-गमनश्च ते यस्यास्तया-अद्वितीयमुखगमनया । 'अयानया' न विद्यते यानं-वाहनं यस्यास्तया । अवाहनत्त्वश्चाऽस्याः सर्वपरिग्रहपरित्यागादुचितमेव । 'जिनराज्या' जिनानां राजिः पछिस्तया-जिनकदम्बकेन । ' रचितं ' निर्मितं । ' आयतमानं' आयतमलघु, मान-प्रमाणं-पूजा वा यस्य तत्-बृहत्प्रमाणं " मानं प्रमाणे पूजादौ, मानश्चित्तोन्नतौ गृहे” इतिविश्वः । 'असमाननयान्' असमानाः-असदृशाः ये नया-नैगमप्रभृतयस्तान् । ' दधत् ' दधातीतिदधद्-बिभ्राणम् । ' यतमानं' प्रयत्नं कुर्वाणम् । ' मतं ' प्रवचनम्-दर्शनम् । 'नः' अस्माकम् । अस्मच्छब्दस्य पष्ठीबहुवचनान्तम् ' रोर्यः' इतिसूत्रेण यत्वे कृते लोपे च सिद्धम् ( सि० ३१३-२६)। ' शिवशर्मणे ' मोनसुखाय — स्तात् ' भवतु ॥ ११ ॥
જિનપ્રવચન સ્તુતિકલોકાઈ–નિરૂપમ–ઉપમા હિત છે મુખ અને ગમન જેનાં, તેમજ (અશ્વ વગેરે) વાહન રહિત, એવી જિદ્ર શ્રેણિએ લે, વળી બહુ છે માન જેનું, અથવા વિસ્તીર્ણ વિશાલ છે પ્રમાણ જેનું, તથા અસાધારણ નયને ધારણ કરનાર, અને પ્રયત્ન કરતો એ (જૈન) મત-સિદ્ધાન્ત, અમારા મેક્ષસુખ માટે થાઓ છે ૧૧ છે

Page #125

( १९ )
वज्रशृंखलायै प्रणाम:
शृङ्खलभृत्कनकनिभा
या तामसमानमानमानवमहिताम् । श्रीवज्रगृङ्खलां कज
यातामसमानमानमानव महिताम् ।। १२ ।।
"
शृङ्खलभृदिति । ( भो भव्यप्राणिन् ! त्वं ) ' शृङ्खलभृत् ' शृङ्खलमाभरणं बिभर्ति सा शृङ्खलधारिणी । 'कनकनिभा' कनकस्य - हाटकस्य नियतं भाति-निभा- तुल्या सुवर्णवर्णा, कनकस्य- सुवर्णस्येव निभा सादृश्यं यस्याः सेति वा, कान्तिसाम्यात् । " कल्याणं कनकं महारजतरैगाङ्गेय रुक्माण्यपि " इति हैमः । 'या' देवता, अस्ति । अस्मिन्वाक्ये ऽस्तीत्यध्याहियते येन विना यदनुत्पद्यते तत्तेनैवाऽऽक्षिप्यते, तथा च-“अह्ना विना न सूर्य:, सूर्यविहीनश्च वासरोनाऽस्ति । “कर्त्तृक्रिये तथैव हि संपृक्ते सर्वदा भवतः" इति वचनात् । 'तां' तथोक्ती 'असमानमानमानव महितां' असमानोऽसाधारणो मानः- पूजा बोधो वा येषां ते असमानमानाचते मानवाश्च तैर्महितामर्चिताम् । 'कजयातां' कर्ज - पङ्कजं याता - प्राप्ता तां कमलगतां ' अनवमहितां ' अवमंपापं तन्नविद्यते येषां तेऽनवमाः पापरहितास्तेभ्योहितां - हितकारिणीम् । अथवा असमानौ - असदृशौ, आनमानौ - प्राणाऽहङ्कारौ येषां तेऽसमानमानास्ते च ते मानवाश्च तैर्महिता - पूजिता ताम् । 'श्री वज्रशृङ्खला ' श्रिया सहितां, “श्रीशब्दो महत्वप्रतिपादकः पूज्यनामादौ प्रयुज्यते, श्रीवत्रशृङ्खलां देवीं । ' असमानं ' समानं न विद्यते यस्मिन्कर्मणि यथा स्यात् - असाहङ्कारं । आनम ' प्रणामं कुरु ॥ १२ ॥
""
1
6
,
શ્રી વજ્રશૃંખલાને પ્રણામ—
"लोअर्थ—ने हेवी शृंभता (३भी आभूषण ) ने धारण रे

Page #126

( २० ) છે, વળી સુવર્ણ સમાન સુશોભિત છે, તેમજ અસાધારણ છે બોધ જેમને એવા મનુષ્યો વડે જે પૂજાયેલી છે, કમળપત્ર પર નિવાસ કરે છે, વળી પાપરહિત (જીવોને) કલ્યાણકારી છે, તે દેવીને (હે ભવ્ય જન !) તું ગર્વ ત્યજી દઈને નમસ્કાર કરે છે ૧૨ છે
श्रीअभिनंदनजिनस्तुतयःत्वमशुभान्यभिनन्दन ! नन्दिता
ऽसुरवधूनयनः परमोदरः। स्मरकरीन्द्रविदारणकेसरिन् !
सुरव ! धूनय नः परमोऽदरः ॥ १३ ॥
द्रुतविलम्बितम् ।
त्वमिति- स्मरकरीन्द्रविदारणकेसरिन् ! ' करिणां गजानामिन्द्रःस्वामी करीन्द्रः, स्मरः-कामएव करीन्द्रस्तस्य विदारणे-विनाशने केसरिन् ! सिंह ! । 'सुरव ?' सुष्ठ रवो-ध्वनिर्यस्यस तत्संबोधने हे चारुध्वने ! हे ' अभिनन्दन !' अभिनन्द्यते-स्तूयते देवेन्द्राद्यैरित्यभिनन्दनः । “भुजिपत्यादिभ्यः कर्मण्यपादाने” (सि०५३-१२८) इति सूत्रेण कर्मण्यनट् यद्वा गर्भात्प्रभृत्येव अभीक्ष्णं देवेन्द्रेणाऽभिनन्दनाद्-अभिनन्दनस्तत्सम्बोधनम् । चतुर्थजिनेश्वर ! ' नन्दिताऽसुरवधूनयन !' नन्दितानि-मीणितानि, असुराणां-रक्षसां वध्वो भार्यास्तासां नयनानि-चढूंषि येन सः नन्दिताऽसुरवधूनयनः । अथवा नन्दितासुः अवधूनयनः इति पदद्वयम् । धर्मधर्मिणोरभेदादसुशब्देनाऽसुमन्त एवोच्यन्ते, तथा च-नन्दिताः-प्रीणिताः असवः प्राणा:-प्राणिनो येन सः, अवधूनयनः न विद्यते वधूषु नयने लोचने यस्य सोऽवधूनयनः । “ दाराः क्षेत्रं वधूर्भार्या " इतिहैमः । ब्रह्मचा

Page #127

( ૨ ) रित्त्वेन स्त्रीणां निभालने पराङ्मुखत्त्वात् । ‘परमोदरः ' परेभ्य आत्मनः प्राणिभ्योमोदं-हर्षं राति–ददातीति परमोदरः, अन्यहर्षदायकः, अथवा परम उत्कृष्टः, तथा-अदरश्च न विद्यते दरणं दीर्यते वा दरोभयं यस्य यस्माद्वा निर्भयः, अथवा परमः-अदर इति पृथक्पदे । " दरोऽस्त्रीभीतिगर्तयोः । दरीस्यात्कन्दरे स्त्री तदीषदर्थेदरोऽव्यम्" इति मुक्तावल्याम् । यद्वा परममुत्कृष्टमुदरं-जठरं यस्य स उत्कृष्टजठरः। अत एव केसरी, सुरवः, परमोदरश्चेति विशेषणानि । एताદરવં “ના” મા “સુમાનિ ' માન– શિવાનિ– પુષ્યાન વા “ધૂનીવપૂથ, રક્ષણ ટૂરીયુષ્યચર્થ ?
दतविलम्बितवृत्तमिदं तल्लक्षणञ्च-द्रुतविलम्वितमाह नभी भरौ' ॥
અભિનંદન જિનને પ્રાર્થનાકલેકાર્થન્કંદપરૂપીગજરાજને સંહાર કરવામાં સિંહ સમાન, મધુર ધ્વનિવાલા (ચતુર્થ તીર્થકર !) હે અભિનંદન જિનેન્દ્ર ! પ્રાણને અર્થાત્ પ્રાણીઓને પ્રમુદિત કરનાર, તેમજ જેની દ્રષ્ટિ સ્ત્રીઓ તરફ ખેંચાતી નથી, અથવા આનંદિત કર્યા છે અસુજેની અબલાઓનાં નેત્ર જેણે, વળી સર્વોત્કૃષ્ટ છે ઉદર જેનું, અથવા જીવોને આનંદ આપનાર, અને શ્રેષ્ઠ તથા નિર્ભય એવા તમે અમારાં પાપોનો-અમંગલકારી કર્મોને નાશ કરો ! ૧૩ ! આ લેકમાં અને આ પછીના ત્રણ લોકમાં, કુતવિલંબિત નામે વૃત્ત છે. દ્રતવિલંબિત વૃત્તનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે. આ વૃત્તમાં “નગણુ, ભગયું, ભગણ અને રગણ એમ ચાર ગણુ એટલે બાર અક્ષર છે. ”

Page #128

( २२ )
- सकलजिनेश्वराणामभ्यर्थनाजिनवराः ! प्रयतध्वमितामया
ममतमोहरणाय महारिणः । प्रदधतो भुवि विश्वजनीनता
ममतमोहरणा यमहारिणः ॥१४॥
जिनवरा इति । ' हे जिनवराः ! ' जिनेषु-सामान्यकेवलिषु वराः श्रेष्ठास्तत्सम्बोधनं हे सामान्यकेवलिश्रेष्ठाः ! । ' इतामयाः !' इताः-गता आमया रोगा येषां येभ्योवा तत्सम्बोधनं, हे गतरोगाः ! 'महारिणः !' महान्ति-तेजोवन्ति, अरीणि-चक्राणि-धर्मचक्रलक्षणानि येषां ते धर्मचक्रवर्तिनस्तेषामग्रे धर्मचक्रचालनादिति भावः। “अरं शीघ्रं च चक्राऽङ्गे, शीघ्रगे पुनरन्यवत्” इति विश्वः। 'भुवि ' पृथिव्यां । · विश्वजनीनता' विश्वेभ्योजनेभ्यो हितस्तद्भावस्ताम् । ' प्रदधतः ' धारयन्तः । ' अमतमोहरणाः ! ' मोहश्च रणश्च मोहरणौ न मतौ मोहरणौ-अज्ञानसंग्रामौ येषां ते अमतमोहरणाः ! । “ अस्त्रियां समराऽनीक-रणाः कलहविग्रहौ” इत्यमरः । 'यमहारिणः यम-मृत्युं हरन्ति इत्येवं शीलास्तत्सम्बोधनं हे मृत्युहरणशीलाः ! “ यमः कृतान्तः पितृदक्षिणाशाः प्रेतात्पतिः ” इति हैमः। अथवा मतस्य मोहो मतमोहो-दर्शनमूढत्वं तस्माद् रणः कलहो वादलक्षणो न विद्यते येषां ते अतमोहरणाः। 'यमहारिणः' यमाः-अहिंसा सत्याऽस्तेयब्रह्मचर्याऽपरिग्रहलक्षणाः पञ्च ते हारिणोमनोहरा येषां ते यमहारिणः । ' मम' मे । ' तमोहरणाय' तमसोऽज्ञानस्य हरणं-विनाशस्तस्मै अज्ञानविनाशाय । ( यूयं ) ' प्रयतध्वं' प्रयत्नं कुरुध्वम् । 'यती' प्रयत्ने धातोराशीः प्रेरणयोरितिसूत्रेणाऽऽत्मनेपदे मध्यमपुरुषबहुवचनम् ॥ १४ ॥

Page #129

( २३ ) સમસ્ત જિનેશ્વરને પ્રાર્થના. કાર્ય–દૂર ગયા છે રેગો જેમના અથવા જેમનાથી, વળી જેમની પાસે ધર્મચક રહેલું છે, પૃથ્વીને વિષે સમસ્ત માનવ-જાતિના હિતને ધારણ કરનારા–અર્થાત્ સમગ્ર બ્રહ્માંડના બંધુ, તેમજ અમાન્ય છે મેહ અને સંગ્રામ જેમને, અથવા અવિદ્યમાન છે દર્શનને મેહ (મિથ્યાત્વાભિનિવેશ) ને લઈને થતો (વાદરૂપી) કલહ જેમને વિષે, અથવા અસંમત છે સ્નેહનો સંગ્રામ જેમને અને મૃત્યુને અંત કરનારા (અથવા મહાગ્રતાદિક (ની પાલના વડે) મનહર એવા હે જિનેશ્વર ! તમે મહારા અજ્ઞાનને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરો. ૧૪
आगमस्तुतिः। असुमतां मृतिजात्यहिताय यो
जिनवरागम ! नोभवमायतम् । प्रलघुतां नय निर्मथितोद्धता
ऽऽजिनवरागमनोभवमायतम् ॥ १५ ॥ असुमतामिति-' निर्मथितोद्धताऽऽजिनवरागमनोभवमाय ! ' उद्धृतश्चासौ आजिश्वसंग्रामः-उद्दामसंग्रामः, नवश्वासौ रागश्च नूतनो द्रव्यादौ मनोरथः, मनसि-चेतसि भवति-जायते मनोभवोऽनङ्गः, माया-परवश्चनं च, ता निर्मथिता-निवारिता येन, अथवा उद्धताऽऽ जौ-उत्कटसंग्रामे नवरागं--नवो रागो यस्य तत् , मनस्तस्मिन् भवा या माया सा निर्मथिता येन तस्य सम्बोधनम् । “आजिः स्त्री समभूमौ स्थात् संग्रामेऽपि क्षणेऽपि च” इति नाममाला। इदं व्याख्यानद्वयमपि लोकयुक्त्यनुसारेण घटत एव । अथवा 'उद्धताऽजिनः'-उरिक्षप्रचर्मा विरागमनाः' वरश्वासावगश्च-प्रधानगिरिरर्थात् कैलास

Page #130

((
( २४ )
"
स्तत्र मनो यस्य स, एतादृशो यो भवः - शङ्करस्तस्य माया - संसारलक्षणा सा निर्मथिता येन तत्संबोधने निर्मथित० अस्मिन्पक्षे भवस्तु सत्यकिनामा पुरुषविशेपोज्ञेयः, तस्यसंसारनिर्मथनं तु भगवदागमश्रवणमहिम्ना भविष्यति, भाविनि भूतोपचाराद्भूतमेवेति युक्तमेव । “भवः सत्ताऽऽप्तिजन्मसु, रुद्रे श्रेयसि संसारे, ” इतिहैमः । "जिनवरागम !' हे अर्हत्प्रवचन ! आगम्यन्ते मर्यादया परिज्ञायन्तेऽर्थाअनेनेत्यागमः राद्धसिद्ध कृतेभ्योऽन्त - आप्तोक्तिः समयाssगमौ ॥ इति हैमः 1 असुमतां असवः - प्राणाः सन्त्येषां तेषां प्राणिनां ।' मृतिजात्यहिताय ' मृतिश्च मरणं, जातिश्च जन्म, मृतिजाती - मरणजन्मनी त एव अहितमपथ्यं तस्मै । चतुर्थ्यत्र तादर्थ्ये ज्ञेया । ' यः विद्यते इति क्रियाऽध्याहारः । उक्तञ्चकर्त्तृकर्मक्रियादीनामवकाशो न चेद्यदि । अध्याहारस्तदाकार्योमुख्याऽर्थप्रतिपत्तये " ॥ १ ॥ ' तं ' तथाभूतं । नः अस्माकं । 'आयतं ' दीर्घं । ' भवं ' संसारं । ' प्रलघुतां' ह्रसीयस्त्वं, नीधातोद्विकर्मकत्वाद्भवं प्रलघुतामिति कर्मद्वयम् । ' नय ' प्रापय ॥ १५ ॥
C
"
"
6
"
1
66
"
આગમ પ્રશંસા
श्लोअर्थ – अद्धत (मनुष्यो ) साथै विग्रहनो, द्रव्याहि उपर ઉત્પન્ન થતા નવીન મનાથના, મદન અને માયાના નાશ કર્યો છે જેણે અથવા ઉદ્દામ–ભયંકર સંગ્રામ કરવામાં નવીન અભિલાષાયુક્ત . એવા મનમાં પ્રગટ થતી માયાના વિનાશ કર્યા છે જેણે, એવા હે પ્રવચન ! હું જિનેશ્વરના આગમ ! જે ( સ`સાર ) પ્રાણીઓના મૃત્યુ અને જન્મ રૂપ અહિત માટે થાય છે તે અમારા દીર્ઘ ભવ ( સંસાર ) ને તુ અત્યંત અપ-ટુકા કર, અર્થાત્ અમારા જન્મરણના અત લાવી તું મુક્તિ અર્પણુ કર ॥ ૧પ્ ॥

Page #131

( २५ ) श्रीरोहिण्यै नमः।
विशिखशङ्खजुषा धनुषाऽस्तसत्
सुरभिया ततनुन्नमहारिणा । परिगतां विशदामिह रोहिणी,
सुरभियाततनुं नम हारिणा ॥ १६ ॥
विशिखशवेति- विशिखशङ्खजुषा' विशिखश्च शरः, शङ्खश्च तौ जुष्टे-जोषते भजते वा तेन शरकम्बुभाजा । ' अस्तसत्सुरभिया' अस्ता-विनाशिता, सन्तश्चते सुराश्चसत्सुरा इति कर्मधारयस्तेषां सत्सुराणामुत्तमाऽमराणां भीर्येन तत्तेन । 'ततनुन्नमहारिणा' तता-विस्तृताः नुन्नाः-प्रेरिताः निर्मलिताः महान्तोरयोवेगाः, अरयोवैरिणो वा येन तत्तेन । 'हारिणा' भव्येन । ' धनुषा' धन्यतेऽर्यते, धनतिशब्दायते ज्याघातेन वा धनुः । “ रुद्यतिजनितनिधनिमनिग्रन्थिपृतपित्रपिवपियजिप्रादिवेपिभ्य उस्” ( सि० उ० ९९७ । ) इत्युस् प्रत्ययो भवति तेन कार्मुकेण । 'परिगतां' मण्डितकरां । 'विशदां' शुभ्रवर्णां निर्मलां वा, शरीरमनसोर्निर्मलत्त्वात् । “ सुरभियाततर्नु' सुरभि-कामधेनुं याता-प्राप्ता तनुहोयस्यास्तां । सुष्ठु रभते सुरभिः " पदिपठि-” (सि० उणा ६०७ ) इति इ.” “ सुरभिर्गवि च स्त्रियाम्" इत्यमरः । चकाराद्वसन्तजातीफलचम्पकेषु ना । सुगन्धिमनोज्ञयोस्त्रिषु । सुवर्णपङ्कजे च क्लीवम् । “ सुरभिश्चम्पके चैत्रे, वसन्ते गन्धके कवौ। स्वर्णे जातीफले चाऽब्जे, त्रिपु मद्यसुगन्धयोः। ख्याते च स्त्री तु शलक्यां, सुरभी मातृभेदयोः ॥” इति मुक्तावल्याम् । 'रोहिणीं' रोहत्यवश्यं रोहिणी तां-देवीं । ' इह ' अस्मॅिल्लोके । ‘नम' प्रणिपत, ‘णमु' प्रह्रीभावे, इत्युकारेत्संज्ञिक

Page #132

( २६ ) णम्धातोरादे-'र्णो नः' (पा० ६-१-३६) इति सूत्रेणणस्य नत्वे कृते, आशीः प्रेरणयोरिति लोटि मध्यमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ १६ ॥
કાર્થ–બાણ અને શંખથી યુક્ત, દૂર કર્યો છે સજજન અને સુર (દેવ) ને ભય જેણે અથવા દૂર કરી છે સત્—ઉત્તમ દેવાની ભીતિ જેણે, તેમજ વિસ્તાર પામેલા તથા મારી હઠાવ્યા છે મોટા વેગ અથવા દુશ્મને જેણે અને મનહર એવા ધનુવડે ( २ त छ उस्त बनी) मेवी, श्वेतवाणी (अथवा निर्भ), તેમજ ધેનુ-ગાય ઉપર બેસનાર છે દેહ જેને અને આ જગતમાં રેહિણું નામે પ્રખ્યાત (અથવા પરિજનથી પરિવૃત–વીંટાયેલી.) એવી દેવીને ( હે ભવ્યજન! તું નમન કર ! ૧૬
५ सुमतिजिनस्तुतयः। मदमदनरहित ! नरहित !,
सुमते ! सुमतेन ! कनकतारेतारे । दमदमपालय ! पालय, दरादरातिक्षतिक्षपातः पातः! ॥ १७ ॥
आर्यागीतिः मदमदनेति-' मदमदनरहित !' मदश्चाऽहङ्कारो जात्यादिभेदादष्टविधोमदः, मदनश्च-कामस्ताभ्यां रहितो विमुक्तस्तस्य सम्बोधनम् । हे अहङ्कारकामविमुक्त ! । “ जातिः कुलं बलश्चैव, रूपमैश्वर्यमेव च। तपः श्रुतं तथा लाभो-मदोह्यष्टविधः स्मृतः ॥ १॥" ' नरहित !' नरेभ्योहितो-हितकरस्तत्सम्बोधने, हे जनहितकर !। सुमतेन!' शोभनं मतं--प्रवचनं येषां ते सुमता मुनयस्तेषां, यद्वा सुमतस्यसदागमस्य इनः-स्वामी, तस्य स्वातन्त्र्येण प्रणेतृत्वात्तत्सम्बोधने हे सदागमेन ! ( अथवा सुमतेन करणभूतेन स्वामिन् ! ) " इनः

Page #133

( २७ ) पत्यौ नृपे सूर्ये” इति मुक्तावल्याम् । 'कनकतार !' कनकवत्तारःतपनीयोज्ज्वलस्तत्सम्बोधनम् । ' इतारे ! ' इता:-गताः अरयःशत्रवो यस्य यस्माद्वा तस्य सम्बोधनं हे विगतशत्रो! । 'अपाऽऽलय !' अपगत आलयो गृहस्थाश्रमो यस्य यस्माद्वा तस्याऽऽमन्त्रणम् । ' अरातिक्षतिक्षपातः' अरातिभ्यः-शत्रुभ्यः क्षतिरुपमर्दः सैव रौद्राऽऽत्मकत्वात् क्षपा-रात्रिस्तस्याः सकाशात् , “निशा निशिथिनी रात्रिः, शर्वरी क्षणदा क्षपा” ॥ इति हैमः । ' पातः ' रक्षक ! । 'हे' सुमते ! पञ्चम जिनवर !। ' दरात् ' त्रासात्-संसारभयादिति यावत् । “ आतङ्कस्तु दरत्रासौ, भीतिभॊः साध्वसं भयम्” इतिवैजयन्ती । ' दमदं,' दममुपशमं ददाति तं शान्तिदायकं अर्थान्मुनिजनं । श्रमणश्रमणीनां बहुत्वेऽपि जात्यपेक्षयैकवचनम्। दमःस्यात्कर्दमे दण्डे, दमने दमथेऽपि च " इति हैमः पालय' रक्ष 'पाल' पालने चुरादिगणस्थस्तस्याऽऽशीः प्रेरणयोरितिमध्यमपुरुषैकवचनम् ॥१४॥
"आर्यापूर्वाधं यदि, गुरुणैकेनाऽधिकेन निधने युक्तम् । इतरत् तद्वन्निखिलं, दलं यदीयमुदितैव-मार्यागीतिः ॥”
(वृत्तरत्नाकरे ) સુમતિનાથ સ્તુતિકલેકાર્થ–દ–ગર્વ અને કંદર્પથી રહિત એવા (પંચમ તીર્થકર !) મનુષ્યના હિતકારી (હે જીનેશ્વર !) ઉત્તમ પ્રવચન છે જેમનું એવા મુનિઓના તેમજ સિદ્ધાન્તના (પ્રરૂપક હોવાથી तेना) स्वामिन् ! सुवर्ण समान Garge (प्रल ! ) नष्ट થયા છે દુશ્મને જેના એવા (હે દેવાધિદેવ !) ત્યાગ કર્યો છે
डन (अर्थात् स्थाश्रमना)ो मेवा (DUA ! ) शत्रुमे। તરફથી થતા ઉપદ્રવ રૂપી રાત્રિથી રક્ષણ કરનાર (હે પરમેશ્વર !) અને (શોભન મતિવાળા) હે સુમતિનાથ ! તમે પ્રશમને આપનારા

Page #134

(મુનિવરને) ભયમાંથી બચાવે છે ૧૭છે આ લેકમાં તથા તે પછીના ત્રણ કલાકમાં આર્યાગીતિ નામને છંદ છે. તેનું લક્ષણઆર્યાના પૂર્વાર્ધના અંતમાં એક ગુરૂ ઉમેરો વળી ઉત્તરાદ્ધ પણ તેજ પ્રમાણે હોય છે.
समस्तजिनवराणां प्रार्थना
विधुतारा ! विधुताराः !
सदा सदाना ! जिना ! जिताघाताघाः !। तनुतापातनुतापा!
हितमाहितमानवनवविभवा ! विभवाः! ॥१८॥ विधुतारेति-विधुताराः ! ' अरीणां-रिपूणां, समूह आरं, समूहार्थेऽण् प्रत्ययः, विधुतं-निरस्तमारं यैस्ते, अत्राऽऽरपदेनेन्द्रियरूपाः शत्रवोग्राह्यास्तेषां दुर्जयत्त्वात् । अथवा अरणमारं-भ्रमणं संसारेऽटनं, विधुतं निवारितं यैस्ते तथाभूताः । 'विधुताराः ' विधुः शशाङ्कस्तद्वत्तारा उज्ज्वलाः ! सर्वथा कर्ममलविगमात् 'सदा' निरन्तरं । सदानाः ' दानेन सहिताः ! सांवत्सरिकदानदायित्त्वात् " तिन्नेव य कोडिसया, अट्ठासीई य हुंति कोडीओ । असिइं च सयसहस्स, एयं संवच्छरे दिन्नं ॥ १ ॥ सर्वेतीर्थकृतोदीक्षाकालाप्राक्प्रत्यहं सूर्योदयादारभ्याऽऽभोजनमष्टलक्षाऽधिकैककोटी सुवर्णटङ्कानां याचकेभ्योऽनिवारितमुद्घोपणापूर्वकं वितरन्ति, वार्षिकञ्चतदानमष्टाशीत्यधिकशतत्रयकोट्यशीतिलभप्रमितं भवति । 'जिताघातायाः !' जितं पराजितमघातं घातवर्जितमधं पापं यैस्ते । 'अपातनुतापाः !' अपगतोऽतनुर्महान् तापः सन्तापो येषां तत्सम्बोधनम् । ' आहितमानवनवविभवाः !' आहितः-प्रकटीकृतो मानवानां नवः प्रत्यग्रो

Page #135

( 23 )
મિત્રઃ હેમ્બર્ય-ચૈત્તે તરસભ્યોધનમ્ । · વિમવા ! ' વિગતો-વિનટ્ટો भवः - संसारो येषां येभ्यो वा तत्सम्बोधनम् । तथाभूता हे जिना; । નિનવા: ! નર્યાન્ત રામદેવાનિતિ નિનાઃ। ( પ્રfનનાં ) ‘દ્વિત’ છ્યું । ( સૂર્ય ) ‘ તનુત ’ વિસ્તારચન ॥ ૨૮ ॥ સમસ્ત જિનેશ્વરાને વિનતિ
કલાકા—નાશ કર્યો છે શત્રુઓને સમૂહ જેમણે, અથવા અંત આણ્યા છે (સંસારભ્રમણના જેમણે) એવા હે જિનેશ્વર !, ચંદ્ર સમાન ઉજ્વલ કાંતિવાળા ( તીથંકરે ! ) વળી ત્યાગ સહિત ! અર્થાત્ દીક્ષા સમયે સાંવત્સરિક દાન (૩૮૮–૮૦૦૦૦૦૦) દેનાર (તી પતિએ : ) જીત્યાં છે ધાતવર્જિત પાપા જેમણે એવા (હું જિનેશ્વરા !) નષ્ટ થયેા છે મહાન સતાપ જેમના, અથવા જેમનાથી એવા ( હૈ જિનવરા !) વિસ્તાર કર્યા છે મનુષ્યેાના નવીન અશ્વ ને! જેમણે એવા ( હે પરમેશ્વરા ! ) અંત આણ્યા છે સંસારના ( અર્થાત્ જન્મ જરા મરણને ) જેમણે એવા ( હે જિનપતિએ ! ) હે જિનેદ્રા ? તમે નિર ંતર સર્વ પ્રાણીવ નું હિત કરા–અર્થાત્ કલ્યાણના વિસ્તાર કરે ! ૧૮ ૫
सर्वज्ञसिद्धान्तस्मरणम्
मतिमति जिनराज नरा
ssहितेहिते रुचितरुचि तमोहे मोहे |
मतमतनूनं नूनं -
રામાપીરથીરસમતઃ મુમતઃ || o ||
મતિમતિ——‘માંતમતિ' માવિયતેઽસ્યંતિ, “નિયોગदावयं " मतुप्प्रत्ययः, गर्भवासादिष्वप्यवस्थासु साऽतिशय मतियुक्ते ।

Page #136

( ३० ) 'नराहितेहिते' नराणामाहितं पूरितमीहितं-चेष्टितं वाञ्छितं येन स तरिमन् ,-जनकृतसमीहिते। 'रुचितरुचि' रुचिता-अभीष्टा रुक्कान्तिर्यस्य तस्मिन् । ' तमोहे ' तमो-मोहं हन्तीति तमोहस्तस्मिन्अज्ञानघातिनि । 'अमोहे' न विद्यते मोहो यस्य तस्मिन् मोहरहिते " मोहोमौढ्यं चिन्ताध्यानं” इति हैमः। 'जिनराजि' जिनाः सामान्यकेवलिनस्तेषु राजते जिनराट् तस्मिन् जिनराजि-जिनेन्द्रे । अत्रयत्तदोरध्याहारं विधाय व्याख्या कार्या, ( यत् ) ' अतनूनं' तनु च ऊनं च यत्नभव तितत्। यद्वा तनु-तुच्छं परैर्हापयितुं शक्यं ऊनं परमताऽपेक्षया सकलार्थाऽप्रकाशकंयन्नास्ति किन्तु परैहापयितुमशक्यं यावदर्थप्रतिपादकञ्चेति भावः । 'मतं' दर्शनं (अस्ति) तत्-अर्थात् जिनेन्द्ररचितं सिद्धान्तम् । (हे भव्य जन !) — अस्मराधीरधीः' न विद्यते स्मरेण-कामेन अधीरा-अस्थिरा धीर्बुद्धिर्यस्य तथाभूतः । किंच ' असुमतः' जातित्वादेकवचनं, जनस्य । 'सुमतः ' रक्षणक्रियायां सम्यगभिप्रेतस्त्वं ' नूनं ' सर्वथा। ‘स्मर' चिन्तय, 'स्मृ' चिन्तायां धातोराशीः प्रेरणयोर्मध्यमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ १९ ॥
સર્વજ્ઞના સિદ્ધાન્તનું સ્મરણसाथ-( मवि ! ) २भरणने विषे अस्थि२ नथी બુદ્ધિ જેની અથવા કામવડે અધીર નથી બુદ્ધિ જેની અને જનસમાજમાં અત્યંત માન્ય એ તું. બુદ્ધિમાન્ અર્થાત્ સાતિશય જ્ઞાનયુક્ત, વળી પૂર્ણ કર્યા છે. મનુષ્યનાં મનવાંછિત જેણે, તથા ( અન્ય જનેને પ્રમોદકારી હોવાને લીધે ) પસંદ પડી છે કાંતિ જેની, તેમજ અજ્ઞાનનો નાશ કરનાર અને મોહ રહિત એવા જિનેશ્વરને વિષે (અર્થાત્ જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલા) તેમજ નહિ તુચ્છ કે નહિ અપૂર્ણ એવા સિદ્ધાંતને નિશ્ચયથી તું યાદ કર. મે ૧૯ છે

Page #137

५-कालीदेव्यै प्रार्थनानगदाऽमानगदा मा
महो! महोराजिराजितरसा तरसा । घनघनकाली काली
बतावतादूनदूनसत्रासत्रा ॥ २० ॥ नगदेति- नगदा नगान-गिरीन् द्यति-खण्डयतीति नगदापर्वतभेदिनी । — अमानगदा' अमाना-प्रमाणहीना गदा-प्रहरणविशेषो यस्याः सा । ' अहो ! ' इत्यामन्त्रणे विस्मये वा निपातः । "अहो बताऽनुकम्पायां, खेदाऽऽमन्त्रणयोरपि ” इति हैमः । ____ ' महोराजिराजितरसा' महसां-तेजसां राजिभिः-श्रेणिभिः राजिता-शोभिता रसा-भूमिर्ययासा, “राजिलेखाततिर्वीथी, मालाssल्यावलिपतय;" । इति हैमः। “ सर्वंसहा रत्नगर्भा, जगती मेदिनी रसा"। इति हैम्याम् । 'घनघनकाली ' घना:-सान्द्रा ये घना:जीमूतास्तद्वत् काली-श्यामा। ' उनदूनसत्रासत्रा' ऊना:-संपदादिभिः स्तोकाः दूनाः-परितप्ताः सत्रासाः--भयसहिताश्च ये प्राणिनस्ताँस्त्रायतेपालयति सा। ऊना अपूर्णा धनैरितिशेषः, अतएव दूना दुःखितास्त एव सत्रं-धनं यस्याः सा, सत्रा सुशीलेति वा । “ सत्रं गृहं धनं सत्रं, सत्रं दानमिहेरितम् । सत्रं नाम वनं सत्रं, सत्रं सच्चरितं मतम" ॥ १ ॥ इत्यनेकार्थः । — काली' कालीनाम्नी देवी । 'मां' ' बत' इति विस्मये “बत खेदे कृपानिन्दा-सन्तोषाऽऽमन्त्रणाऽद्भुते ।” इति विश्वलोचनः । 'तरसा' वेगेन बलेन वा ' अवतात्' रक्षतु, अत्रबवयोरैक्यन्तु यमकवशादवसेयम् । “ यमकश्लेषचित्रेषु, बवयोर्डलयोन भित् । नाऽनुस्वारविसर्गों च, चित्रभङ्गाय सम्मतौ॥१॥" इति वचनात् ॥ २० ॥

Page #138

( ३२) કાલીદેવીની પ્રાર્થના લોકાર્થ—અહે? પર્વતને ભેદનારી, અસાધારણ અથાત્ નિરૂપમ સામર્થ્યવાળી ગદા છે જેની, (પિતાની) પ્રભાવડે પ્રકાશિત કરી છે પૃથ્વી જેણીએ, નિબિડ અર્થાત્ જલથી પરિપૂર્ણ એવા મેઘના જેવી શ્યામ વર્ણવાલી, તેમજ ધનાદિકથી દુખી થયેલા, રેગાદિકથી પીડાયેલા અને ( શત્રુઓથી ) ભય પામેલા જનું રક્ષણ કરનારી (અર્થાત્ દયાલુ સુશીલા એવી કાલીદેવી) મારૂં સત્વર-વિલંબ હિત પરિપાલન કરે છે ૨૦ છે
६-श्रीपद्मप्रभजिनस्तुतयः ।
पादद्वयी दलितपद्ममृदुः प्रमोद
मुन्मुद्रतामरसदामलतान्तपात्री । पामप्रभी प्रविदधातु सतां वितीर्ण-- मुन्मुद्रतामरसदा मलतान्तपात्री ॥ २१ ॥
(बसन्ततिलका ६-८) पादद्वयीति—— दलितपद्ममृदुः' दलानि संजातान्यस्येति दलितं-विकसितं यत्पन-अन्जं तद्वन्मृदुः कोमला । " स्वरादुतो गुणादखरोः” (सि० २-४-३५) इति सूत्रेण पाक्षिकङीप्रत्ययाभावे मृदुरितिज्ञेयम् । “दलितं स्फुटितं स्फु” इति हैमः। ' उन्मुद्रतामरसदामलतान्तपात्री' उद्गता मुद्रा-मुद्रणं येभ्यस्तानि उन्मुद्राणि-विकसितानि यानि तामरसानां कमलानां दामानि--मालाः, लतान्तानि पुष्पाणि च तेषां पात्री-भाजनम। सुरासुरादिभिः कमलपुष्पादिभिः पूजितत्त्वेन प्रभोः क्रमद्वय्यां तामरसादीनां सदासत्त्वादितिभावः ( अथवा उन्मुद्रतामरसदामान्येव प्रलम्बत्वाल्ल

Page #139

( ३३ ) तास्तासामन्तपात्री-समीपभाजनम् ) कदाचित् , उन्मुद्राणि-अपर्यन्तानि तामरसानि-देवनिर्मितानि रेखात्मकानि वा दय ते धारयतीति, उन्मुद्रतामरसदा । यदिवा-उन्मुद्-उद्गतहर्षे यद् रतं तस्मिन् आमःप्रत्यग्रो योरसोऽभिलाषस्तं द्यतीति, उन्मुद्रतामरसदा । 'आमलतान्तपात्री' आमलता-रोगलता तस्या अन्तो-विनाशस्तस्य पात्री-भाजनम् । " योग्यभाजनयोः पात्रम्” इत्यमरः । ' पात्रं तु कूलयोर्मध्ये, पर्णे नृपतिमन्त्रिणि । योग्यभाजनयोर्यज्ञभाण्डे नाट्याऽनुकर्तरि ॥ इति हैम: सतां' साधूनाम् । 'वितीर्णमुद् ' वितीर्णा-दत्ता मुत्-प्रीतिर्यया सा दत्तप्रीतिः । 'मुद्रतामरसदाः' मुदा-हर्षेण रता अमरसदाः-सुरसभा यस्यां सा । “ समाजः परिषत्सदः" इति हैमः । “स्त्रीनपुंसकयोः सदः" । इत्यमरः। 'मलतान्तपात्री' मलेन-कर्मणा तान्तान् पीडितान पाति-रक्षतीत्येवंशीला मलतान्तपात्री ( अथवा मलतायाअन्तो नाशस्तस्य पात्री--भाजनम् ) " " मलस्त्वघे किट्टे कदर्ये विष्ठायां” इति हैमः”। 'पाद्मप्रभी' पद्मप्रभस्येयं पाद्मप्रभीपद्मप्रभजिनसम्बन्धिनी — पादद्वर्या' चरणद्वितयी । 'प्रमोदं ' आनन्दं । ' प्रविदधातु' करोतु ॥ २१ ॥ वसन्ततिलक वृत्तम्-" उक्ता वसन्ततिलका तमजा जगौ गः"॥
શ્રી પદ્મપ્રભુને વિનતિ– લેકાર્થ_વિકસિત પદ્યમાન સુકમલ, તેમજ ખીલેલાં લાલ કમલની માળા અને પુના પાત્રરૂપ, અથવા વિકાસ પામેલાં લાલ કમલેની માલારૂપી લતાના સમીપ ભાજનરૂપ, અથવા હર્ષ પૂર્વક મૈથુનરૂપી નવીન રસને નષ્ટ કરનાર, અથવા અપૂર્વ શોભાવાળાં પોને ધારણ કરનાર, વળી રેગરૂપી વેલને અંત-નાશના પાત્રરૂ૫, સજનેને સમર્પણ કર્યો છે આનંદ જેણે, (અથાત્ પુરૂષોને આનંદદાયક) તેમજ હર્ષમાં લીન છે દેવેની

Page #140

( ३४ ) સભા જેને વિષે (અથવા હર્ષથી રમે છે સુર સભામાં રહેલા સભ્યોનું મન જેને વિષે, (કર્મરૂપી) મલથી પીડાયેલ જીવોનું રક્ષણ કરનાર, (અથવા મલિનતાના વિનાશના ભાજનરૂપ) પદ્મપ્રભ પ્રભુનું ચરણયુગલ સત્પરૂષના આનંદને ઉત્પન્ન કરે છે ૨૧ છે આ લેક તથા આ પછીના ત્રણ લોકોમાં વસંતતિલકાવૃત્ત છે–આ વૃત્તમાં ત–ભજ અને જગણ એમ ચાર ગણે છે અને છેવટના બે ગુરૂ છે એટલે આ વૃત્તમાં એકંદર ચૌદ (૧૪) અક્ષર છે. આઠમે भने यौहमें अक्षरे ( यति ) विराम छ. २॥ वृत्तने सिद्धता, સિંહન્નતા, ઉદ્ધર્ષિણી, ઇંદુવદના વિગેરે નામેથી કહે છે.
समस्तजिनेन्द्राणां स्तुतिः । सा मे मतिं वितनुताजिनपङ्क्तिरस्त
मुद्राऽऽगताऽमरसभाऽसुरमध्यगाऽऽद्याम् । रत्नांशुभिर्विदधती गगनान्तराल
मुद्रागतामरसभासुरमध्यगाद्याम् ॥ २२ ॥ सा मे मतिमिति-रत्नांशुभिः' रत्नानां मुकटाद्यलङ्कारस्थितानां दीप्रमणीनामंशवो-मयूखास्तैर्मणिमयूखैः । ' गगनान्तरालं ' गगनस्य-नभसोऽन्तरालं-मध्यभागम् । “ व्योमान्तरिक्षं गगनं धनाश्रयः” इतिहमः । ' उद्रागतामरसभासुरं ' उद्रागं--उद्गतरागं विकसितं यत्तामरसं-कमलं तद्वद् भासुरं--प्रदीप्तम् । 'विदधती' कुर्वाणा । ( स्वर्गतः ) ' आगता' आयाता। 'असुरमध्यगा' असुराणां-भवनपतिदेवविशेषाणां मध्ये विचाले गच्छति या सा मुक्तवैरिणीत्यर्थः । — अस्तमुद्रा' अस्ता-विगता मुद्रा-प्रमाण-इयत्ता यस्याः सा । " मुद्रा स्यादाकृतौ मुद्रा, मुद्रा मानेऽङ्गुलीयके । पिधानेऽपि भवेन्मुद्रा, मुद्रा कर्णविभूषणे"॥१॥ इतिनानार्थः। 'अमरसभा' अमराणां-देवानां सभा । " सभा सभ्येषु शालायां, गोष्ठयां द्यूतस

Page #141

6
( ३५ )
"
C
मूहयो: । इति हैम: । ' यामाद्यां' पूज्यतथा प्रथमां यां (जिनपङ्क्ति ) 'अध्यगात् ' प्राप्तवती । सा ' (तीर्थकृच्छ्रेणिः) ' मे' मम । 'मि बुद्धि । वितनुतात् ' विस्तारयतु । अथवा 'असुरमध्यगाद्यामित्येकं पदं जिनपक्लेर्विशेषणं, तद्यथा - असुरमध्यचारिष्वायां--प्रथमाम् । यदाऽकारप्रश्लेषो न क्रियते तदा सुरमध्यगाद्यामिति विशेषणमपि संयुक्तिकम् । ' यां ' ( जिनपङ्क्ति ) ' अमरसभा ' देवसभा | 'गता -आश्रितवती । C 'अपर्यन्ता | सा अस्तमुद्रा
" 6
प्राप्ता । अध्यगाच्च-
" रत्नांशुभिः ' मणिरश्मिभिः । " किरणोत्रमयूखांशु - गभस्ति घृणिरश्मयः " इत्यमरः । " रोचिरुस्ररुचिशोचिरंशुगो-ज्योतिरर्चिरुपधृत्य भीशवः इति हैम: । ' गगनान्तरालं' आकाशस्योदरं ।
उद्रागतामरसभासुरं ' विदवती - कुर्वाणा जिनपङ्किर्मे- -मम मतिं वितनुतात् । “ आशिषि तुह्योस्तातङ् ( सि० ४ - २ - ११९ ) सूत्रेण तातङादेशे प्रथमपुरुषैकवचनम् ॥ २२ ॥
""
"
સમગ્ર જિનેશ્વરાની સ્તુતિ—
શ્લાકા—— રત્નજડિત આભૂષણ સમધી ) રત્નાના કિरोवडे; भााशना मध्यभागने, उत्तभ-- अति रक्त-सात भक्ष समान, हेहीप्यमान कुश्ती, तेभन प्रभाणु- परिभाशु रडित, (स्वर्गમાંથી ) પ્રાપ્ત થયેલી, વળી અસુરાની વચ્ચે રહેનારી ( અર્થાત્ શત્રુએ સાથે પણ મિત્રતા રાખનારી) એવી દેવાની સભા, (પૂજયતાની અપેક્ષાએ) જે પૂજ્યતાથી પ્રથમ રહેલી જિને દ્રશ્રેણીને પ્રાપ્ત થઈ નમન કરતી હતી તે જિનશ્રેણી મ્હારી મતિના અધિક વિસ્તાર કરો. અથવા અસુરાના મધ્ય ભાગમાં જનારાઓમાં પ્રથમ એવી જે જિનશ્રેણી પ્રત્યે સુરેાની સભા જતી હતી, તેમજ જેનેા આશ્રય લેતી હતી, તે પિરમાણુ-પ્રમાણ રહિત, તેમજ રત્નાના કિરણેાવડે આકાશના મધ્ય ભાગને અત્યંત લાલ કમલ સમાન પ્રકાશિત તેજસ્વી ફરતી તે જિનશ્રેણી હારી મતિના વિશેષ વિસ્તાર કરો. ॥ ૨૨ ૫

Page #142

( ३६ ) श्रीसिद्धान्तस्वरूपम्श्रान्तिच्छिदं जिनवरागममाश्रयार्थ
माराममानम लसन्तमसङ्गमानाम् । धामाग्रिमं भवसरित्पतिसेतुमस्त
माराममानमलसन्तमसं गमानाम् ॥ २३ ॥ श्रान्तिच्छिदमिति-श्रान्तिच्छिदं' श्रान्ति-श्रममर्थात्संसारखेर्दै छिनत्ति-नाशयतीति श्रान्तिच्छित्तम् । ' असङ्गमानां' नास्ति सङ्गमः-भवसंबन्धो येषां तेषां मुनीनां । 'आश्रयार्थ' संश्रयहेतोः। 'आरामं आराममिवाराममुद्यानम् । “ आरामः स्यादुपवनं' कृत्रिमं वनमेव यत् ” इत्यमरः । ‘लसन्तं ' शोभमानं । 'गमानां' पूर्वोक्तलक्षणानां-सदृशपाठानामालापकानामितियावत् । 'अग्रिमं-प्रधान सर्वोत्कृष्टत्त्वात् , 'धाम' स्थानं गृहं वा । “ धाम देहे गृहे रश्मी स्थाने जन्मप्रभावयोः” इतिमेदिनी 'भवसरित्पतिसेतुं' भवः-संसारः स एव सरित्पतिः-सागरस्तस्योत्तरणे सेतु-पद्याभूतम् । “ सेतो पाल्यालिसंवराः” इतिहैमः। 'अस्तमाराममानमलसन्तमसं' मारश्च कामः, आमश्च रोगः, मानश्च गर्वो मलश्च कर्ममलस्त एव मलीमसात्मकत्त्वात् सन्तमसं ध्वान्तं, तद् अस्त-निरस्तं येन तम् । “ मदनोमन्मथोमारः, प्रद्युम्नोमीनकेतनः” इत्यमरः । “ मधुदीपमारौ मधुसारथिः स्मरः” इतिहमः। " आम आमय आकल्यमुपतापोगदः समाः” इतिहैमः। 'जिनवरागम' जिनवराणां-तीर्थकराणामागमस्तंजिनेन्द्रसिद्धान्तं ' आगमः-शास्त्र आयतौ” इति विश्वः ‘ आनम' प्रणम-प्रणाम कुर्वित्यर्थः ॥ २३ ॥
શ્રી સિદ્ધાન્ત સ્વરૂપ– લેકાર્થ– અનાદિ કાળથી ભવભ્રમણ કરવા વડે ઉત્પન્ન

Page #143

( ३७ ) થયેલા) શ્રમને નાશ કરનાર, તથા અસંગ-વતિ અથોત્ સંસારના સંગરહિત–એવા મુનિવરને આશ્રય કરવા માટે બગીચા સમાન, શેભાયમાન, તેમજ સમાન પાઠના મુખ્ય સ્થાનરૂપ, સંસાર સમુદ્રને ઉલ્લંઘન કરવામાં સેતુ-પૂલ સમાન અને નાશ કર્યો છે કામ, રંગ, ગર્વ, અને (અષ્ટ કર્મરૂપ) મલરૂપી ગાઢ અંધકાર रणे मेवा लिनेश्वरान सामने ( 1 समूड ! ) तु नभસ્કાર કર | ૨૩ છે
गान्धारीदेवीस्तुतिः। गान्धारि ? वज्रमुसले जयतः समीर--
पातालसत्कुवलयावलिनीलभे ते । कीर्तीः करप्रणयिनी तब ये निरुद्ध
पातालसत्कुवलया बलिनी लभेते ॥ २४ ॥ गान्धारीति-(हे ) — गान्धारि ? ' गां-भूमिं धारयतीति गान्धारी, पृषोदरादित्वात्साधुः तत्संबोधने गान्धारीनामिके ! देवि ! 'ये' ( वज्रमुसले ) तव' भवत्याः । 'करप्रणयिनी' करे-हस्ते प्रणयः-सौहार्द परिचयो वा विद्यते ययोस्ते हस्तस्थिते । प्रणयःम्यात्परिचये, याच्यायां सौह्रदेऽपि च” इति यादवः ।
"प्रणयः प्रश्रये प्रेम्णि, याच्या विश्रम्भयोरपि। निर्वाणेऽपि-" इतिमेदिनी। ' बलिनी' बलं-सारं विद्यतेऽनयोरिति बलिनी । सारसमन्विते-पराक्रमयुत इतियावत् । 'अत इनिठनौ ' ( पा० ५-२-११५ ) इत्यनेन प्रशंसायामिनिः । उक्तञ्च-" भूमनिन्दा प्रशंसासु, नित्ययोगेऽतिशायने । संसर्गेऽस्ति विवक्षायां, भवन्ति मतुबादयः ॥ १॥"

Page #144

( ३८ ) "बलं गन्धरसे रूपे, स्थामनि स्थौल्यसैन्ययोः” इति मेदिनी। 'निरुद्धपातालसत्कुवलयाः' निरुद्धं-आवृतं पाताले सीदन्ति तेषां पातालसदां-रसातलवासिनां, कुवलयं-कोः वलयं कुवलयं पृथ्वीमण्डलं-पातालरूपं याभिस्ताः, यद्वा निरुद्धं पातालं सत्-शोभनं कुवलयं-भूमण्डलञ्च याभिस्ताः । “ज्या कुर्वसुमती मही” इतिहमः। ' कीतीः ' साधु वादरूपाणि-यशांसि। “कीर्तिर्यशसि विस्तारे, प्रसादे कहर्मेऽपि च” इति हैमः। ‘लभेते' प्राप्नुतः। 'ते' प्रहरणविशेषौ ' समीरपातालसत्कुवलयावलिनीलभे' समीरस्यपातेनवायुप्रेङ्खोलनेन, आसमन्तात् लसन्ती--दोलायमाना या कुवलयानांकैरवाणामावलिः-पतिस्तद्वन्नीला भा-द्युतिर्ययोस्ते, । बवयोरभेदस्तु यमकवशात् “ स्यादुत्पलं कुवलय-मथ नीलाम्बुजन्म च । इन्दीवरंच नीलेऽस्मिन् ” इत्यमरः। 'वज्रमुसले' आयुधविशेषौ । 'जयतः' जयमनुभवतः ॥ २४ ॥
गांधारीहवीनी स्तुतिલેકાર્થ-હે ગાંધારી દેવી જે વજ અને મુસલ બને આયુધ લ્હારા હસ્ત તરફ નેહ ધરાવે છે (અર્થાત્ જેમને તું નિરંતર હસ્તમાં ધારણ કરે છે ) તેમજ વળી નિરોધ કર્યો છે પાતાલ તથા સુશોભિત ભૂમંડલને જેમણે ( અથવા આવરણ કર્યું છે પાતાલવાસી દેવોના પૃથ્વીમંડલનું જેમણે (અર્થાત્ દિશાઓના છેડા સુધી વ્યાપી ગયેલી) એવી કીર્તિઓને જેમણે સંપાદન કરી છે, તેમજ વળી જેઓ શ્રેષ્ઠ બલવાનું છે તે બંને વા અને મુસલ કે જેમની કાંતિ વાયુના ચાલવાથી અત્યંત શેભતા કમલેની માતા સમાન નીલવણ છે તે બંને આયુધ વિશેષ જયવંત વતે છે. એ ૨૪ છે

Page #145

"
( ३९ )
श्रीसुपार्श्वजिनस्मरणम्
कृतनति कृतवान् यो जन्तुजातं निरस्त -- स्मरपरमदमायामानबाधाय शस्तम् । सुचिरमविचलत्वं चित्तवृत्तेः सुपार्श्व,
स्मर परमदमाया मानवाधाय शस्तम् ॥ २५ ॥
मालिनी ( ८-७ »)
9
कृतनतीति - ' यः स्वामी । जन्तुजातं ' जन्तूनां - प्राणिनां जातं - समूहं । " जातं जात्योघजनिषु ” इति हैमः । ' कृतनति ' कृता - विहिता नतिः - प्रणामो येन यस्मै वा तत् । ' निरस्तस्मरपरमदमायामानबाधायशः ' स्मरश्चकामः परे च शत्रवः मदश्च जात्याद्यष्टविधोगर्व: माया च कापट्यं मानश्चाहङ्कृतिः बाधा च पीडा अयशश्वापकीर्त्तिस्तानि निरस्तानि - ध्वस्तानि यस्य येन वा तत् । ' कृतवान् ' चकार । कृधातोः ' क्तक्तवतू निष्ठा, ( पा० १- १ - २६ ) इति सूत्रेण भौतकालिकक्तवतुप्रत्यये प्रथमैकवचनम् । ' तं ' तथाभूतं । ' शस्तं ' प्रशस्तं । ' सुपार्श्व ' शोभनौ पार्श्वावस्य सुपार्श्वः, यद्वा गर्भस्थे भगवति जनन्यपि सुपार्श्वाऽभूदिति सुपार्श्व - नामानं प्रभुं । " अस्मिन् गर्भस्थिते माता, सुपार्श्वा समभूद् यतः । ततः सुपार्श्व इत्याख्यां करोतिस्म पिता प्रभोः ॥ ' हे मानव !' मनुज ! बवयोरैक्यन्तु यमकवशात् ' परमदमायाः परमोदमः - इन्द्रियाणां निग्रहो यस्याः सा तस्याः । ' चित्तवृत्तेः मनोव्यापारस्य ' अविचलत्वं ' एकाग्रताम् । ' सुचिरं ' प्रभूतकालं यथास्यात्तथा तन् । आधाय ' विधाय । आङ् पूर्वकात् ' धा धातोः समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ' ( पा० ३ - ४ - २१ ) इति सूत्रेण तत्वाप्रत्ययस्य स्थाने ' समासेऽनञ् पूर्वे क्त्वोल्यपू ( पा०
"
"
6
6

Page #146

( ४० ) ७-१-३७) इति ल्यबादेशेऽव्ययत्त्वाद्विभक्तिलोपे सिद्धम् । ' स्मर' चिन्तय, ‘स्मृ' चिन्तायां धातोराशीः प्रेरणयोर्मध्यमपुरुषस्यैकवचनम् । त्वमितिशेषः ॥ २५॥ अस्मिन् पद्ये मालिनीवृत्तम् " ननमयययुतेयं मालिनी भोगिलोकैः” ॥ इति लक्षणात् ।
શ્રી સુપાર્શ્વનાથનું સ્મરણ કલેકાર્થ–જે સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુએ પ્રણામ કરનાર પ્રાણુંवर्णने, मन-म, हुश्मन, मह, माया, पीस, सने २०५४ीतिथी દૂર કર્યો છે, પ્રશંસાને પામેલા અને સુંદર છે અને પાશ્વભાગ જેમના એવા તે સુપાર્શ્વપ્રભુનું, હે માનવ ! તું, ઉત્તમ છે ઉપશમ જેમાં એવી મનોવૃત્તિની અચલતાને લાંબા વખત સુધી પ્રાપ્ત કરીને (અર્થાત્ મનને સર્વથા વશ કરીને) સ્મરણ કર પાપા આ કલેક તથા પછીના ત્રણ કલાકમાં માલિનીવૃત્ત છે, તેનું લક્ષણ નીચે प्रमाण-24॥ वृत्तमा न, न, म, य, सने य, ओम पांच गई। छ, એટલે એકંદર એક એક પાદમાં પંદર (૧૫) અક્ષરો છે. વિશેષ એટલું જે આઠમા અક્ષરે અને સાતમા અક્ષરે વિરામ (યતિ) છે.
श्रीजिनराज्या ध्यानम्बजतु जिनततिः सा गोचरे (रं ) चित्तवृत्तेः,
सदमरसहिताया वोऽधिका मानवानाम् । पदमुपरि दधाना वारिजानां व्यहार्षीत् ,
सदमरसहिता या बोधिकामा नवानाम् ॥ २६ ॥
जत्विति-(भो भव्याः!) 'या' (जिनततिः) 'बोधिकामा' बोधिः-सम्यक्त्वं धर्मप्राप्तिस्तत्र कामोऽभिलायो यस्याः सा । स्वयमवाप्तबोधित्वात् परेषां बोधिनिं तत्र कामोऽभिलाषोयस्याः सेति वा, “सद्देवे सुगुरौ शुद्ध-धर्मे या वासना स्थिरा। सम्यक्त्वं तदिदं सम्यग् , मिथ्यात्वं तद्व्यतिक्रमात् "।। (पद्मा० स. ४-२२४--) “बोधिौद्धसमाधौ चाऽर्हद्धर्माप्तौ च पिप्पले” इति हैमः। 'सदमरसहिता' सद्भिः

Page #147

( ४१ )
शोभनैरमरैर्देवैः सहिता - समन्विता । ' नवानां ' नवत्वसंख्यावतां, नूतनानां वा । 'वारिजानां वारिणि जातानां - कमलानां सुरनिर्मितानां । 'उपरि' अग्रभागे । 'पदं' पादप्रक्षेपं चरणन्यासम् । 'दधाना ' कुर्वाणा । यतश्चोत्तमादीश्वरचरित्रे - " सहस्रपत्राण्यब्जानि, सौव - र्णा दानव । विदधुर्निदधुवा, क्रमेण स्वामिनः सुराः ॥ विदधे तेषु च स्वामी, पादन्यासं द्वयोर्द्वयोः । पुरः सञ्चारयामासु– राशु शेषाणि नाकिनः ।। (स० ३–४६०– ४६१ ) ' व्यहार्षीत् ' ' मानवानं ' मनुष्याणां निर्धारणे षष्ठी ।
35
9
"
"
विचरति स्म । ( सा ' अधिका' उत्कृष्टा । ' जिनततिः जिनेन्द्राणां श्रेणिः I वः युष्माकं । ' सदमरसहितायाः ' सह दमरसेन - इन्द्रियनिग्रहाऽध्यवसायेन वर्त्तन्ते ये तेषां तेभ्यो वा हितायाः - हितविधायिन्याः । ' चित्तवृत्तेः ' स्मृतेः । ' गोचरे ' ( गोचरं ) विषये व्रजतु गच्छतु ॥ २६ ॥
"
6
શ્રી જિનેશ્વરાનુ ધ્યાન
શ્લેાકા—( પેાતાને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયેલું હેાવાથી અન્ય જીવાને પણ ) સમ્યકત્વ સંપાદન કરાવવાની અભિલાષા રાખતી, તેમજ સજ્જના તથા દેવાથી યુક્ત અથવા ઉત્તમ દેવાથી પરિવૃત નવીન અથવા નવ ( સુવર્ણ ના ) કમલેા ઉપર ચરણને ધારણ કરતી એવી જે જિને* શ્રેણી જ્યાં જ્યાં વિહાર કરતી હતી, તે મનુષ્યન્નતિમાં સર્વોત્તમ એવી જિનશ્રેણી ઉપશમ રસે કરીને યુક્ત એવા જનાને હિતકારી એવી તમ્હારી મનવૃત્તિના વિષયભૂત થાઓ ! ૨૬ u

Page #148

(४२)
जिनमतप्रशंसादिशदुपशमसौख्यं संयतानां सदैवो
रु जिनमतमुदारं काममायामहारि । जननमरणरीणान् वासयत् सिद्ध (सिद्धि) वासे
ऽरुजि नमत मुदारं काममायामहारि ॥ २७ ॥ दिशदिति-संयतानां मुनीनां सदैव नित्यमेव । ' उरु' बृहत् । ' उपशमसौख्यं' प्रशमसुखम् । 'दिशत्' ददत् । ' उदारं' उदात्तं । " महेच्छे तूझूटोदारोदात्तोदीर्णमहाशयाः। महामना महात्मा च” इति हैमः। “ अथोमहेच्छेऽनुदार उदारोदातकावपि ॥" शद्ध रत्ना० 'काम' अत्यर्थम् । “ काममसूयाऽनुगमे, प्रकामेऽनुमतावऽपि " इति हैमः । ' आयामहारि' आयामेन आयतत्त्वेन हारि-मनोहरम् । “ दैर्ध्यमायाम आरोहः, परिणाहोविशालता" इत्यमरः । 'जननमरणरीणान्' जननं च मरणश्च ताभ्यां रीणान-खिन्नान (जीवानित्यर्थः) । " स्यन्ने रीणं स्नुतं सुतम् ।” इति हैमः । 'अरुजि' रोगरहिते, 'सिद्ध (द्धि) वासे' सिद्धिरेववासस्तस्मिन् सिद्धिस्थाने । 'वासयत्' वासं कारयत्। 'काममायामहारि' कामश्च माया च तयोर्महारिमहाशत्रुरिव महाचक्रमिव वा, महावैरीभूतम् । अथवा काममायामहारि, कामश्च माया च आमोरोगश्च तान हरतीत्येवं शीलं । 'जिनमतं' अर्हत्सिद्धान्तं, “मतं स्यात् संमतेऽर्चिते” इति हैमः। 'मुदा' हर्षेण । ' अरं' शीघ्रं । काममत्यर्थं सदैव-नित्यं । ' नमत ' नमस्कारं कुरुत. अत्र सदैव काममरमिति क्रियाविशेषणेऽपि योज्यन्ते । २७
જિનમત પ્રશંસા પ્લેકાર્થ–સંચમિ જેને હંમેશાં ઉત્તમ પ્રકારનું ઉપશમ સુખ આપનાર, તેમજ અનેક વિષયના વિવેચનથી ભરપૂર

Page #149

હોવાને લીધે) અત્યંત આયામ–દીર્ઘતાવડે શોભતા (અથવા મદનકામ, માયા અને રોગને નષ્ટ કરનાર, જન્મ અને મરણથી ખેદ પામેલા જીને, રોગ રહિત એવા સિદ્ધ (શિલારૂપી) વાસમાં જલદી નિવાસ કરાવનાર અને કામ તથા કપટના મહા શત્રુ એવા જિનંદ્રમતને (હે ભવ્યજનો!) તમે હર્ષથી હંમેશાં નમન કરે. . ૨૭
महामानस्याः स्तुतिः । दधति ? रविसपत्नं रत्नमाभास्तभास्वत्
नवधनतरवारिं वा रणारावरीणाम् । गतवति ! विकिरत्याली महामानसीष्टा
नवधनतरवारिं वारणारावरीणाम्
॥ २८ ॥
दधतीति । 'रविसपत्न' रवेः-सूर्यस्य सपत्नं-शत्रुभूतम् , प्रभाऽऽधिक्यात् । 'रत्नं' मणिं, “ रत्नं स्वजातिश्रेष्ठेऽपि, मगावपि नपुंसकं” इति मेदिनी । 'आभास्तभास्वन्नवघनतरवारिं' आभया-कान्त्या अस्तः-आक्षिप्तः भास्वान् सुर्यो येन सचासौ नवश्वासो घनश्च-मेघस्तद्वदतिशयेन वारि-जलं तेजस्तीक्ष्णता यस्मिन् , 'घन तरवारिं ' खड्गम् । “ तरवारिर्मतः खड्गः” इति धरणिः । " अथ चन्द्रहासः, करवालनिस्त्रिंशकृपाणखगाः । तरवारिकौक्षेयकमण्डलामा-असिरृष्टि-रिष्टी " ॥ इति हैमः। वा चशब्दार्थे । ' दधति ?' धारयमाणे ? । 'अरीणां' वैरिणां । 'रणाराव. रीणां' रणस्य-संग्रामस्य सम्बन्धिना आरावेण-ध्वनिना। रीणां' खिन्नाम् । ' आली ' श्रेणिम् । " आलिः सख्यावलीसेत्वनर्थेषु विशदाऽऽशये” इति हैमः । ' विकिरति !' विक्षिपति !। अथवा सिंहस्य विशेषणमेतत् ' वारणाऽरौ' वारणानां-जानां,

Page #150

(४४ ) अरिस्तस्मिन्-मृगेन्द्रे । 'गतवति ! ' आरूढे ? । 'महामानसि ?' महामानसीत्यभिधाने ! देवि ! ' इष्टान् ' अभिमतान् (मानवान्) ' अव ' रक्ष । अथवा रविसपत्नं, रत्नं घनतरवारिश्चोभयमपि, दधति ? अथवा 'आभास्तभास्वन्नवघनतरवारिं' आभया-तेजसा अस्तः भास्वान्-भानुर्दीप्यमानश्चासौ नवमेघश्च वा घनःसान्द्रस्तरवारिः खड्गश्च येन तत् । रवेःसपत्नं, घनतरवारिं, घनतरमतिशयितं वारिपानीयं-तेजोयस्य तदितिविशेषणत्रयविशिष्टं रत्नं, दधति ? (देवि ?) अरीणां, रणाऽऽरावरीणां, 'आली,' विकिरति ? वारणारौ, गतवति ? महामानसि ?, इष्टान् , अव ।। २८ ॥
महामानसी देवानी स्तुतिsat:-(अधि: ते मने जो पाथी ) सूर्यना શત્રુરૂપ તેમજ કાંતિવડે પરાસ્ત કર્યા છે સૂર્ય અથવા પ્રકાશિત નવીન મેઘ અને તરવાર જેણે, તેમજ અતિશય તેજસ્વી ત્રણ વિશેષણ સહિત એવા રતનને, તેમજ પ્રકાશવડે પરાસ્ત કર્યો છે સૂર્યને જેણે એવા નવીન મેઘની જેમ અત્યંત પાણિવાલી નિબિડ-પ્રચંડ તરવારને ધારણ કરતી હે દેવી ! યુદ્ધના શબ્દથી ખેદ પામેલી શત્રુઓની પંક્તિને દૂર ફેંકનારી, હે વિદ્યાદેવી! અથવા શત્રુઓની કણીને દૂર ફેંકનાર એવા સિંહ ઉપર બેઠેલી એવી હે મહામાનની દેવી ! તું અભીષ્ટ–એવા મનુષ્યનું (સમ્યફ રીતે) પાલન કર. ૨૮ છે
श्रीचन्द्रप्रभजिनस्तुतयः। तुभ्यं चन्द्रप्रभ ! जिन ! नमस्तामसोज्जृम्भितानां,
हाने कान्तानलसम ! दयावन् ? दितायासमान ! । विद्वत्पङ्कत्या प्रकटितपृथुस्पष्टदृष्टान्तहेतूहानेकान्तानलसमदया वन्दितायासमान ! ।। २९ ।।
मन्दाक्रान्ता [४-६.५

Page #151

तुभ्यमिति--(हे ) — चन्द्रप्रभ !' चन्द्रस्येव प्रभा-दीप्तियस्येति बहुव्रीहिस्तत्सम्बोधनम् । गर्भस्थेऽस्मिन् मातुश्चन्द्रपानदोहदोऽभूदितिचन्द्रप्रभनाम । जिनचरितेऽपि-" गर्भस्थेऽत्राभवन्मातुश्चन्द्रपानाय दोहदः । चन्द्राभश्चायमित्याह्व-दमुं चन्द्रप्रभं पिता" 'जिन !' जिनेन्द्र ! । ' तामसोज्जम्भितानां ' तामसानि-तमः सम्बन्धीनि यानि उज्जम्भितानि-प्रकटितानि तेषाम् । — हाने' त्याजने । ' कान्ताऽनलसम !' कान्तश्चासावनलश्च तेन समस्तत्सम्बोधने हे स्निग्धाग्निसदृश ! । 'दयावन् !' दयाऽस्याऽस्तीति तदामन्त्रणम् । 'दितायासमान ! ' दित आयासस्य खेदस्य मानो-दो येन सः ( अथवा दितौ खण्डितावाऽऽयासश्च मानश्च तो येन स तदामन्त्रणम् । ) 'प्रकटितपृथुस्पष्टदृष्टान्तहेतूहानेकान्त !' पृथवो-वितताः स्पष्टाः-स्फुटाः दृष्टान्ताः-निदर्शनानि हेतवः-कारणानि, ऊहा-वितर्काः, अनेकान्तः स्याद्वादः, पृथवः स्पष्टाः, दृष्टान्तहेतूहा यस्मिन् , स चासावनेकान्तश्च प्रकटितः पृथुस्पष्टदृष्टान्तहेतूहानेकान्तो येन तस्य सम्बोधनम् । यथा पर्वतो वह्निमानिति निश्चयार्थं महानसमिति दृष्टान्तः । धूमादिति हेतुः । स्थाणुर्वा पुरुषोवेति संशयाऽऽत्मक उहः। एकस्मिन् वस्तुनि विविधापेक्षया विरुद्धधर्माणामप्यविरुद्धतया स्त्रीकरणमनेकातन्तवादः । 'असमान!' अनन्य--सदृश। ' अनलसमदया' अलसश्च-आलस्यं मदश्च जात्यादिस्मयो न विद्यते यस्याः सा, अनलसमदा तया, अत्र यद्यपि अलसशब्देन धर्मी, आलस्य शब्देन च धर्मः, यदाह-" आलस्यः शीतकोऽलसोऽनुष्णः” इत्यमरः । तथा-आलस्यतन्द्राकौसीद्यमिति हैमवचनाच्च । तथाऽपि धर्मधर्मिणोः कथञ्चिदभेदादलसशब्देनाsप्यालस्यमेव प्रतिपाद्यमिति सर्वं समञ्जसम् । अथवा न विद्यतेऽलसमदौ यस्मिन्निति सं० या-लक्ष्मीस्तया वन्दिताय स्तुतायेति तुभ्यमित्यस्य वि. 'विद्वत्पफ्त्या' विदुषां श्रेण्या। 'वन्दिताय ' स्तुताय

Page #152

। ' तुभ्यं ' ते । “ नमः ' नमोऽस्तु — शक्तर्थवषड्नमः' इति नमो योगे चतुर्थी ॥ २९ ॥ अस्मिन् पद्ये मन्दाक्रान्तावृत्तम् । “ मन्दाक्रान्ता जलधिषडगैम्भौं नतौ ताद्गुरू चेत् । इति लक्षणात् ।
કાર્થ–ધવલતાને લીધે અથવા સમ્યતાને લઈને સેમચંદ્ર સમાન પ્રભા-કાંતિ છે જેની એવા હે ચંદ્રપ્રભ! અષ્ટમ તીર્થકર! વળી ગાઢ અંધ કારરૂપી અજ્ઞાનનાં સ્કુરનો નાશ કરવામાં પ્રકાશન વાળા અગ્નિ સમાન ! ( હે દેવાધિદેવ! ) હે કૃપાવન ! ભગવદ્ ! છેદી નાખ્યાં છે ( સંસાર ભ્રમણરૂપી ) પ્રયાસ અને અભિમાન અથવા પ્રયાસને અભિમાન જેણે એવા હે પ્રભો ! વિદ્વાનોની શ્રેણી દ્વારા પ્રગટ કર્યો છે. વિશાલ, સ્પષ્ટ એવાં ઉદાહરણે, યુક્તિઓ, તર્કો અને અનેકાન્ત-સ્યાદ્વાદ જેણે એવા હે નાથ !-અનુપમ પરમેશ્વર !, અવિદ્યમાન છે આલસ્ય અને અભિમાન જેને વિષે એવી વિદ્વાનની શ્રેણિવડે વંદન કરાયેલા અથવા અવિદ્યમાન છે આલસ્ય અને ગર્વ જેને વિષે એવા (હે જિનેશ્વર ! ) અને લક્ષ્મીવડે પૂજાચેલા એવા હે જિસેંદ્ર ! તમને મહારે નમસ્કાર હોવ છે ૨૯ છે
આ કલેક તથા આ પછીના ત્રણ કલાકમાં મંદાક્રાંતા નામે વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ નીચે પ્રમાણે છે. આ છંદમાં મ, ભ, ન, ત, અને તગણ એમ પાંચ ગણે છે અને છેવટના બે અક્ષરે દીર્ઘ છે. એકંદર આ છંદમાં સત્તર અક્ષર છે. આ છંદમાં થે, દશમે, અને સત્તરમે અક્ષરે વિરામ છે–અર્થાત્ આ છંદમાં ત્રણ “ યતિ ” છે ! ૨૯ છે
जिनेश्वराणां प्रणतिःजीयाद्राजी जनितजननज्यानिहानिर्जिनानां,
सत्यागारं जयदमितरुक सारविन्दाऽवतारम् । भव्योद्धृत्या भुवि कृतवती याऽवहधर्मचक्रं, सत्यागा रञ्जयदमितरुक् सा रविंदावतारम् ॥ ३० ॥

Page #153

"L
( ४७ )
,
जीयादिति । ' या ' ( जिनराजी ) ' सत्यागा' त्यागेन समेता । ' भव्योद्धृत्या ' भव्यानां - मोक्ष गामिसत्त्वानामुद्धृति - भवोत्ताररूपा तया हेतुभूतया । ' भुवि ' पृथिव्याम् । ' अवतारं ' जन्मग्रहणम् । ' कृतवती' विहितवती । ( या च ) ' जयदं ' जयमुत्कर्षं ददातीतिअभ्युदयप्रदं । ' रविं ' भानुम् । ' रञ्जयत् ' रक्तीकुर्वत् । ' अमितरुक् ' अमिता - अपरिमिता रुक् - कान्तिर्यस्यतत् । अथवा रञ्जयमितरुगित्येकं पदं धर्मचक्रविशेषणम् । 'दावतारं ' दाववदुज्वलम् । दवदावौ वनाऽनले ” इति हैम : । ' धर्मचक्रं ' धर्मसमयोत्पन्नं वा धर्मप्रकाशकं चक्रं - रथाङ्ग ' अवहत् ' दधार 'सा' (जिनराजी ) 'सत्यागारं ' सत्यस्य - सूनृतस्यागारं - गृहम्, अजहल्लिङ्गोऽयम् । ' इतरुकू' इता-गता रुक् - रोगोयस्याः सा । 'सारविन्दा' सह अरविन्दैः कमलैर्वर्त्तते या सा । ' जनितजननज्यानिहानिः जनता प्रकटिता जननस्य ज्यान्याश्च जन्मजरसोरथवा जननानां लोकानां ज्याने जराया हानिर्विनाशोयया सा । ' जिनानां ' तीर्थकृतां । ' राजी पङ्क्तिः ः । इति विस्मये " खेदाऽनुकम्पासन्तोष-विस्मयाऽऽमन्त्रणे
,
,
C
बत
"
"
"
बतः । इत्यमरः ।। ' अरं ' शीघ्रम् । 'जीयात् ' जयतु ॥ प्रथमान्तानि विशेषणानि द्वितीयान्तानि कृत्वा धर्मचक्रस्य योज्यानि वा । अथवा या भव्योद्धृत्या भुवि जयदं, सत्यागारं अवतारं कृतवती, रविं रञ्जयत्, अमितरुक्, धर्मचक्रञ्च बत, अवहत्, सा, इतरुकू, जनितजननज्यानिहानिः सारविन्दा, सत्यागा - सारं विन्दते - लभतइति सारविन्दा | जिनानां राजी, अरं शीघ्रं " अरं शीघ्रे च चक्राङ्गे, शीघ्रगे पुनरन्यवत् ” इति विश्वः । जीयात् ॥ ३० ॥
"
જિનેશ્વરાની સ્તુતિ—
શ્લાકા—ભવ્યજીવાના ( ભવાન્તારણરૂપ ) ઉદ્ધાર માટે જે જિનશ્રેણીએ, પૃથ્વીને વિષે અભ્યુદય આપનાર, અને સત્યના

Page #154

(४८) મંદિરરૂપ જન્મ ધારણ કર્યો. તેમજ વિજય આપનાર, સૂર્યને રક્ત કરનાર, વળી અત્યંત કાંતિવાળા તેમજ દાવાનળ સમાન દેદીપ્યમાન, અહો ! મનુષ્યોને રાગ ઉત્પન્ન કરનાર અપરિમિત–પ્રમાણ રહિત प्रमा–xiतिवाणु (हेव२थित ) धर्मय देणे घार घ्यु छ, વળી રોગથી મુક્ત, તેમજ નાશ કર્યો છે જન્મ અને જરા જેણે, (३१२थित ) नव सुवर्ष माथी युटत, (सांवत्स४ि)हान सहित, અને પરાક્રમી એવી જિનશ્રેણી સત્વર સર્વોત્કૃષ્ટપણે વર્તે છે ૩૦ |
सिद्धान्तस्तुतिः सिद्धान्तः स्तादहितहतयेऽख्यापयद्यं जिनेन्द्रः,
सद्राजीवः स कविधिषणापादनेकोपमानः । दक्षः साक्षाच्छवणचुलुकैर्य च मोदाद्विहाय:
सद्राजी वः सकविधिषणाऽपादनेकोपमानः ॥३१॥ सिद्धान्तइति । ' यं' ( सिद्धान्तं ) राद्धान्तं “ समौसिद्धान्तराद्धान्तौ” इत्यमरः । 'सद्राजीवः' सन्ति-शोभमानानि राजीवानि-देवरचितानि कमलानि यस्य सः “ विसप्रसूनराजीव-पुष्कराम्भोरुहाणि च ” इत्यमरः । ' कविधिषणापादने' कवयः-शास्त्रकारास्तेषांधिषणा-प्रतिभा तस्या आपादने-आविष्करणे । ' दक्षः ' निपुणः । ' अकोपमानः ' न विद्यते कोपमानौ यस्य सः । ' अनेकोपमानः ' अनेकानि-अपरिमितानि-शशाङ्कवारिधिप्रभृतीनि, उपमानानि यस्य सः । 'जिनेन्द्रः' जिनाधिपः । ' अख्यापयत् ' ख्यापितवान् । 'यं च' । सिद्धान्तं । ' सकविधिषणा' सह कविधिषणाभ्यां-गुरुशुक्राभ्यां वर्त्तते या सा । “कविः काव्यकरे सूरौ, पुंसि वाल्मीकिशुक्रयोः । खलीनेऽस्त्री कवि यः” इतिगौडः। " धिषणस्त्रिदशाचार्यो-धिषणा तु मनीषिका” "उशना भार्गवः

Page #155

6
( ४९ )
"
कविः, षोडशोऽर्चिर्दैत्यगुरुः" इत्युभयत्राऽपि हैम: । 'विहायः सद्राजी ' विहायसि - नभसि सीदन्तीति विहायः सदः - देवास्तेषां राजी - श्रेणिः । श्रवणचुलुकैः ' श्रोत्राऽञ्जलिभिः । ' मोदात् ' हर्षात् । ' साक्षात् प्रत्यक्षं । “ साक्षात्प्रत्यक्षतुल्ययोः ” इत्यमरः । ' अपात् ' पिबति स्म । अत्यादरेण पानं श्रवणमुच्यत इति न्यायादश्रौषीदित्यर्थः । सिद्धान्तः' आगमः। ' वः ' युष्माकम् । 'अहितहतये ' अहितममङ्गलं तस्य हतये - दूरीकरणाय नाशायेति यावत् । स्तात् ' भवतु | एतानि प्रथमान्तविशेषणानि ' सद्राजीव: ' इति मुक्त्वा सिद्धान्तस्य योज्यानि ॥ ३१ ॥
6 स
6
સિદ્ધાન્તની સ્તુતિ
શ્લેાકા—વિદ્યમાન ( અથવા શાભાયમાન ) છે . સુવર્ણ કમલે। જેનાં એવા, વળી વિદ્વાનાને અથવા કવિઓને બુદ્ધિ પ્રાપ્ત કરાવવામાં નિપુણુ, તથા ક્રોધ અને માન રહિત, તેમજ અનેક ઉપમાઓથી યુક્ત એવા જિનેશ્વરે જે સિદ્ધાન્તની પ્રરૂપણા કરી, તેમજ જે સિદ્ધાન્તનુ શુક્ર અને બૃહસ્પતિથી અલંકૃત એવી દેવાની પંક્તિએ હર્ષ સહિત સાક્ષાત્ શ્રવણુ–કાનરૂપી અજિલઆવડે પાન કર્યું છે તે સિદ્ધાંત હે ભવ્યજીવા ! તમારા અહિતના નાશ માટે થાએ ॥ ૩૧ "
७
वज्राङ्कुश्याः स्तुतिः ।
वज्राङ्कुश्यङ्कुशकुलिशभृत् ? त्वं विधत्स्व प्रयत्नं, स्वायत्यागे ! तनुमदवने मताराऽतिमत्ते । अध्यारूढे ! शशधरकर श्वेतभासि द्विपेन्द्रे, स्वायत्यागेऽतनुमदवने हे मतारातिमत्ते ! ॥ ३२ ॥

Page #156

( ५० ) वजेति-(हे ) · वज्राकृशि !' देवि !। हे इत्यामन्त्रणाऽभिव्यक्तये । “हे है व्यस्तो समस्तौ च, हूतिसम्बोधनार्थयोः” इति विश्वः। अङ्कुशकुलिशभृत्' अङ्कुशश्च शृणिः कुलिशञ्च वनं तद् बिभर्ति तस्याः सम्बोधनम् । ' स्वायत्यागे' आयश्च-अर्थस्याऽऽगमः, त्यागश्चदानं सुष्टु-शोभनौ, आयत्यागौ यस्याः सा तत्संबोधनम् । अतिमत्ते' अतिशयेन मत्तस्तस्मिन्-मदाऽन्विते, 'मदी' हर्षग्लेपनयोरिति मद्धातोः 'क्तक्तवतूनिष्ठेति' क्त प्रत्यये 'रदाभ्यां निष्ठातो नःपूर्वस्य च दः' (पा० ८-२-८२) इति सूत्रेण तकारस्य नत्वे प्राप्ते ' न ध्याख्यापू मूछिमदा (पा० ८-२-५७) इति सूत्रेण निषिद्ध मत्त इति सिद्धमन्यथा मन्न इत्यनिष्टापत्तिःस्यादिति बोध्यम् । 'शशधरकरश्वेतभासि' शशधरस्य-चन्द्रस्य कराः-रश्मयस्तद्वच्छेता-उज्ज्वला भा:कान्तिर्यस्य तस्मिन् । “करः शुण्डारश्मिहस्ते, द्वित्वसंज्ञाघनोपले । बलौ नक्षत्रसंज्ञायां, प्रत्यये कारके त्रिषु” इति शब्दसिन्धुः ‘स्वायत्या' स्वस्य आयत्या-आयामेन कृत्वा । “ दैय॑मायाम आनाहः, परिणाहो विशालता । आयतिश्च” इति केशवः । ' अगे' सानुमतीव गिरितुल्य इत्यर्थः । 'अतनुमदवने' अतनु-न तनु अतनु. प्रभूतं मदवनं मद एव वनं-दानवारि यस्य यस्मिन् वा तस्मिन् । "जीवनं भुवनं वनं" इत्यमरः । अथवा अतनुमदरूपं वनं-काननं यस्य सः श्यामकत्त्वात् , तथा च गिरिप्राये इति विशेषणं संगच्छते " वनं प्रस्रवणे गेहे, प्रवासेऽम्भसि कानने” इति हैमः। 'द्विपेन्द्रे' गजेन्द्रे । 'अध्यारूढे !' अध्यासीने!। 'अमतारातिमत्ते! 'अरातिमतो-विपक्षसहितस्य भावः-अरातिमत्ता, सा न मता-अनभिप्रेता यया सा तत्सम्बोधनम् । सकलविरोधितोद्भेदनादितिभावः। हेमतारा' सुवर्णोज्ज्वला । ' त्वं' भवती । 'तनुमदवने' तनुमतां-देहिनामवनेरक्षणे ' प्रयत्नं ' प्रकृष्टं यत्नं । 'विधत्स्व' कुरुष्व । ‘डुधाञ्' धार.

Page #157

( ५१ )
णपोषणयोरिति धा धातोर्जुहोत्यादिगणस्थस्याऽऽत्मनेपदस्य लोटोमध्यमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ ३२ ॥
વજ્રાંકુશી દેવીની સ્તુતિ—
શ્લાકા-અંકુશ અને વજ્રને ધારણ કરનારી હે દેવ ! ઉત્તમ પ્રકારનાં છે ( અર્ધાંગમરૂપી ) લાભ અને દાન જેનાં એવી હે વિદ્યાદેવી !, અત્યંત માન્મત્ત એવા, તેમજ ચંદ્રના કિરણા સમાન શ્વેત ઉજ્જવલ–કાંતિવાળા, વળી પેાતાના વિસ્તારવડે પર્વત સમાન અને અત્યંત મદજળ ( અથવા મદરૂપ વન–અરણ્ય ) ને ધારણ કરતા એવા ગજરાજ ઉપર આરૂઢ થયેલી, ( દેવી ) અમાન્ય છે શત્રુતા જેને અર્થાત્ શત્રુતાના ત્યાગ કરાવી મિત્રતા કરાવી આપનારી હે વાંકુશી દેવી ! સુવર્ણ સમાન ઉજ્વળ એવી તુ શરીરધારી પ્રાણીઓના રક્ષણ માટે પ્રયત્ન કર ૫ ૩૨ ॥
९ - श्री सुविधिनाथजिनस्तुतिः
तवाभिवृद्धिं सुविधिर्विधेया— त्स भासुरालीनतपा दयावन् ? | यो योगिपङ्कत्या प्रणतो नभःस - त्सभासुरालीनतपादयाऽवन् ॥ ३३ ॥
"
"
तत्राभिवृद्धिमिति - ' यः ( श्रीसुविधिनाथः ) अवन् रक्षन् - प्राणिगणानित्यध्याहृत्य गम्यते । ' नभः सत्सभासुरालीनतपादया ' नभसि सीदन्तीति नभःसदो देवास्तेषां सभा - पर्षत् असुराणां दैत्यानामाली - संहतिः, ताभ्यां नतौ- पादौ यस्याः सा तया । " वीध्यालिरावलिः पङ्किः, श्रेणी लेखास्तु राजयः इत्यमरः । ' योगिपङ्क्त्या ' योगश्चित्तवृत्तिनिरोधलक्षणो येषां विद्यते तेषां योगिनां
""
"

Page #158

( ૨ ) पक्तिस्तया यतिपरम्परया " आपरमाणुदर्शिनो योगिनः" इतिन्या વિદા “પ્રત: -જોતા “ર” પૂર્વોત્તઃ “મામુIછીતપાટ भासुरं-घोरं, श्रेष्ठं आलीनं-आश्रितं तपः-अनशनादिरूपमनौदर्यादिरूपं वा येन सः “ भयङ्करे तु डमर-माभीलं भासुरं तथा ।" इति हैमः “ भासुरं तु भये कुष्ठौषधौ स्फाटिकवीरयोः । दीप्तौ च " इति शब्दसिन्धुः। तथाविधः । ‘सुविधिः' सुष्ठु विधिविधानं सक्रियाऽऽचरणादिकं यस्य सः सुविधिः-नवमजिनः । (हे )
યવન ! ) વા ! (કન !) “તા” મવતઃ “મિવૃદ્ધિ” મ્યુયં “વિવેચાત્ત” વિખ્યાત | વિપૂર્વક “હુધા धारणपोषणयोरितिधातोराशिषि कर्तरि प्रथमपुरुषस्यैकवचनम् ॥३३॥ अस्मिन् पद्ये-उपजातिवृत्तं,तल्लक्षणञ्च-" स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः, उपेन्द्रवज्रा प्रथमे लघौ सा । अनन्तरोदीरितलक्ष्मभाजौ, पादौ यदीयावुपजातयस्ताः” इति छन्दोमञ्जरी ।
શ્રીસુવિધિનાથને પ્રાર્થનાલેકાર્થ—જે ( જગત્નું ) રક્ષણ કરનાર છે, તેમજ દેવ સભાએ અને અસુરોની પંક્તિએ જેના ચરણેમાં નમન કર્યું છે એવા, વળી ભેગી ( મુનિ ) ઓની પંક્તિ વડે જે વંદન કરાયેલ છે, તે અનશનાદિ ઘોર અથવા શ્રેષ્ઠ તપશ્ચર્યાને આશ્રય લેનારા એવા શ્રીસુવિધિનાથ (પુષ્પદંત) પ્રભુ-હે કૃપાવાનું માનવ! તને સમૃદ્ધિવાન્ કરે–અર્થાત્ લ્હને વિશેષ સંપત્તિધારી બનાવે. ૩૩ - આ પદ્યમાં ઉપજાતિવૃત્ત છે. એટલે ઇંદ્રવજા અને ઉપેદ્રવજાના મિશ્રણરૂપે આ વૃત્ત થાય છે. તેમાં ઇદ્રવજામાં બે તગણ અને એક જગણ તેમજ છેવટના બે ગુરૂ મળી અગીયાર અક્ષર હોય છે અને ઉપેન્દ્રવજામાં પ્રથમ-જ-ત–જ અને અંતમાં બે ગુરુ છે. અર્થાત્ ઇંદ્રવજામાં પ્રથમ અક્ષર ગુરૂ છે અને ઉપેદ્રવજામાં પ્રથમ અક્ષર લઘુ છે, આ વૃત્તમાં પ્રથમ, દ્વિતીય અને ચતુર્થ ચરણ ઉપેદ્રવજામાં છે અને દ્વિતીય ચરણ ઇંદ્રવજીમાં છે

Page #159

( ५३ ) जिनेश्वराणामभ्यर्थनाया जन्तुजाताय हितानि राजी,
सारा जिनानामलपद् ममालम् । दिश्यान्मुदं पादयुगं दधाना
सा राजिनानामलपद्ममालम् ॥ ३४ ॥ येति- जिनानां' तीर्थाधिपानाम् । 'या' 'सारा' सारः-बलं विद्यते यस्यां सा सारा, अनन्तबलत्वात् श्रेष्ठा वा “सारो मजास्थिरांशयोः । बले श्रेष्ठे च सारं तु-द्रविणन्याय्यवारिषु" इति हैमः। 'राजी' श्रेणिः । — जन्तुजाताय' जन्तूनां-मानवानां जाताय-समूहाय । ' हितानि' पथ्यानि कल्याणसाधनानीति यावत् । 'अलपत्' अकथयत् । 'सा' यत्तदोर्नित्याऽभिसम्बन्धात् । ' राजिनानामलपद्ममालं ' राजिनी-राजनशीला-नाना-विविधा अमला-निर्मला पद्मानां माला श्रेणियस्य तत् । ' पादयुगं' पादयोर्युगं तत्-चरणद्वयम् । “पादोऽस्त्री चरणे मूले, तुरीयांशेऽपि दीधितौ । शैलप्रत्यन्तशैले ना” इति विश्वलोचनः। ' दधाना' बिभ्रती । (राजी) 'मम' मे ' अलं' अत्यर्थम् । “ अलं भूषणपर्याप्ति-वारणेषु निरर्थके । अलं शक्तौ च निर्दिष्टम्” इति विश्वः। 'मुदं' हर्षम् । “ मुत्प्रीत्यामोदसंमदाः” इति हैमः । 'दिश्यात् ' वितीर्यात् । 'दिश' अतिसर्जन इति धातोः कर्त्तर्याशिषि परस्मैपदे प्रथमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ ३४ ।।
नेश्वराने विनति. લેકાર્થ-જિનેની જે અનંત બળવાળી (અથવા શ્રેષ્ઠ) પતિએ, પ્રાણુઓના સમૂહ માટે હિતકારક સાધનને ઉપદેશ કર્યો છે, તે જિદ્રશ્રેણી અત્યંત શેભિતાં–મનહર વિવિધ પ્રકા

Page #160

રનાં અને નિર્મળ એવાં પક્વોની માલાઓ અથવા શ્રેણિઓ છે જે સંબધી એવા ચરણયુગલને ધારણ કરનારી એવી શ્રીનિંદ્રશ્રેણું હને અતિશય હર્ષ—આનંદ આપે. ૫ ૩૪ છે ઇંદ્રવજા છે
जिनवाणीस्तुतिः। जिनेन्द्र ! भङ्गैः प्रसभं गभीराऽऽ
शु भारती शस्यतमस्तवेन । निर्नाशयन्ती मम शर्म दिश्यात्__शुभाऽरतीशस्य तमस्तवेन ? ॥ ३५ ॥ जिनेन्द्रेति । ( हे ) · जिनेन्द्र ? ' ( हे ) — रतीशस्य' रत्याः ईशः रतीशः-स्मरस्तस्य । ' इन !' स्वामिन् ! । अथवा • अरतीशस्य' रतीशः-कामः स नास्ति यस्य स तस्य मुनेः इन ! मुनेरिति जातित्त्वादेकवचनम् । 'भङ्गैः' अर्थविकल्पैः। " भङ्गस्तरङ्गे भेदे च, रुग्विशेषे पराजये । कौटिल्ये भयविच्छित्त्योः” इति हैमः ॥ 'प्रसभं' प्रकटमत्यन्तं वा “बलात्कारस्तु प्रसभं हठः” इति हैमः “प्रसभं तु बलात्कारे, चाऽत्यन्तेऽव्ययमस्त्रियाम् ।” इति शब्दसिन्धुः। 'गभीरा' दुरवगाहा। 'शस्यतमस्तवेन' अतिशयेन शस्यः शस्यतमस्तेनस्तवेन प्रशस्यतमस्तवेन,-स्तुत्या हेतुभूतया स्तुता सती। " स्तवःस्तोत्रं स्तुतिर्नुतिः” इत्यमरः। (रतीशस्य–कामस्य) · तमः' मोहमज्ञानम् । 'आशु' शीघ्रम् । “आशु व्रीहौ च सत्त्वरे" इति विश्वः। 'निर्नाशयन्ती' अपनुदन्ती। ' तव ' भवतः । 'शुभा' कल्याणी । 'भारती' वाणी — ब्राह्मी तु भारती भाषा' गीर्वाग्वाणी सरस्वती। इत्यमरः । 'मम' मत्सबन्धि । ' शर्म' सुखं । " शर्मसातसुखानि च " इत्यमरः । 'दिश्यात् ' देयात् ॥ ३५ ॥

Page #161

(५५ ) .
જિનેશ્વરની સ્તુતિ. Ram---(3) लिने ! (५-४ाभने १० ४२ હોવાથી) હે રતિપતિ-કામદેવના સ્વામિન્ ! અથવા નથી કામ જેને વિષે એવા મુનિઓના (પણ) સ્વામિન્ ? તેમજ અર્થના વિકલ્પ વડે અતિ ગહન એવી, તથા અત્યંત પ્રશંસનીય સ્તુતિવડે (કામદેવના) અજ્ઞાનનો સર્વથા તત્કાળ નાશ કરનારી અને ઉત્કૃષ્ટ એવી તમારી વાણું મને સુખ આપે છે ૩૫ | ઉપજાતિવૃત્ત છે.
ज्वलनायुधायै प्रार्थनादिश्यात्तवाशु ज्वलनायुधाऽल्प
मध्या सिता कं प्रवरालकस्य । अस्तेन्दुरास्यस्य रुचोरु पृष्ठ___मध्यासिताऽकम्प्रवराऽलकस्य ॥ ३६ ॥ दिश्यादिति । ' अल्पमध्या' अल्पं-सूक्ष्मं मध्यं–कटिभागो यस्याः साऽल्पमध्या-कृशोदरी । “मध्यमं चावलग्नं च, मध्योऽस्त्री" इत्यमरः । · सिता' शुभ्रवर्णा । 'प्रवराऽलकस्य' प्रवराः-प्रधानाः कुटिला वा अलकाचूर्णकुन्तला यस्मिंस्तत्तस्य प्रवरकुन्तलस्य । “ अलकाश्पूर्णकुन्तलाः” इत्यमरः। “अलकस्तुकर्करालः, खङ्खरश्चूर्णकुन्तलः" इति हैमः । ' आस्यस्य' आननस्य । — रुचा' कान्त्या । ' अस्तेन्दुः' अधःकृतशशाङ्कः । ' अकम्प्रवरालकस्य ' अकम्प्रःस्थिरो यो वरालकः-वराहो देववाहनविशेषस्तस्य। 'उरु' विशालं। ' पृष्ठं' उपरिभागम् । “ पृष्ठन्तु चरमं तनोः" इति हैमः। 'अध्यासिता' अध्यारूढा । — ज्वलनाऽऽयुधा' ज्वलनान्यायुधानि यस्याः सा-ज्वलन एवाऽऽयुधं यस्याः सेति वा । प्रदीप्तसर्वास्त्रा देवी । 'तव' भवतः । ' कं' सुखम् । “को ब्रह्माऽऽत्माऽनिलाऽर्केषु, शमने सर्व

Page #162

नाम्नि च । पावकेषु मयूरे च, सुखशीर्षजलेषु कम्” इति विश्वः। — आशु' शीघ्रं । ' अशौटि ' व्याप्ती, अश्नुते तेजसा सर्व केदारं वेत्याशुः सूर्योव्रीहिश्च, अशनं वाऽऽशु क्षिप्रम् । अभुते इति वा आशु शीघ्रगामि शीघ्रकारि च । ' कृयापाजि' ( सि० उणा० सू० १) इत्युण् प्रत्ययः। यञ्च-दुर्गः-" आश्वाख्या शालिशीघ्रयोः" ' दिश्यात्' ददातु ॥ ३६॥
___ पतनायुधावीनी प्रार्थनाRatथ-तनु-पातली टि-भरकाली, शुभ्र पाणी, સર્વોત્તમ કેશયુક્ત મુખની કાંતિવડે પરાસ્ત કર્યો છે ચંદ્ર જેણુએ એવી તેમજ સ્થિરતાવાળા વાલક (દેવવાહન વિશેષ) ની વિશાળ પીઠ ઉપર બેઠેલી એવી જ્વલનાયુધા એટલે પ્રદીપ્ત છે આયુધ જેનાં અથવા અગ્નિ છે આયુધ જેનું એવી–અર્થાત્ સર્જાસ્ત્ર મહાજવાલા નામે (દેવી) હે ભવ્યજન! ત્વને સત્ત્વર સુખ આપે જે ૩૬ છે ઇંદ્રવજી.
१० अथ श्रीशीतलनाथजिनस्तुतिःजयति शीतलतीर्थकृतः सदा,
__ चलनतामरसं सदलं धनम् । नवकमम्बुरुहां पथि संस्पृशत्
चलनतामरसंसदलङ्घनम् ॥ ३७ ॥ जयतीति । ' शीतलतीर्थकृतः' सकलसत्त्वसन्तापहरणाच्छीतलः, तथा गर्भस्थे भगवति पितुः पूर्वोत्पन्नाऽचिकित्स्यपित्तदाहो जननीकरस्पर्शादुपशान्तः, स चासौ तीर्थकृञ्च तस्य शीतलनाम्नो जिनस्य। 'अम्बुरुहां' अम्बुनि-जले रोहन्ति अम्बुरूंहि तेषां सुरनिर्मितानां कमलानाम् । ' सदलं' दलैः-पत्रैः सह वर्तत इति सदलं सपत्रम् ।

Page #163

" पत्रं पलाशं छदनं, दलं पर्णं छदः पुमान्” इत्यमरः । 'घनं' सान्द्रम् । “घनः सान्द्रे दृढे दाढ्य, विस्तारे मुद्गरेऽम्बुदे । संघे मुस्ते घनं मध्यनृत्तवाद्यप्रकारयोः”॥१॥ इति हैमः।।अत्र तु सान्द्रवाचकं घनमव्ययमेव प्रतिभाति । 'नवकं' नवैव नवकम् । स्वार्थे कन् प्रत्ययः। 'पथि ' अध्वनि। ' संस्पृशत् ' स्पर्शेनाऽनुगृह्णत् । — चलनतामरसंसत् ' चला-चञ्चला, नता-नम्रा, अमराणां-देवानां संसत्-सभा यस्मिन् वा यस्य तत् । भक्त्यतिरेकवशात्संभ्रमेण चञ्चलत्त्वं जायते । 'अलङ्घनं ' नास्ति लङ्घनं-अधःकरणं कुतश्चिद्यस्य तत् । सर्वेषामपि वन्द्यत्वात् , केनाऽपि श्रियाऽनिर्जितमित्यर्थः। 'चलनतामरसं' चलनमेव तामरसं चरणाऽम्बुजम् । — सदा सर्वदा । ' जयति ' जयं लभते ॥ ३७॥ अस्मिन् पद्ये द्रुतविलम्बितवृत्तमस्ति--तल्लक्षणञ्च -उक्तमेव ।
શ્રી શીતલજિન સ્તુતિ કલેકાર્થ–પત્રેએ કરી વિરાજમાન અને નિબિડ–ગાઢ એવાં સુવર્ણનાં નવ કમલને (માર્ગમાં સંચાર કરવાના સમયે) સ્પર્શ કરનારા, તેમજ ચંચલ અને નમ્ર છે દેવસભા જેને વિષે અથવા જે સંબંધી અને અલંઘનીય-કેઈથી પણ પરાભવ નહી કરી શકાય એવા શ્રી શીતલનાથ પ્રભુના ચરણકમલ સદા જયવંતા વર્તે છે કે ૩૭ છે.
जिनेन्द्राणां स्मृतिः। स्मर जिनान् परिनुन्नजरारजो
जननतानवतोदयमानतः । परमनिवृतिशर्मकृतो यतो
जन ! नतानवतोदयमानतः ॥ ३८ ॥

Page #164

( ५८ ) स्मरेति-'परिनुन्नजरारजोजननतानवतोदयमान् ' जरा-जीर्यतेऽनयेति जरा-विस्रसा, वयःक्षतिरूपा, रजः-कर्मरूपं, जननं-जन्म, तनोर्भावः तानवं-कृशता, तोदो-द्विविधं दुःखं, यमः-मृत्युराजस्तेषामितरेतरद्वन्द्वस्ते परिनुन्नाः-परिक्षिप्ता यैस्तान् “ संयमे यमजे धर्मराजे ध्वाङ्गे युगे यमः। इति विश्व । “यतः' यस्मात्कारणात् । परमनिर्वृतिशर्मकृतः' परमं च तन्निर्वृतेः शर्म च-निर्वाणसुखं कुर्वन्तीति परमनिर्वृतिशर्मकृतस्तान् । “ शिवं निःश्रेयसं श्रेयो-निर्वाणं ब्रह्मनिर्वृतिः" इति हैमः । 'नतान्' प्रह्वीभूतान् । ' अवतः ' त्रायमाणान् । 'जिनान् ' तीर्थङ्करान् । (हे) 'जन !' मानव ! ' अदयं' निर्दयं-स्वशरीरावयवरक्षानिरपेक्षं यथास्यात्तथा । ' आनतः ' प्रणतः सन् । ' त्वं ' ' अतः ' अस्मात् कारणात् । ' स्मर' चिन्तय ॥ अथवा ' यतः' यस्मात् । ( जिनाः ) अनिर्वृतिशर्मकृतः-न विद्यते निर्वृतिर्यस्य तत् अनिर्वृति-नाशरहितं शर्म कुर्वन्तीति-मोक्षसुखविधायकाः " निर्वृतिः सुस्थितासौख्य-निर्वाणाऽस्तङ्गमाऽध्वसु” इति विश्व० । ( भवन्ति ) अतः परं । अदयमानतः' दयतेऽसौ दयमानः न दयमानोऽदयमानस्तस्माददयमानत:-निर्दयजनात् । 'अवतः' अवन्तीति-अवन्तस्तानवतो-रक्षितन्-रक्षकान् । 'परिनुन्नजरारजोजननतानवतोदयमान ' ' जननतान् ' मानवैः प्रणतान् । ' जिनान्' ' स्मर' स्मृतिगोचरान कुरु ॥ ३८ ॥
જિનેશ્વરનું સ્મરણલેકાર્થ–નમસ્કાર કરનારા જીવોનું રક્ષણ કરનારા, વળી ६२ यो छ ०४२।-वृद्धावस्था, (४३थी ) २०४, सन्म, (हेडनी), કૃશતા–દુર્બળતા, બાધા-પીડા અને યમ-મૃત્યુ જેમણે એવા અને એજ માટે ઉત્તમ પ્રકારના મુક્તિસુખને આપનારા એવા જિનેશ્વરનું ( હે ભવ્યજન ! ) ઉપરોક્ત કારણને લીધે અદય-દયા

Page #165

રહિતપણે અર્થાત્ શરીરની દરકાર કર્યા વગર નમન કરતો છત
સ્મરણ કર ! અથવા જેથી કરીને જિનેશ્વરો નાશ રહિત–અર્થાત્ શાશ્વત સુખના દાયક હોય છે તેથી અન્ય જનનું નિર્દયજનથી રક્ષણ કરનારા, તથા જેમણે વૃદ્ધાવસ્થારૂપી રજને હઠાવી દૂર કરી છે, તેમજ જેઓ જન્મ પરત્વની શારીરિક પીડા પ્રત્યે યમરાજમૃત્યુ સમાન છે એવા. તેમજ લોકવડે પ્રણામ કરાયેલા એવા જિનેને ( હે ભવ્યજન ! ) તું યાદ કર. ૩૮ ૫
सिद्धान्तस्वरूपम् । जयति कल्पितकल्पतरूपमं,
मतमसारतरागमदारिणा । प्रथितमत्र जिनेन मनीषिणा
मतमसा रतरागमदारिणा ॥ ३९ ॥ जयतीति । 'असारतरागमदारिणा' असारतरान्-अतिशयेन निःसारान , शाक्यादिप्रणीतानागमान हेतुयुक्त्यादिवचनैर्दारयति निराकरोतीत्येवंशीलोयस्तेन । 'अतमसा' नास्ति तमःपापमज्ञानं वा यस्य स अतमास्तेन-तमोरहितेन "तमोराहौ गुणे पापध्वान्ते"॥ इति हैमः । ' मनीषिणां' मतिमताम् । ' रतरागमदारिणा' रतं-मैथुनं रागोधनाद्यभिलाषोमदश्चजात्याद्युत्पन्नोऽभिनिवेशस्तेषां, रते-मैथुने यो रागोरतरागःस च मदश्च रतरागमदौ तयोर्वाऽरिर्विद्विद् तेन । 'जिनेन' जयति रागद्वेषमोहान् इति जिनः “जीणशीदीबुध्यविमीभ्यः कित्" (सि. उणा-२६१) इति न प्रत्ययः, तेन सर्वज्ञेन जिनवरेण । “अर्हन जिनः पारगतस्त्रिकालवित्क्षीणाष्टकर्मा परमेष्ठयधीश्वरः। शंभुः स्वयम्भूभंगवान् जगत्प्रभुस्तीर्थंकरस्तिथंकरोजिनेश्वरः ॥ १ ॥ स्याद्वाद्यभयदसार्वाः, सर्वज्ञः सर्वदर्शिकेवलिनौ । देवाधिदेवबोधिद-पुरुषो

Page #166

( ६० ) त्तमवीतरागाऽऽप्ताः॥२॥” इति हैमः ‘अत्र' इहलोके । 'प्रथितं' प्रख्यापितं । ' कल्पितकल्पतरूपमं' कल्पिता-समर्थिता कल्पतरुणा-कल्पवृक्षेण ( सह ) उपमा-सादृश्यं यस्य तत् । सकलमनोरथपूरकत्वात् । यदि वा कल्पितेषु-मनःसङ्कल्पितेषु वस्तुषु कल्पतरोरुपमा यस्य तत् । 'मतं ' श्रुतं-प्रवचनं 'जयति' सर्वमतिशेते ॥ ३९॥
सिद्धांत २१३५. લેકાર્થ—અત્યંત અસાર (બૌદ્ધાદિ-મિસ્યારૂપ) એવા આગમનું ખંડન કરનારા, તથા (અજ્ઞાનરૂપી) અંધકારથી રહિત, અને બુદ્ધિમાનોના મૈથુન વિષયક આસક્તિ અને અભિમાનના શત્રુ એવા તીર્થંકરદેવે આ પૃથ્વીને વિષે પ્રરૂપેલો વળી (સર્વ ભવ્યજનોના મનોવાંછિત પૂર્ણ કરીને) સિદ્ધ કરી છે ક૯પવૃક્ષની ઉપમા જેણે એવો આ નમત-જિનેન્દ્રસિદ્ધાન્ત જય પામે છે. જે ૩૯ છે
मानवीदेव्याः स्तुतिःघनरुचिर्जयताद् भुवि मानवी,
गुरुतराविहतामरसंगता । कृतकराऽस्त्रवरे फलपत्रभा
गुरुतराविह तामरसं गता ॥ ४० ॥ घनरुचिरिति । 'घनरुचिः' घनो-मेघस्तद्वद्रुचिः-घना-सान्द्रा वा रुचिः-कान्तिर्यस्याः सा श्यामवर्णेत्यर्थः। “घनस्तु मेघे मुस्तायां, विस्तारे लोहमुद्गरे । काठिन्ये चाऽथ कठिने, सान्द्रेऽपि च घनस्त्रिषु" इति मुक्तावल्याम् ‘गुरुतराविहतामरसंगता' गुरुतरा अतिमहान्तः, अविहता-केनचिदपि अपरिक्षता ये अमरास्तैः संगता-समेता। 'फलपत्रभागुरुतरौ' फलानि च पत्राणि च भजते यः उरुतरु:

Page #167

( ६१ )
विशालवृक्षस्तस्मिंस्तद्रूपे, यद्वा फलपत्रैर्भातीति फलपत्रभः स चासावगुरुतरुश्च तस्मिन् । 'अस्त्रवरे' अस्त्रेषु वरं - प्रधानमस्त्रवरं तस्मिन् अनवरे प्रवरायुधे, इति तरुविशेषणमन्येत्वाहुः, तस्याः शक्तिरूपत्त्वात् । वृक्षानपि अस्त्ररूपान् करोतीति भावः । 6 कृतकरा कृतः स्थापितः करो -- हरतो यया सा । ' तामरसं 'पद्मम् । ' गता 'प्राप्ता । ' मानवी ' देवी । ' इह ' पृथिव्याम् । ' जयतात् ' जयतु । 'जि' जये धातोराशीः प्रेरणयोर्लोटि " आशिषितुह्योस्तातङिति ( सि० ४-२-११९ ) सूत्रेण जयतादिति सिद्धम् ॥ ४० ॥
I
""
માનવી દેવીની સ્તુતિ––
अर्थ – सांद्र - गाढ अंतिवाणी ( अथवा भेघसमान प्रमाથાળી ) અતિશય મ્હાટા અને અન્ય સુર તથા અસુરાથી અપરાજીત ( અથવા મહા પરાક્રમી ) એવા અમરે–દેવોની સંગતિવાળી, વળી લ અને પત્રાથી યુક્ત એવા વિશાળ વૃક્ષરૂપી ઉત્તમ અસ્ર ઉપર ( અથવા ઉત્તમ અસ્રરૂપી વૃક્ષ ઉપર ) સ્થાપ્યા છે હાથ જેણીએ અને લાલ કમળ ઉપર આરૂઢ થયેલી એવી માનવી દેવી આ પૃથ્વી ઉપર જયવંતી વર્ષોં ૫ ૪૦ !!
११ - श्रीश्रेयांसनाथजिनस्तुतयः ।
अथ श्रीश्रेयांसनाथस्य परमविरागत्वम् । कुसुमधनुषा यस्मादन्यं न मोहवशं व्यधुः,
कमलसदृशां गीतारावा बलादयि तापितम् । प्रणमततरां द्राक् श्रेयांसं न चाहृत यन्मनः, कमलसदृशाङ्गी तारा वाला दयिताऽपि तम् ॥ ४१ ॥ कुसुमधनुषेति । " अलसदृशां अलसा - मन्दाः दृशोनयनानि यासां ता येषां ते वा तासां तेषां स्तिमितलोचनानां स्त्रीणां
"

Page #168

नृणां वा । अनेन गायकानां समदचेष्टामत्त्वमाचष्ठे । 'गीतारावाः' गीतानामारावाः-गान्धर्वनिनादाः गीतध्वनय इति यावत् । 'यस्मात् श्रीश्रेयांसनाथात् । 'अन्य' अपरं । 'क' पुरुषं । 'बलात्' तरसा । 'कुसुमधनुषा' कुसुममेव धनुः कार्मुकं यस्य स तेन-कामेन । 'तापितं' पीडितम् । 'मोहवशं' रागाधीनम् । 'न व्यधुः ' न विहितवन्तः । उक्तञ्च-" येषां न चेतो विधुरेऽपि काले, विकारहेतावपि विद्यमाने। विकारतामाश्रयते त एव, प्रकीर्तिताः सत्त्वगुणाश्च धीराः " ॥ १ ॥ तथाच-विकारहेतौ सति विक्रियन्ते, येषां न चेतांसि त एव धीराः”। इति कुमारसंभवे। ' यन्मनश्च' यस्य चेतश्च ‘कमलसदृशाङ्गी' कमलेन सदशं कोमलत्वादङ्गं यस्याः सा कुसुमसमानदेहा एतेन अङ्गस्पर्शमात्रादेव कामोद्रेको भवतीति सूचितम् । 'तारा' उज्ज्वला गौराङ्गीति यावत् । 'अबला' अन्यस्त्री । वा ' दयिताऽपि ' निजकान्ताऽपि । ' यन्मनः । यस्य मानसं । 'नाहृत' नाऽऽक्षिप्तवती । ' तं' तथाविधं । श्रेयांसं जिनेन्द्र श्रेयांसावंसावस्येति श्रेयांसः पृषोदरादित्वात्साधुः । यथा गर्भस्थेऽस्मिन् केनाऽप्यनाक्रान्तपूर्वदेवताऽधिष्ठितशय्या जनन्याऽऽक्रान्तेति श्रेयोजातमिति श्रेयांसस्तं । “ यतो जगत्पतिर्जातः, सोऽयं श्रेयसि वासरे । श्रेयांस इति नामाऽस्य, जनकोऽजनयत्ततः” ॥१॥ इति जिनचरिते॥ अयि इतिकोमलाऽऽमन्त्रणे “संबोधनेऽङ्ग भोःप्याट् पाट् हे है हं हो अरेऽयि रे” इति हैमः । हे ( भव्याः ! ) यूयं । 'द्राक्' शीघ्रम् । ' प्रणमततरां' मुहुः वाऽतिशयेन प्रणामं कुरुत । ननु विरुद्धमेतत् , यदि निजदयिता तदा कथं मनोनाऽहत ? , मैवं, संयमप्रतिपत्तिं स्वीकृत्येदमभिधीयते न सर्वदा, ततो नास्ति विरुद्धावकाशः ॥ ४१ ।। . हरिणीवृत्तम्-" भवति हरिणी न्सौ म्रौस्लौ गो रसाऽम्बुधिविष्टपैः ” इति लक्षणात्.

Page #169

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri
( દુર ) શ્રી શ્રેયાંસનાથની વીતરાગતા. લેકાર્થ– કામાતુર પણાને લીધે ) અલસ–મંદદષ્ટિવાળી દયિતા–સ્ત્રીઓના અથવા પુરૂષના ગીતના ધ્વનિઓ જે (શ્રેયાંસનાથ) ને મુકીને અન્ય કેને બલાત્કારપૂર્વક કામદેવથી પીડિત તેમજ મેહને વશ ન કરતા હવા ? અર્થાત્ જે શ્રેયાંસનાથ સિવાયના બાકીના બધા હરિહર આદિ દેવ પણ મેહવશ થયા, તેમજ કામથી સંતપ્ત થયા. એટલે કે જેણે કામદેવને પરાજ્ય કર્યો હતો તે તથા કમલના જેવા કેમલ શરીરવાલી મનહર, તેમજ પ્રિય એવી પણ વનિતા-સ્ત્રી (અથવા પોતાની પત્ની પણ) જેનું મન હરણ કરી શકી નહીં તે, ઉત્તમ છે ખભા જેના એવા અથવા વિશ્વને કલ્યાણકારી એવા શ્રી શ્રેયાંસનાથને ( હે ભવ્યજનો !) અરે ! તમે જલદી અત્યંત ભાવપૂર્વક પ્રણામ કરે છે ૪૧ છે આ લેકમાં અને પછીના ત્રણ કલાકમાં હરિણું નામે વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ નીચે પ્રમાણે છે–આ વૃત્તમાં એકંદર (૧૭) અક્ષરે છે, તેમાં ન, સ, મ, ૨, અને સગણ એ પાંચ ગણે છે તથા ઉપાત્ય અક્ષર હસ્વ છે અને અંત્ય અક્ષર દીર્ઘ છે. આ વૃત્તમાં છટ્ટે દશમે અને સત્તરમે એમ ત્રણ સ્થલે વિરામ (યતિ) છે. છે
जिनेन्द्राणां तल्लक्षणाऽन्वितस्तुतिः । जिनवरततिर्जीवालीनामकारणवत्सलाऽ
समदमहिताऽमारा दिष्टासमानवराऽजया । नमदमृतभुक्पत्या नूता तनोतु मतिं ममाऽ
समदमहितामारादिष्टा समानवराजया ॥ ४२ ॥ નિતિ–નીવરીનાં ” નીવાનામચિસ્તાનાં-માળિસન્તतीनाम् । · अकारणवत्सला' न विद्यते कारणं यस्मिस्तत् , अकारणं निमित्तमन्तरा वत्सला-निष्कारणप्रेमवती । “ स्निग्धस्तुवत्सलः"

Page #170

( ६४ )
6
6
इत्यमरः । ‘ असमदमहिता' असमोऽसदृशो दमो येषां तेषां मुनीनां, वा असमस्य दमस्य इन्द्रियनियन्त्रणरूपस्य हिता - हितकारिणी " अमारा न विद्यते मारो - मदनोमृत्युर्वा यस्याः सा का महीना मरणहीना वा “ मारोऽनङ्गे मृतौ विघ्ने ” इति हैमः । ' दिष्टाऽसमानवरा ' दिष्टा–दत्ता असमाना - असदृशा वराः - प्रार्थितार्था यया सा वितीर्णपूर्वमनोऽभिलषितवरा । ' अजया' न विद्यते जयः-अभिभवः कुतश्चिद्यस्याः सा, मिथ्यादृष्टिभिरपरिभूतत्त्वात् । यद्वा जयत्यन्तरारिषड्वर्गमिति जया, अकारप्रश्लेषं विना जयनशीला । अथवा न जायत इत्यजा तया । ‘नमदमृतभुक् पङ्क्या' नमन्ती - प्रणमन्ती या अमृतभुजां देवानां पङ्किः श्रेणिस्तया । समानवराजया मानवानां राजानः मानवराजास्तैः, “ राजन् सखेः " ( सि० ७–३–१०६) इति सूत्रेणाऽटि राजन् शब्दोऽकारान्तः । मानवेन्द्रैः सह वर्त्तते तया । नूता ’स्तुता । — आरात् ’ दूरादन्तिकाद्वा । " आराद्दूरसमीपयोः इति मः । 6 इष्टा पूजिता । रुचिकरा वा । ' जिनवरततिः जिनानां - सामान्य केवलिनां मध्ये वराः - प्रधानास्तेषां ततिः - श्रेणिरि - त्युभयत्र तत्पुरुषः । ‘मम मति' मदीयशेमुषीम् ।' असमदमहितां मदेन जात्यादिगर्वेण सह वर्त्तन्ते ये ते समदाः, न समदाः असमदाःशान्तचेतसस्तैर्महितां - पूजितां । क्तक्तवतू ' ( सि० ५-१-१७४ ) भूतार्थे पूज् धातोः कर्मणि क्त प्रत्यय: । ' तनोतु' विस्तारयतु-विधातु । ' तनु ' विस्तारे - इति धातोराशिषि लोट् प्रथमपुरुषस्यैकवचनम् ॥४२॥
(
""
"
6
,
જિનેશ્વરાની લક્ષયુક્ત સ્તુતિ.
શ્લાકાર્થ—પ્રાણિવર્ગ પ્રતિ નિષ્કારણ વત્સલ, વળી નિરૂપમ ઉપશમ છે જેમને એવા મુનિજનને હિતકારી, તેમજ મદન અથવા મૃત્યુથી રહિત, તથા અર્પણ કર્યા છે અપૂર્વ વરદાના જેણીએ, કાઇથી પણ પરાભવ ન પામી શકે એવી, તેમજ મિથ્યાદષ્ટિએથી

Page #171

અથવા આંતરિક પર્શત્રુઓને જીતનારી અથવા નહીં ઉત્પન્ન થનારી અને નરેંદ્રોથી યુકત નમસ્કાર કરતા એવા દેવાની શ્રેણિવડે સ્તુતિ કરાયેલી, વળી સર્વ જગને પૂજ્ય અથવા રૂચિકારક એવી તીર્થકરોની શ્રેણિ–પંક્તિ મારી બુદ્ધિને નિરભિમાન જાવડે પૂછત પવિત્ર બનાવો ૪૨ છે
जिनागमस्य स्तुतिःभवजलनिधिभ्राम्यज्जन्तुबजायतपोत ! हे,
तनुमति मतां सन्नाशानां सदा नरसम्पदम्। समभिलपतामहन्नाथागमानतभूपति,
तनु मतिमतां सन्नाशानां सदानरसं पदम् ॥ ४३ ॥ भवेति- भवजलनिधिभ्राम्यजन्तुबजायतपोत ! ' भवःसंसार एव दुस्तरत्वाजलनिधिस्तस्मिन् भ्राम्यन् यो जन्तूनां-प्राणिनां व्रजः-समूहस्तस्योत्तारणादायतपोत ! आयतश्चासौ पोतश्च यानपात्रं तदामन्त्रणे प्रलम्बयानपात्र ! । भवसमुद्रस्वरूपं देवगुप्ताऽऽचार्येण प्रदर्शितं-" नरकतिर्यङ्मनुष्यामरगतिचतुष्टयदुस्तरविपुलपात्रः, प्रियाऽप्रियविरहसंप्रयोगक्षुदभिघाताऽऽदिसन्निपातप्रतिभयाऽनेकदुःखाऽघातसलिलः, परोपघातिक्रूराऽनार्यजनाऽनेकमकरविचरितविषमः, मोहमहाऽनिलप्रेरणाध्मायमानगम्भीरभीषणप्रमादपातालः, नरकाऽऽदिविकृतभीमवडवामुखग्रस्ययमानाऽनेकपापकर्मसत्त्वः, रागद्वेषप्रबलाऽनिलोद्भुतसंजायमानवीचिप्रमृताशयवेलः।” “पोतः शिशौ प्रवहणे" इति हैमः।“ पोतः शिशौ वहिने च, गृहस्थाने च वाससि ॥" इति मेदिनी । ' हे ' इत्यामन्त्रणे । हे ' अर्हन्नाथाऽऽगम !' जिनेन्द्राऽऽगम ! “ सन्नाशानां सन्ना-विनष्ठा-विशीर्णा वा आशा मनोरथा

Page #172

येषां तेषां । तथैव ' सन्नाशानां ' सन्-विद्यमानो नाश:-क्षतिर्येषां तेषां, “ सत्प्रशस्ते विद्यमाने” इति विश्वः । स्वल्पायुषां । 'आनतभूपतिं ' आनता:-प्रणता भूपतयः सामन्ता यस्यास्तां-नम्रीभूतनरनाथाम् । ' तनुमति ' तनुर्विद्यतेऽस्येति तनुमान् तस्मिन्देहि विषये । तथा च ये बुद्धिमन्तोऽवसानसमये मानवसम्बन्धिनी संपदमभिलषन्ति तेषां त्वं तथाविधं स्थानं देहि, यत्र दानरसो भवति । ' मतां' अभीष्टां । 'नरसम्पदं ' मानवविभूतिम् । ' समभिलषतां' अभिकांक्षताम् । ' मतिमतां' बुद्धिमताम् । नराणाम् । 'सदानरसं' सह दानरसेन-दानवितरणाऽभिलाषेण वर्त्तते यद् एतादृशम् । दानमुत्सर्जनं तस्य रसो गुणस्तेन सह वर्तते यत्तत् इति वा। " शृङ्गारादौ विषे वीर्ये, गुणे रागे द्रवे रसः” इत्यमरः । “ शृङ्गारादौ जले वीर्य, सुवर्णे विषशुक्रयोः । तिक्तादावमृते चैव, निर्यासे पारदे ध्वनौ । आस्वादे च रसं प्राहुः” इति शब्दार्णवः । ' पदं ' स्थानं " पदं स्थाने विभक्त्यन्ते शब्दे वाक्येऽङ्कवस्तुनोः । त्राणे पादे पादचिन्हे, व्यवसायाऽपदेशयोः" इति हैमः । ' सदा' अजखं 'तनु' विधेहि ॥ ४३ ॥
જિનાગમની સ્તુતિ. લેકાર્થ–સંસાર–સાગરમાં પરિભ્રમણ કરનારા જનસમુहायने (तरवा माटे)विण नाव समान ! तीर्थ ४२ मागम ! હે જિદ્ર સિદ્ધાંત ! નષ્ટ થઈ છે આશાઓ જેમની એવા અર્થાત નિરાશ થયેલા, વળી વિદ્યમાન છે મરણ જેમનું એવા અર્થાત ટૂંકા આયુવાળા, તેમજ અત્યંત નમ્યા છે રાજાઓ જેમને વિષે એવી, તથા પ્રાણીઓને ઇછિત એવી માનવ સંપત્તિની (મરણ સમયે) અભિલાષા રાખનારા એવા બુદ્ધિમાનોને દાનરૂપી રસથી યુક્ત એવું પદ-સ્થાન તું સર્વદા સમર્પણ કર છે ૪૩ છે

Page #173

( ६७ )
श्रीमहाकालीदेव्या विजयः
धृतपविफलाक्षालीघण्टैः करैः कृतबोधित - प्रजयतिमहा कालीमर्त्याधिपङ्कजराजिभिः । निजतनुलतामध्यासीनां दधत्यपरिक्षतां, प्रजयति महाकाली मर्त्याधिपं कजराजिभिः ॥ ४४ ॥
"
धृतेति । ' कजराजिभिः ' कस्मिन् जातं कजं, कजवद्-वारिजवद् राजन्त इति कजराजिनस्तैः कमलवत्सुन्दरैः । ' 'वृतपविफलाक्षालीघण्टै: ' धृताः पविः - वस्त्रं, फलं- कुसुमोत्तरकालभावि वस्तुरूपं, अक्षाली - जपमाला, घण्टा - वाद्यविशेषो यैस्ते, " फलं हेतुसमुत्थे स्यात्, फलके व्युष्टिलाभयोः । जाति फलेऽपि कक्कोले, सस्य बाणायोरपि ॥ १ ॥ फलिन्यां तु फलीं प्राहु-स्त्रिफलायां फले कचित् ' इतिविश्वः । " फलं फले धान्यबीजे, निष्पत्तौ भोगलाभयोः " इति केशवः । तथाभूतैः । ' करै: ' हस्तैरुपलक्षिता । इत्यध्याहियते । ( अथवा करणभूतैः ) ' कृतबोधितप्रजयतिमहा 7 बोधिताः प्रजा लोका यैस्तेषां यतीनां श्रमणानां कृतो विहितो महः - पूजाउत्सवो वा यया सा । 6 अर्त्याधिपङ्कजराजिभिः ' अर्त्तिः- पीडा, आधिर्मानसिकव्यथा, पङ्को देहमलः, जरा - वार्द्धक्यं, आजि:-संग्रामश्व “ आजिःस्यात्संग्रामेऽपि समक्षितौ ” इति वि० तैः । " पुंस्याधिर्मानसी व्यथा " इत्यमरः । "अस्त्री पङ्कं पुमान् पाप्मा, पापं किल्विषकल्मषम् " । इत्यमरः । " पङ्कोऽस्त्रीकर्दमे पापे ” इति विश्वलोचन: ' ' अपरिक्षतां' न परिक्षता अपरिक्षता तां, अविध्वस्ताम् । अदूषितामित्यर्थः । ‘मर्याधिपं ' पुरुषप्रकाण्डम् । ‘अधेः शीस्थास आधारः (सिद्ध है ० २-२-२० ) इत्याधारस्य कर्मत्वम् । सीनां ' समारूढाम् ।' काली ' श्यामवर्णाम् । 'निजतनुलतां ' स्वा
"
6 अध्या

Page #174

( ६८ ) गयष्टिम् । 'दधती' बिभ्राणा। 'महाकाली' महाकाल्यभिधेया देवी। प्रजयति' प्रकर्षेण विजयते ।। ४४ ॥
શ્રી મહાકાલદેવનો વિજ્યલેકાર્થ–કમલ સમાન શોભાયમાન, વળી ધારણ કર્યા છે વજ, ફલ, જપમાલા અને ઘંટા જેમને વિષે એવા ચાર હસ્તવડે ( ઉપલક્ષિત–જણાતી ) એવી અથવા તેવા પ્રકારના હસ્તવડે (સચારિત્રના ઉપદેશવડે) બોધ પમાડ્યો છેપ્રજાને જેમણે એવા મુનિઓના સત્કાર ( અથવા મહોત્સવ ) કર્યા છે જેણએ એવી તેમજ શ્યામ વર્ણવાળી, શારીરિક અને માનસિક પીડા, કર્મરૂપી કાદવ, વૃદ્ધાવસ્થા અને સંગ્રામથી અપરાજીત–નહિ દૂષિત થએલી તેમજ માનવપતિ–શ્રેષ્ઠ પુરૂષ ઉપર બેસનારી અને પિતાની દેહરૂપી લતાને ધારણ કરનારી એવી મહાકાલીદેવી ( અક્ષત પરાક્રમ હોવાને લીધે ) અત્યંત જયવંતી વર્તે છે કે ૪૪ છે
१२-वासुपूज्यजिनस्तुतयः।
अथ श्रीवासुपूज्यवन्दनम् पूज्य ! श्रीवासुपूज्याऽवृजिन ! जिनपते ! नूतनादित्यकान्तेऽ
मायासंसारवासावन ! वर ! तरसाली नवालानबाहो!। आनम्रा त्रायतां श्रीप्रभवभवभयाद् विभ्रती भक्तिभाजामायासं सारवाऽसावनवरतरसालीनवाला न बाहो ॥४५॥
पूज्येति-(हे ) ' पूज्य ? ' पूजयितुं यौग्यस्तदामन्त्रणम् । 'अवृजिन ! ' न विद्यते वृजिनं-पापं यस्य स तत्संबोधने विगतकल्मष ! आस्रवद्वाराणां निरोधात् जिनपते ! ' हे जिनेन्द्र ! ' नूतनादित्यकान्ते ! ' नूतनो-नवीनस्तत्कालमुदयगिरिमारूढो रक्तवर्णो य आदित्यः सूर्यस्तद्वत्कान्तिः-द्युतिर्यस्य स तत्संबोधनं नवार्कद्युते !

Page #175

( ६९ ) रक्ताते ! इत्यर्थः । तथा चोक्तम् । “ रक्तौ च पद्मप्रभवासुपूज्यौ” इति हैमः । “पउमाभवासुपुज्जा रत्ता" इत्यागमात् । 'अमाय!'न विद्यते माया यस्य स तत्संबोधने मायानिर्मुक्त!' असंसारवासावन!' न संसारवासं-भवावस्थानमवतीति, असंसारवासावनस्तस्यामन्त्रणम् । 'वर!' सर्वोत्तम!'"वरोऽभीष्टे देवतादे-र्वरोजामातृषिगयोः। श्रेष्ठेऽन्यवत्परिवृतौ, वरं कश्मीरजे मतम् ।। १॥ इतिविश्वः । 'नवालानबाहो ! ' नवः-प्रत्ययः, आलानो-गजवन्धनस्तम्भस्तद्वद्वाहू यस्य स तदामन्त्रणम् । “तोत्रं वेणुकमालानं, बन्धस्तम्भेऽथशृङ्खले” इत्यमरः । 'श्रीप्रभव !' श्रियः प्रभवः उत्पत्तिस्थानं यस्मात्स तदामन्त्रणम् , अथवा संपदामुत्पत्तिस्थान ! । ' अहो! ' इत्यामन्त्रणे. हे श्रीवासुपूज्य !, वसुपूज्यस्याऽपत्यं पुमान् वासुपूज्यः, यद्वा गर्भस्थेऽस्मिन् वसु-हिरण्य-रत्नं तेन वासवो राजकुलं पूजितवानिति, वसवो देवविशेषास्तेषां पूज्यो वा वसुपूज्यः स एव वासुपूज्यः 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (सिद्ध०७-२-१६५) चतुस्त्रिंशदतिशयरूपया ज्ञानरूपया श्रियोपलक्षितवासुपूज्याभिधजिनेश्वर ! ।' आनम्रा' आ-समन्तात् नमनशीला । 'आयासं' अनवरतभवभ्रमणरूपं श्रमम् । 'विभ्रती' दधाना। 'सारवा' आरवेण सहवर्तत इति सशब्दा-प्रारब्धस्तुतिपाठा, मधुरस्वरेण स्तुतिं कुर्वन्तीत्यर्थः। 'अनवरतरसालीनवाला' अनवरतमजस्रं रसायां भूमिपीठे, (नमनसमये) आलीना-आश्लिष्टाः, वालाःकेशा यस्याः सा, अनेन भक्त्यतिशयः सूचितः । 'नवा' अभिनवा, अत्र यमकवशात् बवयोरैक्यं विज्ञेयम् । उक्तञ्च-रलयोर्डलयोस्तद्वज्जययोर्ववयोरपि । शसयोर्नमयोश्चान्ते, सविसर्गाऽविसर्गयोः ॥१॥ सबिन्दुकाऽबिन्दुकयोः, स्यादभेदेन कल्पनम् ॥ कतिपयवासरलब्ध बोधिरस्मदादिवदित्याकूतम् । तथाभूता। ‘भक्तिभाजां' भक्तिः पूज्येष्वनुरागः श्रद्धा वा तां भजन्ति ये ते भक्तिभाजस्तेषामाराधकानां,

Page #176

( ૭ ) “ શ્રદ્ધામેરિાઃ” રૂમઃ | “મરિ સેવાળવૃ– भङ्ग्यां श्रद्धाविभागयोः । ” इति हैमः।
“બાટી ” “તારા' વેન–વન “મવમવાનું મહાત્ મિથું તાત્ સંસારત્રાસાતા “ઝાતા રહ્યાં, તિવઃ ૪૫
अस्मिन् पद्ये स्रग्धरावृत्तम् । म्रभ्नैर्यानां त्रयेण त्रिमुनियतियुता स्रग्धरा कीर्तितेयम् ॥ इति लक्षणात् ।
શ્રી વાસુપૂજ્યને વંદનલોકાર્ય–ત્રણે લેકને વંદન કરવાગ્ય એવા હે પ્રભો !, ( ચોત્રીશ અતિશયરૂપી અથવા જ્ઞાનરૂપી લક્ષમીવાળા ) એવા હે વાસુપૂજ્ય ! હે પાપથી રહિત ! હે જિનેશ્વર ! નવીન સૂર્યસમાન લાલ કાંતિવાળા હે બારમા તીર્થકર !, હે નિષ્કપટ ! તીર્થાધિરાજ ! (મોક્ષમાં જવાથી) સંસારમાં નથી નિવાસ જેનો એવા હે (દેવાધિદેવ !) હે રક્ષક ! કપટ અને સંસારરૂપ કારાગૃહથી બચાવનાર હે જગબંધે! સામર્થ્ય અથવા વેગમાં ઉત્કૃષ્ટ એવા હે વિજો ! નવીન ગજસ્તંભ સમાન હસ્તવાળા હે પૂજ્ય ! નવીન–અર્થાત્ તત્કાલ પ્રાપ્ત કર્યો છે ધર્મ_ધિબીજ જેણે એવી, વળી નિરંતર પૃથ્વીને સ્પશીને રહેલા છે કેશ જેના, અર્થાત્ અતિશય ભક્તિરાગમાં મગ્ન થયેલી એવી, તેમજ (સ્તુતિનો પ્રારંભ કરેલ હોવાથી) શબ્દ સહિત એવી અત્યંત નમ્ર, શ્રમ (અથવા દુઃખને) ધારણ કરનારી એવી ભક્તજનોની શ્રેણિને, લક્ષ્મીના ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ! નાથ! તું સંસારભ્રમણરૂપી ભયથી (અથવા લકમીથી ઉત્પન્ન થયેલ કામદેવની ભીતિથી) સત્ત્વર–જલદી બચાવ-રક્ષણ કર છે ૪૫
આ સ્તુતિ સ્ત્રગ્ધરાવૃત્તમાં છે. આ વૃત્તમાં મ, ૨, ભ, ન અને ત્રણ યગણ મળી સાત ગણુ છે તેમજ સાત સાત અક્ષરે વિરામ છે.

Page #177

(७१) जिनसमूहप्रार्थनापूतो यत्पादपांशुः शिरसि सुरततेराचरचूर्णशोभां, ___ या तापत्राऽसमानाप्रतिमदमवतीहारता राजयन्ती । कीर्तेः कान्त्या ततिः सा प्रविकिरतुतरां जैनराजी रजस्ते,
यातापत्रासमानाप्रतिमदमवती हारतारा जयन्ती ॥४६॥
पूतोयदिति । 'पूतः' पावनः । " पवित्रं पावनं पूतं, पुण्यं मेध्यम्" इति हैमः । यत्पादपांशुः ' यस्याः पादपांशुश्चरणरेणुः । “ अथ रजसि स्यु—लीपांशुरेणवः” इति हैमः। 'सुरततेः' सुराणां ततिस्तस्यास्त्रिदशश्रेणेः · शिरसि ' मूर्धनि । ' चूर्णशोभां' वासःक्षोदश्रियम् । — आचरत् ' कृतवान् । 'चर' गतिभक्षणयोरितिधातोर्लङि कर्त्तरिपरस्मैपदे प्रथमपुरुषैकवचनम्। 'या' ( जिनेन्द्रराजिः) 'तापत्रा' तापात् त्रायत इति तापत्रा, तापात् कृतत्राणा । ' असमाना' न विद्यते समानस्तुल्यो यस्याः सा अनन्यसदृशी । — अप्रतिमदं ' न प्रतिगतो मदो यस्य तं, विगतमद-मदोपलक्षितमदनादिभिः रहितं साधुजनमित्यर्थः । · अवति' कामारिभ्यः पालयति । ' इह ' अस्मिल्लोके । ' अरता' नास्तिरतं-सुरतादिकं सुखं यस्याः सेति, यद्वा नरता-अरता कस्मिन्नपि वस्तुनि अनासक्ता, अप्रतिबद्धेत्यर्थः । 'राजयन्ती' ( भव्यान ) श्रियं लम्भयन्ती । ' यातापत्रासमाना' याता-विगता आपञ्च त्रासश्च मानश्च यस्याः सा। ' अप्रतिमदमवती' अप्रतिमः-अनन्यस
शो दम इन्द्रियजय उपशमो वा विद्यते यस्याः सा। 'कीर्तेः' यशसः । ‘कान्त्या' प्रभया करणभूतया । — हारताराः ' हाराश्वमुक्तावल्यः, ताराश्च-नक्षत्राणि ताः । · जयन्ती' न्यक्कुर्वन्ती अथवा कीर्तेः कान्त्या हेतुभूतया हारतारा-हारोज्ज्वला, विपक्षान्

Page #178

( ૭ ) जयन्त्यभिभवन्ती। जैनराजी' जिनराजानामियं-जिनराजसम्बવિની | ‘તતિઃ ” શ્રેણિકા (દે મચકાગિન !) તે” તવા “' अशुभं कर्म । “ स्यादातवे शुभे । रजः परागे रेणौ च, रजं च परिकीતિ” કૃત્તિ વિશ્વઃ “વિવિધતુતરમ્’ તિન ક્ષચતા प्र-विपूर्वक 'कृ' विक्षेपे इति तुदादिगणस्थधातोराशीःप्रेरणयोरिति कर्त्तरिलोटि प्रथमपुरुषैकवचनम् ॥ ४६॥
જિનશ્રેણિને અભ્યર્થનાલેકાર્થ–જે (જિનશ્રેણું) ના ચરણના પવિત્ર રજકણ દેવોની પંક્તિના મસ્તક ઉપર ચૂર્ણની શોભા આચરતા હતા (જેને સુરેંદ્રો ભક્તિભાવથી ચરણમાં નમતા હતા ), વળી જે (જિનશ્રેણી) પ્રાણીસમૂહને સંતાપથી મુક્ત કરે છે. તથા જે ( ગુણોને લઈને ) અસાધારણ છે. તેમજ જે નિરભિમાનપણે (જેનું) રક્ષણ કરે છે, જે આ વિશ્વમાં રાગ રહિત હોય છે તેમજ જે (ભને) દીપાવનારી છે, તે જિનેશ્વરની પંક્તિ કે જેનાં આપત્તિ-વિપત્તિ, ત્રાસ આકસ્મિક ભય અને અભિમાન નાશ થયેલાં છે, વળી જે અનુપમ દમ-ઇંદ્રિયજય અથવા ઉપશમથી યુક્ત છે, તેમજ જે પોતાની કીર્તિરૂપી કાંતિવડે મેતિના હાર તથા નક્ષત્ર મંડલ ઉપર વિજય મેળવનારી છે, અથવા જે કીર્તિરૂપી કાંતિવડે હાર જેવી ઉજવલ છે. તેમજ જે શત્રુઓને જીતનારી છે, તે જિનેંદ્રશ્રેણી (હે ભવ્ય જન !) તારા (કર્મરૂપી) રજને સર્વથા વિખેરી નાંખે છે ૪૬
जिनभारत्याः स्वरूपम्नित्यं हेतूपपत्तिप्रतिहतकुमतप्रोद्धतध्वान्तबन्धा
ऽपापायाऽऽसाद्यमानाऽमदन ! तब सुधासारहृया हितानि । वाणी निर्वाणमार्गप्रणयिपरिगता तीर्थनाथ ! क्रियान्मेऽ-- पापायासाद्यमानामदनत ! वसुधासार ! हृद्याहितानि ॥४७॥

Page #179

( ७३ ) नित्यमिति-(हे) ' अमदन' न विद्यते मदनो यस्येति बहुव्रीहिस्तत्सम्बोधनं मदनरहित !। ' अपापायासाद्यमानामदनत !' पापं-पातकञ्च आयासो विषादश्चेति समाहारद्वन्द्वः, तदादि येषान्ते दोषा न विद्यन्ते येषां मुनीनां ते अपापायासादयस्ते च ते अमाना मानहीनाश्च ते अमदास्त्यक्तमदाश्च ते-अपापायासाद्यमानामदास्तै त ! वन्दित ! । ' वसुधासार !' वसुधायां-पृथिव्यां सार !-उत्कृष्ट ! । 'तीर्थनाथ ! ' तीर्थ-चतुर्विधः सङ्घः प्रथमगणधरो वा तस्य नाथ:स्वामी तत्सम्बोधनम् । तीर्थपते ! तीर्थशब्दोऽस्ति पुंक्लीबः, तीर्यते संसारसमुद्रोऽनेनेति तीर्थं प्रवचनाधारश्चतुर्विधः सङ्घः प्रथमगणधरो वा । यदाहुः-“तित्थभन्ते ! तित्थं तित्थयरे तित्थं गोअमा! अरिहा ताव नियमा तित्थंकरे तित्थं पुण चाउवण्णे समणसंघे-पढमगणहरे वा” इति स्वसमयः। 'नीनूरमितृतुदिवचिरिचिसिचिश्वि०' (सिद्ध० उणा० २२७) इति कित्-थः। “तीर्थं शास्त्रे गुरौ यज्ञे, पुण्यक्षेत्राऽवतारयोः। ऋषिजुष्टे जले सत्रि–ण्युपाये स्त्रीरजस्यपि ॥ १ ॥ योनौ पात्रे दर्शने च” इति हैमः। 'ते' तव, ' हेतूपपत्तिप्रतिहतकुमतप्रोद्धतध्वान्तबन्धा' हेतवो-साध्यवस्तुगमकानि लिङ्गानि, उपपत्तयो युक्तयः, हेतुभिश्चोपपत्तिभिश्च हेतूनामुपपत्तिभिर्वा प्रतिहतः-प्रतिषिद्धः, कुमतान्येव कुमतमेव कुमतस्य वा प्रोद्धतः-प्रोदामः ध्वान्तबन्धस्तिमिरग्रन्थिर्यया सा। 'अपापाया' अपगता अपाया-विघाता यस्याः सा । ' आसाद्यमाना' प्राप्यमाणा, मुनिभिरित्यध्याहार्य । अपापायैर्निरपायैरासाद्यमानेत्येकं पदं वा। 'सुधासारहृद्या' सुधायाः आसार:वेगवान वर्षः सुधासारोऽमृतवृष्टिः स इव हृद्या-हृदयङ्गमा । “ आसारो वेगवान्वर्षः ” इतिहैमः । ' शेषश्चात्र-अथाऽऽसारे धारासंपात इत्यपि । ' 'निर्वाणमार्गप्रणयिपरिगता' निर्वाणस्य-मोक्षस्य मार्गः -सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपस्तस्मिन् प्रणयः-स्नेहो येषां तैः साधुभिः
१०

Page #180

( 8 ) परिगता-स्वीकृतेत्यर्थः । " निर्वाणं निर्वृतौ मोक्षे, विनाशे ગમનને ” રૂચમઃ | “તવ” તાવના ! “વાળી ” મારતી ! એ” મમ “દરિસિા “તિરિ ચરિતાનિ “હિતાન' અધ્યાતિ “નિત્યં ' નિરન્તરમ્ “ત્તિ વિષેચાન “દુ ” करणे धातोराशिषि कर्तरि परस्मैपदे प्रथमपुरुषैकवचने यात् , यादादौ રિસાયક્ષુિ ” (પ૦ ૭–૪–૨૭) તિ ઋતરિો ચારિતિલિમ્ II ક૭ |
જિનવાણીનું સ્વરૂપ
લેકાર્થ–મદન–કામ રહિત (વીતરાગ !) હે જિન! ગયેલા છે પાપ અને પ્રયત્ન આદિ (દોષ) જેમના એવા, અથવા સર્વથા નાશ કર્યા છે પાપાદિ આરંભ જેમણે, તેમજ નાશ કર્યો છે માન અને મદને જેમણે એવા મુનિજન વડે વંદિત-પૂજિત (તીપતે !) વળી હે પૃથ્વીને વિષે સારભૂત (તીર્થાધીશ!) સર્વદા હેતુ અને યુક્તિઓ વડે, અથવા વસ્તુસિદ્ધકરનાર લિગો (પ્રમાણે)ની યુક્તિઓવડે, નિવૃત્ત કર્યો છે કુદર્શનરૂપી અત્યંત ઉગ્ર અંધકારને બંધ જેણે એવી, વળી નાશ કર્યો છે કલેશ જેણે, તેમજ ( ન્હને ) પ્રાપ્ત થયેલી ( અર્થાત્ ત્યારે આશ્રય લીધેલી) અથવા નષ્ટ થયે છે કલેશ જેમને એવા સાધુજનોએ પ્રાપ્ત કરેલી, અર્થાત્ શ્રવણદ્વારા પ્રાપ્ત થયેલી, તથા અમૃતની વેચવાલી વૃષ્ટિ સમાન મનોહર, (સમ્યક્દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ) મુક્તિમાર્ગના અનુરાગીજનેએ અંગીકાર કરેલી એવી (હે જિનેશ્વર?) હારી વાણી મહારા હૃદયમાં સ્થાપન કરેલાં મહારાં હિત–મ્હારાં મનોવાંછિતેને હંમેશા સંપાદન કરો. ૪૭

Page #181

( ७५ )
श्रीशान्तिदेव्याः स्तुतिः -
रक्षः क्षुद्रग्रहादिप्रतिहतिशमनी वाहितश्वेतभास्वत्सन्नालीका सदा सापरिकरमुदिता सा क्षमालाभवन्तम् । शुभ्रा श्री शान्तिदेवी जगति जनयतात् कुण्डिका भाति यस्याः, सन्नालीका सदाप्ता परिकरमुदिता साक्षमाला भवन्तम् ॥४८॥
6
6
रक्ष इति । ' जगति ' भुवने । यस्याः देव्याः । ' परिकरं ' करं - हस्तं परि - उद्दिश्य लक्ष्यीकृत्येति यावत् ।
"
6
उदिता
" भा
उदयं प्राप्ता । सत्-शोभनं नालीकं कमलं सद्भिराप्ता - प्राप्ता सदाप्ता ' कुण्डिका कमण्डलुः । “ अस्त्री कमण्डलुः - कुण्डी 6 इत्यमरः । भाति शोभते । दीप्तौ धातोर्वर्त्तमाने लटः प्रथमपुरुषस्यैकवचनम् । सा' तथाविधा । — रक्षःक्षुद्रग्रहादिप्रतिहतिशमनी रक्षांसि - यातुधानाः, क्षुद्राः - शाकिनीप्रमुखाः, ग्रहाः-शनैश्चरादयः, इति इतरेतरद्वन्द्वसमासः आदिग्रहणादन्येऽपि भूपालव्यालकालभूतादयस्तेभ्यो या प्रतिहननं प्रतिहतिरुपघातस्तस्याः शमनी - विनाशिका | 'वाहितश्वेतभास्वत्सन्नालीका ' वाहितं - वाहनीकृतं, श्वेतमुज्ज्वलं, भास्वत्-दीप्यमानं, “ भास्वान् दीप्रे रवौ " इति हैमः । सत् - शोभनं, नालीक-मम्बुजं ययासा । नालीकं पुक्लीबे, “बिसप्रसूत नालीकं, तामरसं महोत्पलं इति हैमः । 'प्रापरिकरमुदिता प्ता परिकरेण - जटामण्डलेन, " भवेत्परिकरः सङ्क्षे, पर्यङ्कपरिवारयोः । प्रगाढगात्रिकाबन्धे, समारंभविवेकयोः । इति मेदिनी । मुदिताहृष्टा, ताशब्दोऽत्र जटावाचकः, " कथिता सा जटायां च इति हारावल्याम् परिकरशब्दश्च मण्डलवाचकः । C साक्षमाला अक्षमालया सहिता - अक्षावल्या समेता । कुण्डिकाया-वा विशेषणम् । शुभ्रा ' श्वेतवर्णा । ' सन्नालीका ' सन्नं - प्रणष्टमलीकमसत्यं यस्याः
"
"
"
"
"
"
33
"
यस्याः सा ।
कुण्डी एव कुण्डिका
C सदाप्ता
,
"
,

Page #182

( ७६ ) साऽवितथवादिनी । ' सदाप्ता' सतां-साधूनामाप्ता-अविप्रतारिका, इति विशेषणद्वयं देव्या अपि योजनीयम् । ' श्रीशान्तिदेवी' श्रिया सहिता शान्त्याख्यदेवी, चण्डीत्यपरोक्षा । श्रीशब्दोऽत्र महत्वख्यापकः। 'भवन्तं' त्वां । 'सदा' नित्यम् । 'क्षमालाभवन्तं' क्षमणं क्षमा-उपशमः (पृथ्वी च) तस्या लाभः सोऽस्याऽस्तीति क्षमालाभवान् तम् । “क्षमा क्षान्तौ क्षितौ” इति हैम: 'जनयतात्' कुरुतात् ॥४८॥
श्री शांतिवानी स्तुतिલેકાર્થ–હસ્તને વિષે (ભૂષણરૂપે) ઉદયપામેલી, તેમજ સુંદર કમલથી સુશોભિત અને પુરૂષોએ સ્વીકારેલી જેની કુંડિકા કમંડલ જગતુમાં શેભે છે, તે શ્રી શાંતિદેવી કે જે રાક્ષસ, શાકિની, ડાકિની આદિ શુદ્ર એવા શનૈશ્ચરાદિક અનિષ્ટગ્રહો વિગેરેના ઉપદ્રને નાશ કરનારી છે, વળી વેત, દીપ્યમાન–શોભાયમાન, તેમજ સર્વોત્તમ કમલ જેનું વાહન છે, જટાના મંડલવડે આનંદ માનતી, વળી જપમાળાથી વિભૂષિત, વેતવર્ણને ધારણ કરતી, સત્યવાદી અને સજજનોને માન્ય છે તેમજ પરિજનવડે હર્ષિત ) એવી તે શાંતિદેવી (હે મુમુક્ષુજન! તને ક્ષમા–શાન્તિના લાભયુક્ત ) (અથવા પૃથ્વીના લાભયુક્ત અર્થાત્ રાજ્યયુક્ત) બનાવો. ૪૮ ૫
श्रीविमलजिनस्तुतयः।
अथ श्रीविमलनाथाय प्रणामः अपापदमलं धनं, शमितमानमामो हितं,
नतामरसभासुरं, विमलमालयाऽऽमोदितम् । अपापदमलङ्घनं शमितमानमामोहितं, न तामरसभासुरं विमलमालयामोदितम् ।। ४९ ॥
पृथ्वी ( ८-९)

Page #183

( ७७ )
"
C
((
6
,
अपापदेति- अपापदं ' न पापं ददाति यत् तत् । ' अलं अत्यर्थं, "अलं भूषणपर्याप्ति-वारणेषु निरर्थके । अलं शक्तौ च निर्दिष्टं " इति विश्वः । ( अथवा अपापदमलमित्येकं पदम्, अपापं - पापरहितं, दमलं - दममुपशमं लाति-गृह्णातीति दमलं, अपापं च तत् दमलं चेत्यपापदमलं) । इति कर्मधारयः समासः । ' घनं' अच्छिद्रं-निरन्तरमित्यर्थः । इदं विशेषणद्वयं विमलप्रभोरपि लिङ्गव्यत्ययेन योजनीयम् । " घनो मेघे मूर्त्तिगुणे, त्रिषु मूर्त्ते निरन्तरे ” इत्यमरः । समस्तकर्ममलक्षयोत्पन्नम् । शं' सुखम् । शं सुखेऽपि च कल्याणे " इति विश्वः । इतं ' प्राप्तम् । ' हितं ' हितकारिणम् । मोक्षाध्वप्रदर्शनात् । ' नतामरसभासुरं नता - नम्रीभूता अमरसभा असुराश्च देवविशेषा यस्य तम् । ( अथवा नताः अमराः सभाः - सदीप्तिका असुराश्च यस्य तम् ) ' विमलमालया' विगतमला या माला-स्रक् ' आमोदितं ' सुरभीकृतम् अपापदं अपगता आपदो यस्माद् यस्येति वा बहुव्रीहिस्तम् । ' अलङ्घनं ' न विद्यते लङ्घनं अधः करणं कुतोऽपि यस्य तम् । ' शमितमानं ' शमितः - क्षयं नीतो मानो येन तम् । 'न - आमोहितं ' सर्वथा मोहवर्जितम् । रसभासुरं ' तामरसं कमलं तद्वद् भासुरो - दीप्यमानस्तम् । यामोदितं 'आलया-आवासास्तैरमोदितः - मोदमप्राप्तस्तम्, त्यक्तगृहवासत्त्वात् । ' विमलं ' विमलानि ज्ञानान्यस्येतिविमल::, - विगतो मलः पापमस्येति वा विमलः । यद्वा गर्भस्थे मातुर्मतिस्तनुश्च विमलाSभवदिति विमल: । “ मलं किट्टे पुरीषे च पापे च कृपणे मलः इति विश्वः । तं श्रीविमलप्रभुम् । भितिशेषः ॥ ४९ ॥ अस्मिन् पद्ये ( पृथ्वीवृत्तम्) तल्लक्षणञ्च - जसौ जसयला वसु - ग्रहयतिश्च पृथ्वीगुरुः ||
तया ।
C ताम
C आल
""
6 आनमामः प्रणमामः । वय
શ્રી વિમલનાથને વંદન.
सोअर्थ- -અપાપ-પુણ્યને આપનાર ( અથવા પાપરહિત
"
6
1
"

Page #184

(૯૭૮) પવિત્ર અને ઉપશમને અર્પણ કરનાર,) (સમસ્ત કર્મને ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થતા ) નિબિડ-ગાઢ સુખને પ્રાપ્ત થયેલા એવા, (સમગ્રભુવનવર્તિ ભવ્ય લોકોને માર્ગ બતાવનાર હોવાથી) હિતકારી, પ્રણામ કર્યો છે દેવ સભાએ તેમજ અસુરોએ જેને એવા, અથવા નમ્યા છે દેવે તેમજ દેદીપ્યમાન અસુર જેને એવા, નિર્મળ પુની માલાવડે સુગંધિત, નષ્ટ થઈ છે આપત્તિઓ જેની, અથવા જેનાથી એવા, અલંઘનીય-કેઈથી પણ નહીં ઉલંઘન કરી શકાય એવા, નાશ કર્યો છે અભિમાન જેણે, સર્વથા મેહરડિત, કમલ સમાન પ્રકાશમાન અને ગૃહવિષયક હર્ષ તેમજ શોકથી રહિત, અર્થાત સંસારી કાર્યોમાં અલિપ્ત એવા (તેરમાજિનેશ્વર) કે વિમલ છે જ્ઞાન જેનું અથવા પાપરહિત, અથવા તે ગર્ભમાં આવેથી માતાની બુદ્ધિ અને દેહ બંને નિર્મલ થયાં એવા શ્રીવિમલનાથને અમે નમન કરીએ છીએ ૪૯ છે. આ લેક તથા પછીના ત્રણ લોકોમાં (પૃથ્વી) નામનું વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ જ, સ, જ, સ, અને યગણ એ પાંચ ગણે છે અને ઉપાંત્ય અક્ષર હસ્વ છે તથા અંત્ય અક્ષર દીર્ઘ છે. આ વૃત્તિમાં કુલ (૧૭) અક્ષરો છે અને આઠમે તથા સત્તરમે અક્ષરે વિરામ (યતિ) છે.
समस्तजिनेश्वराणां स्तुतिः सदानवसुराजिता-असमराजिता भीरदाः,
क्रियासु रुचितासु ते, सकलभारतीरा यताः । सदानवसुराजिता-असमराजिताभीरदाः,
क्रियासुरुचितासु ते, सकलभा रतीरायताः ॥ ५० ॥ सदानवेति- सदानवसुराजिताः ' सह दानवैर्वर्तन्त इति सदानवाश्चते सुराश्च तैरजिताः-उपसर्गादिभिरक्षोभिताः । 'असमराः' नविद्यते समरः-संग्रामो येषां ते । 'भीरदाः' भियं रदन्तीति भीरदाः,

Page #185

( ७९ ) इति कर्मण्यणि कृते वृद्धावनिष्टं स्यादतो रदन्तीति रदाः भियो रदा इति षष्ठीतत्पुरुषे ‘रद्' विलेखने धातोः 'पचाद्यचि' सिद्धम् । भयभिदः। 'सकलभाः ' सकला-सम्पूर्णा भा-प्रभा येषां ते। अथवा सह कलया मधुरया भया-दीप्त्या वर्तन्त इति सकलभाः। “ स्युः प्रभारुक् रुचिस्त्त्विड् भा” इत्यमरः । “ भा मयूखमहसी छविर्विभा” इति हैमः । सदानवसुराजिताः ' सदानं-सविसर्जनं यद्वसु-द्रव्यं तेन भूमिपालावस्थायां राजिताः-भूषिताः। सदा नवसु कमलेषु राजिता वा, नवसंख्यकाभिः सुष्टुराभिः स्वर्णपङ्कजै: "वसुस्त्वग्नौ, देवभेदे नृपे रुचि । योक्त्रे शुष्के वसु स्वादौ, (स्वर्णे) रत्ने वृद्धयौषधे धने " ॥ इति हैमः ' असमरा जिताभीरदाः' असममतुल्यं राजन्त इत्येवं शीला नाभी-नाभिः रदाश्च दशना येषां ते तथाभूताः ' सकलभारतीराः सकलाः-सह कलाभिर्वर्तन्त इति सकला:-'कल' क्षेपे इत्यस्माद्धातोः 'पचाद्यचि' कला इतिसिद्धम् सदोषाः-सांसारिककार्यरूपा ये भारास्तेषां पर्यन्तस्थितत्वात्-तीरास्तीरभूताः अथवा असकलादोषरहिता या भारत्यस्ता ईरयन्ति-रान्ति ( ददति ) वा ये ते तथा । 'यताः' धर्मोपदेशे वा संयमे यत्नं कुर्वाणाः, वशीकृतेन्द्रिया इत्यर्थः । जिनाः' वीतरागाः । ' रुचितासु' अभिप्रेतासु ।' उचितासु' योग्यासु । ' क्रियासु-कर्त्तव्येषु । " क्रिया कर्मणि चेष्टायां, करणे संप्रधारणे । उपायारम्भशिक्षाऽर्चा-चिकित्सानिष्कृतिष्वपि" इति विश्वः। भो भव्य ! ' ते ' तव । ' आयताः ' दीर्घाः ' रतीः' मुदः। ‘क्रियासुः ' विधेयासुः ॥ ५० ॥
સમસ્ત જિનેશ્વરેની સ્તુતિ લોકાર્થ–દાનવ અને દેવે વડે પણ નહિ જીતાયેલા, ( અર્થાત્ તેમણે કરેલા ઘર ઉપસર્ગોથી અપરાજીત ) વળી સંગ્રામથી વિમુખ, ભયને દૂર કરનાર, (અર્થાત્ પોતે નિર્ભય હોવાથી

Page #186

( ८० )
અન્ય પ્રાણીઓને નિર્ભય કરનારા) સંપૂર્ણ કાંતિવાળા, (મનેહર કાંતિસહિત, (સાંવત્સરિક) દાન (સમયના ત્રણસે અઠ્યાસી કરોડ અને मेसी साम-३८८,८००००००) सुवर्णु थी शोलायमान (अथवा सर्वहा નવકમળે! ઉપર (અથવા કમળાથી) શેાલતા ) નિરૂપમણે શેાભી રહ્યા છે ( અથવા અસાધારણ તેમજ સુોભિત છે) નાભિ અને દાંત જેમના, તથા ( સમસ્ત સ ંસારરૂપી ) ભારના તીર-તટ સમાન અર્થાત્ સંસારથી અલિપ્ત (અથવા પવિત્ર ભારતી–વાણીને પ્રેરનારા અથવા અપર્ણ કરનારા ) ધર્મના ઉપદેશ દેવામાં પ્રયત્નવાળા અથવા સંયમશીલ એવા તે જિના ( મુકિત મેળવવામાં ) યેાગ્ય અને ( પડિત પુરૂષોને ) રૂચિકર એવી ક્રિયાઓને વિષે, ( હે મુમુક્ષુજન ! ભવ્યજન ! ) હારા વિસ્તૃત ( અતિશય ) હ ને ઉત્પન્ન કરેા. ાપના
6
जिनवचनप्रणामः ।
सदा यति गुरो रहो ? नमत मानवैरञ्चितं, मतं वरदमेनसा रहितमायता भावतः । सदायति गुरो रहो न मतमानवैरं चितं,
मतं वरदमेन सारहित मायताभावतः ।। ५१ ।। सदेति - ' -' मानवैः
,
८
मनुजैः ' अञ्चितं अर्चितमभीष्टदम् ।
अनु
गतिपूजनयोरित्यस्मान्निष्ठाक्तप्रत्यये
"
6 एनसा
"
"
अचोऽनचयां ' सिद्ध है० ( ४-२- ४६ ) इति न लोपाभावे सिद्धम् । पापेन । C रहितं वर्जितम् । ' सदायति सती - शोभना आयतिः : - उत्तरकालः ( भविष्यकालः ) प्रभावो वा जिनप्रवचनस्य कदापि केनापि खण्डयितुमशक्यत्वात्प्रभुता वा यस्य तत् । " आयतिस्तूत्तरः कालः इति हैमः । चायतिः " इत्यमरः । गुरो: ' महतः । ( अर्हतः ) रहस्यभूतम् । “ रहो गुह्ये तत्त्वे " इति हैमः । 'न' नेति निषेधे,
स्यात् प्रभावेऽपि
6
रहः
"
""
66
C
"

Page #187

( ८१ ) उत्तरपदेन संबध्यते, 'मतमानवैरं' मानश्च वैरं च मानवैरे ते मते यस्य तत् , यन्नभवति, तथा भूतम् । “ वैरं विरोधो विद्वषः” इत्यमरः । 'मतं ' सर्वेषामभिप्रेतम् — आयता' आगच्छता। 'वरदमेन' वरश्वासौ दमश्च तेन प्रधानशमेन । 'चितं' पुष्टम् व्याप्तम् । 'सारहितं' सारं-श्रेष्ठं-प्रधानं हितं पथ्यं यस्मिस्तत् यद्वा सारं च तत् हितञ्च सारहितम् । 'आयताभावतः' आयता-विस्तीर्णाचासावाभा-छाया विद्यते यस्य तस्य । ' यतिगुरोः ' गृणाति धर्ममिति गुरुयथार्थोपदेष्ठा यतीनां गुरोस्तत्त्वोपदेष्टुर्जिनस्य । 'मतं ' प्रवचनं-सिद्धान्तम् । अहो इत्यामन्त्रणे । हे ( भव्यजनाः । ) — भावतः ' भावादिति भावतः । पञ्चम्यास्तसिल ( पा० ५-३-७) इति तसिलप्रत्ययः । अनुरागात् । । सदा ' प्रत्यहम् । ' नमत ' प्रणमत ॥५१॥
જિન પ્રવચનને પ્રણામ–
લેકાર્થ–મનુષ્યથી પૂજિત, વરદાનને આપનાર તથા પાપરહિત, તેમજ શ્રેષ્ઠ સારે છેઆગામીકાલ (ભવિષ્યકાલ) જેને અથવા પ્રશસ્ત છે પ્રભાવ જેને એવા, તથા ગુરૂતીર્થકરના રહસ્ય ભૂત, નથી સંમત માન અને વેર જેને એવા, આવતા–પ્રાપ્ત થત ઉત્કૃષ્ટ ઉપશમવડે વ્યાપ્ત, સર્વ ને સંમત, શ્રેષ્ઠ–કલ્યાણકારી છે સાર–ભાવાર્થ જેને અથવા સારભૂત અને હિતકારી એવા, વિસ્તીર્ણ પ્રભા-કાંતિયુકત એવા મુનિઓના ગુરૂના સિદ્ધાંતને અર્થાત્ સર્વજ્ઞ પ્રણીત સિદ્ધાંન્તને હે ભવ્યાત્માઓ! તમે ભાવપૂર્વક નમન કરે છે પ૧

Page #188

"
( ८२ )
श्रीराहिण्यै विनतिः --
प्रभाजि तनुतामलं, परमचापला रोहिणी, सुधावसुरभीमना, मयि सभाक्षमालेहितम् । प्रभाजितनुताऽमलं, परमचापलाऽऽरोहिणी, सुधावसुरभीमना मयिसभा क्षमाले हितम् ||५२ || १३||
( अचापला न विद्यते चापलं यस्याः सा
6
प्रभाजीति । अचापला - चपलत्वहीना | सुधावसुः ' सुधा - प्रासादानां लेपद्रव्यं तद्वद्वसुस्तेजो यस्याः सा, अथवा सुधा - अमृतं सैव वसु-द्रव्यं यस्याः सा । वसुत्वनौ, देवभेदे नृपे रुचि । योक्त्रे शुक्रे वसु स्वर्णे, रत्ने वृद्धयौषधे धने " ॥ १ ॥ इति हैमः । सुधा स्त्री लेपने मूव्यों, स्नुहीगङ्गेष्टकामृते "
(6
44
इति मेदिनी । 'अभी
"
मनाः भी:- भयं तत्र मनो यस्याः सा
न भीमनाः, अभीमनाः ।
,
,
सभाक्षमाला भया-प्रभया सह वर्त्तत इति सभा - सदीप्तिः
अक्षमाला - जपमाला
यस्याः सा ।
66
अक्षो बिभीतके कर्षे, रावणे शकटात्मनोः । पाशके मणिके चाक्षः, इन्द्रिये खण्डमोक्षयोः ॥ " इत्यनेकार्थतिलके । ' प्रभाजितनुता ' प्रभया जितैस्तेजसा तिरस्कृतैर्नुता - स्तुता । ' परमचापला' परमं प्रधानं चापंधनुति- गृह्णातीति परमचापला । धनुश्चापोऽस्त्रमिष्वासः, कोदण्डं धन्वकार्मुकम् । द्रुणाऽऽसौ - इति हैमः । ' सुधावसुरभी' सुष्ठु धावतीति सुधावा - सद्वेगा सा चासौ सुरभी च गौस्ताम् । ' आरोहिणी' अवश्यमारोहतीत्येवंभूता । ' ग्रहादिभ्यो णिन् ' ( सिद्ध हे० ५-१-५३ ) इति, आवश्यके णिनिः । ' अनामयिसभा ' आमयो रोगोऽस्या अस्तीति आमयिनी - रोगिणी न विद्यते सभा-परिषद्यस्याः सा अनामयिनी ' रोहिणी ' रोहन्ति कर्माणि - कार्याण्यस्यामिति
66

Page #189

( ८३ )
"
रोहिणी, 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यच: ' ( पा. ३-१-१३४ ) इति सूत्रेण णिनि प्रत्यये “ षिगौरादिभ्यश्च " ( पा. ४-१-४१ ) इति गौरादित्वात् स्त्रियां ङीष् । रोहिण्यभिधेया देवी । ' प्रभाजि प्रकर्षेण भजतीत्येवंशील: प्रभाक् तस्मिन् सततं भक्तिमति 'क्षमाले ' क्षमां - शान्ति लाति-गृह्णातीति क्षमालस्तस्मिन्नुपशमवति । ' मयि ' " • परं मद्विषये । उत्कृष्टम् । ' अमलं ' अनवद्यं । ईहितं वाञ्छितम् । ' हितं ' शुभोदर्कम् । • अलं ' अतिशयेन । ' तनुतां -
6
"
तनोतु ।। ५२ ।।
શ્રીરાહણીદેવીની પ્રાથના.
શ્લેાકા
-ચપલતાથી સર્વથા રહિત એવો, વળી સુધા–ચૂના સમાન ધવલ કાંતિ છે જેની, અથવા અમૃત એજ છે લેપન દ્રવ્ય જેનુ, તેમજ નિર્ભય મનવાળી, અતિશય દેદીપ્યમાન જપમાલાથી યુક્ત, પેાતાની કાંતિવડે પરાભવ કરાયેલાથી સ્તુતિ કરાયેલી, સર્વોત્તમ ધનુષને ગ્રહણ કરનારી, વળી અતિશય વેગવાલી એવી ગાયની ઉપર બેસનારી–વિરાજનારી અને રાગ રહિત છે સભા જેની એવી રાહિણી દેવી. ઉત્કૃષ્ટપણે સેવાતત્પર તથા ક્ષમાયુકત એવા મારે વિષે ઉત્કૃષ્ટ તથા નિર્મલ એવા વાંછિતને અને હિત-શુભપરિણામને
વિસ્તારો ! પર !
१४ श्री अनन्तजिनस्तुतयः
अथ श्री अनन्तनाथस्य स्तुति:सकलधौतसहास नमेरव
स्तव दिशन्त्वभिषेकजलप्लवाः । मतमनन्तजितः स्त्रपितोल्लसत्सकलधौतसहासनमेरवः ॥ ५३ ॥

Page #190

( ८४ )
सकलाः- समग्राः
सकलेति- -' सकलधौत सहासनमेरवः सहासाः - सविकासाः
नमेरवो - सुरपुन्नागाः
""
धौताः - प्रक्षालिताः वृक्षविशेषा यैस्ते । ' स्नपितोल्लसत्सकल कलधौत सहासनमेरवः ' सह आसनेन—स्नात्रपीठेन, वा असनैः सर्जकतरुभिर्वर्त्तत इति सहासनः, " सर्जकाsसनबन्धूक- पुष्प प्रियकजीवकाः इत्यमरः । स्नपितःप्लावित:-उल्लसन्-शोभमानः, सकलधौतः - ससुवर्णः सहासनो मेरुयैस्ते, “ कलधौतं रूप्यहेम्नोः, कलधौतः कलध्वनौ ” इति हैमः । अथवा उल्लसत् सकलधौतं -- सकनकं, सह आरोहक्षममासनं विष्टरं यस्मिन् स तथा स चासौ मेरुश्च स्नपित उल्लसन् सकलधौतः सहासनो मेरुयैस्ते । • अनन्तजितः अनन्तान् कर्मांशान् जयति यद्वाऽनन्तैः कर्मादिभिर्जयति किंवा गर्भस्थिते जनन्या अनन्तरत्नदाम दृष्टं जयति च त्रिभुवनेऽपि इत्यनन्तजित् तस्य अनन्तजिन्नाम्नश्चतुर्द्दशतीर्थङ्करस्य । स्यादनन्तजिदनन्तः ” इति हैम: । अनन्तानि ज्ञानादीनि यस्यासावनन्तः स चासौ जिश्च अनन्तजिदितिवा, नास्ति गुणानामन्तो यस्याऽसौ स चासौ जिच्च तस्येति वा । ' अभिषेकजलप्लवाः' स्नानजलप्रवाहाः । अम्बुवृद्धौ पूरः प्लवश्वसः (प्लवोsपिच ) " इति हैम: । हे भव्यात्मन् ! ) ' तव ' भवतः । ‘मतं’ इष्टम्। 'दिशन्तु' अर्पयन्तु ॥५३॥ द्रुतविलम्बितवृत्तमिदं पूर्वमुक्तमेतल्लक्षणम् ।
66
"
CC
શ્રી અનંતનાથની સ્તુતિ.
શ્લેાકાથ—પ્રક્ષાલિતકર્યો છે ( કુસુમાદિકથી ) વિકસિત થયેલા સમસ્ત નમેરૂ વ્રુક્ષા જેમણે, તેમજ સ્નાન કરાવ્યું છે. દેદીપ્યમાન એવા કનકમય સ્નાનપીઠ સહિત ( અથવા ) અસન–સર્જક નામે વૃક્ષ વિશેષ સહિત મેનુ જેમણે એવા, ( અથવા દેદીપ્યમાન સુવર્ણ મય અને દૃઢ છે આસન જેને વિષે એવા મેરૂને સ્નાન કરાવ્યું છે જેમણે ) એવા, અન’તિજ-ચૈાદમા અનંતનાથના અભિષેકના જલ
"
"

Page #191

(८५) પ્રવાહ (હે ભવ્ય!) હારા મનવાંછિતને પૂર્ણ કરે છે પડે છે આ કુતવિલંબિત વૃત્તનું લક્ષણ પૃષ્ઠ. ૨૧ માં કહ્યું છે.
जिनसमूहस्याऽभ्यर्थनामम रतामरसेवित ! ते क्षण
प्रद ! निहन्तु जिनेन्द्र कदम्बक ! । वरद ! पादयुगं गतमज्ञता
ममरतामरसे विततेक्षण ! ॥ ५४॥ ___ ममेति-‘रतामरसेवित!' रताः-पूज्यबुद्धितयाऽऽसक्तचित्ताः ये अमरास्तैः सेवित !। 'क्षणप्रद !' क्षणमुत्सवं प्रददातीति क्षणप्रदः उत्सवप्रदायी तत्सम्बोधनम् । “क्षणः कालविशेषे स्यात् , पर्वण्यक्सरे महे । व्यापारविकलत्त्वे च, परतन्त्रत्त्वमध्ययोः” इति हैमः · वरद' वरं ददातीति वरदस्तदामन्त्रणम् । वाञ्छितप्रद ! । ‘विततेक्षण !' वितते ईक्षणे यस्य स तदामन्त्रणम् । विशाललोचन !। 'जिनेन्द्रकदम्बक ! जिनेन्द्राणामहंतां कदम्बक ! समूह ! । 'अमरतामरसे' देवकृतनवकमले, जातित्त्वादेकवचनम् । “तामरसं महोत्पलं” इति हैमः । ‘गतं' प्राप्तम् ' ते ' तव । पादयुगं' चरणद्वन्द्वम् । 'मम' मामकीनाम् । 'अज्ञतां' मूढताम् । 'निहन्तु' नाशयतु। निपूर्वकात् 'हन्' हिंसागत्योरितिधातोराशीःप्रेरणयोर्लोटि प्रथमपुरुषैकवचनम् ॥ ५४ ॥
જિનસમૂહને અભ્યર્થના– પૂજ્ય બુદ્ધિને લીધે આસક્ત ( ચિત્તવાળા ) દેવ સેવા रायेसा, सेवा लिन समूड !, उत्सवहाय !, अलीटવાંછિત અને આપનાર, ! હે વિશાળ લોચન વાળા !, હે જિને

Page #192

( ८६ )
સમૂહ !, દેવેએ રચેલા (સેાનાના ) નવ કમલેાને વિષે રહેલા તમ્હારા અને ચરણ મ્હારી અજ્ઞતા–મૂદ્રતાને દૂર કરા. ૫ ૫૪ ૫
आगमस्तुतिः ।
परमतापदमानसजन्मनः
प्रियपदं भवतो भवतोऽवतात् ।
जिनपतेर्मतमस्तजगत्रयी
परमतापदमानसजन्मनः ।। ५५ ।
परमतेति - ' अस्तजगत्रयी परमतापमानसजन्मनः ' अस्तःक्षिप्तो- जगतां लोकानां स्वर्गमृत्युपाताललक्षणानां त्रयी - त्रिकं जगत्रयी तस्याः जगत्रय्याः - जगत्रयस्य परमतापदः परमश्चासौ तापश्चपरमतापस्तं ददातीति-प्र - प्रकृष्टसन्तापदायको मानसजन्मा - मानसाजन्म उत्पत्तिर्यस्य सः - मनोभवो येन स तस्य । “ मनः शृङ्गारसङ्कल्पाऽऽत्मनोयोनिः” इति हैमः । ' जिनपतेः' अर्हतः | 'परमतापद्' परेषां - बौद्धादिविपक्षाणां मतानां आगमानामापद्धेतुत्वात् - आपद्व्यसनं । 'अमानसजन्मनः प्रियपदं' अमानानि अप्रमाणानि सजन्तिसम्बध्यमानानि, मनः प्रियाणि-चित्तप्रीतिकराणि पदानि -पद्यते - गम्यते—कारकसृष्टोऽर्थं एभिरिति पदानि, 'वर्षादयः क्लीवे' (सिद्ध० है. ५-३-२९) इत्यल् । स्याद्यन्तानि त्याद्यन्तानि, अर्हदादीनि वा यस्मिन् तत्, अर्थसमाप्तिः पदमित्येके, स्याद्यन्तं त्याद्यन्तश्च तदित्यन्ये । (५१०८८६८४०) लोकप्रमितान्याचाराङ्गदीनां पदानि तथा च
“एकाधिकपञ्चाशत् - कोट्योऽष्टौ लक्षकाः सहस्राश्च । षडशीतिश्वत्वारिंशदधिकाष्टशतानि पुनः ॥ १ ॥ वर्णाष्टकमेकपदे, श्लोकानां मानमस्योक्तम् || जिनभाषितस्य सैका - दशाङ्गपूर्वस्य विद्वद्भिः ||२||
""

Page #193

( ८७ )
द्वादशाङ्गस्वरूपमाह
अट्ठारसपयसहसा, आयारे दुगुणदुगुण शेषेषु । सुयगडठाण समवा-य भगवई - नायधम्मका ॥ १ ॥ अंगं उवासगदसा, अंतगर्ड अनुत्तरोववाइदसा । पन्नावारणं तह, विवागैसुयमिगदिसं अंगं ॥ २ ॥ परिकर्म्म सुते पुवा - णुओगपुष्वगर्येचूलिओं एवं | पणदिट्ठिवायभेया, चउदस पुवाई पुगयं ॥ ३ ॥
पूर्वाणां नामानि पदसंख्याञ्चाह
उपाए पकोडी, अग्गाणीयं मिछं नवइ लक्खा । विरिय पवाए अर्थि-पवाइ लक्खा सयरि सट्ठि ॥ ४ ॥ एगपऊणाकोडी - पयाणनाणप्पवायै पुष्वंमि । सच्चप्पवार्यं पुधे, एगापयकोडि सच्चपया ॥ ५ ॥ छवीस पयकोडी, पुवे आयप्पवायना मंमि । कम्मपवायपुधे, पयकोडी असिहलक्खजुया || ६ || पच्चक्खाणभिहाणे, पुचे चुलसीइपयसयसहस्सा । दसपयसहस्सजूया, पयकोडी विज्जापवामि ॥ ७ ॥ कल्लाणनामधिजे, पुवंमि पयाणकोडिछवीसा । छप्पन्नलक्खकोडी- -पयाण पाणी पुमि ॥ ८ ॥ किरियाविसौलपुछे, नवपयकोडिउ बिति समयविऊ। सिरिलोकबिंदुसारे, सङ्घदुबालस य पयलक्खा ।। ९ ।।
छाया - " अष्टादशपदसहस्रा - आचारे द्विगुणद्विगुणानि शेषेषु । सूत्रकृतस्थानसमवायभगवतीज्ञाताधर्मकथाः ॥ १ ॥ अङ्गमुपासकदशा-ऽन्तकृदनुत्तरोपपातिकदशाः । प्रश्नव्याकरणं तथा, विपाकश्रुतमेकादशमङ्गम् || २ || परिकर्म्मसूत्रपूर्वा ऽ-नुयोगपूर्वगतचूलिका एवम् । पञ्चदृष्टिवादभेदा-श्चतुर्दश पूर्वाणि पूर्वगतम् ॥ ३ ॥ उत्पादे पदकोटी, अग्राणीये षण्णवतिलक्षाः । वीर्यप्रवादेऽस्तिप्रवा-दे लक्षाः सप्ततिः षष्टिः ॥ ४ ॥ एकपदोना कोटी, पदानां ज्ञानप्रवादपूर्वे । सत्यप्रवादपूर्वे, एकापदकोटीषट् च पदानि ॥ ५ ॥ षड्विंशतिपदकोटी, पूर्वे आत्म

Page #194

( ८८ ) प्रवादनाम्नि । कर्मप्रवादपूर्वे, पदकोट्यशीतिलक्षयुता ॥ ६ ॥ प्रत्याख्यानाभिधाने, पूर्वे चतुरशीतिपदशतसहस्राः । दशपदसहस्रयुक्ता, पदकोटी विद्याप्रवादे ॥ ७ ॥ कल्याणनामधेये, पूर्वपदानां कोटिः षड्विंशतिः । षट्पञ्चाशल्लक्षकोटी, पदानां प्राणायुपूर्वे ॥ ८ ॥ क्रियाविशालपूर्वे, नवपदकोटिस्तु ब्रुवते समयविदः । त्रिलोकबिन्दुसारे, सार्द्धद्वादश च पदलक्षाणि ॥ ९ ॥ इत्यागमविदो वदन्ति."
“पदं त्रिविधं-अर्थप्रमाणमध्यमभेदात् , तत्रमध्यमपदसंख्यामाह-सोलसयचउतीसा, कोडीतियसीदि लक्खयं चेव। सत्तसहस्सट्ठसया, अट्ठासीडियपदवण्णा ॥ १ ॥” इति दैगम्बराः ।
— मतं ' प्रवचनम् । 'भवतः' युष्मान् । ' भवतः' भवादिति भवतः-संसारात् । “ भवः सत्ताप्तिजन्मसु । रुद्रे श्रेयसि संसारे, इति कोषः । ' अवतात् ' रक्षतात्' । ' अव ' रक्षणे धातोराशीः प्रेरणयोः कर्त्तरि परस्मैपदे तुप् , ' तुह्योस्तातङाशिष्यन्यतरस्यां' (पा० ७-१-३५) इति ताताङादेशेऽवतादितिसिद्धम् ॥ ५५ ॥
આગામની સ્તુતિ– લેકાર્થ–પરાજીત કર્યો છે ત્રણ લેકને સંતાપ આપનાર એવો કામદેવ જેણે એવા અરિહંત ભગવાનને સિદ્ધાંત કે જે (मो विगेरे ) अन्य शनाने (उन ४२ना२ डापाथी )
आपत्ति३५, तेमना मनत-माणित छ ( ५२२५२ ) अवि३५સંગત અને વિદ્વાનોના ચિત્તનું રંજન કરનારાં પદો-વિભકત્યંત અથવા અરિહંત અાદિ તેમજ આચારાંગ આદિ શાસ્ત્રોનાં પદો
१( 1 ) सायासंग ( २ ) सुया (३ ) यांग ( ४ ) समवायांग ( ५ ) भगवती ( १ ) साताधर्भया ( ७ ) उपासशा (८) सतशा (८) गनुत्तरोववाश ( 10 ) प्रश्नच्या४२९५ (११) વિપાકસૂત્ર. આ અગીયાર અંગેનાં ઉત્તરોત્તર એનુક્રમે બમણાં બમણું પદ જાણવાં. જેમકે આચારાંગનાં ૧૮૦૦૦ સૂવદ્દ અંગનાં ૩૬૦૦૦ એમ ઉત્તરોતર જાણવું.

Page #195

જેને વિષે છે એવો સિદ્ધાંત (હે ભવ્યો!) તમ્હારૂં ( સંસાર જમણરૂપી) ભયથી રક્ષણ કરે. ૫૫ છે
श्री अच्युतायाः स्तुतिःरसितमुच्चतुरं गमनाय कं,
दिशतु काञ्चनकान्तिरिताऽच्युता। धृतधनुःफलकासिशरा करै
સિતકુષાર મનાયમ્ / પદ / ૨૪ रसितेति-( हेषारवाय ) · रसितं' शब्दायितं-मधुरध्वनि જુર્વજો દેવાવસંયુતમિર્થ: “દેવ-દેવા તુર ” કૃતિ રૈદા “ स्तनितं गर्जितं मेघ-निर्घोषे रसितादि च” इत्यमरः । ‘गमनाय' गमनं कर्तुम् । — उच्चतुरं' उत्प्राबल्येन चतुरं-गृहीतशिक्षम् । अथवा रसिते ध्वनिते मुद् यस्य स रसितमुद्, स चासौ चतुरश्च तम्।
બારમું દષ્ટિવાદઅંગ વિચ્છેદ ગયેલું છે, તેના ( ૧ ) પરિકર્મ ( ૨ ) સૂત્ર ( ૩ ) પૂર્વનુયોગ (૪) પૂર્વગત અને ( ૫ ) ચૂલિકા એમ પાંચ ભેદ છે. તેમાં ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાન તે પૂર્વગતશ્રત. તેનાં નામ અને પદની સંખ્યા અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે:
( ૧ ) ઉત્પાદ-એક કરોડ ( ૨ ) અગ્રાયણી લાખ ( ) વીર્યપ્રવાદ ૭૦ લાખ ( ૪ ) અસ્તિપ્રવાદ ૬૦ લાખ ( ૫ ) જ્ઞાનપ્રવાદ-એક કરોડમાં એક ઓછું ( ૬ ) સત્યપ્રવાદ ૧ કરોડ અને છ (૭). આત્મપ્રવાદ ૨૬ કરોડ ( ૮ ) કર્મપ્રવાદ એક કરોડ ૮૦ હજાર ( ૮ ) પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ ૮૪ લાખ (૧૦) વિદ્યાપ્રવાદ એક કરોડ દશ લાખ (૧૧) કલ્યાણપ્રવાદ છવીસ કરેડ ( ૧૨ ) પ્રાણાયુ પૂર્વ એક કરોડ ૫૬ લાખ (૧૩) ક્રિયાવિશાલ ૮ કરોડ અને (૧૪) લેકબિંદુસાર પૂર્વ સાડા બાર કરેડ પદેવાળું છે. પ્રાયઃ (૫૧૦૮૮૬૮૪) શ્લેકનું એક પદ થાય. પ્રવચન સારહારમાં સાત, આઠ અને દશમા પૂર્વમાં અનુક્રમે ( ૩૬ કરેડ ) ( ૧ કરોડ અને ૮૦ લાખ ) (૧૧ કરોડ અને ૧૫ હજાર ) પદે કહ્યાં છે.
१२

Page #196

66
( ९० )
इत्येकं पदं वा यद्वा रसितमुदिति भिन्नं पदं तच्च देव्या विशेषणम् । ' असितं ' नीलवर्णम् । ' उच्चतुरङ्गमनायकं ' उच्चः–प्रांशुः यस्तुरङ्गमाणां नायकः - तुरगप्रकाण्डस्तम् । 'इता' प्राप्ता । ' काचनकान्तिः ' काञ्चनमिव कान्तिर्यस्याः सा कनकद्युतिः । करै: ' पाणिभिः
"
6 धृत
"
पञ्चशाखः शयः शमः । हस्तः पाणिः करः " इति हैम: धनुः फटकासिशरा धनुश्च-चापः फलकञ्च - चर्म असिश्च - खङ्गः शरश्च बाणः ते धृता यया सा | " अड्डनं फलकं चर्म, खेटकावरणं स्फुरः ( स्फुरकोऽपि ) ” इति हैमः । अच्युता ' अच्युताऽभिधा, अच्छुप्ताऽपरनाम्नी देवी । ' कम्' सुखम् । " कं शिरोजलमाख्यातं, कं सुखं परिकीर्त्तितम् " इति केशवः । " कं शीर्षेऽप्सु सुखे ” इति हैम: । ' दिशतु ' ददातु ॥ ५६ ॥
"
શ્રી અચ્યુતાદેવીની સ્તુતિ—
श्लोअर्थ–( डेषास्व३५ ) शब्द १२नारा, तथा श्याम वाशु - વાળા, ગતિ કરવામાં અતિ ચતુર ( અથવા હેષારવને વિષે પ્રીતિ છે જેની, તેમજ ચતુર એવા ઉચ્ચ શ્રેષ્ઠ અશ્વ ઉપર સ્વાર થયેલી, વળી કનક–સુવર્ણ સમાન કાંતિ છે જેની, અને હસ્તાવડે ધારણ કર્યા છે ધનુષ, ઢાલ, તરવાર અને બાણુ જેણે તથા ધ્વનિને વિષે પ્રીતિ છે જેને એવી અચ્યુતા—અશ્રુતિકાદેવી સુખ આપે। ।। ૫૬
१५ श्री धर्मनाथजिनस्तुतयः ।
अथश्री धर्मनाथन मस्कृतिः
नमः श्रीधर्म ! निष्कर्मो
दयाय महितायते !
मर्त्याऽमरेन्द्रनागेन्द्रै, -
दयाय महिताय ते ॥ ५७ ॥

Page #197

( ९१ ) नम इति—'माऽमरेन्द्रनागेन्द्रैः' माश्च-मानवाः, अमराश्व-निर्जरास्तेषामिन्द्राः-मामरेन्द्रास्ते च नागेन्द्राश्च धरणेन्द्रादय स्तैः। “ मनुष्यो मानुषो मो-मनुजो मानवो नरः” इति धनञ्जयः। " अमरा निर्जरा देवाः” इत्यमरः । ' महितायते ! ' महितापूजिता आयतिः-प्रभावो उत्तरकालो वा यस्य स तदामन्त्रणम् । " आयतिः संयमे दैये, प्रभावागामिकालयोः” इतिविश्वः । यद्वामहिता आसमन्ताद् यतयो मुनयो यस्य स तदामन्त्रणम् । (हे) 'श्रीधर्म !' श्रिया-चतुस्त्रिंशदतिशयसमृद्धिरूपया समन्वित ! दुर्गतौ पतन्तं प्राणिसमूहं धारयतीति धर्मः, गर्भस्थितेऽस्मिन् माता दानादिधर्मपराऽजनीति वा धर्मस्तदामन्त्रणम् । श्रीधर्मनाथाऽभिधान ! जिनेन्द्र !। धर्मशब्देनाऽत्र धर्मनाथ एव गृह्यते, पदैकदेशे पदसमुदायस्योपचारात् , भीमो भीमसेनवद् । · निष्कर्मोदयाय' निर्गतः कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनामुदयः कर्मोदयो-मलोत्पादो यस्य स तस्मै । दयायमहिताय' दया च कारुण्य, यमाश्च यम्यते चित्तमेभिरिति यमाः पञ्चमहाव्रतानि, वाऽहिंसा सूनृतादयस्तेभ्यः, यद्वा दयाच यमाश्च सन्ति येषामिति मत्वर्थे ' अर्श आदिभ्योऽच्' (पा० ५-२-१२७) इत्यच्प्रत्यये दयायमवयो हिताय-रक्षकाय वृद्धिजनकत्वात् । " अहिंसा सत्यमस्तेय-ब्रह्माऽकिञ्चनता यमाः” इति हैमः । 'ते' तुभ्यं । ' नमः' नमोऽस्तु । नम इति निपातः । “ नेवाइयं पयं दधभावसंकोयणपयत्थो” । नैपातिकं पदं द्रव्यभावसङ्कोचनपदार्थः नमः-करचरणमस्तकसुप्रणिधानरूपो नमस्कारोऽस्त्वित्यर्थः । 'नमःस्वस्तिस्वाहास्वधाऽलंवषड्योगाच्च' ( पा० २-३-१६ ) इति नमो योगे चतुर्थी ॥ ५७ ॥
पञ्चमं लघु सर्वेषु, सप्तमं द्विचतुर्थयोः । गुरुषष्ठं च सर्वेषा-मेतच्छ्लोकस्य लक्षणम् ॥ इतिलक्षणात् ।

Page #198

(
૧૨ )
શ્રી ધર્મ નાથને પ્રણામ— શ્લાકા—નરેંદ્ર, સુરેંદ્ર અને નાગેદ્રોવડે, અર્થાત્ સ્વર્ગ, મર્ત્ય અને પાતાલ એ ત્રણ લેાકના અધિપતિઆવડે પૂજિત છે ઉત્તરકાલ ( મહિમા ) જૈનો, અથવા પૂજિત છે પ્રભુતા જેની અથવા પૂર્જાયેલા છે સમસ્ત મુનિએ જેના, એવા હે પદરમા તીર્થંકર ! શ્રી ધર્મનાથ ! નષ્ટ કર્યા છે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મના ઉદય જેણે,-અર્થાત્ સર્વથા કર્મ રહિત, તેમજ દયા અને તે (ને પાલન કરનારા ) ને હિતકારી એવા તમ્હને નમસ્કાર હો !પણા આ શ્લોક તથા પછીના ત્રણ શ્લાકમાં અનુષ્ટુપ્ નામનું વૃત્ત છે, આ અનુષ્ટુ વૃત્તના દરેક પાદમાં પાંચમે વર્ણ લઘુ તેમજ બીજા અને ચેાથા પાદમાં સાતમેા વર્ણ હસ્વ વળી ચારે પાદમાં છઠ્ઠો અક્ષર ગુરૂ હાય છે, એ આ લેાકનું લક્ષણ છે.
जिनसमूहस्य स्तुतिः -
--
जीयाजिनौघो ध्वान्तान्तं,
ततान लसमानया ।
भामण्डलत्विषा यः स
ततानलसमानया ॥ ५८ ॥
जीयादिति - ' लसमानया ' लसत इति लसमाना विलસન્તી-વર્ધમાના વા તથા / ‘સંતાનજમમાના ’ તતઃ–પ્રકૃતો ચોડનહ:-શિવી, તેને સમાનયા સદા । ચઢ્ઢા તતઃ વિપુરુ: અત एवाऽनलस:-- :--અમો માત્તઃ–પ્રમાળ ચર્ચા: સા તથા ‘મામન્ટસ્વિષા’ भानां - प्रभाणां मण्डलं भामण्डलं देवनिर्मितं भगवत्पृष्ठे प्रभामण्डलं तस्य कान्त्या प्रभावलयसंपदा, “ मण्डलं निकुरम्बेऽपि देशे द्वादशराजके। कुष्ठाऽहिभेदे परिधौ, चक्रवाले च मण्डलम् । मण्डलं स्यान्मઇ, सारमेये तु मण्डल: इति विश्व० ' ધ્વાન્તાન્ત’
66
"
h
ચઃ

Page #199

ध्वान्तस्य–तमसोऽज्ञानस्य वाऽन्तं-विनाशम् । “अन्तं विशुद्ध व्याप्ते स्यादन्तो नाशे मनोहरे । स्वरूपेऽन्तं मतं क्लीबं, न स्त्री प्रान्ताsन्तिके त्रिषु” इतिविश्व०। "तमिस्रं तिमिरं तमः। ध्वान्तं भूछायान्धकारं, तमसं समवान्धतः ” इति हैमः । ' ततान' विस्तारयामास 'सः' जिनौघ:-जिनानामोघः, उह्यते वहति वा ओघः, 'न्यंकादित्वादवि कृतघत्वः साधुः,' जिनेन्द्रसमूहः । " ओघो वृन्देऽभसा रये" इत्यमरः “ओघः परम्परायां स्या-द्रुतनृत्योपदेशयोः । ओघः पाथःप्रवाहे च, समूहे च पुमानयम्” इतिविश्व० । 'जीयात्' जयतात्।५८॥
जनसमूहनी स्तुतिકલેકાર્થ–જે જિનસમૂહે વિપુલ અગ્નિ સમાન દેદીપ્યમાન (અથવા વિશાલ અને નિરભિમાની પ્રમાણુવાળા એવા) ભામંડલના પ્રકાશવડે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કર્યો છે તે શ્રીજિનસમૂહ ( સર્વત્ર ) જયવંતો વર્તે છે ૫૮ છે
भारत्याः स्मरणम्भारति ! द्राग् जिनेन्द्राणां, ... .नवनौरक्षतारिके । संसाराम्भोनिधावस्मा
नवनौ रक्ष तारिके ? ॥ ५९ ।। - भारतीति- अक्षतारिके' अक्षतमनुपहतं अरयः शत्रव एव कं-वारि यस्मिन् सः तस्मिन् । “ के शिरोजलमाख्यातम्" इत्यनेकार्थः । “संसाराम्भोनिधौ' संसरणं संसारः स एव, अम्भांसि निधीयन्तेऽस्मिन्नित्यम्भोनिधिस्वस्मिन् भवसागरे । 'नवनौः ' नवा प्रत्यग्रा चासौ नौश्च नूतना नौस्तद्रूपा, अथवा संबोधनम्ः, द्रोणी ।

Page #200

( ९४ ) " स्त्रियां नौस्तरणिस्तरिः” इत्यमरः । ' तारिके' समुद्धारिणि ! 'जिनेन्द्राणां' जिनवराणां, ( हे ) भारति ! वाणि ! ' अस्मान्' नः। 'अवनौ' भूमौ । ' द्राक्' शीघ्रम् । 'रक्ष' त्रायस्व । 'रक्ष' रक्षणे धातोराशिषि लिङ्गलोटावितिमध्यमपुरुषैकवचने कर्तरि हि प्रत्ययस्तस्य 'अतो हेः (पा० ६-४-१०५) इति हेर्लुकि रक्षेति सिद्धम् ।। ५९ ॥
ભારતીની સ્તુતિલોકાર્થ—અક્ષત-અવિનશ્વર છે શત્રુરૂપી જળ જેને વિષે એવા સંસાર સમુદ્રને વિષે, નવીન નૌકા–નાવ સમાન તારનારી ? હે જિનવરોની વાણિ? તું અહારૂં (આ) પૃથ્વી ઉપર સત્ત્વર વિલંબ રહિત રક્ષણ કર છે પ૯ છે
श्री प्रज्ञप्तिदेव्याः स्तुतिःकेकिस्था वः क्रियाच्छक्ति
करा लाभानयाचिता । प्रज्ञप्तितनाम्भोज
करालाभा नयाचिता ॥ ६० ॥ केकिस्थेति- केकिस्था' केकिनि तिष्ठतीति केकिस्था-मयूरारूढा । ' शक्तिकरा' शक्तिः आयुधविशेषः करे, यद्वा शक्तौ करो यस्याः सा-प्रहरणविशेषकरा । “ शक्तिरखान्तरे गौर्या-मुत्साहादौ बले स्त्रियाम् ” इति मेदिनी। 'अयाचिता' नास्ति याचितं यस्याः सा अयाचिता-अप्रार्थिता (अभीष्टार्थप्रदा) इत्यध्याह्रियते । 'नूतनाम्भोजकरालाभा' नूतनं यदम्भोज-कमलं तद्वत् कराला-अत्युल्बणा, भाकान्तिर्यस्याः सा 'करालो दन्तुरे तुङ्गे' भीषणेऽप्यविधेयवत् ।

Page #201

'करालो धूनतैले स्यात्करालं तु कुठेरके ' इतिविश्व० । यद्वा नूतनाम्भोजकरा, अलाभा इति पृथक्पदे नूतनं-प्रत्यग्रमम्भोजं करे यस्याः सा, लभ्यन्ते इति लाभाः न विद्यन्ते लाभाः प्राप्तव्यार्था यस्याः सा, इत्यप्यर्थः। उक्तश्च-शक्तिसरोरुहहस्ता, मयूरकृतयानलीलया कलिता। प्रज्ञप्तिर्विज्ञप्ति, शृणोतु नः कमलपत्राभा ॥१॥ इत्याचारदिनकरे । 'नयाचिता' नयेन-नीत्या, आ समन्ताञ्चिता-व्याप्ता । 'प्रज्ञप्तिः' ज्ञपनं ज्ञप्तिः प्रकृष्टा ज्ञप्तिर्षीयस्याः सा प्रज्ञप्तिदेवी। 'वः' युष्माकं । ' लाभान् ' अभीष्टार्थागमान् । ' क्रियात् ' विदध्यात् । ' डुकृञ् ' करणे धातोराशिषि परस्मैपदे प्रथमपुरुषैकवचने 'रिः श-क्याऽऽशीर्ये '* (सिद्धहै ० ४-३-११०) इति सूत्रेण 'रि' इत्यादेशेन क्रियादिति सिद्धम् ॥ ६० ॥
श्रीप्रतिवीनी स्तुतिલેકાર્થ–મયુર ઉપર આરૂઢ થયેલી તેમજ શક્તિ નામનું આયુધ છે હસ્તમાં જેના એવી, તથા નહિ યાચના કરવા છતાં ( અભીષ્ટવસ્તુને ) આપનારી, તેમજ નવીન કમળ સમાન ઉત્કૃષ્ટ છે કાંતિ જેની અથવા નવીન કમલ છે હસ્તમાં જેના, વળી નથી અન્યની અપેક્ષા જેને એવી અને નીતિથી સર્વથા વ્યાસ એવી પ્રજ્ઞપ્તિ દેવી ( હે ભવિકજને !) તહુને સભ્યત્વાદિના લાભ કરે ૬
॥ अथश्रीशान्तिनाथजिनस्तुतिः ॥
( शार्दूलविक्रीडितम् ) राजन्त्या नवपद्मरागरुचिरैः पादौर्जिताष्टापदा
द्रेऽकोप ! द्रुतजातरूपविभया तन्वाऽर्य ! धीर ! क्षमाम् । * पृष्ठ सङ्ख्या २९२ मुनिश्रीहिमांशुविजयसंपादिताऽऽवृत्तिः । संशोधकः ।

Page #202

( ९६ ) विभ्रत्याऽमरसेव्यया जिनपते ! श्रीशान्तिनाथास्मरो
द्रेकोपद्रुत! जातरूप! विभया तन्वार्यधी रक्ष माम् ॥६१॥
राजन्त्येति-' नवपद्मरागरुचिरैः' नवं नूतनं यत्पमं कमलं तस्य यो रागो-रक्तिमा, यद्वा नवः प्रत्यग्रो यः पद्मरागो मणिस्तद्वद्रुचिरैश्चारुभिः, माञ्जिष्ठवर्णत्वात् । “शोणरत्नं लोहितकं (कः) पद्मरागोऽथ मौक्तिकम् ।" इत्यमरः। ' पादै :' चरणैः । प्रत्यन्तपर्वतैश्च, भगवत्पक्षे पादैरितिबहुवचनं मानार्थत्वात् , प्राचीनाचार्यैस्तथाविधाः प्रयोगाः स्वीकृताः, “ भवदङ्घिसरोरुहाणां” (क० श्लो० ४२) "पादो मूलेऽस्रतुर्यांशाऽविषु प्रत्यन्तपर्वते"। इति हैमः ‘राजन्त्या' विभ्राजमानया । ' द्रुतजातरूपविभया' द्रुतं-विलीनं यत् जातरूपंकनकं तद्वत् विभा-प्रभा यस्याः सा तया। “द्रुतं शीघे च विद्राणे, विलीने शीघ्रगे त्रिषु” इतिविश्व० " चामीकरं जातरूपं, महारजतकाञ्चने” इत्यमरः । 'क्षमां' क्षान्ति । 'बिभ्रत्या' दधानया । 'अमरसेव्यया' अमरैर्देवैः सेव्या-सेवनीया तया । ' तन्वा' मूल् “ तनुर्देहत्वचोः स्त्रियाम् । तनु केशेऽपि विरले, स्वल्पमात्रेऽपि वाच्यवत् ” इतिविश्व० ' जिताष्टापदाद्रे !' जितस्तुलितोऽर्थादवगणितोऽष्टापदाऽद्रिः-सुवर्णगिरिर्येन सः तस्यामन्त्रणम् । " अष्टापदं सारिफले, क्लीबमस्त्री तु काश्चने । शरभे मर्कटे पुंसि, चन्द्रमल्ल्यां स्त्रियामपि” विश्व० । उक्तञ्च-जिनागमे नामषोडशकम्। मन्दरो गिरिराजश्च, मेरुमनोरमस्तथा । स्वयंप्रभो लोकमध्यो, रत्नोच्चयः शिलोच्चयः॥ १ ॥ सुदर्शनश्च नाभीच, सूर्या वर्तश्च उत्तमः । सूर्यावर्णस्तथा अच्छो,-दिगादिरवतंसकः ॥ २ ॥ ' अकोप !' न विद्यते कोपो यस्य स तत्संबोधने हे क्रोधविमुक्त ! · आर्य ! ( अर्थ ! ) स्वामिन् ! श्रेष्ठ ! " अर्यः स्वामिवैश्ययोः । पुंस्यायः सौविदल्ले, स्यादार्यस्त्वभ्यर्हिते” । इति

Page #203

मुक्तावल्याम् । ' धीर ! ' संशयविपर्ययरहितां धियं राति-दत्ते धत्ते वा, धियमीरयति वा धिया राजते वा धीरः । यद्वा परीषहाद्यक्षोभ्यत्वेन धैर्ययुक्तस्तदामन्त्रणम् ।धैर्यशालिन् ! “ धीरः स्यात्पुंसि पण्डिते । धैर्यशालिनि मन्दे च त्रिषु धीरन्तु कुङ्कुमे " इति विश्व० । जिनपते ! जिनानां सामान्यकेवलिनां पतिः-स्वामी तदामन्त्रणम् तीर्थप्रवर्तकत्त्वात् जिनाधिप ! । ' अस्मरोद्रेकोपद्रुत !' न स्मरोद्रेकेण-कामवेगेन उपद्रुतः-पीडितो यस्तदामन्त्रणम् । यद्वा अस्मरोद्रेक ! उपद्रुत ! इति पृथक्पदे, न विद्यते स्मरस्य-कामस्योद्रेक आधिक्यं यस्य स तदामन्त्रणम् । उप समीपे द्रुतं चारित्रं यस्य स तत्संबोधनम् । “ द्रुतं स्थिरे चरित्रे च, ध्रौव्येऽनेकार्थभस्मनोः" इत्यनेकार्थतिलकः । 'जातरूप' जातं-प्रादुर्भूतं रूपं-सौन्दर्य यस्य सः तदामन्त्रणम् , तीर्थकृन्नामकर्मोदयात् ' विभय ' ! विगतत्रास !। शरीरेऽपि निःस्पृहत्वात् ॥' अतन्वार्यधीः !' अतनुः-विपुला आर्या-प्रशस्ता धीमतिर्यस्य स तत्सम्बोधनम् , प्रतिक्षणं परहितचिन्तनात् । (हे) 'श्रीशान्तिनाथ !' श्रियोपलक्षितश्चासौ शान्तिः शान्तियोगात् तदात्मकत्त्वात् तत्कर्तकत्त्वाच्चायं शान्तिः, तथा गर्भस्थेऽस्मिन् पूर्वोत्पन्नस्याऽशिवस्य शान्तिरभूदिति शान्तिः, स चासौ नाथश्चेति मध्यमपदलोपी समासः, तदामन्त्रणम् । त्वं 'मां रक्ष' मम रक्षणं कुरु । अत्र भगवत्तनोरष्टापदाद्रिणा श्लेषोऽपि लिङ्गव्यत्ययविभक्तिविपरिणामेन ज्ञेयः । अस्मिन् पद्ये श्लेषालङ्कारः, यत्र शब्दे वाक्ये वाऽनेकार्था द्योत्यन्ते तत्रायमलङ्कारः तद्यथा-वाग्भटालङ्कारेपदैस्तैरेव भिन्नैी, वाक्यं वक्त्येकमेव हि । अनेकमत्र यत्रासौ, 'श्लेष' इत्युच्यते यथा ॥ (४-१२८ ) सोऽपि नवपद्मरागरुचिरैःनवपद्मारुणमणिरुचिरैः पादैः-प्रत्यन्तपर्वतैः मूलप्रदेशे राजति ( ते ) द्रुतजातरूपविभः-प्रमृतसुवर्णकान्तिः, क्षमां-धरां, “क्षमा
१३

Page #204

क्षान्तौ क्षितौ” इति हैमः । बिभर्ति, अमरसेव्यश्च ॥ ६१ ।। अस्मिन् पद्ये शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् । तल्लक्षणं प्रागुक्तम् ॥
શ્રી શાંતિનાથ જિન સ્તુતિ
લેકાર્થ-નવીન કમળની રક્તતા અથવા નવીન પદ્મરાગમણિ સમાન ભાયમાન ચરણેવડે સુશોભિત તપાવેલા સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળા, તેમજ ક્ષમાને ધારણ કરનાર, દેવને સેવન કરવા ગ્ય એવા શરીરવડે જીત્યો છે ( નવીન પદ્મરાગમણિ વડે મનોહર એવી પર્વતની મૂળ ભૂમિઓથી શોભત, તપાવેલા કાંચન સમાન કાંતિવાળે, પૃથ્વીને ધારણ કરનાર, તેમજ દે વડે સેવાયેલો એવો ) કનકાચલ–મેરૂગિરિ જેણે એવા (હે સોલમાં તીર્થકર !) હે ક્રોધરહિત ! હે સ્વામિન! હે આર્ય (અર્થ) પરીષહાદિ સહન કરવામાં બૈર્યવાનું અથવા બુદ્ધિશાળી સદ્દબુદ્ધિને આપનાર અથવા ધારણ કરનાર વા બુદ્ધિવડે શુભતા અથવા બુદ્ધિના પ્રેરક ! હે જીનેંદ્ર! હે શ્રી શાંતિનાથ ! કામદેવના વેગથી નહિ પીડાયેલા એવા હે દેવાધિદેવ ! અથવા અવિદ્યમાન છે મદનને ઉપદ્રવ જેને વિષે એવા (હે નાથ !) સમીપ છે ચારિત્ર જેનું એવા છે ( ગીશ્વર ! ) ઉત્પન્ન થયું છે ( શ્રેલયમાં અદ્વિતીય) રૂપ જેનું એવા હે (નાથ!) હે નિર્ભય! (જગદ્ગુરૂ !) અત્યંત પ્રશસ્ત છે મતિ જેની એવા હે (જિનેશ્વર !) તમે હારૂં રક્ષણ કરે. ૫ ૬૧ છે આ તેમજ બીજા ત્રણ કે શાલ વિક્રીડિત વૃત્તમાં રચાયેલા છે.

Page #205

( ९९ ) जिनेश्वराणां विजयः। ते जीयासुरविद्विषो जिनवृषा मालां दधाना रजो
राज्या मेदुरपारिजातसुमनःसन्तानकान्तां चिताः । कीर्त्या कुन्दसमत्विषेषदपि येन प्राप्तलोकत्रयीराज्या मेदुरपारिजातसुमनःसन्तानकान्ताञ्चिताः ॥६२ ॥
त इति- अविद्विषः ' विशेषेण द्विषन्तीति विद्विषः न विद्यन्ते विद्विपो येषान्ते, विगताऽरयः । 'रजोराज्या' रजसां कुसुमरेणूनां राजिः श्रेणिस्तया परागश्रेण्या। “ रजः पौष्पं परागः " इति हैमः ‘ मेदुरपारिजातसुमनःसन्तानकान्तां' मेदुराः-पीवरा याः पारिजातानां-कल्पतरूणां सुमनसः-कुसुमानि तासां सन्तानाःसमूहास्तैः कांतां-मनोहरां, अथवा पारिजातस्य सुमनसः प्रसूनानि, सन्तानकानि-सन्तानकपुष्पाणि च तेषामन्ता अवयवा यस्यां तां । " वृक्षाः कल्पः पारिजातो-मन्दारो हरिचन्दनः । सन्तानश्च ” इति हैमः । “ सुमनाः कुसुमे प्राज्ञे-धीरे सजनदेवयोः । समितौ निम्बवृक्षे च” इति शब्दसिन्धुः “सुमनाः पुष्पमालत्यो:स्त्रियां ना धीरदेवयोः इतिमेदिन्याम् । स्त्रियः सुमनस: पुष्पं, प्रसूनं कुसुम सुमं, इत्यमरः" 'माला' स्रजम् । ' दधानाः' दधत इति दधानाः, 'धा' धातोः कर्तरि वर्तमाने शानच् । बिभ्रतः । 'कुन्दसमत्विषा' कुन्देन-माध्येन समा त्विट्कान्तिर्यस्याः सा तया कुन्दसदृशमनोहारिण्या। “ कुन्दोऽच्युतेनिधौ चक्र-भ्रमौ माध्ये च” इति हैमः।' कीर्त्या' अभिख्यया । "कीर्तिर्यशोऽभिख्या" इति हैमः। ' चिताः' व्याप्ताः । ' प्राप्तलोकत्रयीराज्याः' प्राप्तं लोकानां त्रय्याः राज्यं यैस्ते प्राप्त०-प्राप्तलोकत्रयराज्यवैभवाः ।' अपारिजातसुमनःसन्तानकान्ताञ्चिताः' अपगताः अरीणां जाताः-सन्दोहा

Page #206

(૨૦૦ ) येभ्यस्तेऽपारिजाताः ये सुमनसां देवानां सन्तानाः-समूहास्तेषां कान्ताः-मुख्ययोषितस्ताभिरश्चिताः-पूजिताः, यद्वा सुमनसां विबुधानां सन्तानानां कान्ताः-कानां-शिरसामन्ताः प्रान्तभागास्तैरश्चिताः,
ચમનસ્વારથમૂતા | “ ” (જિનવરઃ ) ” “પ”િ અનારિ ! “ મેટુઃ” મર્દ પ્રાપુઃ “મર' સ્ટેનિયતિधातोः कर्तरि परस्मैपदे परोक्षे लिटः स्थाने प्रथमपुरुषैकवचनम् । “તે ' જિનગૃપા – નપુ એકાદ કિનપુવાર “કૃષઃ સ ચન, शत्रावच्युतशुक्रले । पुराशिभेदयोः श्रृङ्गयां, वास्तुस्थाने च मूषके । केकिपिच्छे च वासाया-मरिष्टामुरधर्मयोः ॥” इति शब्दसिन्धुः ।। 'जीयासुः' जयन्तु ६२
જિનવરોનો વિજય–
લેકાર્થ–શત્રુ રહિત એવા, પરાગની પંક્તિવડે અતિશય સ્નિગ્ધ એવા પારિજાતકના પુપના સમૂહવડે મનોહર એવી ( અથવા અતિશય સ્નિગ્ધ એવાં પારિજાતકનાં પુપોના તેમજ સંતાનકના પ્રાંતભાગ છે જેમાં એવી ) માલાને ધારણ કરનારા તથા કુંદ–મેગરાના કુસુમના સરખી ( વેત ) કીર્નિવડે વ્યાસ, વળી પ્રાપ્ત કર્યું છે ઐક્યનું સામ્રાજ્ય જેમણે, તેમજ નષ્ટ થયે છે શત્રુ સમૂહ જેનો એવા દેવવની કાંતા–મુખ્ય સ્ત્રીઓ વડે પૂજિત અથવા શત્રુઓના સમૂહ રહિત પંડિત વર્ગના મસ્તકના અંત ભાગવડે પૂજાયેલા ન હોવા છતાં પણ ) જે જિદ્રોએ કિંચિત્ માત્ર પણ ગર્વ ન કર્યો, તે જિનેશ્વર જયવંતા વર્તે છે દર છે

Page #207

( १०१) जिनशासनस्य स्तुतिःजैनेन्द्रं मतमातनोतु सततं सम्यग् दृशां सद्गुणा
लीलाभं गमहारि भिन्नमदनं तापापहृद् यामरम् । दुनिर्भेदनिरन्तरान्तरतमोनिर्नाशि पर्युल्लस
ल्लीलाभङ्गमहारिभिन्नमदनन्तापापहृद्यामरम् ॥ ६३ ॥ जैनेन्द्रमिति–' गमहारि' गमैरालापकैर्मनोहरं रम्यम् । "गम आलापके पुंसि, मार्गे द्यूतान्तरे तथा। जिगीपुनृपप्रयाणेऽ-पर्यालोचनविज्ञयोः” इति शब्दसिन्धुः। ' भिन्नमदनं' भिन्नो मदन:पञ्चेषुर्येन तत् विदारितकामम् । ' तापापहृत् ' तापं-संसारजनितं खेदमपहरति यत्तत् । हृञ् ' हरणे इत्यस्मात् क्विपि — हृस्वस्यपितिकृतित्' गितितुगागमे हृदितिसिद्धम् । 'यामरं' यामाः-यमा-महाव्रतानि तान् राति-ददाति यत्तत् “ यामौ प्रहरसंयमौ” इति हैमः । ' दुर्निर्भेदनिरन्तरान्तरतमोनिर्नाशि' दुर्निर्भेदं-दुःखेनभेद्यं निरन्तरं-निर्विवरं, आन्तरं-मनोन्तरर्भवं तमः-मोहं निर्नाशयतीत्येवं शीलं यत्तत् । “ तमो ध्वान्ते पुंसि राहो, गुणेऽज्ञानाऽविवेकयोः । अविद्यायां तथा पापे, कूपे च नगरान्तरे” ॥ १ ॥ इति शब्दसिन्धुः। 'पर्युल्लसल्लीलाभङ्गमहारिभित् ' पर्युल्लसल्लीलान्-पर्युल्लसन्ती-दीप्यमाना लीला येपान्ते पर्युल्लसल्लीलास्तान् प्रोल्लस द्विलासान् “ लीला विलासो विच्छित्तिः” इति हैमः।अभङ्गान् , न विद्यते भङ्गः-पराजयो येषां तानजेयान् महारीन्-महान्तश्च तेऽरयश्च रागद्वेषादयस्तान् महा प्रतिपक्षान् भिनत्ति यत्तत् । 'नमदनन्तापापहृद्यामरं' नमन्तः-प्रणाम कुर्वन्तोऽनन्ताः-अपरिमिताः अपापा:-गतपापाः हृद्या-मनोहराः अमरा-देवा यस्य तत् , · जैनेन्द्र' जिनेन्द्राणामिदं जैनेन्द्रं तस्येदमि' त्यण , आदिस्वरस्य वृद्धि; । जिनेन्द्रप्रणीतं । ' मतं' दर्शनम् ।

Page #208

(१०२) ' सम्यग्दृशां ' सम्यक् दृगू येपान्तेषां अविपरीतमतीनाम् । अर्थात्सम्यग् दृष्टीनाम् । तदुक्तं-या देवे देवताबुद्धि-गुरौ च गुरुतामतिः । धर्मे च धर्मधीः शुद्धा, सम्यक्त्वमिदमुच्यते ॥ १ ॥ तथा जीवाइ नवपयत्थे, जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं ।भावेण सद्दहतो, अयाणमाणेवि सम्मत्तं ।। २ ॥ " जीवादिनवदपार्थान , यो जानाति तस्य भवति सम्यक्त्वम् । भावेन श्रद्दधानस्य, अजानानस्यापि सम्यक्त्वम्॥” १ 'सद्गुणालीलाभं' सतां-साधूनां गुणानामाली आवली तस्याः लाभ, ' सततं' निरन्तरं, ' आतनोतु ' प्रथयतु ॥ ६३ ॥
जनमतनी स्तुतिલોકાર્થ–આલાપકો ( સદશપાઠ ) એ કરીને મનોહર, ભેદી નાખે છે રતિપતિ-કામદેવ જેણે, (ભવભ્રમણરૂપી) સંતાપને હરનાર, તેમજ મહાવ્રતોને આપનાર, વળી દુભેઘ તથા અંતર રહિત અર્થાત્ અતિશય ગાઢ એવા આંતરિક અજ્ઞાનરૂપ અંધકારનો અત્યંત નાશ કરનાર, ઉદય પામતા છે વિલાસ જેના એવા દુર્જય-દુઃખેથી જીતી શકાય એવા ( રાગ દ્વેષ વિગેરે) મહા શત્રુઓનો સંહાર કરનાર, પ્રણામ કરનારા છે અનંત અને વિશુદ્ધ તેમજ મનોહર દે જેને એ જિર્ને સંબંધિ અર્થાત્ તીર્થકરે પ્રરૂપેલો સિદ્ધાંત, સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માઓને હંમેશાં (ક્ષમાં આદિક) સદગુણેની શ્રેણીને લાભ કરે છે ૬૩ છે
श्रीब्रह्मशान्तियक्षस्य स्तुतिःदण्डच्छत्रकमण्डलूनि कलयन् स ब्रह्मशान्तिः क्रियात् ,
सन्त्यज्यानि शमी क्षणेन शमिनो मुक्ताक्षमाली हितम् । तप्ताष्टापदपिण्डपिङ्गलरुचिर्योऽधारयन्मूढतां, सन्त्यज्यानिशमीक्षणेन शमिनो मुक्ताक्षमालीहितम् ॥६४॥

Page #209

(१०३ ) दण्डेति- शमिनः ' शमोऽस्यास्तीतिशमी तस्योपशमयुक्तस्य कस्यचिन्मुनेः । • अनिशं ' निरन्तरं । ' ईक्षणेन' आलोकनेन । ' मूढतां' मूढस्य भावस्तामज्ञताम् । — सन्त्यज्य' सम्यक् त्यक्त्त्वा । 'मुक्ताक्षमालीहितम् ' मुक्ता-त्यक्ता अक्षमा अशान्तिर्यैस्ते मुमुक्षवस्तेषामाली-परम्परा तस्या, ईहितं-इष्टम् । ( यः ) · अधारयत्' धृतवान् । ' सः' । सन्ति ' शोभनानि । · अज्यानि ' न विद्यते ज्या-हानिर्जरा वा येषां तानि, अज्यानि, देवताधिष्ठितत्त्वात्तत्संभवः। अहीनानि शाश्वतानीत्यर्थः ' दण्डच्छत्रकमण्डलूनि ' दण्ड आषाढःव्रतिदण्डः, छत्रं--आतपत्रं, कमण्डलु-कुण्डिका तानि कलयन , कलयतीतिकलयन् , वर्तमाने शतृप्रत्ययः । — शमी' प्रशमवान् । 'इनः ' प्रभुः । “ इनः सूर्ये प्रभौ राजा" इत्यमरः । 'मुक्ताक्षमाली' मुक्ताफलानामक्षमाला जपमाला विद्यतेऽस्यासौमक्ताक्षमाली-मौक्तिकाक्षमालावान , “शुक्ति मौक्तिकं मुक्ता" इति हैमः। 'तप्ताष्टापदपिण्डपिङ्गलरुचिः' तप्तं-द्रुतं यदष्टापदं-कनकं तस्यपिण्डः-गोलकरतद्वत्पिगला-पितरक्ता रुचिः-द्युतिः यस्य सः, "पितरक्तस्तु पिञ्जरः। कपिलः पिङ्गलः श्यावः, पिशङ्गः कपिशो हरिः॥ बभ्रुःकट्ठः कडारश्च, पिङ्गे" इति हैमः । “ पिङ्गलो मर्कटे वन्हौ, निधिभेदाऽहिभेदयोः । यक्षोलूके चित्रके च, वर्षभेदे च शङ्करे ॥ १ ॥ छन्दोग्रन्थेऽर्कपार्श्वस्थे, मुनौ च स्थावरे विषे । हरितालारयोः क्लीवे, त्रिषु च स्वर्णवर्णवत्" ॥२॥ स्त्रियां वेश्याविशेषे च, हस्तिन्यां कुमुदस्त्रियाम् । नाडीभेदे शिंशपायां, ज्योतिष्का रोचनाऽपि च” ॥ ३ ॥ इति शब्दसिन्धुः ‘ब्रह्मशान्तिः' ब्रह्मशान्तिनामा यक्ष: । 'क्षणेन' वेगेन यथा तथा ( अज्यानि) 'शं' (अक्षय) सुखम् । “क्लीवे शं श्रेयसि प्राहुः, सुखे चास्ति शमव्ययः। शःप्रोक्तः शङ्करे शस्त्रे, शं वदन्त्यक्षरं बुधाः " ॥१॥ इति शब्दसिन्धुः ' क्रियात् ' विधेयात् ।। ६४ ॥

Page #210

( १०४)
બ્રહ્મયક્ષની સ્તુતિલેમર્થ–ઉપશમયુક્ત એવા કેઈક મુનિવરનું નિરંતર દર્શન કરવાથી અજ્ઞાનતાને તજી દઈને ત્યાગ કર્યો છે કોધ જેમણે એવા મુમુક્ષુ-સાધુપુરૂષોની શ્રેણિને અભીષ્ટ એવા હિતને જે યક્ષ ધારણ કરતો હતો તે શાભનીય અને હાનિ રહિત એવાં દંડ છત્ર અને કમંડલુને ધારણ કરનાર તેમજ ઉપશમયુક્ત, પ્રભુ–સ્વામી, તથા મેતીઓની જપમાલા જેણે ધારણ કરી છે અને તપાવેલા સુવર્ણના પિંડ સમાન પીળી અને લાલ કાંતિવાળે બ્રહ્મશાંતિ (નામને યક્ષ) હે ભો! તમને ક્ષણમાત્રમાં (શાશ્વત) સુખ આપે છે ૬૪ છે
१७ श्री कुन्थुनाथजिनस्तुतयः ।
अथ श्रीकुन्थुनाथाय-नमस्कृतिः । भवतु मम नमः श्रीकुन्थुनाथाय तस्मा___ यमितशमितमोहायामितापाय हृद्यः। सकलभरतभर्ताऽभूजिनोऽप्यक्षपाशा
यमितशमितमोहा यामितापायहृद्यः ॥ ६५ ।। भवविति- यः ' जिनेन्द्रः। 'हृद्यः ' हृदयहारी। 'सकलभरतभर्ता' सकलस्य-पट्खण्डलक्षणस्य भरतस्य भर्ती-अधिपतिश्चक्रवर्ती । “ भर्त्ता स्वामिनि विष्णौ च, धारके श्रेष्ठिनि नृपे। इति शब्दसिन्धुः । ' अमितापायहृत् ' । अमिताश्वते अपायाश्च क्लेशास्तान हरतीत्यमितापायहृत् । । जिनः ' ' अपि' अपिः समुचयार्थे, यद्वाऽपिशब्दोऽत्र यः सकलभरतभा स कथं जिनःस्यादिति विरोधद्योतकः चक्रवर्ती भूत्वा जिनो जातः वीतरागोऽपि “ अपिः सन्देहप्रश्ने च, संभावनाऽवधारणे। कामचाराऽनुज्ञाऽल्पे, निश्चयेऽशक्य उद्यमे ॥ १ ॥ समुच्चये च निन्दायां ” इति शब्दसिन्धुः ।

Page #211

"
( १०५ )
""
अभूत्-आसीत् । भू' सत्तायामिति धातोरद्यतन्यां लुङि प्रथम पुरुषैकवचनं कर्त्तरि । ' तस्मै ' तथाविधाय । ' अमितशमितमोहायामितापाय ' अमितः - अपरिमितः, शमितः - शमं नीतः । मोहस्य - मोहनीयस्य । आयामी - दीर्घः तापः - दवथुः येन स तस्मै । 6 अक्षपाशायमितशमितमोहाय ' अक्षपाशैः - अक्षाण्येव पाशा इति कर्मधारयस्तैःइन्द्रियरज्जुभिरयमिताः, यमिता न भवन्तीत्ययमिता इति प्रसह्यप्रतिषेधोऽयम्, “पर्युदासः सदृग्राही, प्रसह्यस्तु निषेधकृदिति " हरिकारिकायाम् । अबद्धा ये शमिनो मुनयस्तेषां तमोऽज्ञानं हन्ति तस्मै I ' श्री कुन्थुनाथाय श्री कुन्थुनाम्ने जिनवराय, कौ पृथिव्यां स्थितिरस्त्यस्येति पृषोदरादित्वात्साधुः । " क्षोणिः क्षितिः क्षमाऽनन्ता, ज्याकुर्वसुमती मही " इति हैमः | 'मम' मत्सम्बन्धी |
।
"
,
,
( नमः - नमस्कारः । भवतु अस्तु ॥ ६५ ॥
१४
શ્રી કુંથુનાથને નમન——
શ્લેાકા—જે મનેાહર એવા કુંથુનાથ સમસ્ત ભરતક્ષેત્રના સ્વામી અર્થાત્ ચક્રવત્તી હાવા છતાં અનેક કલેશેાને દૂર કરનારા તીર્થંકર પણ થયા, તે શ્રી કુંથુનાથ કે જેમણે અપાર મેાહના વિસ્તાર પામેલા સતાપને નાશ કર્યા છે, તેમજ જેએ ઇંદ્રિયરૂપી રન્તુ (દોરડા ) વડે નહિં બંધાયેલા અને એજ કારણુથી ઉપશમયુક્ત એવા જનેાના અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના નાશ કરનારા છે, તે કુંથુનાથને વારવાર નમન હેા ! ૬૫ ॥ આ શ્લોક તથા આ પછીના ત્રણ શ્લેાકેામાં માલિનીવૃત્ત છે. ૫
-

Page #212

समस्तजिनवराणां नमस्कृतिःसकलजिनपतिभ्यः पावनेभ्यो नमः सन्
नयनरवरदेभ्यः सारवादस्तुतेभ्यः । समधिगतनुतिभ्यो देववृन्दागरीयो
नयनरवरदेभ्यः सारवादस्तु तेभ्यः ॥ ६६ ॥ सकलेति- पावनेभ्यः' पावयन्तीति तेभ्यः पावनेभ्यःपवित्रेभ्यः ( पवित्रताजनकेभ्यः ) " पवित्रं पावनं पूतं " इति हैमः ‘सन्नयनरवरदेभ्यः' नयनानि च, रवश्व-देशनाध्वनिः, रदाश्व-दशनास्तेषां समाहारो नयनरवरदं प्राणितुर्याङ्गाणाम् ( सिद्ध० है ० ३-१-१३७ ) इति प्राण्यङ्गत्त्वादेकवद्भावः । सत्शोभनं नयनरवरदं येषां ते तेभ्यः । अत्राऽरविन्दशोभान्यक्कारत्त्वेन नयनयोः, स्निग्धगम्भीरघोषत्त्वेन योजनगामित्त्वेन च देशनाध्वनेः, मण्यादितिस्कारत्त्वेन च दशनानां शोभनत्वं ज्ञेयम् । 'सारवादस्तुतेभ्यः' सारोऽर्थप्रधानः, वादः-उक्तिर्येषां ते तैर्विद्वद्भिः स्तुताः तेभ्यः । सारेण वादेन स्तुतेभ्यो वा । ' सारवात्' आरवेण सहवर्त्तत इति सारवस्तस्मात् सशब्दात्-स्तुतिपरायणादिति यावत् । समारब्धस्तुतित्त्वात् । 'देववृन्दात्' सुरसमूहात् । अत्र सामान्यदेवशब्देन चतुर्निकायदेवा वेदितव्याः " वृन्दं कलापः स्तोमश्च, समूहः पुञ्ज उत्करः । सन्दोहश्च समुदयः, संघातगणराशयः॥ १ ॥ चयः, प्रकर ओघश्च, निकरश्च कदम्बकम् । चक्रवालं च पटलं, कूटं जातं च मण्डलम् ॥ २ ॥ निकुरम्बं च जालं च, समवायश्च सञ्चयः । निवहो विसरो व्रातः, व्रजश्च चक्रपेटके ॥ ३ ॥ व्यूहश्च समुदायश्च, वारश्च संहतिः स्त्रियाम्।” इति शब्दसिन्धुः। 'समधिगतनतिभ्यः' समधिगता-प्राप्ता नुतिः-स्तुतिर्थस्ते तेभ्यः । 'गरीयो नयनरवरदेभ्यः' अतिशयेन गुरवः गरीयांसो नया-नीतयो येषां ते ये च नराः-मनु

Page #213

( ૨૦૭ ) जास्तेषां वरदेभ्यः-वरं-वाञ्छितं ददति ते वरदास्तेभ्यः “ देवाद्તે વર છે, ત્રિપુ શ્રીયં મના િ .” રૂચનઃ . “ ” પ્રતद्धेभ्यः । अत्र तच्छब्दः प्रसिद्धार्थवाचकत्त्वाद्यच्छब्दं नाऽपेक्षते”। यदुक्तम-“प्रक्रान्ताऽनुभूतार्थविषयस्तच्छब्दो यदुपादानं नापेक्षते"। સવિનતિમ્યઃ સમરવિનJઃ | “નમઃ' કળતર, તુ” મહેતુ | દ૬ /
જિનેન્દ્રોને પ્રણામકલેકાર્થ–પવિત્ર (અથવા પવિત્ર કરનારા ) વલી કમલની શેભાને જીતવાથી ઉત્તમ છે નેત્ર, તેમજ ગંભીર અને જનગામી હોવાથી (દેશના સમયન) ધ્વનિ અને ઉત્તમ પ્રકારના મણિઓની શેભાને જીતવાથી દન્ત–દાંત જેમના, વળી સારભૂત છે વાદવચન જેમનાં એવા વિદ્વાન વડે સ્તુતિ કરાયેલા અથવા અર્થ પ્રધાન વાક વડે સ્તુતિ કરાયેલા, તેમજ સ્તુતિનો સમારંભ કરવાથી શબ્દાયમાન–શબ્દ કરતા એવા દેવ સમૂહથી પ્રાપ્ત થઈ છે
સ્તુતિ જેમને (અર્થાત્ દેવાના પણ સ્તુતિપાત્ર) એવા, શ્રેષ્ઠ છે નીતિ જેમની એવા અને ઉત્તમ જનોને મનોવાંછિત આપનાર, એવા તે સમગ્ર જિનેશ્વરોને મારા પ્રણામ હો ૫ ૬૬
सिद्धान्तस्मरणम् ।
स्मरत विगतमुद्रं जैनचन्द्रं चकासत्
कविपदगमभङ्गं हेतुदन्तं कृतान्तम् । द्विरदमिव समुद्यदानमार्ग धुताधै
कविपदगमभङ्गं हे तुदन्तं कृतान्तम् ॥ ६७ ॥ સ્મત્તેતિ–દે” ( 1) “વાતમુદ્ર” વિતા મુ

Page #214

( १०८ ) इयत्ता मानमितियावत् , यस्मात्स तं-विगतप्रमाणम् । “ मुद्रा माने च निष्के च, पिधाने चाङ्गुलीयके । लिप्यां चाङ्गुलिविन्यासे, आकृतौ कर्णभूषणे ॥ १ ॥ संकोचने च " इति शब्दसिन्धुः । ‘जैनचन्द्र' जिनचन्द्रसम्बन्धिनं । 'चकासत्कविपदगमभङ्ग' चकासन्तःशोभमानाः, कविपदानि-कवेरुत्प्रेक्षाद्यलङ्कारव्यङ्गयसूचकानि पदानि कविपदानि-कवियोग्यशब्दाः, गमाः-सदृशपाठाः, भङ्गाश्च-एकद्विज्यादिपदसंयोगादुत्पन्नाः विकल्पत्राता यस्मिन् तं । ' हेतुदन्तं ' हेतवः दृष्टान्ता एव प्रतिपक्षभेदकत्वात् दन्तौ-विषाणौ यस्य तम् । ' समुद्यद्दानमार्ग' समुद्यन्-समुल्लसन दानमार्गो-ज्ञानादीनां वितरणक्रमो यस्मिन् तम् । सम्यग्ज्ञानेन मोक्षप्रदायकत्त्वात् ' धुताधैकविपदगं' अघा एवैकविपदस्तएव अगास्तरवो धता येन सः तम् । धुतः-नाशितः अघः-पापं यस्य तत् तथाभूतमेकमद्वितीयं विशिष्टं पदं-स्थानं तत् प्रतिगच्छतीति धुताधैकविपदगस्तमिति वा । ' अभङ्ग' न विद्यते भङ्गो यस्य तं । अजेयं — कृतान्तं ' अन्तकम् । मरणमिति यावत् । “ कृतान्तो यमसिद्धान्तेऽ-शुभे कर्मणि च द्विके । दैवे पापे भरण्यां च, शनिश्चरग्रहे तथा" ॥१॥ इति शब्दसिन्धुः। 'तुदन्तं' पीडयन्तम् । एतत्प्रतिपादिताऽनुष्ठानविधायकजनस्य भवग्रहणाभावान्मरणाभावः । ' कृतान्तं ' सिद्धान्तम् । 'द्विरदमिव ' गजमिव । ' स्मरत' ध्यायत । ' स्मृ' चिन्तायामितिधातोः कर्तरि परस्मैपदे लोटोमध्यमपुरुषबहुवचनम् । यूयमितिशेषः । अत्र द्विरदेन सह श्लेषः, सोऽपि विगतमुद्रः-अपेतमर्यादः स्वच्छन्दचारी भवति । तस्याऽपि पदगमभङ्गाः कवेः वर्णयितुं योग्या:-पदप्रचारक्रमाश्चकासति । दन्ताश्च भवन्ति । दानमार्गः-मदप्रवाहः समुदेति, सोऽपि अगंवृक्षं धुनोति, अभङ्गश्च, कृतान्तं-कृतनाशं विपक्षादिकं तुदति, तदेवं द्विरदमिव हे भव्याः ? जैनचन्द्रं कृतान्तं स्मरतेत्यन्वयः ।।६७॥

Page #215

(૨૧)
સિદ્ધાન્તનું સ્મરણ– લોકાર્ચ–અત્યંત વિશાળ, શોભાયમાન, કવિઓને વર્ણન કરવા લાયક છે ચરણની ચાલની રચના જેની, ( શત્રુ સમૂહને નાશ કરવામાં ) કારણભૂત છે દાંત જેના, શોભિ રહ્યો છે મદજલવડે માર્ગ જેનાથી એવા, તથા નષ્ટ થયું છે પાપ જેનું, ( પુણ્યશાલિ મનુષ્યના ) અદ્વિતીય સ્થાનપ્રતિ ગમન કરનાર, તેમજ વિનાશ કરનારાઓને પીડા કરનાર, હસ્તિ સમાન અપરિમિત, પ્રકાશમાન છે કવિ એગ્ય પદે, (ઉપ્રેક્ષાદિ અલંકાર બંગ સૂચક પદો ) આલાપક અને રચનાઓ જેની એવા, ( બદ્ધ આદિ દર્શનનું ખંડન કરવામાં ) હેતુરૂપ છે દાંત જેના, દેદીયમાન છે ( જ્ઞાન આદિન ) દાનમાર્ગ જેનો, તેમજ વિનાશ કર્યો છે પાપરૂપી અસાધારણ આપત્તિરૂપ વૃક્ષનો જેણે, અજેયનહિ જીતી શકાય એવા, અને યમ-મરણને પીડા કરનારા, (સિદ્ધાંતના આરાધકોને પુનઃ જન્મમરણનો અભાવ હોવાથી) જિનચંદ્ર વિષયક સિદ્ધાન્તનું હે ભવ્યલેકે ! તમે સ્મરણ કરે છે ૬૭ છે
श्रीपुरुषदत्तायै प्रार्थनाप्रचलदचिररोचिश्वारुगात्रे ! समुद्यत्
सदसि फलकरामेऽभीमहासेऽरिभीते ! । सपदि पुरुषदत्ते ! ते भवन्तु प्रसादाः,
સસિ વેરા મેડમીમહાનિમીત્તે ! | ૬૮ | પ્રવિતિ– પ્રવરિરરશ્ચિાત્રે ! ' કરતી– प्रकर्षेण चलन्ती-परितःस्फुरन्ती या अचिररोचिः अचिरा रोचिर्यस्याः सा-विद्युत् तद्वत् चारु-मनोहरं गात्रं यस्याः सा તમન્ના, યુરાજિ! “સમુચર્ચિીને!” સમુન્ની,

Page #216

(११० ) प्रोल्लसन्ती ये सती-शोभने असिफलके-खड्गचर्मणी ताभ्यां रामे ! रमणीये!। ' अभीमहासे !' अभीमः-सौम्यः हासो यस्याः सा तत्सम्बोधने हृद्यहसने ! । 'अरिभीते !' अरिभ्यः भीः अरिभीस्तस्या ईतिरिव ईतिस्तत्संम्बोधने हे ईतीभूते ! उपमेयं व्याघ्राद्यैः सामान्याऽनुक्तौ' (सिद्ध ० है ० ३-१-१०२) इत्युपमित्युत्तरपदसमासः । " इतिरुपद्रवे स्त्रीत्वे, अतिवृष्टयादि षट्सु च । प्रवासे डमरे चैव, कृषरुपालवे गतौ” ॥ १॥ इतिशब्दसिन्धुः। ‘अतिवृष्टि-रनावृष्टिमूषकाः शलभाः शुकाः। प्रत्यासन्नाश्च राजानः, षडेता ईतयः स्मृताः' ॥ १॥ 'अभीमहासेरिभीते!' अभीरविद्यमानभया या महासेरिभीमहामहिषी तामिते ! प्राप्ते ! " लुलायो महिषो वाह-द्विषत्कासर सेरिभाः" इत्यमरः। " लुलायः सेरिभो (सैरिभो) महः” इति हैमः। सीरिभिर्दन्तै ति सीरिभः-कुटंबी तस्याऽयमिति-अथवा सीयतेबध्यते इति सैरिभिः “सिटिकिभ्यामिभः सैरटिट्टौ च” (सि. उणा. ३३२) इति साधुः ' हे पुरुषदत्ते !' पुरुषेषु दत्तं यस्याः सा पुरुषदत्ता तदामन्त्रणे हे पुरुषदते ! (देवि ! " दत्तं विश्राणितेऽविते” इति विश्व० पुरुषाग्रदत्तानरदत्तेति नामान्तरे स्तोत्रादिषु दृश्यते। 'ते' तव 'प्रसादाः' अनुग्रहाः । " प्रसादोऽनुग्रहे काव्य-गुणस्वास्थ्यप्रसत्तिषु ” इतिमेदिनी। ' सदसि' सभायाम् । “ सभा समज्या परिषत्-समाजः पर्षत् सदः। समितिश्च घटाऽऽस्थानी, गोष्ट्यास्था संसदस्तथा ॥१॥ नपुंसके तु चास्थानं, स्त्रीनपुंसकयोः सदः ” । इति शब्दसिन्धुः । • सपदि ' तत्क्षणम् । 'मे' मम।' फलकराः ' कार्यसिद्धिविधायिनः । ' भवन्तु ' सन्तु ॥ ६८ ॥
પુરૂષદત્તા દેવીને અભ્યર્થના... Katथ-रायभान सौहाभिनी-पिजी समान भनाહેર દેહવાળી હે દેવિ ! દેદીપ્યમાન તેમજ ઉત્તમ એવા ખી

Page #217

( १११) અને ખેટક-ઢાલવડે રમણીય એવી તે વિદ્યાદેવિ ! નથી (અન્ય જનોને ) ભયંકર હાસ્ય જેનું એવી હે મહાદેવી ! શત્રુઓ તરફના ભયપ્રતિ ઈતિ–ઉપદ્રવ સમાન હે નરદત્તા ! હે નિર્ભય ! અને હેટી મહિષી ઉપર આરૂઢ થયેલી (પુરૂષાગદત્તા, નરદત્તા) હે પુરૂષદત્તા ! લ્હારા પ્રસાદ મહને સભામાં સત્ત્વર–જલદી ફલદાયક થાઓ છે ૬૮ છે
१८-श्रीअरजिनस्तुतयः ।
अथश्रीअरनाथाय प्रणतिःव्यमुचच्चक्रवर्तिलक्ष्मीमिह तृणमिव यः क्षणेन तं,
सन्नमदमरमानसंसारमनेकपराजितामरम् । द्रुतकलधौतकान्तमानमतानन्दिभूरिभक्तिभाकू,
संनमदमरमानसं सारमनेकपराजितामरम् ॥६९॥ (द्विपदी)
व्यमुचच्चक्रेति- यः' प्रभुः। ' अनेकपराजितां' अनेकपाः अनेकाभ्यां-मुखशुण्डाभ्यां पिबन्तीत्यनेकपाः-करिणस्तैश्चतुरशीतिलक्षपरिमितगजै राजितां-विभूषिताम् । (अनेकैः परैः-शत्रुभिरजितामपराजिताम् ) 'चक्रवर्तिलक्ष्मी'-चक्रेण-चक्रायुधरत्नेन वा वर्त्तत इति चक्रवर्ती ' ग्रहादिभ्यो णिन् , (सिद्धहै ० ५-१-५३) इति णिनिस्तस्य, चक्रधरस्य लक्ष्मी-संपदं, "चक्रवर्ती चक्रवाके, सार्वभौमे गणे तथा। श्रेष्ठे चक्रे च, इति शब्दसिन्धुः। इह-अत्र लोके । 'तृणमिव' तृणवत् । 'क्षणेन' सपदि । 'व्यमुचत् ' त्यक्तवान् । 'तं' यत्तदोनित्यसम्बन्धात्-तथाभूतम् । — सन्नमदमरमानसंसारं' सन्नः-क्षीणो मदश्व-जात्यादिकः मरश्च मृतिः, मानश्च संसारश्च यस्य तम् । 'दूतकलधौतकान्तं ' द्रुतं-विलीनं यत्कलधौतं-कनकं तद्वत्कान्तं-मनोहरम् । “ कलधौतं कलारावे, क्लीबं कनकरूप्ययोः इति विश्व० ।

Page #218

(
૧૨).
' आनन्दितभूरिभक्तिभाक्सन्नमदमरमानसं ' आनन्दितं-आह्लादित भूरिभक्तिभाजां भूरिश्चासौ भक्तिश्च तां भजन्ति तेषां प्रभूतभावशालिनां सन्नमताममराणां मानसं मनो येन तम् । ' सारं ' श्रेष्ठम् । 'अनेकपराजितामरं' अनेके पराजिताः, दिग्विजयादिप्रक्रमेऽमरा:मागधादिदेवा येन तम् । ' अरं' अरनाथं, गर्भस्थेऽस्मिन्मात्रा सर्वरत्नमयोऽरो निरीक्षित इत्यरस्तम् । “ अरोजिनेऽरं चक्राङ्गे, शीघ्रशीघ्र गयोरपि” इत्यनेकार्थः ! सर्वोत्तमे महासत्व-कुले य उपजायते । તરચાડમિશ્નરે યુદ્ધે-સાવર કાઢત:” તિ તૈમવૃત્ત (– शीघ्र यथा, स्यात्तथा) 'आनमत' प्रणिपतत ।। ६९॥ अस्मिन् पद्ये द्विपदी छन्दः, तल्लक्षणञ्च-पश्चगौ द्वितीयषष्ठौ जोली,द्विपदी, अष्टाविंशतिमात्रकमिदं वृत्तं, तत्राद्य एको गणः षण्मात्रकः, पञ्च चतुर्मात्रा एको गुरुश्च तेषां द्वितीयषष्ठौ जगणौ लघुरूपौ वा । - શ્રી અરનાથને પ્રણામ–
લોકાર્થ–જેમણે આ જગમાં અનેક હાથીઓ વડે શોભતી, અથવા અનેક શત્રુઓથી (પણ) અજીત–પરાજય ન કરી શકાય તેવી ચકવત્તીની લમીનો એક ક્ષણમાં તૃણની માફક ત્યાગ કર્યો, તે અરનાથને કે જેણે મદ, મરણ, માન અને (ભવભ્રમણરૂપી ) સંસારને નાશ કર્યો છે, જે સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળા છે, જેમણે મહા ભક્તિવંત (હેવાને લીધે ) પ્રણામ કરનારા દેવના ચિત્તને આનંદ પમાડ્યો છે, જે શ્રેષ્ઠ છે, અને ( છ ખંડ સાધતી વેળાએ ) જેણે (માગધ તીર્થ કુમારાદિ) અગણિત દેવોને પરાજય કર્યો છે, તે (અઢારમા તીર્થકરને) (હે ભવ્યાત્માઓ! ) તમે શીધ્ર પ્રણામ કરો છે ૬૯ આ લેકમાં તથા પછીના ત્રણ લોકમાં ( દ્વિપદી ) નામનો છંદ છે, તેનું લક્ષણ–આ છંદમાં પહેલાં એક છ માત્રાનો ગણ પછી ચાર માત્રા વાળા પાંચગણ અને અંત્ય વર્ણ ગુરૂ હોય છે અથોત એકંદર એકેક

Page #219

( ११३) પાદમાં અઠ્ઠાવીશ માત્રામાં છે તેમાં બીજો અને છઠ્ઠો મધ્ય ગુરૂ જગણ અથવા ચારે લઘુ હોય તે દ્વીપદી છંદ કહેવાય છે –
जिनवराणां प्रणमनम्-- स्तौति समन्ततः स्म समवसरणभूमौ यं सुरावलिः,
सकलकलाकलापकलिताऽपमदाऽरुणकरमपापदम् । तं जिनराजविसरमुजासित जन्मजरं नमाम्यहं,
सकलकला कलाऽपकलिताप मदारुणकरमपापदम् ॥७०॥
स्तौतीति-'सकलकलाकलापकलिता' सकलाः-समस्ताश्च ताः कलाश्व-विज्ञानानि, “कला तु मूलरैवृद्धौ, पोडशांशे कलानिधेः । त्रिंशकाष्ठात्मके काले, सूक्ष्मांशे सर्ववस्तुनः ॥ १ ॥ मनःशिलायां शिल्पे चै-कस्मिन्मांसादिधातुषु । कलने च कला प्रोक्ता," इतिशब्दसिन्धुः। तासां कलापः-समूहः, “कलापः संहतौ बर्हे काञ्चयां, भूषणतूणयोः । चन्द्रे विदग्धे व्याकरण-भेदेऽपि कथ्यते बुधैः " । इति मेदिनी । तेन कलिता-समन्विता । — अपमदा' अपगतो मदो यस्याः साविगताऽभिमाना । ' सकलकला' कलकलेन सहवर्त्तते सा सकलकला-सकोलाहला " पुंसि कोलाहले सर्ज-रसे कलकलः स्मृतः ” । इति विश्व० । 'कला' मधुरा। 'सुरावलिः'। सुराणां श्रेणिः । 'यं' जिनराजविसरं । 'समवसरणभूमौ,' समवसरणस्य भूमिस्तस्यां समवसृतिक्षितौ । 'समन्ततः' सर्वतः । ' स्तौति स्म' ष्टुञ् स्तुतौ धातोवर्तमाने परस्मैपदं स्मयोगे भूतार्थता वक्तव्या। वन्दते स्म । 'तं ' ' अरुणकरं' आताम्रकरं, सामुद्रिके सत्पुरुषाणां करक्रमारक्तत्वेन वर्णिताः । · अपापदं ' अपगता आपदो यस्मात्सः तंविगतपापविपदम् । ' उज्जासितजन्मजरं' जन्म च जरा च

Page #220

( ११४ ) जन्मजरे-उज्जासिते जन्मजरे येन तम्। 'अपकलितापं' अपगतौ कलिश्च तापश्च तो यस्य तम् , अथवाऽपगतः कले:-कलिकालस्य कलहस्य वा तापः-सन्तापो यस्मात्स तम्। 'अदारुणकरं' न दारुणमदारुणमरौद्रं तत्करोति यस्तम् । 'अपापदं' नपापमपापंपुण्यं तत्प्रददाति तम् । ' जिनराजविसर' जिनेन्द्राणां कदम्बकं, " समूहोनिवहव्यूह-सन्दोहविसरबजाः” इत्यमरः । अहं 'नमामि' नमस्करोमि ॥ ७० ॥
જિનવરેને નમન. salथ-समय (विज्ञानाहि ) सामाना समूडथायुस्त, તેમજ ત્યાગ કર્યો છે અભિમાનનો જેણે, એવી વળી (ઉચે સ્વરે તુતિ કરતી હોવાથી) કોલાહલે કરીને યુક્ત, તેમજ (મધુર સ્વરે કરીને ) મધુર એવી દેવપંક્તિ જિનસમૂહની સમવસરણમાં ચારે દિશાઓમાં સ્તુતિ કરતી હતી એવા, તેમજ રક્ત હસ્તવાલા, પુણ્યને આપનાર, નાશ કર્યો છે જન્મ અને જરાને જેણે વળી દૂર કર્યા છે કલહ અને સંતાપ જેણે, અથવા કલિયુગને સંતાપ જેણે એવા, ભયંકર કાર્યથી દૂર રહેનારા અને નિમૂલ થઈ છે વિપત્તિઓ જેની અથવા જેનાથી એવા તે જિનેન્દ્ર सभूने हुन छु. ॥ ७० ॥
जिनागमाय प्रणमनम्भीममहाभवाब्धिभवभीतिविभेदि परास्तविस्फुरत्
परमतमोहमानमतनूनमलं घनमघवते हितम् । जिनपतिमतमपारमामरनिर्वृतिशर्मकारणं, परमतमोहमानमत नूनमलङ्घनमघवते हितम् ॥ ७१ ॥
भीमेति- भीममहाभवाब्धिभवभीतिविभेदि ' भीमे-बिभेत्यस्मादिति भीमस्तस्मिन् भयङ्करे, भव एवाब्धिर्महांश्चासौ भवाब्धिश्च

Page #221

तस्मिन्-महाभवाब्धौ भवन्तीतिभवा स्ताश्चता भीतयस्तासां विभेदिभेदनशीलम् । · परास्तविस्फुरत्परमतमोहमानं' परास्ताः-विक्षिप्ताः विस्फुरन्तःपरमतानि च सौगतादिमतानि मोहश्चमानश्च परमतमोहमानाः येन तत् । (यद्वा मोहादज्ञानान्मानो-मिथ्याभिनिवेशः, परमतानां मोहमानौ वा) 'अतनूनं तनु च-स्वल्पं ऊनञ्च-अपूर्ण यन्न भवति तत् अतनूनम् । अलं' अत्यर्थं । 'घन' निविडं-प्रमेयेन गहनं 'अघवते' अघं विद्यतेऽस्येत्यघवान् तस्मै, 'तदस्यास्त्यस्मि' निति (सिद्ध० ७-२-१) मतुः हितसुखाभ्याम् (सि० २-२-६५) इति हितयोगे चतुर्थी, पापिने । ' हितं ' श्रेयःप्रदम् । · अपारमामरनिर्वृतिशर्मकारणं' अपाराणि न विद्यते पारोऽवसानं येषां तानि-अपर्यन्तानि यानि मानाममराणाञ्च निर्वृतेश्च–निर्वाणस्य सम्बन्धीनि शर्माणि-सुखानि तेषां कारणं-हेतुः तत्त्वज्ञानसंपादनेन मोक्षोत्पादकत्त्वात् । ‘परमतमोहं' परमं-प्रकृष्टं तमो-मोहं हन्ति यत्तत्, यद्वा परमतमा-अतिशयेन परमा ऊहास्तर्का यस्मिस्तत् । 'अलङ्घनमघवता' न विद्यते लङ्घनं-अभिभवो यस्य तेन मघवता-महेन्द्रेण सामर्थ्यादच्युत-स्वर्गनाथेनेत्यर्थः। ' ईहितं ' अभिलषितम् । 'जिनपतिमतं' जिनानां पतयस्तेषां मतं-सर्वज्ञप्रवचनम् । — नूनं' निश्चयेन । ' आनमत ' प्रणमत, यूयमितिशेषः । आपूर्वकात् ' णमं' प्रह्वत्वे धातोराशी:प्रेरणयोरिति मध्यमपुरुपबहुवचनम् ॥ ७१ ॥
જિન આગમને પ્રસુતિ– લોકાર્થ–ભયંકર અને મહાન એવા સંસાર સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થતા ભયને ભેદનારા, વળી દૂર કયા છે સ્કુરાયમાન એવા અન્યમ-બદ્ધાદિ મતો, મોહ અને અભિમાન તે જેણે, (અથવા નાશ કર્યો છે કુરાયમાન અન્ય દર્શનોના મહને અને ગર્વનો જેણે, અથવા દળી નાખે છે કુરાયમાન એવો અન્ય મતોને

Page #222

( ११६ )
( પેાતાના ) અજ્ઞાનને લઇને ( ઉત્પન્ન થયેલ ) મિથ્યાભિનિવેશ જેણે એવા तथा अतिशय विशास भने पूर्ण, तेसन (प्रमेयવડે) અત્યંત ગહન એવા, વલી પાપીએને પણ હિતકારી, માનવ, અને દેવના અપાર નિર્વાણુ સુખના હેતુરૂપ, અત્યંત ( અજ્ઞાનરૂપી ) અંધકારના નાશ કરનારા અથવા અતિશય તર્ક જેમાં રહેલા છે એવા, વળી અલંઘનીય અન્ય કાઇથી ન ઉલ્લંઘન કરી શકાય તેમજ ઇંદ્રને ( અર્થાત્ ખારમા દેવલેાકના સ્વામી અચ્યુતેદ્રને ) ( પણ ) અભીષ્ટ એવા ત્રિનેદ્રપ્રરૂપિત સિદ્ધાંતને ( હું ભયજનેા ? ) તમે પ્રણામ કરેા ૫ ૭૧ ના
श्रीचक्रधरायाः स्तुतिः
यात्र विचित्रवर्णविनतात्मजपृष्ठमधिष्ठिता हुतात्समतनुभागविकृतधीरसमदवैरिव धामहारिभिः । तडिदिव भाति सान्ध्यघनमूर्धनि चक्रधराऽस्तु सा मुदे
Sसमतनुभा गवि कृतधीरसमदवैरिवधा महारिभिः ॥७२॥
"
"
येति -- ' या ' देवी । ' विचित्रवर्णविनतात्मजपृष्ठ ' विचित्रावर्णा यस्मिन् सः - शबलवर्ण: " आजानु कनकगौर - मानाभेः शङ्खकुन्दहरधवलम् । आकण्ठतो नवदिवाकरकान्तितुल्य - मामूर्द्धतोऽञ्जनसमं गरुडस्वरूपम्, इति पार्श्वनाथस्तोत्रे । एतादृक्स्वरूपो यो विनतात्मजो गरुडस्तस्य पृष्ठं गात्रोपरिभागम दितिर्माता च दैत्यानां देवानामदितिस्तथा । विनतापक्षिणां माता, कद्रुः पन्नगमातरि । इति मातृकाप्रकरणे । पृष्ठन्तु चरमं तनोः इति हैमः । ' अधिष्ठिता ' अधिरूढा । ' हुतात्समतनुभाकू' हुतमत्तीति हुतात्
"
6 अद् भक्षण इत्यस्मात् क्विप् । अग्निस्तत्समां - तनुं - मूर्त्ति भजते या सा । ' अविकृतधीः न विकृता अविकृता
"
""
""

Page #223

( ११७ ) अविकारिणी धीर्यस्याः सा । ' असमदवैरिव' असदृशदवानलैरिव । " इवेन सह नित्यसमासो विभक्त्यलोपश्च” इति वार्तिकात् । अत्र वागर्थाविवेतिरघूदाहरणं विलोकनीयम् । · धामहारिभिः ' धाम्नातेजसा हारिभिः-कान्तैः प्रकाशैः । 'सान्ध्यघनमूर्धनि ' सन्ध्यायां भवो यो घनो-जीमूतस्तस्यमूर्धनि-शिरसि । तडिदिव ' विद्युदिव। 'अत्र' अस्मॅिल्लोके — भाति' शोभते, यथा सान्ध्यमेघस्य शिरसि विद्युद् भाति तथा देवी गरुडपृष्ठे स्थिता राजत इति भावः । 'भा ' दीप्तावित्यदादिगणस्थाद्वर्त्तमाने प्रथमपुरुषैकवचनम् । 'सा' ' असमतनुभा' असमा-अनुपमा तनो-र्वपुषो भा यस्याः सा । 'गवि' पृथिव्यां स्वर्गे वा । “गौः स्वर्गे वृषभे रश्मी, वज्रे शीतकरे पुमान् । अर्जुनीनेत्रदिग्बाण-भूवाग्वारिषु योषिति ।” इतिमेदिनी । “ गौर्वत्रे सुवृषे धेनौ, वाचि दिग्बाणयोर्गिरि । भूमयूखसुखस्वर्गा-सत्य वह्नयक्षिमातृष ॥१॥ इति महीपकोशः। 'महारिभिः' अरा येपां सन्तीत्यरीणि-चक्राणि, महान्ति च तानि अरीणि च तैः महारिभिः। ‘कृतधीरसमदवैरिवधा' कृतो विहितो धीराणां समदानां वैरिणां शत्रूणां वधो नाशो यया सा । ' चक्रधरा' धरतीति धरा चक्रस्य धरा चक्रधरा-अप्रतिचक्रा देवी । उक्तञ्चाचारदिनकरे-गरुन्मत्पृष्ठआसीना, कार्तस्वरसमच्छविः। भूयादप्रतिचक्रा नः, सिद्धये चक्रधारिणी ॥ १ ॥ ‘मुदे' प्रीत्यै । — अस्तु' भवतु । ' असू' भुवि सत्तायामित्यस्मादाशिषि तुप्प्रत्ययः ॥ ७२ ॥
શ્રી ચાકધરા દેવીની સ્તુતિલોકાર્થ–ચિત્રવિચિત્ર રંગ વર્ણવાળા ગરૂડની પૃષ્ટ ઉપર આરૂઢ થયેલી, તેમજ અગ્નિ સમાન પ્રદીપ્ત દેહને ધારણ કરનારી, અને વિકાર રહિત બુદ્ધિવાલી, જે દેવી અસાધારણ દાવાનળ સમાન ઉજ્વલ પ્રકાશવડે મનહર એવાં ચક્રોવડે સંધ્યા સમ

Page #224

ચના ( રંગબેરંગી ) મેઘ ઉપર રહેલી તડિત-વિજળી જેમ આ જગમાં શોભે છે, તે ( ચક્રધરા ) દેવીકે જેના શરીરની કાંતિ નિરૂપમ છે, અથવા જેની કાંતિ અનુપમ તેમજ અન૫ છે, જેણે પ્રબલ ચક્રોવડે પૃથ્વી ઉપરના અથવા સ્વર્ગમાંના પરાક્રમી તથા મદોન્મત્ત શત્રુઓનો સંહાર કર્યો છે એવી તે ચકધરા (અપ્રतिय।) हेवी ( दीव्य सुमना निमानि ! ) ( तमास) હર્ષને માટે થાઓ. ૫ ૭૨ ૫
१९ श्रीमल्लिनाथजिनस्तुतयः ।
अथ श्रीमल्लिनाथस्य स्तुतिः-- नुदंस्तनुं प्रवितर मल्लिनाथ ! मे, __ प्रियङ्गुरोचिररुचिरोचितां वरम् । विडम्बयन् वररुचिमण्डलोज्वलः,
प्रियं गुरोऽचिररुचिरोचिताम्बरम् ॥७३॥ रुचिराछन्दः
नुदन्निति-(हे ) — मल्लिनाथ ! गुरो !' परीपहादिमल्लजयाद्-मल्लिः, निरुक्तात् । गर्भस्थेऽस्मिन्मातुः सकलर्जुकुसुममाल्यशयनीयदोहदोऽपुरि देवतयेतिमल्लिा स चासौ नाथश्च तदामन्त्रणं, गृणाति धर्मोपदेशं, यथार्थोपदेष्टा वा, गुरुः हिताऽहितप्राप्तिपरिहारोपदेष्टा गुरुरिति नैयायिकाः । — गृशू' शब्दे धातोः ‘कृय ऋतउर्च' (सिद्धहै० उ० ७३४) इति कित्संज्ञिकउ प्रत्ययः ऋकारस्य च उरादेशः। “गुरुर्महत्याङ्गिरसे, पित्रादौ धर्मदेशके । अलघौ दुर्जरे चापि इति हैमः । तत्सम्बुद्धौ हे मल्लिनाथस्वामिन् ? । ' अरुचिरोचितां' रुचिरा-शोमना चासौ उचिता च योग्या, रुचिराः बहुलकर्माणस्तेषामुचिता वा या न भवति ताम् , लघुकर्मणां स्वल्पकालेनैव मोक्षगामित्वेन तत्त्यागात् ' तर्नु' देहम् ! “ त्वग्देहयोरपि तनुः " इत्यमरः ।

Page #225

( ११९ )
4
35
नुदन् ' प्रेरयन्- क्षिपन् । 'प्रियङ्गुरोचिः' प्रियङ्गुः - फलिनी वृक्षवि - शेषस्तद्वद्रोचिः श्यामकान्तिर्यस्य सः । “प्रियङ्गुः फलिनीकङ्गु – पिप्पली राजिकासु च ॥ इति विश्वः । ' वररुचिमण्डलोज्ज्वलः ' वरं यत् रुचिमण्डलं तेनोज्ज्वलः – कान्तः । 'अचिररुचिरो चिताम्बरं' अचि - ररुच्या - विद्युता रोचित - मुद्भासितं यदम्बरं - नभस्तत् । " अम्बरं रसकार्पास-व्योमरागसुगन्धके इति विश्व० । ' विडम्बयन् '
C
"
हसन् । ( त्वं ) 'मे' मह्यं, 1 ' प्रियं ' रुचिकरं, ' वरं ' देवेभ्यः स्वसमीहितप्रार्थितार्थम् । वृङ् वरणे धातोरप्रत्यये वरः " तपोभिर्वाञ्छयते यत्तु, सुरादेः स वरः स्मृतः । वरो विटे वृतौ श्रेष्ठे, जामातरि च गुग्गुले ॥ १ ॥ देवतादेरभीष्टेर्थे, इच्छाया याचने तथा । वरं च घुसृणे चाऽल्पे, त्रिष्वभीष्टे मनाप्रिये || २ || शतावर्यां वरी प्रोक्ता, वरा चाऽस्ति फलत्रिके । वरमित्यव्ययं केचित्प्राहुः श्रेष्ठे च शोभने ” || ३ || इति शब्दसिन्धुः । ' प्रवितर ' प्रवितनु ॥ ७३॥ अस्मिन् पद्ये रुचिरावृत्तम् - जभौ सौ गितिरुचिरा चतुर्ग्रहैः ॥ इति छन्दोमञ्जर्याम् 1
"
શ્રી મલ્લિનાથની
""
સ્તુતિ
ક્લાકા—હૈ મલ્લિનાથ ગુરૂ ? અમનેાહર અને અનુચિત એવા દેહને દૂર ફેંકતા, પ્રિયંગુ ( નામના વૃક્ષ) ના જેવી શ્યામ કાંતિવાલા, ઉત્તમ ભામડલથી વિભૂષિત અને એથી કરીને વિજળીના પ્રકાશવર્ડ પ્રકાશિત થયેલા આકાશ-ગગનને વિડંબના પમાડતા થકે તું મ્હને પ્રિય વરદાન ( ઇચ્છિત ) આપ ! ૭૩ || આ શ્લોકમાં તથા પછીના ત્રણ શ્લેાકેામાં ચિરા નામે વૃત્ત છે. તેનુ लक्षण – वृत्तमां ४, ल, स, भने ४, सेभ यार गाओ। छे. અને અંત્યાક્ષર દીર્ઘ છે. વલી ચેાથે અને નવમે એટલે તેરમે અક્ષરે વિરામ-યતિ છે આ વૃત્તમાં કુલ તેર અક્ષરા છે.

Page #226

(१२०) जिनेश्वराणां स्तुतिः। जवाद्गतं जगदवतो वपुर्व्यथा
कदम्बकैरवशतपत्रसं पदम् । जिनोत्तमान् स्तुत दधतः स्रज स्फुरत्
कदम्बकैरवशतपत्रसम्पदम् ।। ७४ ।। जवादिति-वपुयथाकदम्बकैः' वपुषः-शरीरस्य व्यथानांपीडानां कदम्बकैर्वृन्दैः । “ वृन्दं चक्रकदम्बके समुदयः पुञ्जोत्करौ संहतिः” इति हैमः ' अवशतपत्रसं' अवशाः-पराधीनाः तपन्तः तापमनुभवन्तः त्रसाः सत्त्वा-यस्मिन् तत् । ' पदं ' स्थानं-नरकादिकम् । ' गतं ' प्राप्तम् । 'जगत् ' विश्वम् । 'जवात् ' वेगात् । " जवोवेगस्त्वरिस्तूर्णिः” इत्यमरः। ' अवतः' रक्षतः । ' स्फुरत्कदम्बकैरवशतपत्रसंपदं ' स्फुरन्ती कदम्बानां-नीपानां कैरवाणांकुमुदानां शतपत्राणां-कमलानाञ्च सम्पत्-समृद्धिर्यस्यां वा यस्याः सा ताम् । " नीपः कदम्बः शालस्तु" । " श्वेते तु तत्र कुमुदं, कैरवं गर्दभाह्वयम्” इति हैमः। “ सहस्रपत्रं कमलं, शतपत्रं कुशेशयम्"। इत्यमरः । ' स्र' कुसुममालाम् । 'दधतः' धारयतः। 'जिनोत्तमान् ' जिनेन्द्रान् । ' स्तुत ' प्रणत ' ष्टु' स्तुतावितिधातोराशी:प्रेरणयोरिति मध्यमपुरुषबहुवचनम् ।। ७४ ।।
निद्रानी स्तुतिલોકાર્થ–દેહ સંબંધી પીડાઓના સમૂહોવડે પરતંત્રપરાધીન, ( અત્યંત ) સંતાપનો અનુભવ કરનારા જ છે જેને વિષે એવા ( નરકાદિક ચાર ગતિએ વડે લક્ષિત ) પદને પ્રાપ્ત થયેલા વિશ્વનું વેગવડે રક્ષણ કરનારા એવા, તેમજ વિકસ્વર છે કદંબ, કૈરવ અને શતપત્ર-કમલ સંબંધી સંપત્તિ જેને વિષે એવી પુષ્પોની માળાને ધારણ કરનારા એવા જીનેશ્વરની ( मल्यो ! ) तमे स्तुति ४२॥ ॥ ७४ ॥

Page #227

( १२१ ) सिद्धान्तस्य वर्णनम् । स सम्पदं दिशतु जिनोत्तमागमः,
शमावहन्नतनुतमोहरोऽदिते । सचित्तभूः क्षत इह येन यस्तपः
शमावहन्नतनुत मोहरोदिते ॥ ७५ ॥ स इति- यः ' तपः शमौ' तपश्च द्वादशविधं शमश्च-उपशमः इतीतरेतरद्वन्द्वः, तौ। “तपोलोकान्तरेऽपि च । चान्द्रायणादौ धर्मे च, पुमान् शिशिरमाघयोः” इतिमेदिनी । “ तपः कृच्छ्रादिकर्मणि । धर्मे लोकप्रभेदे च, तपाः शिशिरमाघयोः ” इति हैमः । 'अहन्' हतवान । ' अदिते ' न दिते-अदिते-अखण्डिते । ' मोहरोदिते' मोहश्चमिथ्याऽभिनिवेशः रोदितञ्च-विप्रलापः ते। 'अतनुत' विस्तारितवान् । 'तनु' विस्तारे, 'अनद्यतने लङि' तिसूत्रेणात्मनेपदे प्रथमपुरुषैकवचनं कर्तरि । 'सः' ' चित्तभूः 'कामः । ' येन' विभुना । ' इह ' अत्र जगति । ' क्षतः ' ध्वस्तः । 'क्षण' हिंसायामितिधातोर्निष्ठाक्तप्रत्ययः। 'सः' ' शं' सुखम् । · आवहन् ' कुर्वन् । 'अतनुतमोहरः' । न तनु-अतनु-प्रभूतं तमोऽज्ञानतिमिरं हरतीति अतनुतमोहरः अथवा अतनुतमानूहान्-तर्कान् राति-ददाति यः, सः । 'जिनोत्तमागमः ' जिनेपूत्तमास्तेषामागमः, जिनानामुत्तमःश्रेष्ठो य आगमः-समयः इति वा, “ आप्तोक्तिः समयागमौ” इति हैमः । अर्हत्सिद्धान्तः । ' सम्पदं ' श्रियम् । · दिशतु' ददातु 'दिश्' अतिसर्जने इतिधातोराशीःप्रेरणयोरिति लोटःस्थानेतुप् १७५।
- જિનસિદ્ધાંતની મહત્તા– Ram:-- ( माह अने साक्ष्यत२ ॥२ प्रा२ना )

Page #228

( १२२ )
તપ અને ઉપશમ-શાંતિના નાશ કરતા, તેમજ જે અખડિત અજ્ઞાન અને પ્રલાપ-દનને વિસ્તાર કરતા હતા તે ક ંદષ્ટ - કામદેવને આ જગમાં જેણે નાશ કર્યા, તે સુખને આપનાર, તેમજ અત્યંત અજ્ઞાનનેા નાશ કરનાર ( અતિશય મેટા તર્કને ઉત્પન્ન કરનાર ) એવા શ્રી જિનેશ્વરાના ( અતિ ઉત્તમ ) સિદ્ધાંત ( હે ભવ્યાત્માએ ! ) તમને સ ંપત્તિ આપે!!! ૭૫ ૫
श्रीकपर्द्दियक्षराजस्मृतिः ।
द्विपं गतो हृदि रमतां दमश्रिया, प्रभाति मे चकितहरिद्विपं नगे । वटाह्वये कृतवसतिश्च यक्षराद,
प्रभातिमेचकितहरिद् विपन्नगे ।। ७६ ।।
(
66
द्विमिति । चकितहरिद्विपं ' चकितस्त्रस्तो हरिद्विपः - सुरेन्द्रगजो येन तम्, स्थौल्य सौन्दर्यबलाऽतिशयादितिभावः ' द्विपं ' मुखशुण्डाभ्यां पिवतीति द्विपस्तं- हस्तिनम् । 'गतः ' आरूढः । 'विपन्नगे ' विगताः पन्नगा यस्मात्सतस्मिन् विगतसर्पे । 'वटाह्वये' वाभिधाने । उदन्तोऽथाह्वोऽभिधा । गोत्रसंज्ञानामधेया० " इति हैमः । ' नगे' वृक्षे । ' कृतवसति : ' कृता विहिता वसतिः-स्थानं= गृहं येन सः । वसती रात्रिवेश्मनोः ” इत्यमरः । ' प्रभाति मे चकितहरित् ' प्रभया - कान्त्या अतिशयेन मे चकिता : - श्यामीकृताः, हरित:ककुभः मेचकस्वरूपा येन सः । ' यक्षराट् ' यक्षाधिप: ( कपर्दिनामा ) " किन्नर किंपुरुषौ द्वौ, महोरग - स्तूर्यगान्धर्वः । यक्षो राक्षसभूतौ, पिशाचो व्यन्तरा अष्टौ " ॥ यक्षस्वरूपं चोक्तं तत्त्वार्थाधिगमभाष्येयक्षाः श्यामाऽवदाता गम्भीरास्तुन्दिला वृन्दारका: प्रियदर्शना मानोन्मानप्रमाणयुक्ताः रक्तपाणिपादतलनखतालुजिह्वोष्ठा भास्वर मुकुटधरा नानारत्नविभूषणा वटवृक्षुध्वजाः । यक्षाणां त्रयोदश जातिभेदा:

Page #229

6
( १२३ )
पूर्णभद्रो माणिभद्रः, श्वेतभद्रो वनाधिपः । व्यतिपातिकभद्रश्च सुमनोभद्र एव च ॥ १ ॥ हरिभद्रसुभद्रौ च सर्वतोभद्र इत्यसौ । यक्षोत्तमो वनाहारो - मनुष्यरूपयक्षकौ ॥ २ ॥ यः पूर्वं तन्तुवायः कृतसुकृतलवैर्दरितैः पूरितोऽपि प्रत्याख्यानप्रभावादमरमृगदृशामातिथेयं प्रपेदे ।
3
सेवावाकशाली प्रथमजिनपदाम्भोजयोस्तीर्थरक्षादक्षः श्रीयक्षराजः स भवतु भविनां विघ्नभर्दी कपर्दी ॥१॥ ब्रह्मशान्तिकपर्द्दिनामानौयक्षौ भेदान्तरेष्वन्तर्भूतौ 'मे' मम । दमश्रिया' उपशमसम्पदा | ' प्रभाति शोभमाने । हृदि
(
9
2
१ सौराष्ट्रे मधुमत्यां नगर्यां कपर्दिनामा तन्तुवायस्तस्याऽऽडीकुहानामानौ भार्ये, अयञ्चाऽभक्ष्याऽपेयलोलुपोऽभूत् । अनाचारिणं तं विलोक्य तस्य भार्ये प्रहारेण शिक्षयामासतुः, तदानीं वज्रसेनसूरिर्वहिर्भूमिं गच्छन् तदवस्थं तं निजान्तिके आजुहाव सोऽपि कृताञ्जलिस्तं प्रणनाम, सुलभबोधिं मुहूर्त्तमात्रायुषं च तं श्रुतज्ञानैन विज्ञाय सूरिवोचत् एतत्कष्टविमुक्तये त्वं धर्मध्यानं कुरु, प्रत्याख्यानञ्च गृहाण-भोजानात्प्राकू परमेष्टिमन्त्रमुच्चार्य कटिबद्धदवरकस्य ग्रन्थि छोटयित्वा भोजनं विधेयं । भोजनोत्तरं नमस्कारमंत्रं पठित्वा तद्ग्रन्थिः पुनार्वधेया, इत्थं नियमस्तेन सुरेः सकाशाद्गृहीतः । सूरिः स्वस्थानं गतः । सोऽपि गृहं गत्वा तेनैव नियमेन भोजनं कुर्वन् विषमिश्रिताऽहिमांसभक्षणेनाऽजानन्मृतः । अप्रज्ञोऽपि सकृन्नियमपालनेन प्रत्याख्यानप्रभावाद्देवत्वेन स समुत्पन्नः । इतस्तद्भार्ये सूरि दत्तप्रत्याख्यानवृत्तान्तमजानाने निजपतिमरणदाताऽयं सूरिरितिमत्त्वा नृपतिं विज्ञापयामासतुः । नृपेण सूरिराकारितः, अनयोः स्वामी त्वया कथं व्यापादितः ? सूरिस्तुष्णी स्थितः, ततः स कारागृहे स्थापितः । देवलोकस्थः कपर्दी ज्ञातवा - नवधिना, मदुपकारिसूरिर्महादुःखे पतितः, अतस्तेन दिव्यशक्त्या तन्नगराच्छादनभाण्डभित्र विशाला शिला विकुर्विता नभःस्थितेन तेनलोकाः प्रोचिरे, वज्रसेनसूरिर्भे प्रियगुरुः महोपकारी प्रत्याख्यानदातास्ति । अतस्तं सूरिं क्षमध्वं प्रणमत, अन्यथा शिलापातेन नगरनाशं विधास्ये, मरणभयेन भीतो नृपस्तं क्षमायत्वा

Page #230

( ૨૨૪) માજને / “માં” ત્રીજુ ! “જમુ” ચામિતિધાતોરામને आशिषि लोटः प्रथमपुरुषैकवचनम् ॥ ७६ ॥
શ્રી યક્ષરાજ (કપર્દીનું સંસ્મરણોલોકાથ–( પિતાની પ્રચંડતા, સામર્થ્ય અને સુંદરતા વિગેરે ગુણોવડે ) ભય પમાડ્યો છે એરાવતને જેણે એવા ગજરાજ ઉપર આરૂઢ થયેલે, વળી સર્પ રહિત એવા વડ વૃક્ષ ઉપર નિવાસ કર્યો છે જેણે, વળી અતિશય તેજ વડે અત્યંત શ્યામવરણી કરી છે દિશાઓ જેણે એવો (કપદી' નામે) (આઠ પ્રકારના ચંતરદેવપૈકીને યક્ષ એ એક ભેદ છે અને યક્ષાતિના પૂર્ણભદ્રાદિ (૧૩) ભેદ છે તેમાં કપદી એ અવાંતર ભેદ છે, કે જે વસેનસૂરિના ઉપદેશથી પૂર્વ જન્મમાં કુરકમી હોવા છતાં કપદી' નામને તંતુવાય ગંઠસી પ્રત્યાખ્યાન ( પચચખાણ ) ના પ્રભાવવડે ઘડીનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી દેવ થયો અને તેણે શત્રુંજય તીર્થની રક્ષા કરી) તે યક્ષરાજ ઉપશમરૂપી લમીવડે પ્રકાશમાન એવા મહારા હૃદય-અંત:કરણમાં રમણ કરે છે ૭૬ છે
वन्दित्वा च मुक्तवान् । ततः कपर्दिना शिला संहृता, प्रसन्नवदनेन तेन च सप्रकाशं પ્રો — " मांसासी मज्झरओ, इक्केणं चेव गंठिसहिएण ।
રોટું તુ તંતુવાગોપુસાદુવા શુ કા ” | ૨ | ( मांसाशी मद्यरतः, एकेन चैव ग्रन्थिसहितेन ।।
सोऽहं तु तन्तुवायः, सुसाधुवादः सुरो जातः ॥ १॥) ततः स सूरीश्वरं भक्त्या नत्वा कृताञ्जलि: प्रोवाच -भगवन् ! प्राग्जन्मनि मया कीदकर्माणि विहितानि ? सृरिणा प्रोचे-पुरा त्वया क्रूरकर्माणि कृतानि, अधुनाssत्मशुद्धये श्रीशत्रुञ्जयगिरिं गत्वा त्वं श्रीऋषभप्रभु सेवस्व, इतिसूरिवचो निशम्य प्रमुदितस्तथैव स कृतवान् ।

Page #231

( १२५ ) २०-श्रीमुनिसुव्रतजिनस्तुतयः । अथश्री मुनिसुव्रतस्वामिनः स्तवनम्जिनमुनिसुव्रतः समवताजनताऽवनतः,
स मुदितमानवा धनमलोभवतो भवतः । अवनिविकीर्णमादित यस्य निरस्तमन:समुदितमानबाधनमलो भवतो भवतः ॥ ७७॥
तत्कुटकम् (७-१०) जिनमुनीति- मुदितमानवाः ' मुदिताश्च ते मानवाश्चेतिकर्मधारयः, हृष्टाः पुमांसः । ' यस्य' : अलोभवतः ' न विद्यतेलोभोऽस्येत्यलोभवान् तस्य-लोभेनाऽयुक्तस्य दीक्षागृहीतुकामस्य । ' भवतः' भवतीति भवन तस्य सतः । ' अवनिविकीर्णं' अवन्यांपृथिव्यां विकीर्ण-राशीकृतम् । ' धनं' द्रव्यम् । आदिषत' आददत । — सः ' ' जनताऽवनतः ' जनानां समूहो जनता ' ग्रामजनबन्धुगजसहायात्तल' ( सिद्धहेम० ६-२-२८ ) इति — समूहार्थे तल' तया जनतया-मानववृन्देन अवनतः-प्रणतः। 'निरस्तमनः समुदितमानबाधनमल: ' मानोऽहंकृतिः बाधनं बाधा-पीडा, मलोदुरध्यवसायश्च निरस्ता-अपकीर्णा, मनसि समुदिता-हृदि समुद्गताः संहता वा मानश्च बाधनञ्च मलाश्च ते येन सः। 'जिनमुनिसुव्रतः' जिनश्चासौ मन्यते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिश्चासौ सुष्ठुव्रतानि यस्य सः सुव्रतश्चेति कर्मधारयः, मुनिसुव्रतनामा जिनः गर्भस्थेऽस्मिन् माता मुनिवत् सुव्रता जातेति वा मुनिसुव्रतः । मुनिरिति ' मनेरुञ्च' ( उणा० ५६२ ) इत्युणादिसूत्रेणाकारस्योकार इश्चप्रत्ययः । ' भवतः' युष्मान् । ' भवत: ' संसारात् । 'समवतात् ' संरक्षतु ॥ ७७ ॥ अस्मिन् पद्ये तत्कुटकं वृत्तम्-" हयदशभिर्नजौ भजजला

Page #232

(શરદ ) ગુરુ તસ્કુટમ્” | ત ઢક્ષણાત ! “મુનિર્ણવૈ થતાં વ જોવઢવ” | તિ વૃત્તરત્નારા “ જ્ઞા ટTraવિતથ” मितिच्छन्दोऽनुशासने । “यदि भवतो नजौ भजजला गुरुनकुटकम्”। इतिछन्दोमञ्जर्याम् ।
શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીની સ્તુતિલોકાર્થ– દીક્ષા ગ્રહણ કરવાની અતિશય અભિલાષા હોવાથી ) લેભ રહિત થયેલા એવા જે પ્રભુના પૃથ્વી ઉપર ઢગલા કરેલા ( ૩૮૮,૮૦૦૦૦૦૦ ) ધનને હર્ષ પામેલા મનુષ્ય એક વર્ષ પર્યત ગ્રહણ કરતા હતા તે તીર્થકર મુનિસુવ્રતસ્વામી કે જેમને જનસમુદાયે નમન કર્યું છે, તેમજ જેમણે મનમાં ઉત્પન્ન થયેલા–અથવા એકઠા થયેલા અહંકારને, પીડાનો અને કર્મરૂપી મલનો વિનાશ કર્યો છે, તે ( વીસમા જીનેશ્વર ) હે ભવ્યાત્માઓ તમ્હારૂં ભવ-સંસારથી રક્ષણ–પાલન કરે છે ૭૭
આ સ્તુતિના ચારે પદ્યમાં તત્કટક નામે વૃત્ત છે તેમજ દરેક ચરણમાં સત્તર અક્ષર છે અને સાત અને દશ અક્ષરે વિરામ છે.
जिनसमूहस्य प्रणति।। प्रणमत तं जिनवजमपारविसारिरजो
दलकमलानना महिमधाम भया समरुक् । यमतितरां सुरेन्द्रवरयोषिदिलामिलनो
दलकमला ननाम हिमधामभया समरुक ॥ ७८ ॥ प्रणमतेति- अपारविसारिरजोदलकमलानना ' अपाराणि, न विद्यते पारोऽन्तोयेषांतानि-अपर्यन्तानि, विसारीणि-प्रसरणशीलानि रजोदलानि रजसांदलानि-कणाः यस्य यस्मिन्वा तत् , अपार

Page #233

6
,
( १२७ )
5
विसारिरजोदलं, तच्च तत्कमलञ्च तद्वत्सुरभि आननं मुखं यस्याः सा । अथवा रजांसि च दलानि पर्णानि चेति द्वन्द्वस्ततो बहुव्रीहिः । , अरुकू न विद्यते रुक् - रोगो यस्याः सा नीरोगा । ' इलामिलनोदलकमला इलाया मिलनेन क्षितेर्घट्टनेनोद्गतो विलग्नोऽलकेषु - कुर - लेषु मलो - रजो यस्याः सा 'हिमधामभया' हिमं शीतलं धाम - तेजो यस्य स - हिमधामा - शशाङ्कस्तस्य भया-द - दीघ्या : समरुकू सदृशरुचिः, अनेन वपुपो रम्यत्त्वं प्रदर्शितम् । 'सुरेन्द्रवरयोषित् सुष्ठु राजन्त इति सुराः, सुरा अस्ति एपामित्यर्श आद्यच् प्रत्यये वा सुराः । सुरापरिग्रहाद्वासुराः, उक्तञ्च रामायणे - सुरापरिग्रहाद् देवाः, सुराख्या इतिविश्रुताः । अपरिग्रहणात्तस्याः दैतेयाश्चासुराः स्मृताः॥” यद्वा सुन्वन्ति सेवकदुःखमिति सुरन्ति-ऐश्वर्यमनुभवन्तीति वा सुराः, 'घुर ' ऐश्वर्यदीत्योः, 'इगुपधज्ञाश्रीकिरः कः ' ( पा० ३ - १ - १३५ ) इतिकप्रत्ययः, तेषामिन्द्रस्तस्य सुरेन्द्रस्य वरा - प्रधानभूता योषित् - भार्या शची । ' यं ' 'अतितरां ' अतिशयेन । 'ननाम' नमति स्म । 'तं' तथाभूतं । 'महिमधाम' महिम्नः धाम - गृहं तत् । “धामाऽगारं निशान्तं च ” इति हैमः । " धाम देशे गृहे रश्मौ, चिन्हे स्थानाऽपराधयोः” इति विश्वः । ' भयासं' भयमस्यति क्षिपतीति भयासस्तम्, - भयनाशकम् । 'जिनत्रजं' अर्हत्समूहम् । 'प्रणमत प्रणामं कुरु ॥ ७८ ॥ જિનસમુદાયને પ્રણતિ—
"
"
3
શ્લેાકા—અપાર-અપરિમિત અને પ્રસરણશીલ ( અર્થાત્ દૂર દૂર સુધી પ્રસાર પામતા) એવા રજકણ અને પત્રા છે જેનાં એવાં કમલ-પદ્મ સમાન ( સુગંધમય છે સુખ જેવુ એવી, વળી રાગથી વિમુક્ત, તથા પૃથ્વીનુ સ ંઘટ્ટન-સ્પર્શ થવાથી જેણીના કેશામાં મલિનતા પ્રાપ્ત થઇ છે એવી, તેમજ ચંદ્રની કાંતિ સમાન કાંતિ છે જેની એવી ઇંદ્રાણીએ, જે જિનસમુદાયને અપૂર્વ ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર કર્યો છે. તે મહિમાના ધામ-સ્થાનપ અને

Page #234

( १२८ ) ભયનો નાશ કરનાર એવા જિનસમૂહને ( ભવ્યાત્માઓ ! ) તમે પ્રણામ કરે છે ૭૮ ૫
सिद्धान्तस्य संस्तवनम् । त्वमवनताजिनोत्तम कृतान्त ! भवाद्विदुषो
ऽव सदनुमान सङ्गमन ? यात तमोदयितः। शिवसुखसाधकं स्वभिदधत्सुधियां चरणं,
वसदनुमानसं गमनयातत ? मोदयितः ? ॥ ७९ ॥ (हे ) · जिनोत्तमकृतान्त !' जिनोत्तमानां कृतान्तः सिद्धान्तस्तदामन्त्रणं तीर्थकृत्सिद्धान्त ! । ' सदनुमानसङ्गमन ! ' सद्विद्यमानं शोभनं वा अनुमानसङ्गमनं-अनुमानस्य सङ्गमनं-सङ्गतियस्य यस्मिन्वातदामन्त्रणम् । “ लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम्” इतिमणिकृतः । “ परामृश्यमानं लिङ्गमनुमानम्" इत्युदयनाचार्याः । 'गमन यातत!' गमाश्च-सदृशपाठाः नयाश्च-नैगमादयःगमनयास्तैरातत ?विस्तीर्ण ? । ' मोदयितः ' प्रमोदजनक ? ' | ' याततमोदयित ?' यातं-अपगतं तमो मोहोऽज्ञानं वा येषां ते मुनयस्तेषांदयितःअभीष्टस्तस्यामन्त्रणम् । ' सुधियां' सुष्टु धीर्येषां ते सुधियस्तेषां धीमताम् । ' अनुमानसं ' मानसमनु-लक्ष्यीकृत्येत्यनुमानसं तत् । 'वसत्'। वसतीतिवसत्, वर्तमाने शतृप्रत्ययः । तिष्ठत् । 'शिवसुखसाधकं ' मुक्तिसौख्यस्य विधायकम् । 'चरणं ' अनुष्ठानम् “ चरित्रं चरिताचारी, चारित्रचरणे अपि” इति हैमः। ' स्वभिदधत् ' सुष्ठु-अभिदधातीति स्वभिदधत्-सम्यगभिदधानः । 'त्वं ' ' अवनतान् ' प्रणतान् । ' अव' रक्ष । ' अव' रक्षणे धातोराशिषि मध्यमपुरुषैकवचनम् ॥ ७९ ॥

Page #235

( १२९ )
શ્રી સિદ્ધાંતની સ્તુતિ—
ક્લાકા—હે જિનેન્દ્ર સિદ્ધાંત ! વિદ્યમાન અથવા ઉત્તમ છે અનુમાનની ( તથા ઉપલક્ષણથી અન્ય પ્રમાણેાની પણ ) સંગતિ જેને વિષે એવા હું અત્પ્રવચન ! ) હું ગમ–આલાપક ! અને नैगभाधिउनयथी विस्तीर्थ ! ( आगम ! ) हे प्रभोहारी शास्त्र !, ગયા છે મેહરૂપી અને અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર જેમને, એવા મુનિવરેશને પ્રિય, તથા વિદ્વાનેાના હૃદયમાં વસનારા, તેમજ માક્ષસુખના સાધક–આપનાર એવા ચારિત્રના પ્રકાશ કરનારે તું ( તીર્થ કર પ્રણીત સિદ્ધાંત ) અત્યંત નમ્ર થયેલા પંડિતાનુ સંસારથી રક્ષણ કરતા ૭૯ ॥
श्री गौरीदेव्याः स्तुतिः
अधिगतगोधिका कनकरुत्र तव गौर्युचिता - ङ्कमलकराज तामरसभास्यतुलोपकृतम् । मृगमदपत्रभङ्गतिलकैर्वदनं दधती,
कमलकरा जितामरसभाऽस्यतु लोपकृतम् ॥ ८० ॥
टीका - अधिगतेति - अधिगतगोधिका ' अधिगता - प्राप्ता गोधा - देववाहनविशेषो यया सा अधिगतगोधिका, ' शेषाद्विभाषा ' ( सि० कौ० ५-४ - १५४ ) इतिकप् प्रत्यय: ' कनकरुकू' कनकं सुवर्ण तद्वदुक्-- - प्रभा यस्याः सा - सुवर्णद्युतिः । ' मृगमदपत्र भङ्गतिलकै: ' मृगमदस्य - कस्तूरिकाया ये पत्रभङ्गाः - पत्रच्छेदास्तैरुपलक्षितातिलका:विशेषकास्तैः “ मृगनाभिर्मृगमदः, कस्तूरी गन्धधूल्यपि " । इति हैमः । ' उचिताङ्कं ' उचिता - योग्या अङ्का - लाञ्छनानि यस्य तत् । अङ्कः समीपे उत्सङ्गे, चिह्ने स्थानापराधयोः कलङ्काङ्कौ
(C
""
१७
CC

Page #236

(१३० )
लाञ्छनं च” इत्यमरः । ' अलकराजि' अलकैः-कुरुलैः राजत इत्येवंशीलम् । “ कुरुलोभ्रमराऽलकः” इति हैमः। 'तामरसभासि' तामरसं-पद्मं तद्वद्भासनशीलम् । 'अतुलोपकृतं ' निजप्रभासंविभागप्रदानादिना, कृपाकटाक्षमात्रेणैव सुखजनकत्वाद्वा, अतुलं-असदृशमुपकृतमुपकारो यस्य तत् । अथवा अतुलं यथाभवत्येवमुपकृतमुपकारे स्थितम् । ' वदनं' मुखम् । 'दधती' बिभ्राणा । 'कमलकरा' कमलं नलिनं करे यस्याः सा, क्रीडायै तद्हणादितिभावः । अथवा कमलवत् करौ यस्याः सा। 'जिताऽमरसभा' जिता-निष्प्रभीकृता ( रूपनेपथ्यप्रागल्भ्यादिभिः) अमराणां सभा यया सा। 'गौरी' गौर्याख्या विद्यादेवी। उक्तञ्च निर्वाणकलिकायां" गौरीदेवी कनकगौरी गोधावाहनां चतुर्भुजां वरदमुशलयुतदक्षिणकरामक्षमालाकुवलयाऽलङ्कृतवामहस्ताञ्चेति ' तव' त्वदीयम् । ' लोपकृतं ' लोपो विनाशस्तं करोतीति लोपकृत्-प्रतिपक्षादिस्तम् । ' अस्यतु' विनाशयतु । ' असु' क्षेपणे धातोराशीःप्रेरणयोः कर्तरि परस्मैपदे प्रथमपुरुषस्यैकवचनम् ॥ ८० ॥
શ્રી ગીરીદેવીની સ્તુતિ– cauथ-प्रास यु छोधि-३।३५ (३१वान विशेष ) જેને એવી, વળી સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળી ( સુવર્ણ સમાન પ્રભાવાળા) કસ્તુરીના પત્રની રચના વડે ઉપલક્ષિત એવા તિલકોને રોગ્ય છે લાંછને-ચિહ્નો જેને વિષે, તેમજ ભ્રકુટી અને વાંકડીયા કેશ વિગેરે વડે શોભાયમાન એવા તેમજ કમલના જેવી કાંતિવાલા અને કર્યો છે અનુપમ ઉપકાર જેણે (અથવા અત્યુત્તમ અનુપમ છે હીરા મેતી વિગેરેના અલંકારે જેને વિષે એવા મુખને ધારણ કરનાર, તથા કમલ છે હસ્તમાં જેના એવી ) ( અથવા કમળ સમાન હસ્ત છે જેના ) એવી અને (પિતાના નેપચ્ચરૂપ ભૂષણદિના સંદર્યવડે) કાંતિ રહિત કરી છે દેવસભા જેણે એવી ગારી

Page #237

( १३१) (हेवी ) ( सव्यसन.! ) । विनाश ४२ना२( मस्यતર શત્રુઓને ) નાશ કરે છે ૮૦ છે
२१ श्रीनमिजिनस्तुतयः ।
अथश्रीनमिनाथस्य संस्मरणम्स्फुरद्विद्युत्कान्ते ! प्रविकिर वितन्वन्ति सततं,
ममायासं चारो!, दितमद ! नमेऽघानि लपित !। नमद्भव्यश्रेणी-भवभयभिदां हृद्यवचसाममायासश्चारो-दितमदनमेघानिल ! पितः ॥ ८१ ॥
शिखरिणीवृत्तम् ॥ टीका-स्फुरदिति-स्फुरद्विद्युत्कान्ते ? स्फुरतीति स्फुरन्तीदीप्यन्ती या विद्युत्-तडित ,तद्वत्कान्तिः-प्रभा यस्यासौ तत्संबोधनम्। 'चारो' ! दर्शनीय ! 'दितमद' ! दित:-उन्मूलितो मुन्मोहसंभेदो येन सः खण्डितदर्प ! 'नमगव्यश्रेणीभवभयभिदा' नमन्त्याः नमस्कुर्वन्त्याः भवन्तीति भव्यास्तेषां भव्यानां-सम्यग्दृशां श्रेण्याः भवभयं भवाद्भयं भवभयं-संसारभीति भिन्दन्ति-निर्मूलयन्ति यानि तेषां " श्रेणी लेखास्तुराजयः” इत्यमरः । 'हृद्यवचसाम् ' हृद्यानि च तानि वचांसि च तेषां हृदयङ्गमवचनानाम् । ‘लपितः !' लपनशील ! | ‘अमायासञ्चार!' न विद्यते मायायाः-कपटस्य सञ्चारो यस्मिन् वा मायया सञ्चारो यस्य सः अशाठ्यप्रचारस्तत्सम्बोधनम् । 'उदितमदनमेघाऽनिल !' मदनो मेघ इव मदनमेघः, उदितउद्गतो यो मदनमेघस्तस्य विघट्टने हेतुत्त्वात् । ' अनिल !' वायो ! * पितः !' पातीति पिता तदामन्त्रणे जनकरूप ! निष्कारणहितकारित्त्वात् । ‘नमे !' परीषहादिनाऽनमनानमिः, गर्भस्थितेऽस्मिन्न

Page #238

(૨૩ર ) रिभूपै रुद्धे पुरे भगवच्छक्तिपुण्यप्रेरितां प्राकारोपरिस्थितां प्रभुजननी वीक्ष्य ते वैरिनृपाः प्रणता इति वा नमिस्तदामन्त्रणम् । हे नमिजिन!। 'मम' मदीयं, आयासं-श्रमम्-भवभ्रमणक्लेशमित्यर्थः । 'वितन्वन्ति' વિરતાપથતિ “સઘાનિ–પારિ” “સઘં સુકવે નૈનસો ” रिति हैमः । सततं नित्यम् । 'प्रविकिर,' निर्मूलय ॥८१॥ अस्मिन्पद्ये શિવીિવૃત્તમ્, તક્ષમા “સૈકસૈરિછમા, ચમનમા શિ”િ |
શ્રી નમિનાથનું સ્મરણ – લોકાર્થ-કાંચન સમાન દેહની કાંતિ હોવાથી, કુરાયમાન વિજલી સમાન પ્રભા છે જેની એવા હે (નાથ !), હે મનેહર પ્રેક્ષણીય ! (દેવાધિદેવ ! ), નાશ કર્યો છે અભિમાનનો જેણે એવા હે ( જિનેશ ! ), ભક્તિભાવથી વંદન કરનારી એવી ભવ્ય પ્રાણુઓની પંક્તિના સંસારરૂપી ભયને ભેદનારાં મનોહર વચનોના બોલનારા ( અર્થાત્ ) અમૃતમય ઉપદેશ આપનારા એવા હે એકવીસમા તીર્થકર !, નથી માયાનો સંચાર ( સર્વથા ) જેને વિષે અથવા નથી માયા-કપટવડે સંચાર જેને એવા હે જિનંદ્ર!, ઉદય પામેલા કામદેવરૂપી મેઘને (વિખેરી નાખવામાં) પવન સમાન એવા હે જગદીશ !, હે જનક-પિતા !, હે નમિનાથ !, તું હારા ( સંસાર ભ્રમણરૂપ ) પ્રયાસને નિરંતર વિસ્તાર કરનારાં પાપકર્મોને વિખેરી નાખ. અર્થાત્ સર્વથા નિર્લ કર. . ૮૧ આ લેકમાં તેમજ આ પછીના ત્રણ લોકોમાં ( શિખરિણી નામનું વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે. આ વૃત્તમાં ય, મ, ન, સ, અને ભગણ એમ પાંચ ગણે છે અને છેવટના બે અક્ષર અનુક્રમે હસ્વ અને દીર્ઘ છે. છછું અને અગીયારમે અક્ષરે વિરામસ્થાન (યતિ) છે. આ વૃત્તમાં સત્તર અક્ષરો છે.

Page #239

( १३३ )
जिनेश्वराणां विजयः—
नखांशुश्रेणीभिः कपिशितनमन्नाकिमुकुटः, सदा नोदी नानामयमलमदारेरिततमः । प्रचक्रे विश्वं यः, स जयति जिनाधीशनिवहः, सदानो दीनानाम - यमलमदारेरिततमः ॥ ८२ ॥
(C
टीका - नखांश्विति - ' यः ' जिनत्रातः, 'विश्व' - जगत् । ' इततमः' इतं विनष्टं तमोऽज्ञानं शोको वा यस्य वा यस्मात्तत् इत" तमोन्धकारे स्वर्भानौ, तमः शोके गुणान्तरे तमः, ,, इत्यमरः ः । 'गतमोहं' ‘प्रचक्रे’–चकार । यत्तदोर्नित्यसम्बन्धात्, 'सः' ' नखांशुश्रेणीभिः' नखानां–कररुहाणामंशवो मयूखास्तेषां श्रेणीभि:- -सन्ततिभिः । 'कपिशित नमन्नाकि मुकुटः कपिशिताः - पिशङ्गीकृताः नमतांनाकिनां मुकुटाः - किरीटा येन सः, पिशङ्गः कपिशो हरिः " इति हैमः । “मौलिः कोटीरमुष्णीपं, किरीटं मुकुटोऽस्त्रियाम्" लो०१३५, इतिवैजयन्ती । ' नानामयमलमदारे: ' नाना अनेकरूपा ये आमयाश्च मलाश्च - कर्मलेपाः मदाश्च दर्पाः त एवाऽरयस्तेषाम् । ( सदा ) सततं । ' नोदी' प्रेरणशीलः दूरीकरणस्वभाव इत्यर्थः । ' दीनानां ' कृपणानाम् । 'सदानः,' दानेन सह वर्त्तते इति सदान:- दानसमेतः । दीनानां - दुःखितानां सदान:- अभयदानसहितो वा । दानं पञ्चविधम्
अभयं सुपत्तदाणं, अणुकंपा उचियं कित्तिदाणं च । दोहि वि मुक्खो भणिओ, तिन्नि वि भोगाइयं दिति ॥ १ ॥
धर्मोपष्टम्भज्ञानाऽभयानुकम्पादानमित्यपि वदन्ति - ज्ञानाऽभयो - पग्रहसहदानमितित्रिधाऽपि केचित् । यथा

Page #240

( १३४ ) ज्ञानाऽभयोपग्रहदानभेदा-त्तञ्च त्रिधा सर्वविदो वदन्ति । तत्राऽपि निर्वाणपथप्रदीपं, ज्ञानस्य दानं प्रवरं वदन्ति ॥ १ ॥
स्थानाङ्गटीकायां दशधा दानं निर्दिष्टम्-तथा च-अनुकम्पासंग्रह-भय-कारुण्यं-लज्जा-गौरव-अधर्म-धर्म-करिष्यत्-कृतदानञ्च। 'अदारेरिततमः,' अतिशयेन दारैः-कलत्रैरीरितः-धैर्याच्चालितो दारेरिततमः, स यो न भवति इत्यदारेरिततमः । ' अयं ' 'जिनाधीशनिवहः,' जिनानामधीशास्तेषां निवहः उभयत्र षष्ठीतत्पुरुषः । जिनेन्द्रविसरः ।" समूहो निवहव्यूह,-सन्दोहविसरव्रजाः " इत्यमरः । सदा, अजस्रम् । अलं, अतिमात्रं । 'जयति,' सर्वमतिशेते ८२
જિનેંદ્રિોને જય– લેકાર્થ–જેણે જગને અજ્ઞાન અથવા શોકથી મુક્ત કર્યું, તે જિદ્રોને સમૂહ કે જેણે પિતાના ચરણ–નના કિરણોની પંક્તિઓ વડે નમન કરનારા દેવોના મુકુટોને કપિલ વર્ણવાળા ४ो छ, तमना मने प्रारना शगी, ( अभ३पी ) भस, તેમજ મદઅભિમાનરૂપી શત્રુઓનો જે નિરંતર નાશ કરનારે છે, તેમજ જે દીનજનોને (સાંવત્સરિક) દાન આપે છે, અથવા દુ:ખી પ્રાણીઓને અભયદાન આપે છે, અને જે કિંચિત માત્ર પણ તરૂણ-સ્ત્રીઓ વડે ચલાયમાન થતો નથી તે આ જિતેંદ્રોને સમૂહ નિરંતર જય પામે છે. . ૮૨ છે
सिद्धान्तमहिमाजलव्यालव्याघ्र-ज्वलनगजरुक् बन्धनयुधो
गुरुर्वाहोऽपाता-पदघनगरीयानसुमतः । कृतान्तस्त्रासीष्ट, स्फुटविकटहेतुप्रमितिभा
गुरुर्वाऽहो ? पाता, पदधनगरीयानसुमतः ॥ ८३ ॥

Page #241

( १३५) टीका-जलेति-'अहो !' इत्यामन्त्रणे । (भव्याः!) 'अपातापदघनगरीयानसुमतः' पात:-च्यवनं, न विद्यते पातश्च आपस अघं च पापं यस्यां सा अपातापदघा सा चासौ नगरी च अपातापदघनगरी-युक्त्या मुक्तिरेव तस्यां यानं-प्रयाणं तस्मिन् सुमतःसुष्ठुसंमतः, इदं विशेषणं वाहस्यापि योजनीयम् । 'गुरुः' गृणाति हिताऽहितमिति गुरुः-महान् । वाहः-वाह्यत इति वाहः वाह इव वाहः तुरगः वाहो हि ग्रामादिगमने सुमतः । " वाहो वाजी हयो हरिः” इति हैमः। 'स्फुटविकटहेतुप्रमितिभाक्' प्रमितयःप्रमाणानि, हेतवश्व-कारणानि ते च प्रमितयश्च हेतुप्रमितयः, स्फुटा:-अविसंवादिनः शब्दतः विकटा:-अतिगम्भीराः अर्थगहनत्वाद् । अक्लिष्टा इति यावत् । या हेतुप्रमितयस्ता भजते यः सः । 'ऊरुः,' विशालः । 'पाता,' पातीति पाता-बायकः । दुर्गतिपतनात्प्राणिनां रक्षकत्त्वात् ' पदघनगरीयान् ' धनः-अर्थनिबिडः, गरीयान्-महत्त्वाऽतिरेकेण युक्तः । पदेषु-वाक्याऽवयवेषु पद वा घनश्च गरीयांश्च । 'वा' वाशब्दश्चकारार्थे । कृतान्तः कृतः अन्तो य निश्चयो यस्य सः-सिद्धान्तः । “ अन्तः स्वरूपे निकटे, प्रान्ते निश्चयनाशयोः। अवयवेऽपि " इति हैमः । ' असुमतः' असवः-प्राणा विद्यन्ते येषां तान् । प्राणिनः । ' जलव्यालव्याघ्रज्वलनगजरुकबन्धनयुधः ' व्यालो-भुजङ्गः रुक्-रोगो जलोदरादिः, बन्धनं-कारादिनिरोधः, युत्-संग्रामः, जलं च समुद्रादि व्यालश्च व्याघ्रश्च ज्वलनश्च गजश्च रुक् च बन्धनं च युच्च तेषां समाहारस्तस्माजलादेरुपसर्गात्, अर्थादष्टभयेभ्यः 'त्रासीष्ट' रक्षितात् । त्रैङ्पालने धातोराशिषकर्तर्यात्मनेपदीयप्रथमपुरुषैकवचने सीष्टप्रत्यये 'आत्सन्ध्यक्षरस्य ' (सिद्ध० है० ४-१-१) इति आत्वम् ।।८३॥
-

Page #242

( १३६ )
સિદ્ધાંતને પરિચય – ... am-म ! (लव्यात्मा ) ! विद्यमान छ અધ:પતન, આપત્તિ અને પાપ જેને વિષે એવી મુક્તિરૂપ નગરી તરફ ગમન કરવામાં, અત્યંત અભિષ્ટ, તથા મહાવિશાલ અને ઈચ્છિત સ્થળે લઈ જવામાં અશ્વ સમાન વળી સ્પષ્ટ, તથા વિસ્તૃત હેતુઓ-કારણે તેમજ પ્રમાણેને ભજનારો ( અથવા શબ્દોથી સ્પષ્ટ અને અર્થથી વિકટ એવા હેતુઓના જ્ઞાનને ભજનારે ) તથા વિશાલ, તેમજ રક્ષણ-પાલન કરનારે, પદોને વિષે ગહન અને મહત્વશાલી અથવા અર્થવડે ગંભીર અને શબ્દવડે ગૌરવતાયુક્ત પદવાળે એવો ( અહંતુ ) સિદ્ધાંત પ્રાણિઓને જલ, સર્પ, व्यान, मनि, हाथी, रोग, मानु भने युद्ध (२ मा ભયથી બચાવ-અર્થાત્ પ્રાણીમાત્રનું સંરક્ષણ કરે છે ૮૩ ૫
श्रीकालीदेव्याः स्तवनम्विपक्षव्यूहं वो-दलयतु गदाक्षावलिधरा,
ऽसमा नालीकाली-विशदचलना नालीकवरम् । समध्यासीनाऽम्भो-भृतघननिभाऽम्भोधितनया
समानाली काली, विशदचलनानालिकवरम् ।। ८४ ॥
टीका--विपक्षेति-'गदाक्षावलिधरा' गदां अक्षावलि-शस्त्रविशेषं च मालिकां चेतिद्वन्द्वः या दधाति सा । 'असमा' न समा असमेति नञ्तत्पुरुषेऽसदृशी सौन्दर्यातिशयात् । ‘नालीकालीविशदचलना' नालीकानां-कमलनामाली पतिः नालीकाली-पद्मश्रेणिस्तद्वद्विशदौउज्वलौ-चलनौ-चरणौ यस्याः सेति बहुव्रीहिः । “ विसप्रसूतं नालीकं, तामरसं महोत्पलम् ” इति हैमः ' विशदचलनानालिकबरं' विशद्भिनिलीयमानैरचलै:-स्थिरैः, नानालिभिर्विचित्रमधुकरैः

Page #243

(.१३७ ) कबरं-कर्बुरं यत्तत् “ कबरः करम्बो मिश्रः, कर्बुरः खचितस्तथा, 'संपृक्तश्चित्रशबलौ ' इतिशब्दसिन्धुः' नालिकवरं,' प्रधानकमलम् । 'समध्यासीना'-सम्यगधिरोहन्ती। ‘अम्भोधितनयासमानाली' अम्भोधेस्तनया-लक्ष्मीस्तस्याः असमाना-अनन्यसमा, आलीसहचरी या सा, तस्याः समाना आल्यः-सहचर्यो यस्याः सेति बहुब्रीहिर्वा " हरिप्रिया पद्मवासा, क्षीरोदतनयाऽपि च” इति हैमः । — अम्भोभतघननिभा' अम्भोभिर्वारिभि तो भरितो यो घनो-मेघस्तद्वन्निभा-सदृशा कान्तिर्यस्याः सा श्यामवर्णेत्यर्थः निभः स्यात्सदृशे व्याजे,” इति हैमः। 'काली' कालिकादेवी । 'वः' युष्माकम् । ‘विपक्षव्यूह ' अरिसमूहम् । व्यूहो निर्माणतर्कयोः । समूहे बलविन्यासे” इति हैमः । दलयतु-पिनष्टु ।। ८४ ।।
सीरवीनी स्तवनाલોકાર્ચ–ગદા તેમજ જપમાલાને ધારણ કરનારી, વળી સંદર્યાદિકમાં નિરૂપમ-સુંદર તથા કમલેની શ્રેણિ–પંકિત સમાન નિર્મલ છે ચરણ જેના, વલી લીન થનારા તેમજ નિશ્ચલ એવા વિવિધ પ્રકારના ભ્રમરોથી યુક્ત એવા ઉત્તમ કમલ ઉપર બેસનારી તેમજ જલથી પરિપૂર્ણ મેઘના જેવી શ્યામ વર્ણવાલી અને લક્ષ્મી સમાન ભવ્ય છે સખીઓ જેની એવી કાલી ( દેવી ) હે ભવ્યાત્માઓ ! તમારા શત્રુ સમૂહનો નાશ કરો ૮૪ છે
२२ श्री नेमिजिनस्तुतयः
अथ श्रीनेमिनाथाय नमस्कारः । चिक्षेपोर्जितराजकं रणमुखे यो लक्ष्यसंख्यं क्षणा
दक्षामं जन ! भासमानमहसं राजीमती तापदम् ।
१८

Page #244

( १३८) तं नेमि नम नम्रनिर्वृतिकरं चक्रे यदूनां च योदक्षामञ्जनभासमानमहसं राजीमतीतापदम् ॥८५ ॥
शार्दूलविक्रीडितम् टीका-चिक्षेपोर्जितेति-' यः' (विभुः) अक्षामं-नक्षाममक्षामें तत्-समर्थ । ' लक्षसंख्य' लक्षाः संख्या-प्रमाणं यस्य तत्, ( अथवाऽलक्ष्यसंख्यं ) अविभाव्यपरिमाणम् । ' अर्जितराजकं' ऊोंबलं सञ्जातमस्येत्यूर्जितं, राज्ञां समूहो राजकमूर्जितश्वतद्राजकं चेतिकर्मधारयः । “स सम्राडथ राजकं" ।। राजन्यकं च नृपतिक्षत्रियाणां गणे क्रमात् ॥ इत्यमरः । तत् बलिष्ठराजसमूहं । 'रणमुखे' रणस्य मुखमारम्भस्तस्मिन् , संग्रामारंभे “ मुखं निःसरणे वक्त्रे, प्रारम्भोपाययोरपि" इतिविश्वः । 'क्षणात्' अक्षेपेण, 'चिक्षेप' निरस्तवान् । ' यश्च' 'यदूनां' यादवानाम् । ' दक्षां' असंमूढाम् । — राजी ' श्रेणी ( सेनां ) · अतीतापदं' अतीता आपदो यस्याःसा अतीताऽऽपद् तां अतिक्रान्तविपदम्। 'चक्रे' कृतवान् । 'तं ' (हे ) 'जन !' मानवसङ्घ ! — भासमानं' विराजमानम् । ( अथवा जनैर्भासमानं ) ' अहसं ' न विद्यते हसो हास्यं यस्य स इति बहुव्रीहिः, 'हासस्तु हसनं हसः “ घर्घरो हासिका हास्यं, तत्राऽदृष्टरदे स्मितम्” इति हैमः । ' अविद्यमानहासं' ( अथवा जनभासमानमहसमित्येकं पदम् ) जनेषु भासमानं महस्तेजो यस्य तम् ।
'राजीमतीतापदं' राजीमती-उग्रसेनराजधारिण्योः सुता तस्या मनोरथविफलीकरणात् तापदं-तापं ददातीति तापदस्तं सन्तापदायिनं पश्चात्तु शिवसुखप्रदम् । 'नम्रनिर्वृतिकरं' नम्राणां निर्वृतिमोक्षसुखं वा करोतीति तम् “निर्वृतिः सुस्थितासौख्य निर्वाणाऽस्तङ्गमाध्वसु" इति विश्वः । अञ्जनभासमानमहसं ' अञ्जनस्य भयाप्रभया-कज्जलकान्त्या समानं-सदृशं महस्तेजो यस्य तम् । “ महस्तू

Page #245

( શરૂ૨ ) સંવતેસોઃ” તિવિશ્વ | નેમિ” ઘર્મી મિમિત્તે नेमिनामानं, " नेमिः कूपत्रिका प्रधिः तिनिशोऽरिष्टनेमिश्च” इति हैमः नेमिशब्द इन्नन्तोऽप्यस्ति, “ नेमिनं नौमि भक्त्या” इति કોવિના . “તેમૌ નેમીયતે”રિ હૈમરિસ્ટો તીર્થતમ્, “ના ' પ્રથમ છે ૮૬ / अस्मिन्पद्ये शार्दूलविक्रीडितम् । तल्लक्षणं पूर्वं कथितम् ।।
નેમિનાથ પ્રભુને નમસ્કાર– લોકાર્થ–જેણે અતિશય પરાક્રમી રાજાઓના એક લાખની ( અથવા અપરિમિત ) સંખ્યાના સમૂહ (સૈન્ય ) ને રણસંગ્રામના અગ્ર ભાગમાં ક્ષણમાત્રમાં હઠાવી દીધું, તેમજ જેણે યાદોની દક્ષ–ચતુરણિ ( સેના ) ને આપત્તિથી સર્વથા મુક્ત કરી, તે ( જનવડે ) શોભતા, હાસ્ય રહિત રાજમતીને (તેના સંયેગાદિક અનેરનો નાશ કરનારા હોવાથી ) સંતાપ કરનારા, (પછીથી મોક્ષસુખ આપનારા) નમન કરનારા પ્રાણીઓને મુક્તિ ( અથવા સુખ ) આપનારા, તેમજ ( શ્યામવર્ણ હોવાથી ) કાજળની કાંતિ સમાન પ્રભાવાળા બાવીસમા પ્રભુ શ્રી નેમિનાથ ભગવાનને, હે જન ! તું નમસ્કાર કરે છે ૮૫ છે આ લોકમાં તથા તેના પછીના ત્રણ લેકમાં શાર્દૂલ વિકીડિત નામનું વૃત્ત છે. તેનું લક્ષણ પ્રથમ ચોથા પૃષ્ઠમાં કહેલું છે.
जिनसमुदायस्य स्तुतिः । प्रात्राजीजितराजका रज इव ज्यायोऽपि राज्यं जवाद
या संसारमहोदधावपि हिता शास्त्री विहायोदितम् । यस्याः सर्वत एव सा हरतु नो राजी जिनानां भवायासं सारमहो दधाव पिहिता शास्त्रीविहायोऽदितम् ॥८६॥

Page #246

(१४०) टीका-प्राब्राजीदिति-'या' · जितराजका' जितं-वशीकृतं-पराजितं, राजक-राजसमूहो यया सा स्याद् राजपुत्रकं राजन्यकं राजकमाजकम् ।। इति हैमः । 'संसारमहोदधावपि' संसरणं संसारः स एव महोदधिस्तस्मिन्नपि, ‘हिता' श्रेयस्करी । 'शास्त्री' शास्ति सा शास्त्री-शिक्षादात्री, द्वासप्ततिकलाशिक्षणं पुरा भगवता प्रदत्तम् , यदिवा जीवाऽजीवादिशिक्षणदायिनी । ' उदितं ' प्राप्तोदयम् । 'ज्यायोऽपि' प्रशस्तमपि । 'राज्यं' राज्यव्यापारम् । 'रज इव ' रेणुमिव । “ रेणुयोः स्त्रियां धूलि: पांशुनर्ना न द्वयो रजः" इत्यमरः । “अथ रजसि स्युर्ड्लीपांसुरेणवः” इति हैमः। " रजेनाऽपि रजः सममिति" शब्दप्रभेदः । 'जवात् ' तरसा । 'विहाय' त्यक्त्वा । 'प्राब्राजीत्' प्रव्रज्यामगृहीत् । ' यस्याः' (च) सकाशात् । 'पिहिताशास्त्रीविहायः' पिहिताः आशा एव स्त्रियोदिग्वनिताः विहायो-व्योम च येन तत् । 'अदितं' न दितमदितंअखण्डितम् । — सारमहः ' प्रधानतेजो-महार्हतेजः । “ सर्वत एव' सर्वस्मादिति सर्वतः-समन्तादेव । ' दधाव वेगाजवात् प्रससार । 'सा' 'जिनानां राजी' जिनेन्द्रश्रेणिः । ‘नः' अस्माकम् । 'भवायासं' संसारविषादं । ' हरतु' अपनयतु ! ॥ ८६ ॥
निश्रेष्शीनी स्तुतिલેકાર્થ–પરાજીત–વશ કર્યા છે રાજાઓ જેણે એવી વળી જે જિનશ્રેણી સંસારરૂપી મહાસાગરમાં પણ હિતકારી હતી, તેમજ જે (અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં રખડતા મનુષ્યાદિકને ધર્મ દેશના વડે) શિક્ષા-બોધ આપતી હતી અને જે (જિનેશ્વરની પંકિતએ) ઉદયમાં આવેલા અર્થાત્ પ્રાપ્ત થયેલા મોટા રાજ્યને પણ રજ-ધૂળની માફક જલદી ત્યાગ કરીને દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. તેમજ આચ્છાદન કર્યું છે દિશાએરૂપી સ્ત્રીઓનું અને

Page #247

( १४१) આકાશનું જેણે એવું, તથા અખંડિત-અવિચ્છિન્ન રહેલું અને સારભૂત એવું જે જિનેંદ્રશ્રેણીનું તેજ-પ્રભાવ સર્વ સ્થળે પ્રસરી ગયું છે તે જિનેશ્વરની પંક્તિ સંસાર વિષે રખડવારૂપ અમારા પરિશ્રમ–આયાસને હર અર્થાત્ દૂર કરે છે ૮૬
जिनवाण्या महत्त्वम् । कुर्वाणाऽणुपदार्थदर्शनवशाद् भास्वत्प्रभायात्रपा
मानत्या जनकृत्तमोहरत ! मे शस्ताऽदरिद्रोहिका । अक्षोभ्या तव भारती जिनपते ! प्रोन्मादिनां वादिनां,
मानत्याजनकृत् तमोहरतमेश ! स्तादरिद्रोहिका ॥ ८७॥
टीका-कुर्वाणेति- आनत्या' प्रणामेन हेतुना । — जनकृत्तमोहरत ! जनानां भव्यलोकानां कृत्ते-छिन्ने मोहरते-अज्ञानसुरते च येन सः तत्संबोधनम् , ननु भगवतोऽयमपुरुषार्थः ? सुखस्याऽपि क्षतेरितिचेन्न, अतिशयदुःखानुषङ्गतया सुखस्यापिदुःखवद्धेयत्वात् । मधुक्ष्वेडमिश्रितान्नभुक्तित्वसुखवत् । यद्वा कृतं मोहस्य सुखं येनेति विवक्षया न कोऽपि दोषः । 'कृति' संछेदने इत्यस्माद्भूते निष्ठाक्तप्रत्यये कृत्तइतिसिद्धम् । — ईश !' स्वामिन् ! । 'जिनपते ! ' जिनानां पतिस्तत्संबोधनम् जिननाथ ! ' अणुपदार्थदर्शनवशात्' अणवः-अतिसूक्ष्मा ये पदार्था निगोदजीवपरमाण्वादयस्तेषां यद् दर्शन-व्यक्तीकरणं तस्य वशात् स्वायत्तीकरणात् । तदायत्तभावत्त्वात्, हेत्वर्थे पञ्चमी । “प्रमितिविषयाः पदार्थाः” इति वैशेषिकादयः । “ परस्परनिटुंठितक्षणक्षयिलक्षणनिरंशाः परमाणवः" पदार्थाः इति बौद्धाः। ' भास्वत्प्रभायाः' भास्वतो रवेः प्रभाः कान्तिः तस्याः । 'त्रपां' ब्रीडाम् । 'कुर्वाणा' कुरुत इति कुर्वाणाजनयन्ती । ' शस्ता' प्रशस्ता । ' अदरिद्रोहिका' न विद्यन्ते

Page #248

(१४२ ) दरिद्रास्तुच्छरूपाः ऊहा-वितर्का-यस्याः सा अदरिद्रोहिका । अत्र स्वार्थे कन्, अथवा शस्ताऽदरिद्रोहिका इत्येकं पदम् । 'प्रोन्मादिनां' प्रकर्षेणोन्मादो येषामस्तीतिप्रोन्मादिनः तेषामुन्मदवताम् । दर्पाऽसमक्षसचेष्टानामित्यर्थः । “ उन्मादश्चित्तविप्लव: ” इति हैमः। 'वादिनां' परतीर्थिकानाम् । · अक्षोभ्या ' क्षोभितुं योग्या क्षोभ्या, न क्षोभ्या अक्षोभ्येति नञ् तत्पुरुषसमासः । अचालनीया चालयितुमशक्येत्यर्थः । 'मानत्याजनकृत्' मानस्य स्तब्धतायाः त्याजनं-मोक्षणं करोतीति सा । ' ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (सिद्ध० है० ४-४-११३) इति सूत्रेण कृधातोः विपि तोऽन्तादेशे च कृदिति सिद्धम् । ‘तमोहरतमा' अतिशयेन तमोऽज्ञानं हरति सा । 'तव ' त्वत्संबन्धिनी । ' भारती' वाणी । — मे' मम । ' असदिवामन्त्र्यं पूर्व (सिद्ध० है ० २-१-२५) इत्यनेनाऽऽमंत्रितस्याऽविद्यमानत्वेऽपि आनत्येतिपदमाश्रित्य मे आदेशः 'मे' इति षष्ठ्यन्तविभक्तिरूपकाऽव्ययत्वान्निपातेनाऽऽदेशाभाव इतिवा । 'अरिद्रोहिका' अरीणां-शत्रूणां द्रोहिकाद्रोहकारिका । ' स्तात् ' भूयात् । — अस्' भुवि सत्तायामितिधातोराशिषितुबः स्थाने तुह्योस्तातङाशिष्यन्यतरस्यामिति तातङादेशेस्तादिति सिद्धम् ॥ ८७ ॥
नवीन महिमाલોકાર્ય–નમસ્કાર કરવાથી નાશ કર્યો છે મનુષ્યોના મોહ અને કામકેલિને (અથવા અજ્ઞાન જન્ય સુખને ) જેણે એવા (3 हिने ! ) अति सूक्ष्म ( निगाह मने पाहि नक्तत्व તેમજ પરમાણુ આદિ ) પદાર્થોનું દર્શન કરાવીને સૂર્યના પ્રકાशन Clarin ४२नारी, वणी ( सविसपाही डावाने सीधे ) qulસુવા , તેમજ છે તકે જેને વિષે એવી, અથવા પ્રશસ્ત તેમજ બલવત્તર છે યુક્તિઓ જેમાં એવી મદોન્મત્ત વાદીઓથી

Page #249

( १४३ પણ ક્ષેભ નહીં પામનારી, તથા પ્રણામ કરાવવા વડે તેમના માનને ભેદનારી, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને સદા હરનારી એવી હે નાથ ! તારી દેશનારૂપી વાણુ મહારા અંતર શત્રુઓને સંહાર કરનારી થાઓ છે ૮૭ |
अंबादेव्याः स्तुतिःहस्तालम्बितचूतलुम्बिलतिका यस्या जनोऽभ्यागमद्
विश्वासेवितताम्रपादपरतां वाचा रिपुत्रासकृत् । सा भूतिं वितनोतु नोऽर्जुनरुचिः सिंहेऽधिरूढोल्लसद्विश्वासे वितताम्र पादपरताम्बा चारिपुत्राऽसकृत् ।। ८८॥
टीका-हस्तेति-' यस्याः' अम्बायाः । 'जनः ' लोकः । • विश्वासे वितताम्रपादपरतां' विश्वेन-जगता, आसेवितयोः ताम्रयोः रक्तयोः पादयोः-क्रमयोः-परतां-तदेकशरणताम् । ' अभ्यागमत् ' जगाम । ' सा' प्रसिद्धा देवी । — हस्तालम्बितचूतलुम्बिलतिका' हस्ते-करे आलम्बिता-गृहीता, चूतस्याऽऽम्रस्य लुम्बिरेव लतिकाशाखा यया सा। " शिखा शाखा लताः समाः ” इति हैमः। 'वाचा' गिरा। 'रिपुत्रासकृत् ' रिपूणां-वैरिणां त्रासं-भयमाकस्मिकं भयं वा करोतीति रिपुत्रासकृत् । ' अर्जुनरुचिः' अर्जुनंकनकं तद्वदुचिः-कान्तिर्यस्याः सा । "तपनीय चामीकरचन्द्रभर्माऽर्जुननिष्ककार्तस्वरकवुराणि” इति हैमः । ' उल्लसद्विश्वासे' उल्लसतीति, उल्लसन्-जाग्रविश्वासो-विश्रम्भो यस्य तस्मिन् । 'सिंहे' केसरिणि । अधिरूढा-आसीना । — वितताऽऽम्रपादपरता' विततो विस्तीर्णो यः पादै:-मूलैः पिबतीति पादपश्चततरुस्तस्मिन् रता-आसक्तमानसा । ' चारिपुत्रा' चरत इत्येवं शीलौ चारिणौ-विहरणशीलौ पुत्रौ यस्याः सा । ' अम्बा' अम्बिकादेवी । 'नः' अस्मा

Page #250

( १४४) कम् । ' भूति' सम्पत्ति “ भूतिर्भस्मनि-संपदि ” । इत्यमरः । ऋद्धिः विभूतिः सम्पत्तिः ” इति हैमः · असकृत् ' नसकृत् असकृत् निरन्तरम । 'वितनोतु' विस्तारयतु । ' तनु' विस्तार इत्यस्मादाशिःप्रेरणयोरितिलोट् प्रथमपुरुषैकवचनम् ॥ ८८ ॥
अमावानी स्तुतिલેકાર્થ–જગજનોએ બહુ પ્રેમથી સેવેલા તેમજ રક્ત વર્ણવાળા જે દેવીના ચરણરૂપ શરણને લોકો પ્રાપ્ત થયા છે (અર્થાત્ લેકે જેનું શરણ સ્વીકાર્યું છે) તે અંબાદેવી કે જેણે હસ્તમાં કેરીના ઝુમખાવાળી આમ્રવૃક્ષની શાખા-લતા ગ્રહણ કરી છે, તથા જે દેવી વાણવડે શત્રુઓને ત્રાસ આપે છે, ( અર્થાત્ જેનાં વીર શબ્દ સાંભળી શત્રુઓનાં હૃદય ભયભીત થાય છે ) વળી જેની કનક–સુવર્ણ સમાન કાંતિ છે, વળી જે દેવી ઉલ્લાસ પામતા વિશ્વાસ સહિત એવા સિહ ઉપર આરૂઢ થયેલી છે, તેમજ જે દેવી વિસ્તાર પામેલા આમ્રવૃક્ષ ઉપર રાગવાળી છે, અને જેના પત્રો સંચાર– ગમન કરવાના સ્વભાવવાળા છે, તે (અંબાદેવી) અમારી લક્ષ્મીને વારંવાર વિસ્તાર કરે છે ૮૮ |
२३-श्री पार्श्वजिनस्तुतयः
अथ श्रीपार्श्वनाथप्रार्थनामालामालानबाहुर्दधददधदरं यामुदारा मुदार,
ल्लीनाऽलीनामिहाली मधुरमधुरसां सूचितोमाचितो मा । पातात्पातात्स पार्थो रुचिररुचिरदो देवराजीवराजीपत्राऽऽपत्रा यदीया तनुरतनुरवो नन्दको नोदको नो ॥८९।।
स्रग्धरावृत्तम् - टीका-मालामिति- यदीया' यस्येयं यदीया-यस्य पार्श्वप्रभोः सम्बन्धिनी । 'तनुः' मूर्तिः। ' देवराजीवराजीपत्रा'

Page #251

(१४५) देवानां संबन्धिनी राजीवानां राजी-पङ्कजश्रेणिः सैव पत्रं-वाहनं यस्याः सा “ पत्रं वाहनपक्षयोः ” इत्यमरः। ' आपत्रा' आपदः सकाशात् त्रायते या सा । ' सः' ' आलानबाहुः' आलानाविव बाहू यस्य सः । ' मधुरमधुरसां' मधुरः मधुरसो मकरन्दरसो यस्यां सा ताम् । “ मधु मद्ये पुष्परसे' शृङ्गारादौ विषे वीर्ये, गुणे रागे द्रवे रसः” इत्युभयत्राप्यमरः । 'माला' स्रजम् । — अलीनां ' भ्रमराणाम् । ' उदारा' प्रचुरा । “उदारो दातृमहतोः" इत्यमरः। 'मुदा' हर्षेण । ' आरात् ' अन्तिके । “ आरादूरसमीपयोः” इतिविश्वः । ' अरं' शीघ्रम् । । इह ' अत्र । लीना' श्लिष्टा । — आली' पतिः । ' अधत् ' पीतवती । ' तां माला' ' दधत् ' दधानः । ‘सूचितोमाचितः ' सूचिता-सुष्टु उचिता या उमा-कीर्तिः तया आसमन्तात् संयुक्तः । “उमा सीता हैमवती, हरिद्राकीर्त्तिकान्तिषु ” इति विश्वः । 'रुचिररुचिरदः ' रुचिरा रुचिर्येषान्ते रुचिररुचयः-कान्तद्युतयः रदा दन्ता यस्य सः । "रोचिरुस्ररुचिशोचिरंशुगो-ज्योतिरर्चिरुपधृत्यभीशवः” इति हैमः। ' अतनुरतः' अतनुर्योजनप्रमाणभूमौ श्रूयमाणत्त्वात् प्रौढोरवोदेशनाध्वनिर्यस्य सः । 'नन्दकः' नन्दयतीति नन्दकः समृद्धिजनकः आनन्दयिता वा। 'नोनोदकः' नोदयतीति नोदकः--क्षेपको न भवति । तथा भूतः ‘पार्श्वःस्पृशति-जानाति सकलं ज्ञानेनेति पार्श्वः ‘स्पृश' संस्पर्शने पृषोदरादित्त्वात्साधुः । त्रयो विंशो जिनः। ' पातात् ' भ्रंशात् । 'मां' पातात् ' रक्षतु, 'पा' रक्षणे धातोराशि:प्रेरणयोर्लोट् तुबः स्थाने 'तुह्योस्तातङितिसूत्रेण तातङादेशे सिद्धम्' ॥ ८९ ॥ अस्मिन् पद्ये स्रग्धरावृत्तं तल्लक्षणं पूर्वमुक्तम् ।
શ્રી પાર્શ્વનાથને વિજ્ઞપ્તિલોકાર્ય–જેની મૂર્તિ દેએ રચેલાં કમલેની પંક્તિરૂપી
१९

Page #252

66
( १४६ )
વાહનવાળી છે, તેમજ જે મૂર્ત્તિ આપત્તિમાંથી સંરક્ષણ કરનારી છે, તે આલાન-ગજ સ્તંભ સરખા હસ્તવાલા, તેમજ મધુર છે મકરદના રસ જેમાં એવી જે ( પુષ્પ ) માલાનું, પ્રચુર અને હ ભેર પાર્શ્વ ભાગમાં અત્યંત લીન થયેલી એવી ભ્રમરાની શ્રેણિ પંક્તિ પાન કરતી હતી, તે માલાને ધારણ કરનારા, વળી અતિશય ઉચિત-યેાગ્ય કીર્ત્તિવડે વ્યાસ, તેમજ જેના દાંતની કાંતિ મનેાહર છે એવા, વળી ( ચેાજન પર્યંત શ્રવણ ગાચર અને મેઘના જેવી ગંભિર વાણી હાવાને લીધે ) પ્રાઢ છે ધ્વનિ (નાદ ) જેનેા એવા, તથા આનંદદાયક (અથવા સમૃદ્ધિ આપનાર) અને લેશને નાશ કરનાર એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ જિનેશ્વર (તેવીસમા તીર્થંકર ) ( નરકાદિ ) અધ: પતનથી હાર્` રક્ષણ કરે ॥ ૮૯ ૫
जिनेन्द्राणां स्तुतिः ।
राजी राजीववक्त्रा तरलतरलसत्केतुरङ्गत्तुरङ्गव्यालव्यालग्नयोधाचितरचितरणे मितिहृद् याति हृद्या । सारा साराजिनानामलममलमतेर्बोधिका माऽधिकामादव्यादव्याधिकालाननजननजरात्रासमानाऽसमाना ॥ ९० ॥
" 6
टीका- राजीति - ' या जिनानां ' जिनेश्वराणाम् ' राजी श्रेणिः । ' राजीव वक्त्रा' राजीवमिव वक्त्रं - मुखं यस्याः सा राजीव वक्त्रा - कमलानना | " परं शतसहस्राभ्यां पत्रं राजीव पुष्करे इति हैम: । ' तरलतरलसत्केतुरङ्गत्तुरङ्गव्यालव्यालग्नयोधाचितरचितरणे' अतिशयेन तरलाञ्चञ्चलाः केतवो ध्वजास्तैस्तथा रङ्गन्तश्च ते तुरङ्गाश्च रङ्गत्तुरङ्गास्तेषां रङ्गत्तुरङ्गाणां व्यालानाञ्च - दुष्टदन्तिनां व्यालग्ना अभिघटिताः कृताऽधिरोहणा वा ये योधाः सुभटास्तैराचित आकीर्णः, रचितः - कृतो यो रणः - संग्रामस्तस्मिन् । व्यालः शठे भुजङ्गे च, श्वापदे दुष्टदन्तिनि " इतिविश्व ० ' भीति
57

Page #253

(१४७) हृत्' भीतिं हरतीति भीतिहृत्-भयाऽपहारिणी । ' अतिहृद्या' अतीवहृदयङ्गमा । ' सारा' उत्कृष्टा । “ सारः स्यान्मजनि बले, स्थिरांशेऽपि पुमानयम् । सारं न्याय्ये जले वित्ते, सारं स्याद्वाच्यद्वरे" इति विश्व० ( अस्ति ) 'सा' ' अमलमतेः' अमला मतिर्यस्य सः अमलमतिस्तस्य निर्मलधियः । ' अलं' अत्यर्थम् । ‘बोधिका' बोधयतीति बोधिका-बोधजनका । ' अव्याधिकालाननजननजरात्रासमाना' कालाननं-कालस्याननं । यममुखं मरणमित्यर्थः । न विद्यते व्याधिश्च कालाननञ्च जननञ्च जन्मजरा च-विस्रसा त्रासश्च-भयं-मानश्च-अभिमानो यस्याः सेति बहुपदबहुव्रीहिः । ' असमाना' नविद्यते समानस्तुल्यः कोऽपि यस्याः साऽसमानाअनुपमा । ' अधिकामात् ' अधिकश्चासौ आमश्च रोगः अधिकामस्तस्माद् उत्कट रोगात् । “ अमो रुक् तद्भिदोः पुंसि, स्यादपक्केऽन्यलिगकः” इति मेदिनी । ( अथवा आधिश्च कामश्चेति समाहारद्वन्द्वस्तस्मात् ।) 'मा' मां । ' आराद् 'अन्तिकात्, दूराद्वा । आराइरसमीपयोरित्यव्ययम् । अलम् । 'अव्याद्' पायात् । ' अव' रक्षणे धातोंराशिःप्रेरणयोरितिकर्तरि पस्मैपदे प्रथम पुरुषैकवचनम् ॥ ९० ॥
जिनेद्रानी स्तुतिલેકાર્થ–જે જિનેન્દ્રોની શ્રેણિ–પંક્તિ કમલ સમાન મુખવાલી છે, તેમજ જે અત્યંત ચંચલ તથા સુશોભિત ધ્વજા આવડે અને નાચતા કૂદતા ઘોડાઓ તથા દુષ્ટ હાથીઓ ઉપર આરૂઢ થયેલા એવા સુભટો (દ્ધાઓ ) વડે વ્યાસ તેમજ તેમણે રચેલા રણસંગ્રામના ભયને હરનારી, વળી જે અતિશય મનહર અને સારભૂત તેમજ નિર્મલ મતિવાલા પ્રાણીઓને અતિશય मोध मापनारी, जी शग-भरण, भ, ४२१, त्रास-मय सने અભિમાનથી રહિત, તેમજ ઉપમા રહિત, એવી તે જિનેન્દ્રોની

Page #254

( १४८ ) પંક્તિ-શ્રેણિ વૃદ્ધિ પામેલા રેગથી (અથવા માનસિક વ્યાધિ અને વિષય વાસનાથી ) હુને દૂરથી વા સમીપથી બચાવે છે ૯૦ છે
जिनवाण्याः स्मरणम् ।
सद्योऽसद्योगभिद् वागमलगमलया जैनराजीनराजी
नूता नूतार्थधात्रीह ततहततमः पातकाऽपातकामा । शास्त्री शास्त्री नराणां हृदयहृदयशोरोधिकाऽबाधिका वाऽऽदेया देयान्मुदं ते मनुजमनुजरां त्याजयन्ती जयन्ती ॥११॥ ___टीका-सद्य इति । ' सद्यः ' झटिति । ' असद्योगभिद्' असन्तमशोभनं योगं-कायादिव्यापारं, असद्धिर्वा असाधुभिर्योगं सम्बन्धं भिनत्ति या सा। ' अमलगमलया ' अमलो-निर्मलो गमानां-सदृशपाठानां लयः श्लिष्टता यस्यां सा। 'इनराजीनूता' इना ईश्वराश्चक्रवर्तिवासुदेवादयः, पतयः, आदित्या वा तेषां राज्या-श्रेण्या नूता-स्तुता । " इनः पत्यौ नृपार्कयोः” इति मेदिनी। ' नूतार्थधात्री' नूता नवा-ये अर्थास्तेषां धात्री-धरणशीला । अथवा नूताः स्तुता ये अर्थास्तान दधातीति नूतार्थधात्री । " अर्थोऽभिधेयरैवस्तु-प्रयोजननिवृत्तिषु” इत्यमरः । “ अर्थः प्रयोजने चित्ते, हेत्वभिप्रायवस्तुषु । शब्दाऽभिधेये विषये, स्यान्निवृत्तिप्रकारयोः” इति विश्व० · इह ' अत्र । ' ततहततमः पातकापातकामा' तताः-प्रसृताः हतास्तमश्च पातकं च अपात:-पतनरहितः कामश्च यया सा । अपातकामेति पृथविशेषणं वा; नास्ति पातश्च कामश्च यस्यां सा यद्वा पातकश्च आमश्च पातकामौ न विद्यते पातकामौ यस्यां सा न विद्यते पातकामौ-पतनेच्छे यस्यां सेति वा "कामः स्मरेच्छयोः काम्ये” इति विश्व० ' शास्त्री ' शास्त्रस्येयं शास्त्री-शास्त्री-शास्त्रसंबन्धिनी । “ निर्देशग्रन्थयोः शास्त्रं" इत्यमरः।

Page #255

( ૪૧ ) ' नराणां शास्त्री' पुंसां शासिका । यद्वा शास्त्रीशा, शास्त्रं जानन्ति ते शास्त्रिणस्तेषां शास्त्रिणामीशा-स्वामिनी । स्त्रीनराणां, स्त्रीणां नराणां च । 'हृदयहृत् ' हृदयं हरतीति हृदयहृत् । — हृ' हरणे इत्यस्मात् किपि 'पितिकृतितुम्' इति तुगागमः । मनोहारिणी · अयशोरोधिका' अयशसां रोधिका-प्रचारघातकारिका । ' अबाधिका' बाधत इति बाधिका न भवतीत्यबाधिका-अबाध-जनयित्री । आदेया'
તું ચોચા, ચા-કાહા ! “મનુનમનુ” મનુબં-માનવં અનુસ્ત્રક્ષીત્વ “ના”—યોહાનિ ા “ચાયતી” મોરચજો “વ” च शब्दार्थे । ' जयन्ती' जयमासादयन्ती केनाऽप्यपरिभूयमानत्वात् । — जैनराजी' जिनराजानामियं जिनराजसंबन्धिनी । 'वाग्' વળી “તે તુચ્ચમ્ માનનું મુહમા “સાર ફુદ’ રેચાનું વિતર્યાત છે ? |
જિન વાણી સંબંધી વિચાર–
કર્થ–( માનસિક, વાચિક અને કાયિક ) અશુભ વ્યાપારોનો ( અથવા દુષ્ટજનોના સંસર્ગનો ) તત્કાલ નાશ કર નારી, વલી નિર્મળ એવા સશપાઠ–આલાપકનો લય-એકતા છે જેને વિષે એવી, ધનવાનોની પંક્તિ વડે (અથવા સૂર્યચકવત્તા વાસુદેવ આદિની પંક્તિવડે ) સ્તુતિ કરાયેલી, નવીન અર્થોને ધારણ કરનારી, (અથવા સ્તુતિ કરાયેલા અર્થોને ધારણ કરનારી) આ લેકમાં નષ્ટ કર્યા છે વિસ્તાર પામેલ અજ્ઞાન તેમજ પાપને જેણે એવી, તેમજ પતન અને કામદેવથી રહિત, અથવા નથી વિદ્યમાન પાતક અને રોગ જેને વિષે અથવા નથી પાત–અધ:પાત અને ઈચ્છા જેને વિષે મનુષ્યોને શાસ્ત્ર સંબંધી સધ આપનારી, તેમજ મનુષ્યના ચિત્તને ચેરનારી ( અથવા શાસ્ત્રોની સ્વામિની, તેમજ સ્ત્રી અને પુરૂષના હૃદયને હરનારી ) અપકીત્તિને રોકનારી, ઉપદ્રવને નહિ ઉત્પન્ન કરનારી, ( અથવા બાધા

Page #256

( १५० )
रडित-अवि३द्ध ) ( सर्वन्नाने ) अहुए ४२वा योग्य, तेभन મનુષ્યેાની વૃદ્ધાવસ્થાના ત્યાગ કરાવનારી, અર્થાત્ માનવાને નુતન~ નવીન ચાવન આપનારી, અને જયવતી એવી જિનેશ્વર ભગવાનની वाणी ( हे भव्यन्न ! ) तने ( सा गत्मां सही ) मानह આપા ! ૯૧ ॥
श्री वैराट्यादेव्याः स्तुतिः ।
याता या तारतेजाः सदसि सदसिभृत् कालकान्तालकान्ताऽ पारिं पारिन्द्रराजं सुरसुरवधूपूजितारं जितारम् । सा त्रासात् त्रायतां त्वामविषमविषभृद्भूषणाऽभीषणा भीहीनाहीनाय्यपत्नी कुवलयवलयश्यामदेहा मदेहा ।। ९२ ।।
,
66
टीका - यातेति - ' सदसि सभायाम् । ' तारतेजाः तारं तेजो यस्याः सा तारतेजाः - उज्ज्वलप्रभा । तारमुज्ज्वलरुप्ययोः " इति शब्दसिन्धुः । ' सदसिभृत् ' सन्तं - शोभनमसिं बिभर्तीति सदसिभृत्-खड्गधारिणी कालकान्तालकान्ता ' काला:- श्यामाः कान्ता मनोहरा अलकानां - केशानामन्ता अग्राणि यस्याः सा । 66 अन्तः प्रान्तेऽन्तिके नाशे, स्वरूपेऽतिमनोहरे इतिविश्वः । ‘ जितारं' जितं आरं-अरीणां समूह इत्यारम्, 'समूहार्थेऽण् प्रत्ययः अरिसमूहो येन तम् । ( अत एव ) 'अपारिं' अपगता अरयो विद्विषो यस्य सः अपारिस्तमपगतशत्रुम् । ' पारिन्द्रराजं पारिन्द्राणां राजा पारिन्द्रराजस्तम्, 'राजन्स खेः / ( सिद्ध० है ० ७-३-१०६) इत्यट् प्रत्ययः । अजगरेन्द्रं " चक्रमण्डल्यजगरः, पारिन्द्रो वाहस : " इति हैमः । ' याता शयुः प्राप्ता-गता । ' सुरवसुरवधूपूजिता सुष्ठु वो यासां ताश्च ताः सुराणां वध्वश्च ताभिः पूजिता । अविषमविषभृद्भूषणा ' अविषमाः - सौम्याः विष
,
,
,
,
(
"
सा
(
,
""
1

Page #257

(१५१ ) भृतः-सर्पा एव भूषणं-अलङ्कारो यस्याः सा । ' अभीषणा' नभीषयतीत्यभीषणा । अरौद्रा । 'भीहीना' भिया हीना-भयरहिता। 'कुवलयवलयश्यामदेहा' कुवलयानि-नीलोत्पलानि तेषां वलयंसमूहस्तद्वत्-श्यामो देहो यस्याः सा । ' अमदेहा' अमदा-मद रहिता ईहा-चेष्टा यस्याः सा । ' अहीनाग्र्यपत्नी' अहीनां नागानामिनः प्रभुर्धरणेन्द्रस्तस्याऽत्र्यपत्नी-कलत्रप्रधानम् । वैरोट्यादेवीत्यर्थः । धरणेन्द्रस्य षडग्रमहिष्यः, इति भगवतीसूत्रे, तन्नामानि च इला, शुक्रा, सदारा, सौदामिनी, इन्द्रा, घनविद्युता च, तत्रैकैकाया देव्याः षट् षट् देवी सहस्राणि परिवाराः प्रज्ञप्ताः । पद्मावती वैरोट्या च द्वे नामान्तरे तासुस्त इति ज्ञायते । तथा चोक्तम्-“ॐ श्री पार्श्वनाथाय विश्वचिन्तामणीयते ही धरणेन्द्रवैरोट्या पद्मावती देवीयुतायते”। वैरोट्यास्वरूपमाचारदिनकरे चोक्तम्
"खगस्फुरत्स्फुरितवीर्यवदूर्ध्वहस्ता,
सद्दन्दशूकवरदापरहस्तयुग्मा । सिंहासनाब्जमुदतारतुषारगौरा,
वैरोट्ययाऽप्यभिधयाऽस्तु शिवाय देवी ” ' त्वां ' भवन्तम् । ' त्रासात् ' भयात् । · अरं' शीघ्रम् । 'त्रायतां ' रक्षतु । ' त्रैङ्' पालने धातोराशिःप्रेरणयोरिति कर्त्तर्यात्मनेपदे तुबः स्थाने तातङादेशः ॥ ९२ ॥
વૈરાટ્યા દેવીની સ્તુતિ– લોકાર્થ—જે વેરાધ્યાદેવી, સભામાં ઉજ્વલ પ્રકાશ આપનારી છે, તેમજ ઉત્તમ અને ધારણ કરનારી છે, વળી જેના કેશના પ્રાંત-અંતિમ ભાગો શ્યામ અને સુંદર દીપે છે, તથા પરાજિત કર્યો છે શત્રુ સમૂહ જેણે એવા અને ( એ કારણથી )

Page #258

( १५२) શત્રુ રહિત એવા અજગર રાજ ઉપર બેઠેલી છે, તેમજ જે મધુર શબ્દવાલી દેવાંગનાઓ વડે પૂજાયેલી છે. તે નાગેન્દ્રની મુખ્યપત્ની અર્થાત્ ધરણેન્દ્ર નામે નાગૅદ્રની પટ્ટરાણું કે જેનું સિમ્ય (મનેહર ) સર્પ ભૂષણ છે, વળી જે ભયંકરતાથી રહિત છે, તેમજ જે નિર્ભય છે, જેનું શરીર નીલકમલના સમૂહ સમાન શ્યામ છે, અને ગર્વની જે ઈચ્છા રાખતી નથી અર્થાત્ જેની ચેષ્ટા મદ રહિત છે તે એવી તે (વૈરોચ્યા નામની દેવી) હે ભવ્ય ! હમને ત્રાસમાંથી જલદી બચાવો ! ૯૨ છે
२४-श्रीवीरजिनस्तुतयः ।
अथ श्रीवीरनाथाय विज्ञप्तिःनमदमरशिरोरुहस्रस्तसामोदनिर्निद्रमन्दारमालारजोरञ्जितांड
हे ! धरित्रीकृताsवन ! वरतमसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्यावलीलापदेहे
क्षितामोहिताक्षो भवान् । मम वितरतु वीर ! निर्वाणशर्माणि जाताऽवतारोधराधीश
सिद्धार्थधाम्नि क्षमालङ्कृताऽवनवरतमसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनाऽऽर्याव ! लीलापदे हे
क्षितामो हिताऽक्षोभवान् ॥९३॥
__ अर्णवदण्डकच्छन्दः । टीका-नमदिति । (हे ) · नमदमरशिरोरुहस्रस्तसामोदनिर्निद्रमन्दारमालारजोरञ्जितांऽ-हे ? ' नमन्तीति नमन्तः वर्तमाने शतृप्रत्ययः, तेषां नमताममराणां-सुराणां शिरोरुहेभ्यः-शिरसि रोहन्तीति शिरोरुहास्तेभ्यः केशेभ्यः स्रस्ताः-पतिताः सामोदाःसुरभयः-निर्निद्राणां-विकसितानां मन्दराणां-देवतरुकुसुमानां या

Page #259

( १५३ ) मालाः सजस्तासां रजसा-परागेण रञ्जितावंही चरणौ यस्य स तदामन्त्रणे रञ्जितांऽहे ! पाटलितचरण ! 'धरित्रीकृताऽवन!' धरित्र्याःपृथिव्याः कथञ्चिदभेदाद्धरित्रीगतलोकस्य कृतमवनं येन स तदामन्त्रणम् , कृताऽवन ! विहितरक्ष!। “धात्री धरित्री धरणी” इति हैमः। "धरित्री धरिणी विश्वं, लोकः क्षेमेषु शाश्वतं” इतिव्याडिः। 'असङ्गमोद ! सङ्गश्च मोदश्च ताभ्यां रहित ! अथवा सङ्गाद्यो मोदः स नास्ति यस्य स तदामन्त्रणम् । 'अरत !' असक्त ! । 'अरोदित !' रोदितरहित !। 'अनङ्गन,' अङ्गनावर्जित ! । 'आर्याव!' आर्यान्सज्जनानवति यस्तस्यामन्त्रणम् । ‘हित' हितकारिन् ! । 'हे वीरे !' वर्धमान ! विशेषेण ईरयति-नाशयति शत्रून् कामादीनिति वीरः, "विदारयति यत्कर्म, तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तश्च, तस्माद्वीर इति स्मृतः ॥” इति धर्मसंग्रहे। विपूर्वक 'ईर' गतिप्रेरणयोरित्यस्मात्पचाद्यचि सिद्धम् । विशिष्टा चासौ ईर्लक्ष्मीश्च तपोरूपा, तीर्थकृन्नामकर्मोदयसमुद्भूता वा वीस्तया राजत इति वीरो वा । यद्वा ईरणमीर: ' ईर् गतौ' भावे घञ् । 'ये गत्यर्थास्ते ज्ञानार्थाः प्राप्त्यर्था 'श्चेति वचनात् विशिष्टः ईरो-ज्ञानमस्य स वीरः, यद्बा विशिष्टा पञ्चत्रिंशद्वाग्गुणोपेता इरा-वाणी यस्येति “ इराऽम्भोवाक्तुराभूमिषुः” इति हैमः वा कर्मशत्रुजेतृत्वाद्दर्शितपराक्रमो वा वीरः । यद्वा निरुक्तिवशात् कर्मततिविदारणाद् वीरस्तस्य १ मूलामिधातः खलु वर्धमानो,
देवार्यनाम्नाऽभिदधे प्रजामिः ।। वीरः पुनर्वीरतया प्रसिद्धः,
स सन्मतितिसुतोऽप्यभाषि ॥ (२) प्राचीनवर्णाश्रमवम॑ना स्वां,
गतिं तनोति त्रिशलाङ्गजन्मा ॥ चतुष्वसौ विश्रममाश्रमेषु,
कुर्वन् क्रमादन्तत एति पूर्णम् ॥ (३) इति वीरविभूतिः।।

Page #260

संबोधनं हे वीरप्रभो !। ' वरतमसङ्गमोदारतारोदिताऽनङ्गनार्यावलीलापदेहेक्षितामोहिताक्षः।' अतिशयेन वरा इति वरतमा-प्रधानतमा सङ्गमस्य–सङ्गमनाम्नो वैमानिकसुरस्य सम्बन्धिनी उदारा च तारा च, अथवा वरतमः सङ्गमः-समागमो यस्याः सा वरतमसङ्गमा, उदारतारा-अदीनलोचनकनीनिका, ‘उदिताऽनङ्गा,' उदितः अनङ्गो यस्याः सा, उद्गतकामा या नार्यावली-नारीणामावली श्रेणिस्तस्या लापेन-जल्पितेन, देहेन, ईक्षितेन च अमोहितानि अक्षाणि-इन्द्रियाणि यस्य सः। अथवा हे वरतम ! श्रेष्ठतम ! । इति पृथक्पदम् । 'क्षमाऽलङ्कृतौ ' क्षमाया भुवः अलङ्कृतौ अलङ्कारभूते । “ क्षितिः क्षोणी क्षमाऽनन्तो” इति हैमः। 'लीलापदे ' लीलानां-विलासानां पदं स्थानं तस्मिन् । ' धराधीशसिद्धार्थधाम्नि ' धराधीश:-क्षितिपतियः सिद्धार्थाऽभिधानस्तस्य धाम्निगृहे । — जाताऽवतारः - जातोऽवतारो यस्य स जाताऽवतारोऽवतीर्णः । ‘क्षिताम: ' क्षितः क्षयं नीतः। आमो रोगो येन सः क्षिताम:-क्षपितरोगः। · अक्षोभवान्' नास्ति क्षोभोऽस्येत्यक्षोभवान्भयरहितः । ' भवान् ' त्वम् । 'मम' मे । 'निर्वाणशाणि' निर्वाणस्य-मोक्षस्य शाणि-सुखानि । “ निर्वाणं ब्रह्म निर्वृतिः " इति हैमः । 'अनवरतं' निरन्तरम् । ‘वितरतु' प्रयच्छतु ॥ ९३ ।।
अस्मिन्पद्येऽर्णवदण्डकवृत्तमस्ति ॥ तल्लक्षणश्चयदिह नयुगलं ततः सप्तरेफास्तदाचण्डवृष्टिप्रपातो भवेद् दण्डकः । प्रतिचरणविवृद्वरेफाःस्युरऽर्णवव्यालजीमूतलीलाकरोद्दामशङ्खादयः।।
इति वृत्तरत्नाकरे । શ્રી વીરપ્રભુને વિનંતિ કા –નમન કરતા દેવના કેશ ઉપરથી પડેલી, તેમજ સુવાસિત અને વિકસિત એવી મંદારની અથૉત્ કલ્પવૃક્ષના કુસુમની માળાઓના પરાગવડે રંગાયેલા છે ચરણે જેના એવા

Page #261

(હે દેવાધિદેવ!) પૃથ્વીનું અથવા પૃથ્વીવાસી પ્રાણિઓનું રક્ષણ કર્યું છે જેણે એવા હે હે પ્રભો ! ) સ્ત્રીસંગથી તથા ( ઈષ્ટની પ્રાપ્તિથી થતા ) હર્ષથી રહિત (અથવા અવિદ્યમાન છે સંસાર) સંગનો હર્ષ જેને વિષે એવા અથવા સંગતિથી ઉત્પન્ન થતા હર્ષથી રહિત, અર્થાત્ સ્વતંત્ર સુખને અનુભવ કરનારા, અથવા હે અનિષ્ટ સંગથી મુક્ત થયેલા ! હે હર્ષદાયક ! ( સ્વામિન) હે ( વિષયથી ) અનાસક્ત !--આસક્તિ રહિત ! હે રૂદન રહિત! અર્થાત્ શોક રહિત ! હે સ્ત્રીઓથી વિમુખ ! હે આર્યજનના રક્ષક ! હે હિતકારી ! હે વીર ! વિશેષે કરીને કામાદિ શત્રુઓના નાશ કરનાર, અથવા વિશેષ લક્ષ્મીવડે શોભતા એવા (જિનેશ્વર !) હે ઉત્તમ ( જગદીશ ! ) તેમજ સંગમ નામના દેવે અનુકૂલ ઉપસર્ગ કરવા માટે વિકુલી એવી, ઉદાર તેજસ્વી અને કામેદીપક કામિનીઓની શ્રેણિનાં સંભાષણ તથા દેહના અવલોકનથી નથી દેહ પામી ઇન્દ્રિયે જેની, અથવા અત્યંત પ્રિય છે સંગતિ જેની એવી તથા વિશાળ છે નેત્રોની કીકી તારાઓ જેમની એવી અને ઉદિત-પ્રગટ થયો છે મદન ( કામ ) જેમને વિષે એવી મહિલા–સ્ત્રીઓની પંક્તિના આલાપ, દેહ અને અવેલેકનવડે અમોહિત છે ઇંદ્ધિઓ જેની એવા, અથવા અતિ ઉત્તમ છે સંગતિ જેની એવા હે ( àલેક્ટ્રપતિ ! અદીન છે નેત્રની કીકીઓ જેની એવી, તેમજ કામાતુર સ્ત્રીઓની પંકિતના સંલાપ તથા દેહના દર્શનવડે છે પણ ) મોહ નથી પામી ઇંદ્રિયે જેની એવા (અથવા હે વરતમ ! અતિશય શ્રેષ્ઠ ! વળી પૃથ્વીમંડલના ભૂષણરૂપ અને કીડાના સ્થાનરૂપ એવા સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં જન્મ થયા છે જેનો એવા, તેમજ નષ્ટ થયો છે રોગ જેને, વળી ક્ષોભ રહિત એવા ( હે પ્રભે !) આપ હને નિવાણ ( મેક્ષ ) નાં સુખ આપે છે. ૯૩ છે આ લેક પછીના ત્રણ કે અર્ણવદંડક છંદમાં છે, તેનું લક્ષણ નીચે મુજબ– - જે પાદમાં પ્રથમ બે નગણ હોય ત્યારબાદ સાત ગણ હોય તો તે ચંડવૃષ્ટિ પ્રપાત દંડક કહેવાય છે તેમાં (૨૭) અક્ષર હોય છે, તેમજ બે નગણ અને (૮) રગણું આવે તો તે (૩૦)

Page #262

( १५६ ) અક્ષરને અર્ણદંડક કહેવાય છે. વળી બે નગણ અને (૯) રગણુ હોય તે તે અર્ણવદંડક કહેવાય છે એમાં (૩૩) અક્ષરે આવે છે–તેમજ એકેક વધારે રગણું આવે તો અનુક્રમે તે દંડકોને व्या-भूत-दlan४२-६ाम भने शमनामे मानाय छ
जिनसमूहस्य स्तुतिः। समवसरणमत्र यस्याः स्फुरत्केतुचक्रान
कानेकपझेन्दुरुक्-चामरोत्सर्पिसालत्रयीसदवनमदशोकपृथ्वीक्षणप्रायशोभा
तपत्रप्रभागुवराराट् परेताहितारोचितम् । प्रवितरतु समीहितं सार्हतां संहतिर्भक्तिभाजां
भवाम्भोधिसंभ्रान्तभव्यावलीसेविताsसदवनमदशोकपृथ्वीक्षणप्रा यशोभातपत्र___ प्रभागुर्वराराट् परेताहितारोचितम् ॥ ९४ ॥
टीका-समवसरणमिति- यस्याः ' जिनश्रेण्याः । । स्फुरत्केतुचक्रानकानेकपद्मेन्दुरुक्चामरोत्सर्पिसालत्रयीसदवनमदशोकपृथ्वीक्षणप्रायशोभातपत्रप्रभागुरु ' केतुः-धर्मध्वजः, चक्रं-धर्मचक्रं, आनको देवदुन्दुभिः, अनेकपद्मानि-सुरनिर्मितपङ्कजानि, इन्दुरुक् चामराणि, चन्द्राऽवदातप्रकीर्णकानि, “ चामरं बालव्यजनं रोमपुच्छप्रकीर्णकम्” इति हैमः। उत्सर्पिणी चासौ सालानां-वप्राणांत्रयी-प्रवृद्धप्राकारत्रयी, सदवनमदशोकः-प्रधानाऽवनमदशोकतरुः, पृथ्वीक्षणप्रायशोभा-मेदिन्युत्सवभूतच्छाया, आतपत्राणि-छत्रत्रयं, प्रभाकान्तिः, स्फुरन्-विभ्राजमानः, केतुश्च चक्रं च आनकश्च, अनेकानि च तानि पद्मानि च, इन्दुरुक चामराणि च, उत्सर्पिसालत्रयी च, सन्-शोभनः अवनमन् पल्लवादिप्राम्भारेण खभिवन अशोकश्च, पृथ्वीक्षणप्रायशोभा-पृथ्व्याः -भुवः क्षणप्रायशोभा-उत्सव

Page #263

(१५७ ) कल्पशोभा च, आतपत्राणि-छत्रत्रयं च, प्रभा च ताभिर्गुरु-महाहम्। " सालः पादपमात्रे स्यात् प्राकारे" इति विश्वः। 'परेताहितारोचितं ' परेताः-अपगताः अहिताः शत्रवो येषां तैर्मुनिभिरारोचितमुपशोभितम् । अथवा परा-प्रधाना इताहिता इताः-नष्टा अहिताः शत्रवो यस्याः सेति विशेषणद्वयमहत्संहत्याः । ' आरोचितं' अरन्ति-संसारपारं गच्छन्तीत्यरा मुनयस्तेषां समूह आरं तस्य मुनिसमुदायस्योचितम् । “ आरः शत्रुसमूहे ना, भ्रमणे मुनिवृन्दके। तथा रीरी शनिमः” इति शब्दसिन्धुः ' रोचितं ' शोभितम् । 'यशोभातपत्रप्रभागुर्वराराटपरेताहितारोचितम् ' यशसा-कीर्त्या भातानि-शोभितानि पत्राणि गजाश्वसुखासनादीनि वाहनानि तानि प्रभजन्तीति यशोभातपत्रप्रभाजः, " पत्रं स्याद्वाहने पर्णे, पक्षे च शरपक्षिणोः" । इति मेदिनी । एतादृशा ये उर्वराराज:पृथ्वीपालाः परेताः-पिशाचा व्यन्तरदेवविशेषाः, अहयो नागकुमाराः, तारा:-ज्योतिषिकाः, यशोभातपत्रप्रभागुर्वराराजश्च परेता श्व अहयश्च ताराश्चेतीतरेतरद्वन्द्वस्तेषामुचितं-योग्यम् । “ यत्रद्वित्वं बहुत्वं च, स द्वन्द्व इतरेतरः समाहारो भवेदन्यो-यत्रैकत्वं नपुंसके ॥ १ ॥” : समवसरणं' सुरकृतं तीर्थकृतां देशनास्थानम् । ' अत्र ' इह । ' अराराट् ' अतिशयेन व्यराजत् । 'राज' दीप्तौ, अनद्यतने कर्तरि परस्मैपदे यङ्लुगन्तरूपम् । — सा'' भवाम्भोधिसम्भ्रान्तभव्यावलीसेविता ' भव एवाऽम्भोधिः-समुद्रस्तस्मिन् संभ्रान्ता-व्याकुलीभूता या भव्यानामावली-श्रेणिस्तया सेविता, 'असदवनमदशोकपृथ्वी' सह दवनेन वर्तते सदवना च सोपतापा च मदशोकाभ्यां च पृथ्वी च । वितता या न भवति सा । ' ईक्षणप्रा' ईक्षणानि-नेत्राणि प्राति-पूरयति-आप्यायति या सा । अथवा ईक्षणानि-ज्ञानानि प्राति-ददातीति ईक्षणप्रा । ' अर्हतां ' तीर्थकृताम् । संहतिः ' समुदायः । ' भक्तिभाजां' अनुरागजुषाम् । ' समीहितं' वाञ्छितम् । 'प्रवितरतु' प्रयच्छतु प्रकर्षेण विदधात्वित्यर्थः ।। ९४॥

Page #264

( ૧૮ ) જિનસમૂહની સ્તુતિ– લોકાર્થ–સ્કુરણયમાન (ધર્મ) ધ્વજ, (ધર્મ) ચક (દેવ) દુંદુભિ, અનેક (દેવોએ રચેલાં સુવર્ણ ) કમલ, ચંદ્ર જેવી કાંતિવાલા ચામર, વિસ્તાર પામતા ( રત્ન, સુવર્ણ અને રૂપાના ) ત્રણ કિલ્લાઓ, તેમજ ઉત્તમ તથા ( પુષ, પત્ર અને ફલના ભારથી ) નમન કરતા અશોક (વૃક્ષ) અને પૃથ્વીને વિષે ઉત્સવ રૂપ છે શોભા જેની એવાં ત્રણ છત્રોની કાંતિવડે અમૂલ્ય એવું, તેમજ નષ્ટ થયા છે શત્રુઓ જેના એવા (મુનિઓ ) વડે અત્યંત શોભાયમાન, ( તેમજ સંતાપ, ગર્વ અને શેકથી રહિત છે ભૂમિ જેની એવું ) તથા કીર્તિ વડે સુશોભિત એવાં ( હાથી ઘોડા આદિ ) વાહનોને સેવનારા રાજાઓને (ભૂત, પ્રેત અને પિશાચાને, નાગ (દેવ) ને તેમજ જ્યોતિષ્ક દેવોને યોગ્ય એવું જે ( જિન પંકિતનું ) સમવસરણ આલોકમાં વારંવાર શોભતું હતું, તે જિનેશ્વરેનો સમુદાય કે જે સંસારરૂપી સાગરમાં સંબ્રાંત થયેલા ભવ્ય (જીવની ) પંક્તિવડે અત્યંત સેવિત છે. તેમજ જે સર્વથી ઉત્કૃષ્ટ છે, જેના શત્રુઓ નષ્ટ થયેલા છે, તથા જે સંતાપ, અભિમાન અને શાકથી લેવાયેલ નથી, અને જે જ્ઞાન અને દર્શન આપનાર છે, તે તીર્થકરને સમૂહ ભક્તજનોના મનેવાંછિતને પૂર્ણ કરે છે ૯૪ છે
श्रीभारत्यै प्रार्थना परमततिमिरोग्रभानुप्रभा भूरिभङ्गैर्गभीरा
भृशं विश्ववर्य निकाय्ये वितीर्यात्तराम् । अहति मतिमते हि ते शस्यमानस्य वासं
सदाऽतन्वतीतापदानन्दधानस्य सामानिनः ॥ जननमृतितरङ्गनिष्पारसंसारनीराकरान्त

Page #265

( १५९) निमजजनोत्तारनौर्भारती तीर्थकृत् ? महति मतिमते हितेशय मानस्य वा संसदा तन्वती तापदानं दधानस्य सामानि नः ॥ ९५ ॥
टीका-परमतेति । — अतन्वतीतापत्' अतन्व्यः विपुलाः अतीता आपदो यस्य सः यस्माद्वा तदामन्त्रणम् । ( मतिमते हित ! विदुषे हितकारिन् ! ) ( हे ) तीर्थकृत् ' तीर्थाधीप !। 'हि' निश्चयेन । 'शस्यमानस्य' शस्यतेऽसौ शस्यमानस्तस्य ' वर्तमाने कर्मणि शानच् । स्तूयमानस्य । · आनन्दधानस्य' आनन्दस्य धानं-पदं तस्य प्रमोदस्थानस्य । ' अमानिनः ' निरहङ्कास्य । अथवा सामानिनः इत्येकं पदं, सहाऽमानिभिः-दर्परहितैवर्त्तते यस्तस्य । — ईशस्य ' स्वामिनः । — नः ' अस्माकम् । 'सामानि '-प्रियाणि । ' दधानस्य' धत्तेऽसौ दधानस्तस्य पुष्णतः । "ते" तव । 'सा' तथा भूता । ' परमततिमिरोग्रभानुप्रभा' परमतान्येव परेषां बौद्धादीनां मतानि परमतानि तान्येव तिमिराणि तेषां ध्वंसहेतुत्वात् उग्रभानोस्तिग्मांशोः प्रभा-कान्तिकल्पा । 'भूरिभङ्गैर्गभीरा' भूरिभिः प्रचुरैर्भङ्गैरर्थविकल्पै शं गभीरा दुर्ग्राह्या। 'जननमृतितरङ्गनिष्पारसंसारनीराकरान्तर्निमजजनोत्तारनौः' जननानि च मृतयश्च ता एव तरङ्गा यस्य स जननमृतितरङ्गः स चासौ निष्पारसंसारनीराऽऽकरश्च-तीररहितभवाब्धिश्च तस्याऽन्तर्निमजतां जनानामुत्तारे नौणीभूता। ' मतिमतेहिता' मतिमता-प्रज्ञावता ईहिता-समीहिता (अथवा हे हित !) मानस्य संसद्वा मानस्य-पूजायाः संसद्वा-सभा इव “ मानं प्रमाणे प्रस्थादौ, मान श्चित्तोनतौ ग्रहे ॥ मानः स्यादपि पूजायां, इति शब्दसिन्धुः “ मन्ये शङ्के ध्रुवं प्रायोनूनमित्येवमादिभिः। उत्प्रेक्षा व्यज्यते शब्दैरिव शब्दोऽपि तादृशः॥१॥ " वा प्रचेतसि जानीया-दिवार्थे च तदव्ययम्” इति मेदिनी ।

Page #266

( ૨૦ ) ( इवार्थे वा शब्दः ) तापदानं तापस्य संतापस्य दानं खन्डनम् । “તવતી’ વિસ્તારચન્તી “મારતી ' વાળ “વિશ્વ ' विश्वस्मिन् सर्वत्र वयं-प्रधानं यत्तस्मिन् । ' महति ' विस्तीर्णे। “તિમત્તે ” તન મ–31મી .
— अहतिमति' अविद्यमानहनने । अथवा अहति-अविद्यमानविघातमिति द्वितीयान्तं वासस्य विशेषणम् । · निकाय्ये' निवासे ।
મન્દિરં સર્વ રસ, નિવાગ્યો મને કુદ:”રિ હૈમઃ “ગુદા पुंसि च भूम्न्येव, निकाय्यनिलयालयाः ” इत्यमरः । मोक्षे રૂટ્યર્થ “વાલં ” આશ્રયં, “સ” નવમ્ ! “વિતીરામ” अतिशयेन वितरतु ॥ ९५ ॥
ભારતી દેવીની પ્રાર્થના – લોકાર્થ–નિવૃત્ત થઈ છે વ્હોટી વિપત્તિઓ જેની અથવા (જેનાથી) વિદ્વાનોને હિતકારી ! એવા તીર્થકર ! નિશ્ચયે કરીને મનુષ્ય અને દેવ દાનવડે ) સ્તુતિ કરાયેલા, તથા આનંદના નિવાસ રૂપ, તેમજ નિરભિમાની અથવા ગર્વરહિત એવા મુનિઓથી યુક્ત વળી સર્વશકિતમાન, તથા અમારાં મનોવાંછિતને ધારણ કરનારા એવા તય્યારી આદિ અન્યમતરૂપ અંધકારને નાશ કરવામાં પ્રચંડ સૂર્ય સમાન કાંતિ છે જેની એવી, વળી નાના પ્રકારના અર્થ વિકલપો વડે અત્યંત ગંભીર, વળી જન્મ અને મરણરૂપી તરંગ છે જેમાં એવા અપાર સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબતા મનુષ્યનો ઉદ્ધાર કરવામાં નૌકા સમાન, તેમજ બુદ્ધિશાલીને અભીષ્ટ એવી, વળી સંમાન-પૂજાની જાણે સભા હોયને શું તેવી, તેમજ સંતાપનો ઉચ્છેદ કરનારી વાણું, વિશ્વમાં સર્વોત્તમ, ( પિસ્તાલીશ લાખ જન પર્યત ) વિસ્તારવાલા, અતિશય ઈચછવા લાયક અને નાશરહિત (મોક્ષરૂપ) ઘરને વિષે, નાશરહિત એવો નિવાસ નિરંતર અમને આપે છે ૯૫ છે

Page #267

( १६१ )
श्री अम्बिकादेव्याः स्तुतिः --
सरभसनतनाकिनारीजनोरोजपीठीलुठतारहारस्फुरद्रश्मिसाक्रमाम्भोरुहे ?, परमव सुतराङ्गजाऽऽरावसन्नाशितारातिभाराऽजिते भासिनी हारतारा बलक्षेमदा । क्षणरुचिरुचिरोरुचश्च त्सटासङ्कटोत्कृष्ट
कण्ठोद्भटे संस्थिते ! भव्यलोकं त्वमम्बाऽम्बिके !, परमवसुतरां गजारावसन्ना शितारातिभा
राजिते ! भासि नीहारतारावलक्षेमदा ॥ ९६ ॥ टीका - सरभसेति । ' सरभसनतनाकिनारीजनोरोजपीठीलुठत्तारहारस्फुरद्रश्मिसार क्रमाम्भोरुहे ! ' सरभसं - रभसेन- रंहसा सहितं यस्मिन्कर्मणि यथा तथा नतः - प्रणतो यो नाकिनारीजनःनाकिनां नार्यस्तासां जनः -- :- समूहः तस्योरोज पीठीषु - रतनपर्यङ्किकासु लुठतां तारहाराणां स्फुरद्धी रश्मिभिः सारे - कर्बुरे क्रमाम्भोरुहेचरणकमले यस्याः सा तत्सम्बोधनम् । सार: शबलवातयोः " इति विश्वः । ' अजिते ।' केनाऽप्यनभिभूते । ' क्षणरुचिरुचिरोरुचञ्चत्सटासङ्कटोत्कृष्ट कण्ठोद्भटे ' क्षणरुचिरुचिराभिः - क्षणा रुचियस्याः सा क्षणरुचिस्तडित्तद्वद्रुचिराः उज्वलास्ताभि:
66
विद्युद्दीप्ताभिः उरुभिश्चञ्चन्तीभिः सटाभिः सङ्कट उत्कृष्टो यः कण्ठस्तेनोद्भटः- करालस्तस्मिन् ' राजिते ' शोभिते । • भासि दीप्तिमति - तेजस्विनि । ' नीहारतारावलक्षे ' नीहारो हिमं, तारानक्षत्राणि तद्वद्द्वलक्षः - धवलः तस्मिन् " अवश्यायस्तु तुहिनं, प्रालेयं मिहिकाहिमम् । स्यान्नीहारस्तुपारच हिमानी तु महद्धिमम् इति हैम: । “ अवदातगौरशुभ्र-वलक्षघवलार्जुनाः " इति हैमः ।
२१
"1

Page #268

( १६२ ) "अजिते ' अनभिभूते । ' गजारौ' केसरिणि । ' संस्थिते !' निषण्णे !। 'राजिते ! ' भ्राजिते ! । · अम्ब ! ' मात: ! । (नीहारतारावलक्षे ?) इति देव्या विशेषणम् । ' अम्बिके ' अम्बादेवि ! । ' परमवसुतराऽङ्गजा ' अतिशयेन परमवसू-परमतेजसौ, अङ्गजौ-पुत्रौ यस्याः सा। पूर्वभवाऽपेक्षया इदं विशेषणम् ' आरावस नाशितारातिभारा ' आरावेण-ध्वनिना सन्नाशितः-सम्यग्दर्शनं प्रापितः (सर्वथा नाशितः) अरातीनां भारोऽरातिभारः शत्रसमूहो यया सा । 'भासिनी' भासते इत्येवंशीला भासिनी-भासनशीला । 'हारतारा' मौक्तिकमालावदुज्ज्वला । ' बलक्षेमदा' बलं च-सामर्थ्य, क्षेमं च-कल्याणं ते ददातीति बलक्षेमदा । ' असन्ना' न सन्ना असन्ना-अखिन्ना। ' शितारातिभा ' आरशब्देन रीतिकाङ्गार कश्चोच्यते । शितस्य-तनूकृतस्याऽऽरस्येव पित्तलस्येवाऽतिशयेन भादीप्तिर्यस्याः सा । “ रीतिः स्त्रियामारकूटो,-न स्त्रियामथ ताम्रकं" इत्यमरः “ पित्तलारेऽथारकूटः, कपिलोहं सुवर्णकम् । (ररी रीरी च रीतिश्च, पितलोहं सुलोहकम् ।” इति हैमः ) 'अमदा' न विद्यते मदो यस्याः सा अमदा मदहीना। 'त्वम्' भवती । ' परं' भव्यलोकम् । — सुतरां' नित्यम् । ' अव' रक्ष ॥ ९६ ॥
- श्री चतुरर्विंशति जिनस्तुतिः समाप्ता।
શ્રી અંબિકાદેવીની સ્તુતિ– લોકાર્થ–વેગ અથવા હર્ષથી નમેલા દેવોની સ્ત્રીઓના સ્તનરૂપી આસન ઉપર રહેલા એવા મનહર મોતીઓના હારના સ્કુરાયમાન કિરવડે સાર–ચિત્રવિચિત્ર છે ચરણકમલ જેના એવી डे (हेवी ! ) (४थी ५५५ ) नडि सतायेदी वी डे हेवांગના ! વિજલી સમાન પ્રકાશમાન તથા વિશાલ અને અસ્થિર એવી સટા-કેશવાળીવડે વ્યાપ્ત એવા કંઠવડે ઉદાર-શૈર્યવાન, વળી દેદીપ્યમાન, તેમજ પ્રકાશમાન, હિમ અને તારા સમાન વેત सेवा सिंह ७५२ मेसनाश! (तिप) सुशालित ! सननी ! હે અંબિકા !, વલી ઉત્કૃષ્ટ તેજસ્વી છે બે પુત્રો જેના એવી,

Page #269

( १६३ ) તેમજ સિંહ) નાદવડે સર્વથા નષ્ટ (સમ્યકત્વધારી) કર્યો છે શત્રુ સમૂહ જેણે એવી, તેજસ્વી, હારના જેવી ઉજવલ, બલ અને સુખને આપનારી, ખેદ રહિત, તીર્ણ કરેલા પિત્તલથી અધિક છે પ્રભા જેની એવી તથા નિરભિમાની એવી તું (સમ્યકત્વથી અલંકૃત હોવાને લીધે ) ઉત્તમ એવા ભવ્યજનોનું હમેશાં રક્ષણ કર. | ૬ |
प्रशस्तिः कल्याणश्रियमाश्रितोऽतिविपुलां मोहादिविद्वेषिणः,
छित्त्वाऽजस्रविशुद्धकेवलरविं लेभे विकासद्विभः यो देवेन्द्रसुरासुरार्चितपद्वन्द्वः सदा राजते,
स श्रीवीरप्रभुः श्रियं वितनुतां भव्यात्मनां भूतले ॥१॥ श्रीमत्तीर्थकृतां धुरीव विदितः पार्श्वप्रभुः क्ष्मातले,
सर्वेषां गुरुगौतमो गणभृतामादेयतामाभजत् । यन्नामाक्षरचिन्तनेन सकलाः सिद्धयन्ति सञ्चिन्तिताः,
सद्यः स्वेष्टमनोरथाः परिहृतानर्थव्रजाश्चानिशम् ॥२॥ एकादशाद्यगणभृत्सु तपस्विमुख्यो
यः पञ्चमो विदितकीर्तिसुधर्मनामा । लेभे समुत्सुकतया तमनन्तबोधं, श्रीवीरपट्टपटुसंपदगम्यरूपा ।
॥३॥ तस्य प्रभोः स्थविरवृन्दपरम्परायां,
चान्द्रादिसत्कुलगणत्रजचिह्नितायाम् । श्रीमानभूजगति लब्धशतार्थिकीर्तिः, सोमप्रभः सुविदितोऽखिलसूरिवर्यः
॥ ४ ॥ तत्पट्टलक्ष्मीधर उत्तमश्री-रासीजगच्चन्द्र इतिप्रसिद्धः ।।
महातपस्वी तत एष लोके, तपागणः ख्यातिमगादपूर्वाम् ५ तस्मिन्नेव तपोगणेऽतिविबुधो जज्ञे क्रमाद्दक्षधीः,
श्रीमद्धीरसमानहीरविजयः सूरिप्रधानो गुरुः ।

Page #270

( १६४ )
सतां सर्वदा ॥ ६ ॥
यद्वाक्यामृतपानतोऽक्बर नृपाधीशो दयावानभूद्, भव्यानामुपकारकृद्गुणनिधिः पूज्य: तत्पट्टं स्वपरम्परागतममुं संशोभयामासिवान्, योगीन्द्र श्रुतबुद्धिसागरगुरुः सूरीश्वरो विश्रुतः । येनाsरच्यत धर्मतत्त्वनिचिता ग्रन्थावली शोभना, यत्सद्देशनयाऽभवन् भुवि गणाः सद्धर्मनिष्ठाः सताम् ॥७॥ यत्पादाम्बुजषट्पदः शुचिगुणः श्रीवाचकानां धुरि,
विख्यातोऽजितसागरः श्रुतचणः कीर्त्यां कविख्यातिभाक् । शिष्याऽध्यापनताकृते कृतमतिश्चारित्रिणामप्रणीः,
काव्यालङ्कृतिकोविदो नयविदां मान्यो मनीषावताम् ||८|| येनाऽभ्यर्थनया स्वशिष्य समुदायस्य श्रुतध्यायिन -
ष्टीकेयं सरलाभिधा विरचिता श्रीशोभनाख्यस्तुतेः । नानाऽलंकृतिसम्पदाश्रितपातान्वितायाः शुभा,
वृत्तीनामनुसारिणी परकृतानामन्वयार्थानुगा भव्यश्राद्धकदम्बराजितपथे प्रह्लादने पत्तने,
चातुर्मास्यकृते स्थिति कृतवता येनोपकारक्षमा | अक्षाऽश्वाऽङ्केशशाङ्कुसंमितवरे (१९७५) संवत्सरे श्रावणे, सप्तम्यां रविवासरे शुभतिथौ पूर्णीकृता स्वाति ॥ १० ॥ गच्छतः स्खलनं वाऽपि भवत्येव प्रमादतः ।
॥ ९ ॥
॥ ११ ॥
हसन्ति दुर्जनास्तत्र, समादधति सज्जनाः सज्जनास्तुष्टिमन्तः स्युः, खलाः क्रुध्यन्तु मा मयि । प्रीत्या भीत्या क्रमादेता-नशेषान् प्रणमाम्यहम् ॥ १२ ॥ सवृत्तिकैपा मुनिशोभनस्तुतिः, सतां सदाऽऽनन्द विधायिनी जने ।
आभानुचन्द्रं विलसत्प्रभावा, विलासमासादयतु] प्रकामम्
॥ १३ ॥

Page #271

परिशिष्टम् । (१) न्यायाचार्यन्यायविशारदमहोपाध्याय
श्रीमद्यशोविजयविरचिताः
॥ ऐन्द्रस्तुतयः॥
१ ऋषभजिनस्तुतयः। ऐन्द्रवातनतो यथार्थवचनः प्रध्वस्तदोषो जगत् ,
सद्योगीतमहोदयः शमवतां राज्याधिकाराजितः । आद्यस्तीर्थकृतां करोत्विह गुणश्रेणीर्दधन्नाभिभूः सद्यो गीतमहोदयः शमवतां राज्याऽधिकाराजितः ॥१॥
शार्दूलविक्रीडितम् ( १२, ७ ) उद्भूतानतिरोधबोधकलितत्रैलोक्यभाववजा
स्तीर्थेशस्तरसा महोदितभयाऽकान्ताः सदाशापदम् । पुष्णन्तु स्मरनिर्जयप्रसृमरप्रौढप्रतापप्रथा
स्तीर्थेश स्तरसा महोदितभयाः कान्ताः सदा शापदम् ॥२॥ जैनेन्द्रं स्मरताऽतिविस्तरनयं निर्माय मिथ्यादृशां, ----- सङ्गत्यागमभङ्गमानसहितं हृद्यप्रभावि श्रुतम् ।
म्सिौ सौ तौ गः शार्दूलविक्रीडितं छैः ( कलिकालसर्वज्ञश्री हेमचन्द्राचार्यकृत छन्दोऽनुशासने)।

Page #272

( १६६ )
मिथ्यात्वं हरदूर्जितं शुचिकथं पूर्णं पदानां मिथः, सङ्गत्या गमभङ्गमानसहितं हृद्यप्रभा ! विश्रुतम् ॥ ३ ॥ या जाड्यं हरते स्मृताऽपि भगवत्यम्भोरुहे विस्फुरतसौभाग्या श्रयतां हिता निदधती पुण्यप्रभाविक्रमौ । वाग्देवी वितनोतु वो जिनमतं प्रोल्लासयन्ती सदाऽसौभाग्याऽऽश्रयतां हितानि दधती पुण्यप्रभावि क्रमौ || ४ ||
२ श्री अजितजिनस्तुतयः ।
मुनिततिरपि यं + न सय ( शीर्ण ) मोहा शमजितमारमदं भवन्दिताऽऽपत् । भज तमिह जयन्तमाप्तुमीशं
*
शमजितमारमदम्भवन् ! दितापत् ||१|| " पुष्पिताग्रा०
हर रुचिर ! ददजिनौघ ! तं द्राक् परमतमोहर ! यं भयानि दानम् ।
+ नियतमुपगता भवे लभन्ते
परमतमोहरयं भया निदानम् ॥ २ ॥
नयगहनमतिस्फुटानुयोगं,
जिनमतमुद्यतमानसा ! धुतारम् ।
जननभयजिहासया निरस्ता
जि नमत मुद्यतमानसाधुतारम् || ३ ||
*
+ निरस्तमोहा ' इति ख- पाठः ।
नारलगा नजत्रा अपर-
वक्त्रम्, गान्तं पुष्पिताया । पूर्वार्धोत्तरार्धयोः पौर्वापर्यविपर्ययः ख
प्रत्याम् ।

Page #273

(१६७ ) पविमपि दधतीह मानसीन्द्र
महितमदम्भवतां महाधिकारम् । दलयतु निवहे सुराङ्गनाना
महितमदं भवतां महाधिकारम् ॥ ४ ॥
३ श्रीसम्भवजिनस्तुतयः।
सम्भव ! सुखं ददत् त्वं,
भाविनि भावारवारवारण ! विश्वम् । वासवसमूहमहिताऽभाविनिभाऽवाऽरवारवाऽरण ! विश्वम् ॥१॥
--*स्कन्धकम् ( आर्यागीतीत्यपरनामकम् ।) यद्धर्मः शं भविनां.
___ सन्ततमुदितोऽदितोदारकरः । स जयतु सार्वगणः शुचि
सन्ततमुदितोऽदितोदितोऽदारकरः ॥२॥ जैनी गीः सा जयतात्,
न यया शमितामिता मिताक्षररुच्या । किं सन्तः समवतरन्
नयया शमिताऽमिताऽमिताक्षररुच्या ॥३॥ दलयतु काञ्चनकान्ति
जनतामहिता हिता हि तारागमदा ।
* चेऽष्टमे स्कन्धकम् ।

Page #274

( १६८)
इह वज्रसृङ्खला दु
जनतामहिताऽऽहिताहिताऽरागमदा ॥ ४ ॥
४ श्रीअभिनन्दनजिनस्तुतयः ।
त्वमभिनन्दन ! दिव्यगिरा निरा
कृतसभाजनसाध्वस ! हारिभिः। अहतधैर्य ! गुणेजय राजितः
कृतसभाजन! साध्वसहारिभिः॥१॥- द्रुतविलम्बितम् भगवतां जननस्य जयन्निहा
___ऽऽशु भवतां तनुतां परमुत्करः। त्रिजगतीदुरितोपशमे पटुः,
शुभवतां तनुतां परमुत्करः ॥ २ ॥ त्रिदिवमिच्छति यश्चतुरः स्फुरत्
सुरसमूहमयं मतमहताम् । स्मरतु चारु ददत् पदमुच्चकैः
सुरसमूहमयं मतमर्हताम् ॥३॥ धृतसकाण्डधनुर्यतु तेजसा
न रहिता सदया रुचिराजिता
मदहितानि परैरिह रोहिणी नरहिता सदया रुचिराजिता ।। ४ ॥
* नभभ्रा द्रुतविलम्बितम् ।

Page #275

( १६९ ) ५ श्रीसुमतिजिनस्तुतयः । नम नमदमरसदमरस
सुमतिं सुमतिं सदसदरमुदारमुदा । जनिताऽजनितापदपद
विभवं विभवं *नरकान्तं नरकान्तम् ।।१।। स्कन्धकम् भवभवभयदाऽभयदा
वली बलीयोदयोदयाऽमायामा । दद्यादद्याऽमितमित
शमा शमादिष्टदिष्टवीजाऽवीजा ॥ २ ॥--स्कन्धकम् दमदमसुगमं सुगम,
सदा सदानन्दनं दयाविद्याविद् ! । परमपरमस्मर ! स्मर
महामहा धीरधीर ! समयं समयम् ॥३॥ स्कन्धकम् काली कालीरसरस
भावाभावाय नयनसुखदाऽसुखदा । महिमहितनुता तनुता
दिताऽदिताऽमानमानरुच्या रुच्या ॥ ४ ॥स्कन्धकम्
६ श्रीपद्मप्रभुस्तुतयः । पद्मप्रभेश ! तव यस्य रुचिमते सद्
विश्वासमानसदयापरी ! भावि तस्य । * 'नरनरकान्तं ' इति ख-पाठः ।। 'भर' इति ख-पाठः। २२

Page #276

( १७०) नोचैःपदं किमु पचेलिमपुण्यसम्पद् ,
विश्वाऽसमान! सदयाऽपर!भावितस्य ॥१॥वसन्ततिलका मूर्तिः शमस्य दधती किमु या पटूनि,
पुण्यानि काचन सभासु रराज नव्या । सा स्तूयतां भगवतां विततिः स्वभक्त्या,
पुण्याऽनिकाचन ! सभासुरराजनव्या ॥२॥---वसन्त० लिप्सुः पदं परिगतैर्विनयेन जैनी,
वाचंयमैः सततमश्चतु रोचितार्थाम् । स्याद्वादमुद्रितकुतीर्थनयावतारां,
वाचं यमैः सततमं चतुरोचितार्थाम् ॥३॥--वसन्त० साहाय्यमत्र कुरुषे शिवसाधने या
ऽपाता मुदा रसमयस्य निरन्तराये ! । गान्धारि ! वज्रमुसले जगतीं तवास्याः,
पातामुदारसमयस्य निरन्तराये ॥४॥--वसन्त०
A
७ श्रीसुपार्श्वजिनस्तुतयः। यदिह जिनसुपार्श्व ! त्वं निरस्ताकृतक्ष्मा
वनमद ! सुरवाऽधा हृयशोभाऽवतारम् । तत उदितमजस्रं कर्बुधर्गीयते ना
वनमदसुरवाधाहद् यशो भावतारम् १-*मालिनी (८,७) जगति शिवसुखं ये कान्तिभिर्भासयन्तोऽ
दुरितमदरतापध्यानकान्ताः सदाऽऽशाः। + त्भौ जौ गौ वसन्ततिलका । * नौ म्यौ यो मालिनी ।

Page #277

( १७१) जिनवरवृषभास्ते नाशयन्तु प्रवृद्धं,
दुरितमदरतापध्यानकान्ताः सदाशाः ॥२॥-मालिनी मुनिततिरपठद् यं वर्जयन्ती हतोद्यत्
___ तमसमहितदानासाऽऽधिमानन्दितारम् । समयमिह भजाऽऽप्तेनोक्तमुच्चैर्दधानं,
तमसम ! हितदात्रा साधिमानं दितारम् ॥३॥-मालिनी अवतु करिणि याता सार्हतां प्रौढभक्त्या,
मुदितमकलितापा या महामानसी माम् । वहति युधि निहत्यानीकचक्रं रिपूणा--
मुदितमकलितापाया महामानसीमाम् ॥४॥--मालिनी
८ श्रीचन्द्रप्रभजिनस्तुतयः। तुभ्यं चन्द्रप्रभ ! भवभयाद् रक्षते लेखलेखा
नन्तव्याऽपापमदमहते सन्नमोऽहासमाय !। श्रेय श्रेणी भृशमसुमतां तन्वते ध्वस्तकामा-- नन्तव्यापाऽपमद ! महते सन्नमोहाऽसमाय ॥१॥
* मन्दाक्रान्ता ( ४, ६, ७) श्रेयो दत्तां चरणविलुठन्नम्रभूपालभूयो---
मुक्तामाला समदमहिता बोधिदानामहीना । मोहापोहादुदितपरमज्योतिपां कृत्स्नदोषै
मुक्ता मालाऽसमदमहिता वोऽधिदानाऽऽमहीना २-मन्दा.
* मो भ्नौ तौ गौ मन्दाक्रान्ता घचैः।

Page #278

( १७२ ) रङ्गभङ्गः स्फुटनयमयस्तीर्थनाथेन चूला
मालापीनः शमदमवताऽसङ्गतोपायहृद्यः। सिद्धान्तोऽयं भवतु गदितः श्रेयसे भक्तिभाजा
मालापी नः शमदमवता सङ्गतोऽपायहृद् यः ३-मन्दा. सा त्वं वज्राङ्कुशि ! जय मुनौ भूरिभक्तिः सुसिद्ध
प्राणायामेऽशुचि मतिमतापाऽऽपदन्ताऽवलानाम् । दत्से वज्राङ्कुशभृदनिशं दर्पहन्त्री प्रदत्त
प्राणा या मे शुचिमतिमता पापदन्तावलानाम् ४-मन्दा.
९ श्रीसुविधिजिनस्तुतयः । यस्यातनोद् देवततिर्महं सु
प्रभावऽतारे शुचि मन्दरागे । इहास्तु भक्तिः सुविधौ दृढा मे
प्रभावतारे शुचिमन्दरागे ॥१॥---+उपजातिः अभूत् प्रकृष्टोपशमेषु येषु,
न मोहसेना जनिताऽऽपदेभ्यः । युष्मभ्यमाप्ता प्रथितोदयेभ्यो
नमो ऽहसेना ! जनितापदेभ्यः ॥ २ ॥-उप० वाणी रहस्यं दधती प्रदत्त--
महोदयाऽवद्भिरनीति हारि । जीयाजिनेन्द्रैर्गदिता त्रिलोकी--
महो दयावद्भिरनीतिहारि ॥ ३ ॥–उप० + तौ जो गाविन्द्रवज्रा, जतजा गावुपेन्द्रवज्रा, एतयोः परयोश्च सङ्कर उपजातिः ।

Page #279

( १७३ )
जगद्गतिर्विभ्र (दु)मकान्तकान्तिः, करोऽतुलाभं शमदम्भवत्याः । ददन्नतानां ज्वलनायुधे ! नः,
करोतु लाभं शमदं भवत्याः ॥ ४ ॥ -- उपेन्द्रवज्रा
१० श्रीशीतलजिनस्तुतयः ।
जयति शीतलतीर्थपतिर्जने, वसुमती तरणाय महोदधौ ।
ददति यत्र भवे चरणग्रहे,
वसुमतीतरणाय महोदधौ ॥ १ ॥ - - द्रुतविलम्बितम्
वितर शासनभक्तिमता जिना --
वलि ! तमोहरणे सुरसम्पदम् ।
अधरयच्छिवनाम महात्मना
वलितमोहरणे ! सुरसं पदम् ॥ २ ॥ - - द्रुत ०
भगवतोऽभ्युदितं विनमाऽगमं,
जन ! यतः परमापदमादरात् । इह निहत्य शिवं जगदुन्नतिं,
जनयतः परमापदमादरात् || ३ || - - द्रुत ०
स्तवरवैस्त्रिदशैस्तव सन्ततं,
न परमच्छवि ! मानवि ! लासिता ।
न घनशास्त्र कलाऽप्यरिदारिणी,
न परमच्छविमान विलासिता ॥ ४ ॥ - - द्रुत०

Page #280

( १७४ )
११ श्रीश्रेयांसजिनस्तुतयः ।
जिनवर ! भजन् श्रेयांस ! स्यां व्रताम्बुहृतोदयद्भवदव ! नतोऽहं तापातङ्कमुक्त ! महागम ! |
गतभववनभ्रान्तिश्रान्तिः फलेग्रहिरुल्लसद् -
भवदवनतो हन्तापातं कमुक्तमहागम ! || १|| - *हरिणी (६,४,७)
जिनसमुदयं विश्वाधारं हरन्तमिहाङ्गिनां,
भवमदरदं रुच्या कान्तं महामि तमोहरम् ।
विनयमधिकं कारंकारं कुलादिविशिष्टता
भवमदरदं रुच्या कान्तं महामितमोहरम् ॥ २ ॥ -- हरिणी.
5
शुचिगमपदो भङ्गः पूर्णो हरन् कुमतापहो - नवरतमलोभावस्थामाश्रयन्नयशोऽभितः ।
जन ! तव मनो यायाच्छायामयः समयो गलनवरतमलो भावस्थामाश्रयं नयशोभितः ॥ ३ ॥ -- हरिणी.
सुकृतपटुतां विघ्नोच्छिच्या तवाऽरिहतिक्षमापविफलकरा त्यागेहा घनाघनराजिता । वितरतु महाकाली घण्टाक्षसन्ततिविस्फुरत्पविफलकरा त्यागेहा घनाघनराजिता ॥ ४ ॥ -- हरिणी.
१२ श्रीवासुपूज्य जिनस्तुतयः ।
पद्मोल्ला से पटुत्वं दधदधिकरुचिर्वासुपूज्यार्क तुल्योलोकं सद्धीरपाताशमरुचिरपवित्रासहारिप्रभाव |
* न्सौ म्रौ स्लौ गोहरिणी चषैः ।

Page #281

( १७५ )
लुम्पन् स्वैर्गोविलासैर्जगति घनतमो दुर्नयध्वस्ततत्त्वाssoोकं सद्धीरपाता शमरुचिरपवित्रास ! हारिप्रभाव ! ॥१॥ - Xस्रग्धरा (७, ७, ७, ) लोकानां पूरयन्ती सपदि भगवतां जन्मसंज्ञे गतिमें, हृद्या राजीवनेत्राभवतुद्मरसार्थानताऽपातमोहा । साक्षात् किं कल्पवद्धिर्विबुधपरिगता क्रोधमानार्तिमायाहृद् या राजीवनेत्रा भवतु दमरसाऽर्थानतापा तमोहा २- स्रगू० उत्तुङ्गस्त्वय्यभङ्गः प्रथयति सुकृतं चारुपीयूषपानाssस्वादे शस्तादरातिक्षतशुचि सदनेकान्त ! सिद्धान्त ! रागः । रङ्गद्भङ्गप्रसङ्गोल्लसद समनये निर्मितानङ्गभङ्ग
स्वादेश ! स्वाद रातिक्षतशुचिसदने कान्त ! सिद्धान्तरागः ३ - स्रग्. वागदे ! विप्रीणयन्ती पटु विविधनयोनीतशास्त्रार्थनिष्ठाशङ्कान्ते देहि नव्येरितरणकुशले ! सुभ्रु ! वादे विशिष्टम् । श्रद्धाभाजां प्रसादं सुमति कुमुदिनीचन्द्रकान्ति प्रपूर्णाशं कान्ते ! देहिनव्येऽरितरणकुशले सुभ्रुवा देवि ! शिष्टम् ४- स्रग्.
१३ श्रीविमलजिनस्तुतयः ।
!
नमो हतरणायते ! समदमाय : पुण्याशयासभाजित ! विभासुरैर्विमल ! विश्वमारक्षते । न मोहतरणाय ते समदमाय ! पुण्याशयाऽसभाजितविभासुरैर्विमलविश्वमारक्षते ! ||१|| - पृथ्वी (८, १)
महाय तरसाहिताऽजगति बोधिदानामहो दया भवतु तताsसकलहासमानाऽभया ।
X म्रौ भनौ यः स्रग्धरा छछैः । ज्सजस्यलगाः पृथ्वी जैः ।

Page #282

( १७६) महायतरसा हिता जगति वोऽधिदाना महो
दया भवतु दान्तताऽसकलहाऽसमानाऽऽभया ॥२॥-पृथ्वी क्रियादरमनन्तरागततयाचितं वैभवं,
मतं समुदितं सदा शमवताऽभवेनोदितम् । क्रियादरमनन्तरागततया चितं वैभवं,
मतं समुदितं सदाशमवता भवे नो दितम् ॥३॥-पृथ्वी प्रभा वितरतादरं सुरभियाततारोहिणीहिताऽऽशुगुरु चाऽपराजितकराशमारोपिता । प्रभावितरताऽऽदरं सुरभियाऽतता रोहिणी हिताऽऽशु गुरुचापराजितकरा शमारोपिता ॥४॥-पृथ्वी
१४ श्रीअनंतजिनस्तुतयः। कलितमोदमनं तरसाऽऽश्रये,
शिवपदे स्थितमस्तभवापदम् । त्रिदशपूज्यमनन्तजितं जिनं,
कलितमोदमनन्तरसाश्रये ॥१॥-द्रुतविलम्बितम् जिनवरा गततापदरोचितां,
प्रददतां पदवीं मम शाश्वतीम् । दुरितहृवचना न कदाचना
जिनवरागततापदरोचिताम् ॥२॥-द्रुत० सुरसमानसदक्षरहस्य ! ते,
मधुरिमागम ! सोऽस्तु शिवाय नः । जगति येन सुधाऽपि धनप्रभा
सुरसमानसदक्षर ! हस्यते ॥३॥-द्रुत०

Page #283

( १७७ ) सदसिरक्षतिभा सुरवा जिनं,
जगदिता फलकेषुधनुर्धरा । जयति येयमिह प्रणताऽच्युता,
सदसि रक्षति भासुरवाजिनम् ॥ ४ ॥
१५ श्रीधर्मजिनस्तुतयः। श्रीधर्म ! तव कर्मद्रु-वारणस्य सदायते ! । स्तवं कर्तुं कृतद्वेषि-वारणस्य सदा यते ॥ १॥-*अनुष्टुप् गिरा त्रिजगदुद्धारं, भाऽसमाना ततान या । श्रिया जीयाजिनाली सा, भासमानाऽतताऽनया ॥२॥ वचः पापहरं दत्त-सातं केवलिनोदितम् । भवे त्राणाय गहने, सातङ्केऽवलिनोदितम् ॥३॥ दधुः प्रसादाः प्रज्ञप्त्याः, शक्तिमत्या जिता दराः। तस्या यया द्विषां सर्वे, शक्तिमत्याजितादराः ॥४॥
१६ श्रीशान्तिजिनस्तुतयः। अस्याभूद् व्रतघाति नातिरुचिरं 'यद्येव संसेवना
दक्षोदं भरतस्य वैभवमयं साराजितं तन्वतः । लिप्सोः (प्सो !) शान्तिजिनस्य शासनरुचिं सौख्यं जयद् ब्रह्म भोदक्षोऽदम्भरतस्य वै भवमयं साराजितं तन्वतः ॥१॥--
शार्दूलविक्रीडितम् * अनुष्टुप् जातौ वक्त्रं । + ' यच्छ्रेयसे सेवना' इति पाठान्तरम् ।

Page #284

( १७८ )
येषां चेतसि निर्मले शमवतां मोक्षाध्वनो दीपिकाप्रज्ञालाभवतां क्रिया सुरुचिताऽरं भावनाऽऽभोगतः । ते श्रीमजिनपुङ्गवा हतभया नित्यं विरक्ताः सुखं, प्रज्ञाला भवतां क्रियासुरुचितारम्भावना भोगतः ॥ २ ॥ मिध्यादृष्टिमतं यतो ध्रुवमभृत् प्रध्वस्तदोषात् क्षिता-वाऽऽचारोचितमानमाऽस्यमदभावारिताऽपाप ! हे । तं सिद्धान्तमभङ्गभङ्गकलितं श्रद्धाय चित्ते निजे, चाचा रोचित ! मानमारयमदं भावारितापापहे ॥ ३ ॥ शत्रूणां घनधैर्यनिर्जितभया त्वां शासनखामिनी, पातादाऽऽनतमानवा सुरहिता रुच्या सुमुद्राऽऽजिषु । श्रीशान्तिक्रम युग्मसेवनरता नित्यं हतव्यग्रता - पातादानतमा नवासु रहिता रुच्या सुमुद्राजिषु ॥ ४ ॥
१७ श्री कुन्थुजिनस्तुतयः ।
स जयति जिनकुन्थुलभ संक्षोभहीनोमहति सुरमणीनां वैभवे सन्निधाने । इह भवति विना यं मानसं हन्त केषां,
महति सुरमणीनां वैभवे सन्निधाने ||१|| - मालिनी ० जयति जिनततिः सा विश्वमाधातुमीशा
sमदयतिमहिताऽरं किन्न रीणाssमपाशम् ? | विलसितमपि यस्या हन्त नैव स्म चित्तं,
मदयति महि तारं किन्नरीणामपाशम् ॥ २ ॥
अवतु गदितमाप्तैस्त्वा मतं जन्मसिन्धौ, परमतरण हेतुश्छायया भासमानैः ।

Page #285

( १७९ )
विविधनयसमूहस्थानसंगत्यपास्तापरमतरणहेतुश्छायया भासमानैः ॥ ३ ॥ कलितमदनलीलाऽधिष्ठिता चारु कान्तात्,
सदसि रुचितमाराद् धाम हन्ताऽपकारम् । हरतु पुरुषदत्ता तन्वती शर्म पुंसां, सदसिरुचितमाराद्धाऽमहं तापकारम् ॥ ४ ॥
१८ श्रीअरजिनस्तुतयः ।
"हरन्तं संस्तवीम्यहं त्वामरजिन ! सततं भवोद्भवामानमदसुरसार्थवाचंयम ! दम्भरताऽऽधिपापदम् ।
विगणितचक्रवर्तिविभवमुद्दामपराक्रमं हतामानमदसुरसार्थवाचं यमदं भरताधिपाऽऽपदम् ॥ १ ॥ - * द्विपदी
भीमभवं हरन्तमपगतमदको पाटोपमर्हतां, स्मरत रणाधिकारमुदितापदमुद्यमविरतमुत्करम् । भक्तिनताखिलसुरमौलिस्थितरत्नरुचाऽरुणक्रम,
स्मरतरणाधिकारमुदिता पदमुद्यमविरतमुत्करम् ॥२॥
भीमभवदधेर्भुवनमेकतो विधुशुभ्रमञ्जसाsभवदवतो यशोऽभितरणेन नमाऽदितं नयमितं हि तम् । जिनपसमयमनन्तभङ्गं जन ! दर्शनशुद्धचेतसा, भवदवतोय ! शोभित! रणेन न मादितं न यमितं हितम् ॥ ३ ॥
+ 'संस्तवीम्यहं त्वा हरन्तमरजिन ! ' इत्यपि पाठः । गौ द्वितीयषष्ठौ जो लीव द्वीपदी ।
*

Page #286

( १८० ) चक्रधरा करालपरघातबलिष्ठमधिष्ठिता प्रभा
सुरधिनता तनुभवपृष्ठमनुदितापदऽरंगतारवाक् । दलयतु दुष्कृतं जिनवरागमभक्तिभृतामनारतं, सुरविनता तनुभवपृष्ठमनु दितापदरंगतारवाक् ॥ ४ ॥
१९ श्रीमल्लिजिनस्तुतयः । महोदयं प्रवितनु मल्लिनाथ ! मे
ऽघनाघ ! नोदितपरमोहमान ! सः। अभूमहाव्रतधनकाननेषु यो___घनाघनोऽदितपरमोहमानसः ॥१॥-रुिचिरा मुनीश्वरैः स्मृत कुरु सौख्यमर्हतां,
सदानतामर ! समुदाय ! शोभितः । घनैर्गुणै जगति विशेषयन् श्रिया,
सदानतामरस ! मुदा यशोऽभितः ॥२॥ जिनः स्म यं पठितमनेकयोगिभि
मुंदा रसं गतमपरागमाह तम् । सदागमं शिवसुखदं स्तुवेतरा
मुदारसंगतमपरागमाहतम् ॥३॥ तनोतु गीः समयरुचिं सतामना
विला सभा गवि कृतधीरतापदा । शुचिद्युतिः पटुरणदच्छकच्छपी,
विलासभागविकृतधीरतापदा ॥४॥
+ ज्भौ स्जौ गो रुचिरा पैः ।

Page #287

( १८१ ) २० श्रीमुनिसुव्रतजिनस्तुतयः । तव मुनिसुव्रत ! क्रमयुगं ननु कः प्रतिभा
वनधन ! रोहितं नमति मानितमोहरणम् । नतसुरमौलिरत्नविभया विनयेन विभावनघ! नरो हितं न मतिमानितमोहरणम् ॥ १॥
*अवितथम् अवति जगन्ति याशु भवती मयि पारगता
वलि ! तरसेहितानि सुरवारसभाजितया । दिशतु गिरा निरस्तमदना रमणीहसिताs
वलितरसे हितानि सुरवा रसभाजि तया ॥२॥ यतिभिरधीतमहितमतं नयवज्रहता
घनगमभङ्गमानमरणैरनुयोगभृतम् । अतिहितहेतुतां दधदपास्तभवं रहितं,
घनगमभङ्गमानम रणैरनु योगभृतम् ॥३॥ वितरतु वाञ्छितं कनकरुग् भुवि गौर्ययशो
हृदिततमा महाशुभविनोदिविमानवताम् । रिपुमदनाशिनी विलसितेन मुदं ददती,
हृदि ततमामहाऽऽशु भविनो दिवि मानवताम् ॥ ४ ॥
२१ श्रीनमिजिनस्तुतयः । यतो यान्ति क्षिप्रं नमिरघवने नात्र तनुते,
विभावर्योऽनाशंकमनलसमानं दितमदः। * जजजा ल्गाववितथम् ।

Page #288

( १८२) दधद् भासां चक्रं रविकरसमूहादिव महाविभावर्यो नाशं कमनलसमानन्दितमदः ॥ १॥
शिखरिणी ( ६, ११) भवोद्भूतं भिन्द्यात् भुवि भवभृतां भव्यमहिता,
जिनानामायासं चरणमुदिताऽऽली करचितम् । शरण्यानां पुण्या त्रिभुवनहितानामुपचिता
जिनानामायासंचरणमुदितालीकरचितम् ॥ २ ॥ जिनानां सिद्धान्तश्चरणपटु कुर्यान् मम मनो
ऽपराभूतिलॊके शमहितपदानामविरतम् । यतः स्याचक्रित्वत्रिदशविभुताद्या भवभृतां,
परा भूतिलोकेशमहितपदानामविरतम् ॥ ३ ॥ गजव्यालव्याघ्रानलजलसमिद्वन्धनरुजो
ऽगदाऽक्षाऽऽली काली नयमवति विश्वाऽसमहिता । जनैर्विश्वध्येया विघटयतु देवी करलसद्
गदाक्षाऽलीकाऽलीनयमवति विश्वासमहिता ॥ ४ ॥
२२ श्रीनेमिजिनस्तुयः त्वं येनाक्षतधीरिमा गुणनिधिः प्रेम्णा वितन्वन् सदा,
नेमेऽकान्त ! महामनो ! विलसतां राजीमतीरागतः । कुर्यास्तस्य शिवं शिवाङ्गज ! भवाम्भोधौ न सौभाग्यभाग, नेमे ! कान्तमहामनाविल ! सतां राजीमतीरागतः ॥१॥
. शार्दूलविक्रीडितम्
+ यम्नस्भल्गाः शिखरिणी चैः।

Page #289

( १८३ ) जीयासुर्जिनपुङ्गवा जगति ते राज्यर्द्धिषु प्रोल्लसद्
धामानेकपराजितासु विभयाऽसन्नाभिरामोदिताः। योधालीभिरुदित्वरा न गणिता यैः स्फातयः प्रस्फुरद्
धामानेकपराजितासु विभया सन्नाभिरामोदिताः ॥२॥ या गॉव जनस्य पङ्कमखिलं पूता हरत्यञ्जसा,
भारत्यागमसङ्गता नयतताऽमायाचिता साधुना । अध्येतुं गुरुसन्निधौ मतिमता कर्तुं सतां जन्मभी
भारत्यागमसंगता न यततामायाचिता साऽधुना॥३॥-शा० व्योम स्फारविमानतूरनिनदैः श्रीनेमिभक्तं जनं,
प्रत्यक्षामरसालपादपरतां वाचालयन्ती हितम् । दद्यानित्यमिताऽऽम्रलुम्बिलतिकाविभ्राजिहस्ताऽहि तं, प्रत्यक्षामरसालपादपरताऽम्बा चालयन्तीहितम् ॥ ४॥-शा०
२३ श्रीपार्श्वजिनस्तुतयः सौधे सौधे रसे स्वे रुचिररुचिरया हारिलेखारिलेखा,
पायं पायं निरस्ताघनयघनयशो यस्य नाथस्य नाथ । पार्वं पार्था तमोद्रौ तमहतमह ! न क्षोभजालं भजाऽलं, कामं कामं जयन्तं मधुरमधुरमाभाजनत्वं जन ! त्वम् ॥१॥:
-स्रग्धरा तीर्थे तीर्थेशराजी भवतु भवतुदऽस्तारिभीमारिभीमा
लीकालीकालकूटाऽकलितकलितयोस्सा समूहे समूहे । या मायामानही भवविभवविदां दत्तविश्वासविश्वाऽनाप्तानाप्ताभिशङ्का विमदविमदनत्राऽसमोहाऽसमोहा ॥ २ ॥

Page #290

( १८४) गौरागौरातिकीर्तेः परमपरमतहासविश्वासविश्वा
देया देयान् मुदं मे जनितजनितनूभावतारावतारा । लोकालोकार्थवेत्तुनयविनयविधव्यासमानासमाना
ऽभङ्गाऽभङ्गानुयोगा सुगमसुगमयुक् प्राकृतालकृताऽलम् ॥३॥ लोके लोकेशनुत्या सुरससुरसभां राजयन्ती जयन्ती,
व्यूहं व्यूह रिपूणां जनभजनभवद्गौरवा मारवामा । कान्ता कान्ताहिपस्येरितदुरितदुरन्ताहितानांहितानां, दद्यादद्यालिमुच्चैरुचितरुचितमा संस्तवे च स्तवे च ॥४॥
२४ श्रीमहावीरजिनस्तुतयः । तव जिनवर ! तस्य वद्ध्वा रतिं योगमार्ग, __ भजेयं महावीर ! पाथोधिगम्भीर ! धीरानिशम् । मुदित ! विभव ! सन्निधानेऽसमोहस्य,
सिद्धार्थनामक्षमाभृत्कुमारापहेयस्य वाचा रतः। मुनिजननिकरश्चरित्रे पवित्रे परिक्षीणकर्मा
स्फुरद्ज्ञानभाक् सिद्धिशर्माणि लेभेतरामुदितविभवसनिधानेऽसमोहस्य सिद्धार्थ ! नाम क्षमाभृत् कुमारापहे यस्य वाऽऽचारतः ॥१॥
-*अर्णवदण्डकम् नयकमलविकासने का सुरी विस्मयस्मेरनेत्राऽजनि
प्रौढभामण्डलस्य क्षतध्वान्त ! हे * ना मैं चण्डवृष्टिः, यथोत्तरमेकैकरवृद्ध्या अर्णार्णवव्यालजीमूतलीलाकरोदामशखादयः ।

Page #291

( १८५) न तव रविभया समानस्य रुच्यांगहाराहिते
ऽपारिजातस्य भास्वन्महेलास्यभारोचिते । कनकरजतरत्नसालत्रये देशनां तन्वतो
ध्वस्तसंसार तीर्थेशवार ! घुसद्धोरणीनत ! वर ! विभयाऽसमानस्य रुच्याङ्गहारा हिते
पारिजातस्य भास्वर ! महे लास्यभारोचिते ॥२॥ वचनमुचितमर्हतः संश्रय श्रेयसे प्रीणयद् भव्य !
भीमे दधद् ध्वस्ततापं भवाम्भोनिधी परमतरणहेतुला गुरावार्यमानन्दिताऽपायशो
भावतो भासमानस्य माराजितम् । दलितजगदसद्ग्रहं हेतुदृष्टान्तनि:पिष्टसन्देह
सन्दोहमद्रोह ! निर्मोह ! निःशेषितापरमतरण ! हेतुलाभङ्गुरावार्यमानं
दितापाय ! शोभावतो भाऽसमानस्य माराजितम्॥३॥ अहमहमिकया समाराद्धमुत्कण्ठितायाः क्षणे
वाङ्मयस्वामिनी शक्तिमह्नाय दद्यात्तरां सकलकलशता रमाराजिता पापहाने कलाभा
स्थिताऽसद्विपक्षे मराले खार्यागमम् । दधतमिह सतां दिशन्ती सदैङ्कारविस्फारसारस्वत
ध्यानदृष्टा स्वयं मङ्गलं तन्वती सकलकलशताऽरमाऽऽराजितापापहाऽनेकला
भास्थिता सद्विपक्षेऽमरालेखार्याऽऽगमम् ॥ ४॥

Page #292

( १८६ ) अथ प्रशस्तिःयस्यासन् गुरवोऽत्र जीतविजयाः प्राज्ञाः प्रकृष्टाशया
भ्राजन्ते सनया नयादिविजयाः प्राज्ञाश्च विद्याप्रदाः । प्रेम्णां यस्य च सम पद्मविजयो जातः सुधीः सोदरः, सोऽयं न्यायविशारदः स्म तनुते विज्ञः स्तुतीरर्हताम् ॥१॥
शार्दूल. कृत्वा स्तुतिस्रजमिमां, यदवापि शुभाशयान्मया कुशलम् । तेन मम जन्मवीजे, रागद्वेषौ विलीयेताम् ॥ २॥--आर्या० सूर्याचन्द्रमसौ यावदुदयेते नभस्तले । तावनन्दत्वयं ग्रन्थो, वाच्यमानो विचक्षणैः ॥३॥-अनु०

Page #293

=
ક્રિપત્રશ્ન. [
પૃ8,
૬
૧૨
કરું
(ગુજરાતી પ્રસ્તાવનાનું શુદ્ધિપત્રક) પંક્તિ- અશુદ્ધ
શુદ્ધ ૨૦ મારૂ
મા. પીંગળ્યું
પીગળ્યું ૫ २
૨ હેમકેષ હૈમકાવ્યા,
૩ હૈમકાવ્યા હૈમછન્દનું ૦. ૪ હૈમછન્દનુ “xxx.ત” ૪૪૧“xxx...તઃ”xx. भङ्गभङ्गाभ्यां भङ्गाऽभङ्गाभ्यां સાગરીયાવૃત્તિ સાગરની આવૃત્તિ
હૈમકોષ
છ
-
:
તથા
૧૭
શેભન
૧ [ સપ્તતિકા
૧૮
સપ્તતિટીકા
૧૮
સર્વદેવ
૨૨ ૨૩
૧૬ ૨૦
અર્વાચિન અસ્તી સપ્તતિકા
અર્વાચીન હસ્તી સપ્તતિટીકા

Page #294

( १८८) (संस्कृतप्रस्तावना)
शुद्धिः
M
অদ্ভo सहृदयह व्यवह्नति संग्रहीता विरचिता ज्योर्विद् अवतराण
सहृदयह व्यवहृति संगृहीताः विरचिताः ज्योतिर्विद् अवतरणा कुर्वन्स पूर्वजेन स्तुतिर्विहिता पाश्चालादि
कुर्वत्
५५ ५७ ६४ ६८
चेत्पूर्वजेन
स्तुतिविहिता २० पाञ्चलादि
३ महेद्र १६ गोरी ७ दत्
महेन्द्र गौरी
वदत्
२
श्रीजिनस्तुतिचतुर्विंशतिकाशुद्धिः पंक्ति. अशुद्धि. शुद्धि. ६ व्यरच- ऽरचय
विभूषयामास सूरि- व्यभूषयत्सूरिवर१८ विधेयम्- विधत्ते२१ तस्मि
तस्मि
, "

Page #295

पृष्ट.
९
"9
""
36
"
१४
२०
२१
२७
२०
३२
३३
"
३५
xxx xx
४२
४३
77
४५
४६
५३
६५
१४७
पंक्ति.
७
""
८
३
१५
१०
१५
२
२४
२५
१
""
९
१४
१५
१९
ov
२४
१९
( १८९ )
अशुद्धि.
द्यती
ईत्यु
हैम
वो
तृप्लवन
ण्यनटू
द्रत
निशिथि
જિનેટ્રા
અથાત્
કયા છે
અથાત્
यामाद्यां
यां
दात
सूर्यो
श्वासो
सद्यश
शक्त
કા
प्रस्ययमाना
द्वाच्य
शुद्धि.
धुती
इत्यु
हैम:
वः
तृप्लवन
ण्यनट्,
द्रुत
निशीथि
જિનેટ્રો
અર્થાત્
કર્યો છે
અર્થાત
आद्यां
'यां '
दात्त
सूर्यो
श्वासौ
सदृश ?
शक्तार्थ
કર્યો
प्रस्यमाना
attrat

Page #296

शुद्धि,
पृष्ट. ६६ ७६ ८१
पंक्ति. १५
९ १७
अजस्रं
२०
( १९०) अशुद्धि, अजस्त्रं it थत એવા
अशुद्धि. चाराज णीय मिळं नवइએનુક્રમે इति दते ? भाकू नृपंण આલાપક ? लक्षितातिलकाः અભ્ય पदवा अन्तो य बन्धन राशिष प्रभाः मुन्मद ना
दु1िથતા એવી
शुद्धि. आचाराना णीयंमि छंनवहઅનુક્રમે ईति दत्ते ? भाक नृपेण આલાપક लक्षितास्तिलका:सत्यपदैर्वा अन्तोबन्धन राशिषि
१११ १२३
११ २२
१३५
१३५
१४
,
१९ ___ २३
प्रभामुन्माद
१४२ Arr
. ३. ...
ना

Page #297

पृष्ट.
१४६
36
44
.99
१४८
"9
१४९
"9
१५३
35
१५४
१५९
99
१६०
१६२
१७३
१८२
पंक्ति.
८
१४
१६
२२
२४
१०
१७
८
२६
२२
६
१०
१८
( १९१ )
अशुद्धि.
ગભિર
भिति
परमै
विद्यते
शास्त्री - शास्त्री
मानत्वात्
ચક્રવત્તા
6
अनङ्गन '
चतुष्वसौ
विवृद्ध
तीर्थाधीप
निरहङ्कास्य
खन्डनम्
सम्यगू
महामनो
शुद्धि.
ગંભીર
भीति
परस्मै
विद्येते
शास्त्री
मानत्वात्
ચક્રવત્તી
“
अनङ्गन
चतुर्ष्वसौ
विवृद्ध
तीर्थाधिप
निरहङ्कारस्य
खण्डनम्
सम्यग
दधौ
महामत

Page #298

(.१९२)
॥ सुभाषितम् ॥ सन्तप्ताः स्वयमातपेन सततं कुर्वन्ति भूमीरुहाः, - छायामाश्रितदेहिनां शुभफलैः सन्तोषयन्त्यङ्गिनः । कामं कामितदाः परोपकृतयः कष्टं परं बिभ्रतः,
सन्तः सत्यवचःपराः परदयासंपादनकवताः। मेघा अम्बरचारिणोऽपि वसुधां स्निग्धां सदा पाथसा,
कुर्वन्ति क्रमतश्च सस्यविभवाऽलङ्कारभाजं मुदा । जीवन्त्यक्षुभिता जना उपकृतिं येषां स्मरन्तः सदा,
ते धन्या उपकारकारकपराः सन्तः सतां शेखराः ॥ २ ॥ सन्तोषाऽमृतजीवना निरुपमाः सत्कर्मसेवोद्यताः,
सर्वाऽनर्थगिरीन्द्रवज्रविबुधाः सद्धयानिनो निर्मलाः । सर्वोत्कर्षतया त्रिलोकविदिताः सत्यप्रमाभाविता
वर्त्तन्ते भुवने प्रसन्नमनसः सन्तः सदा न्यायिनः ॥ ३ ॥ दुष्कर्मारिचयेन तप्तहृदया दीना जगत्यां जना, _ याचन्ते जगदीशमिष्टमचलं दीर्घ सुख सादरम् । किन्त्वेतन विदन्ति कर्मनृपते राज्यस्थिति मोहिताः,
सन्तस्तद्गतिमेव बोद्धमनघाः शक्तास्त्रिलोक्यां स्तुताः ॥४॥ सन्तः शुद्धिकरा विशुद्धचरितैर्भूमि पुनन्तः स्वयं,
भ्राजन्ते शिवशर्मसागरगता निर्मापिताः सहुणैः । सद्विद्याधुमणिप्रभाविकसिताऽमेयोपदेशप्रदाः, ।
सत्स्वाना भववारिधौ निपततामुद्धारकाः सर्वदा ॥ ५ ॥ सर्वेषामभयप्रदाः श्रुतविदः सत्यार्थसंबोधनात् ,
सर्वेषां सुखदायकाः श्रितदयाः साम्यं सदा संश्रिताः । सर्वेषां प्रियतालयाः प्रतिपदं सर्वेष्टसिद्धिप्रियाः, सन्तः सज्जनशेखराः शुचिगुणाः सन्ति क्षितौ केचन ।। ६ ।।

Page #299

ન્યાય-કાવ્યતીર્થ મુનિ શ્રી હિમાંશુવિજયજીનાં પુસ્તક.
( સંશોધિત તથા રચેલાં. ) ૧ પ્રમાણુનયતત્ત્વાલક સટીક ( ન્યાય ) –વાદિ દેવસૂરિને આ ગ્રંથ જેનોમાં પ્રસિદ્ધ છે. આના ઉપર પં. રામગોપાલાચાર્યની છાત્રોને ઉપયોગી થાય તેવી ટીકા છે. પહેલી જ વાર તે ટીકા સાથે મૂળ ગ્રંથને નવી પદ્ધતિએ સંશોધિત કરવામાં આવ્યું છે. ખાસ કરી આની પ્રસ્તાવનામાં જેને ન્યાય વિષે સારે પ્રકાશ પાડ્યો છે. મૂળ ગ્રંથકારના જીવન વિષે તથા ગ્રંથ વિષે જાણવા જેવી ઘણી બાબતો આમાં લખી છે. માત્ર
૨ જેની સપ્તપદાથી ( ન્યાય ):–જેન ન્યાયમાં પ્રવેશ કરવા માટે આ ગ્રંથ તર્કસંગ્રહની ગરજ સારે છે. આમાં જેન પ્રમેય અને જેન પ્રમાણેનું વર્ણન ટૂંકાણમાં સુંદર રીતે કર્યું છે. દરેક વિદ્યાર્થીઓને ભણ- ૬ વામાં સુલભ પડે તે માટે આમાં ચાર પરિશિષ્ટો ગુજરાતીમાં જ્યાં છે. રૅ પ્રસ્તાવનામાં ગ્રંથ અને ગ્રંથકારની આલોચના કરી છે. આના કર્તા શ્રી યશસ્વત સાગર ગણિ છે. કિંમત પાંચ આના.
૩ સિદ્ધહેમચંદ્રશબ્દાનુશાસનલઘુવૃત્તિ (વ્યાકરણ):-કલિકાળ સર્વજ્ઞ છે શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યના વ્યાકરણની મહત્તા મેટામોટા વિદ્વાનો જાણી ગયા છે. આ વ્યાકરણ સિદ્ધરાજ સોલંકીની પ્રાર્થનાથી બન્યું છે. સરલ અને પૂર્ણ છે. નવી પદ્ધતિએ આને સંપાદિત કર્યું છે. વિવિધ દૃષ્ટિએ ઉપયોગી આમાં હું સાત પરિશિષ્ટો જ્યાં છે. મહત્ત્વની પ્રસ્તાવના અને વિષયાનુક્રમ પણ છે. કઠિન સ્થલે ટિપ્પણ પણ કર્યું છે. આ ગ્રંથને શ્રી આણંદજી કલ્યાણજીની છું પેઢીએ અમદાવાદથી બહાર પાડ્યો છે. ત્યાંથી રૂા. ૪ના માં મળી શકે છે.
૪ ધર્મ વિયોગમાળા ( કાવ્ય ):-શ્રી વિજયધર્મસૂરિના નિર્વાણ પછી તેમના વિયોગથી આ કાવ્યની ઉત્પત્તિ થઈ છે. આમાં સંસ્કૃત વિગેરે સાત ભાષાઓનાં ૭૭ પદ્યો છે. કાવ્યપ્રેમીઓ આને પસંદ કરે છે. કિં. દ). હું
૫ જયન્ત પ્રબંધ (ચરિત્ર):-આમાં શાંતમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજ્યજીનો ટૂંક પરિચય છે. ગ્રંથ સંસ્કૃત ભાષાની કવિતામાં છે. ગુજરાતી અનુવાદ પણ સાથે જ છે. કિંમત ).
૬ મહા કવિ શોભનમુનિ અને તેમની કૃતિ --આમાં શ્રી શોભનમુનિનું જીવનચરિત્ર આલોચનાત્મક લખ્યું છે. સાથે તેમની કૃતિના લેકે નમુના તરીકે ટાંકયા છે. કિંમત 9). અથવા.
પ્રાપ્તિસ્થાન. ગૃતિ કાર્યાલય–નગરશેઠ. મંત્રીઃ—વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા, મારકીટ રતનપોળ.
અમદાવાદ, " | છોટા સરાફા ઉજ્જૈન (માળવા)

Page #300

Page #301