Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ I meatornararan en REPRINT FROM THE PANDIT. jaintrkvaartikm| FE zrImacchAntyAcAryaviracitavRttisahitam / kAzI stharAjakIyasaMskRta pAThazAlAyAM katipayavyAkaraNAcAryakhaNDottIrNena nigalye ityupanAmakena viThThalazAstriNA saMzodhitam / lacca vi0 e0 padavIdhareNa bAbU bhagavatI prazAdatreSThivareNa svakIye - meDikala hAla nAgni mudrAyavAlaye mudritam / JAIN. TARK VARTIK AM WITH COMMENTARY OF SHRI MACHCHHANTYACHARYA EDITED BY SRI PANDIT VITTHAL SHASTRI Copyright Registered under Act XXV of 1867 SCHOLAR, GOVERNMENT SANSKIIT COLLEGE, BENARES, PRINTED AND PUBLISHED BY BHAGAVATI PRASAD, B. A. FOR PROPRIETORS, E. J. LAZARUS & Co, AT THE ER MEDICAL HALL PRESS, BENARES CANTT. 1917. All Rights Reserved] [1st Edition, 1000 Copies, Price Rs. 1-12] [ mulyam // )
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Copyright Registered under Act XXV of 1867.7 REPRINT FROM THE PANDIT. jainatarka vArtikam / zrIbhacchAntyAcArya viracitavRttisahitam / kAzIstharAjakIya saMskRta pAThazAlAyAM katipaya vyAkaraNAcAryakhaNDotIrNena nigalye ityupanAmakena viThThalazAstriNA saMzodhitam / tacca bi0 e0 padavIdhareNa bAbU bhagavatI mazAdazreSThivareNa svakIye meDikala- hAla nAmni mudrAyantrAlaye mudritam / JAIN TARK VARTIKAM WITH COMMENTARY OF SHRI MACHCHHANTYACHARYA EDITED BY SRI PANDIT VITTHAL SHASTRI SCHOLAR, GOVERNMENT SANSKRIT COLLEGE, BENARES. PRINTED AND PUBLISHED BY BHAGAVATI PRASAD, B. A. FOR PROPRIETORS, E. J. LAZARUS & Co, AT THE MEDICAL HALL PRESS, BENARES CANTT. 1917. All Rights Reserved] Price Rs. 1-12, ] [1st Edition, 1000 Copies. [ mulyam 1 || )
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrIguruH zaraNam / yadAnandalavenaiva jagadAnandamaznute / taM vande pratyagAtmAnamasaGgaM nandanandanam // IzvarakRpayA samApatkila mudraNametasya jainavArtikavRttinAmakA. nthasya / ayaM kila sAmAnyalakSaNa pratyakSa anumAna zahanAmakaparicchedra catuSTayayutaH zrImajjainamatapoSakajainadharmAvalambizAntyAcAryavidvadvareNa vi. racitaH zrIsiddhasenAcAryakRtasUtrAgAM vyAkhyAnarUpaH / tatrAce paricchede sAmAnyalakSaNAbhidhe sAdhukAdazazlokarUpasUtraiH naiyAyikasaMmatasanikarSAdipramANAnAM prAmANyaM khaNDayitvA; jJAnasyaiva prAmANyamupavarNya vedasya prAmANyaM nirasya IzvarakhaNDanAdikaM ca nirUpitam / dvitIyaparicchede ca prameyasya vAstavikabhedaM nirasya jJAnasya bhedaM pradopamAnAthApattyanupala bdhipramANani nirasya siddhAnto nirUpitaH saarddhcturviNshtisuutrH-| tRtIye paricchede ca anumAnasvarUpaM nirUpya parArthAnumAnasya vaiyarthya pratipAdyAnvayapakSardhamatAdi yathAyathaM nirasya hetvAbhAsAH saptadazasUtranirUpitAH / caturthe paricchede cAgamalakSaNAnyabhidhAya anyazAstrasyA. nRtatvaM pratipAditam___ yadyapi jainasiddhAntaparidarzakA bhUyAMso nibandhA virAjante tathApi jaina. vArtikavRttissarvAnapi granthAnatizete ityatra na keSAMcidapi vipratipattiH / haMta yataH asminnanyazAstrIyatAtparyapradarzanapUrvakatannirasanena sarveSAmapi zAstrANAmalpairavAkSarairbAlo'pi tAtparyamabhijJAtumarhettasya paThanena / asminjJAte vicArite ca sati-na-kevalaM jainanAmapi tvAstikAnAmapi cintaM samullAsamApnotti
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - etAdRzImupayogitAmavalokya vaya - saMskRtakAlejAdhyApakavyAka raNAcArya paM0 zrImanmadanamohanapAThakairidaM pustakaM vitIya proNa hitAH, saMzodhanakArye pravRttAH, saMzodhanakArye cAsmatguruvaryairvyAkaraNopAdhyAyaizeDe ityupAhasItArAmazAstribhirbahUpakRtosmi-- saMzodhitepyasmingranthe buddhidoSAtsasikAkSarayojakadoSAdvAzuddhIH kSAmyantu guNaikapakSapAttino vidvAMsa iti prArthayate / vidvadanucaro nigalye ityupA vitthtthlsaastrii| MONE-G- AMMACRETA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / pratyakSaparicchedaH / sUtraM sUtrakRtA kRtaM mukulitaM sadbhUrithIje dhanam / tadvAcaH kila vArttikaM sudu mayA proktaM zizUnAM kRte // bhAneoryakiraNairvikAsi kamalaM nendoH karastattathA / yadve hRdayato vikAsi pAlajaM mAnorga bharatenaM tat // namaH svataH pramANAya vaca: prAmANya hela ve 1 jinAya paJcarUpeNa namaH pratyakSa dezine // abhyArthavazeti na vAcyametat sAmAnya manyena tateA'nyathA tu / vyutyAdisaM tatra bhavantu sammata nirbhahamarA yaca bhavedbudhvA / hitAhitArtha saMprAptityAgayoryanibandhanam // tat pramANaM pravakSyAmi siddhasenArkasUtritam // 1 // hitAhitetyAdinA'bhidheyaprayojanamabhidhIyate / tadbhidhAnAt sabandhAbhidheyaprayeojanAntarAyayapyabhihitAni / tathAhipramANamabhidhevam prayeAjanaM vyutpattiH vyutpAdakatvaM ca ziSTAcAryayeAH / paraM tu nizreyasamiti | saMbandhastUpApepala iti / tava zrotRjanapravRtparyamiti kazcit / taduktam- anirdiSTaphalaM vaM na prekSApUrvakAribhiH / zAstramAdriyate tena vASyamagre prayeojanam // tadetadamye na kSamante / yate yathA te prazApUrva kAritayA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyAparicchadaH / . phAlama bhilaSantaH pravartante tathA prekSaparvakArI tayaiva pramANAta pravartate / apramANAtpravartamAnAnAM prekSAvatvaM na syAt / na ca zabdAnAM bahiraNe pratyakSabat prAmANyam , nApi pradIpavad bhasaMbaddhAnAmapi prakAzakatvam, kintu saMbandhabalAt / na ca teSAM bahirarthe : saMbandho'sti / vivakSAyAM saMbandhe'pi na / ye yathA yamartha vivakSanti te tathaiva tamartha pratipAdayantIti visaMvAdenA. bhiprAyANAmanyathAbhidhAyAnyathA pravRttidarzanAditi kathaM pretA. yatA pravRttyarthamAdau vAdhyamiti / tatra niSphalamidaM zAstraM kAkadantaparItAvad, asAdhyAnuSThAnaM yA haratAkapaDAratnAlaGkAropadezavad, anabhimataM vA mAtRvivAhopadezavat / bhattA vA zAstrAmadhutara upAya: / pramANamutpatteranupAya eva ced, pramityanarthasaMzayanivRtyarthamarthasaMzayotpAdanArtha prekSAvatAmAdau vAcyamiti / te hi kRSIvalAdaya ivArthasaMzayAt pravartanta iti / / etadamye dUSayanti / yuktA kRSIvalAdInAmayavRtabIjAbIja svabhAdhAnAmupAyanizcaye sati sapeyasandehe'pi prvRttiriti| atra tu upAyanizcayAbhAvAt kathaM prakRttiriti / sAdhaka. bAdhakaMpramANabhAvAcArthasaMzayasya nivAritatvAt / tathA prabhAgavyutpAdakAnAM ca zAstrAntarANAM darzanAt kimasya pramANAvyu. tpattiH prayojanamutAnyadisi prAka pravartamAnaH saMzayaH kena binivaaryt| tasmAtprekSAyatAM na prakRttiH / prayojanaM ca tathA vyApta. miti niSprayojanamidaM zAstraM nArabdhavyamiti, vyApakAnupalaudhyA pratyavatiSThamAnasya parasyAsiDhatodbhAvanamanena kriyata iti / na caitadvAdhyamapramANakenAnena kathametadapi kriyate iti / yatAumANa kenava vacasA pareNa dhyAcyAnupalabdhirupanyastA / -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainbaartikpttii| sA ca vacanamAtreNaivAsiddhodbhAvyata iti / etadapyapare dUSayanti-yato yathA siddhasAdhanamAdAya vAdI pratyavatiSThamAno nigRhyate tathAusaddUSaNavAdI prtivaadypiiti| bhapAne tasyArthasya zAstreNa samartha nAma doSa iti / yadyevaM tayA~divAdhyena zAkhArthaH pratijJAyata iti yuktam / . etadapyayuktam / yataH zAstrArtho'nena kiM pramANabhUtena pratijJAyate kiM vApramANabhUteneti ? | tatra yadi pratijaiva pramA bhUtA mAdhyamace pratipAdayati kimaGga hetUpanyAsena / prathAmANabhUtA tarhi tadeva dUSaNamiti / tasmAdvacanasya pratyakSAdivat pramANabhUtatvAta tataH prejAvatAM phalArthinAM yuktA pravattiriti yuktam / apa kasyacidvAkyasya 'madyAstIre zarkarAzakaTaM paryastam' ityAdikasya micyArUpasyApalabdhaH - prekSAvatAM tataH pravRttirityabhidhIyate, tarhi marumarIcikAjalomekhinaH jAmasya mithyAtvopalavdheH kathaM jAyatAM pratyakSAdapi pravattiriti / atha mithyetarayoH saMvAdAsaMbAdalakSaNo vizeSo'stItyucyate / atrApi mAptapraNItatvApraNItatvalakSaNo'stIti vAyAmaH / maca zabdAnAM saMbandhavalAdarSapratipAdakatvam, kiMtu vivanAvazAt / sA ca puruSasatyAsatyena satyAsatyetarA bhavantI zamdAmAM satyatAsatyatvaM syApayatIti puruSaprAmANyameva darpaNasaMhAM tatprativimvamiva zabdevabhidhIyate iti / apeSToyamaH de tAmAtuM so'tiyo yadityanidhIyate / etatpazcAta pratipAdayiSyAmaH / hitApi kAlAntaraNa kSAritAderiva daNAdikaM yadyapyahito ti, tathApISTaramAdvitaH / bhhitopyevm| upekSaNIyo'pi pramANAviSayatvAdyadi
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / pAunupAdeyatvAta sopyasi eSa / tayohitAhitayoH prApti sthAgI yasaH pramANanibandhamAvatastasmakarSaNa saMkhyA lakSaNa goparaphalASipratipattinirAkaramArapeNa svata:parata:mAmAgayalakSaNena vA pratyakSaparosapeza thA yAmaH / nanbatItartamAnayorupyuThakssnn eshiy'aalijikhaakssaadhikaa: sthaagocaratvAlAvini pramANAbhAvAditi, tat kayaM hitAhitayoH prAptityAgau pramANa nibandhamAviti? / bheSa doSaH / atItAnAgalabartamAmAnAM kathaMci dekatvasya pratipAdayiSyamANatvAditi / yadi vA hito mokSaH mahitaH saMsArastayoH . prAptityAgI sarvazanibandhI tatastameva bhagavantaM pramANabhUtaM pratipAdayiSyAma zati / tat kiM svAtaMtryeNa ?, netyA-siddha samAbhUtritamiti / siddhasena evaM jagacchatrumanomohasantasitAmanItamaHsamUhApohakAritvAdarka vAstena sUpritam - tAsUtrANAmaligambhIrAvATikapilezato yathAyodhaM vyAkhyAsAmaH // 1 // sadevAha prmaannmityaadi| pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhaiva ca vinizcitam // 2 // ____ athedaM sUtraM kiM sakala meva zAkhArthe pratipAdayatti kiMvainadesamiti ? / ma sAyarasaphalam / malapramANAnAmatAdyapratipatteH / nApyekadezam / sakalapramANalakSaNApratipAdanAdityAzajhyAha zAstrArya saMgraha asti| hapAhi / pramANaM sAmAnya vizeSarUpatayA'nena saMgRhyata ati sa eSa zAstrArtha iti / saMgrahastu bistaravirodhItyamaSayamApratItAvapi na doSa iti / yajamaNaM ca yadvastu yeSAM pratipAdyate tallakSaNavikalaM tadvastu sadAbhAsatayA te svayameya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - jmghaatibhvtii| pratipadyanta iti kiM pramANAbhAsapratipAdaneme ti / nizpAsmakSapramANapratipAdanAsadsa pasya phalasya pratIleH kiM tadupanyAsama / satra manapaThAIna pramANa sAmAnyamuttarAdvaiga taddhi zeSo'bhihita ali samudAyArthaH / bhavayavArthastu sakAla medha zAsamabhidhAsyatIti ! tatra vidhivAkye lakSyAnughAdena lakSaNaM vidhI. yo saduttarakAlaM tu tatra tatra lakSaNAnuvAdena latpamiti / tatra pramANamisi latya nirdezaH, zeSaM lakSaNamiti / matadAdhyaM tAdAtmyAkSaNAmidvau lakSyasyApyasiddhiH, sasmidvau vA tasyApIti / yasmAdyadetaspramANazabdaghAdhyaM vastu sarveSu prasiddha sadanuSAdena dhiprasipa cyAmihU~ lakSaNaM vidhIyata iti / tatra sAnaM pramANaM na saMmikarSAdi, tdaah-sNnirdhaadikmityaadi| saMnikarSAdikaM naiva pramANaM tadasaMbhavAt / pravabhAsA vyavasAyastattu grahaNamAtrakam // 3 // tadasaMbhaSAditi / sasyaiva saMnikarSasyAsaMbhavAd, yadi vA sasya pramANavasyAsaMbhavAt-tathAhi-na saMnihitavastudvayavyatiriktaH kazcidagaDAyamAnaH saMyogaH pratyakSeNopalabhyate / tayoraGgalyorayaM saMyoga pati pratIteH kathaM nopalabhyata iti ceta tAmAmAlInAmayaM muSTiriti kina pratIti: / tatrApi saMyoga vizeSo nimittamiti cet / ma, saMyogavizeSa iti sthAna muSTiriti / - na hi nIle pItamiti pratyayo bhavati / Rtha saGkesavaNAtathA pratItistahiM puruSecchAnirmitasaGketavazAtpravarttamAmA evaM. vidhAH zamA vikarUpe na kiJcidvastukRta nimittamavalambanta iti| matadazAdvastuSyavasthA viduSAmupapamneti / anyathedaM nagara - - -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pratyakSaparicchedaH / mityAdiSvapi nimittamabhidhAnIyam / tatra na tAvamAgarama padam, gRharasaMyuktarvijAtIyezca tasyAnArambhAt / katipaya gahANAmasti saMyoga iti cet / tattu maMyogeSvapi saMyogaH / yatA gRhArayapi dravyANi / vijAtIyaiH kASTheSTakA dibhistadArambhAta / sattA nagaramiti cet / kiM nATaSyAM tatpratyaya mutpAdayati / gRhavizeSitetti gheta / na, kUTastha nityAyA vizeSaNA. yogAt / akitikarasyAviSeNatvAt / kiMcitkaratve nityatAhAneH / eSA nagarItyatra ca samUhArtho vAcyaH sattAyA ekarUpatvena samUhAnupapatteH / sattAM ceniSetsyAmaH gRhANAM saMyogarUpANAM saMyogAbhAvAd guNairdradhyAnArambhAcceti ma kazcitmamUhAryaH / tenaivaMvidhAH pratyayAH vastu vyavasthApayantIti, na saMyogaH pratyAgamyaH / bhayAnumAnAttatpratItiH-tathAhi / mitibIjasajilAdayaH savai virala dezasthAH anya nimittApekSAH / sAmadhye sati kAryAnu. tpAdakatvAt / yadyatmAmadhye sati kAryAnutpAdaka tattadanyApe dRSTam / yathA ta eva bojAdayo'nyataravikalA notpAdayanti ca samarthA api virala dezatyAH sarve zramiti / tasmAdanya. nimittApetAH / yattamimita sa saMyoga iti / nanu bIjAdayo dUradezatyA mapi sahakAriNaM kiM na saMyogamutpAdamti | tasyAbhAvAditi cet / sa kiM na bhavati? / kAraNAbhAvAt / kiM tasya kAraNam / ta eva / kiM na dUrasthA: / / saMyogAbhAvAt / tatkiM sayoge'pi saMyogaH ? / tatrApyapara itynvsthaa| maya yogyadezasyAH saMyogamantareNApi saMyogamutpAdayanti / kAryeNa kimeSAmaparAvaM yattamotpAdayanti / bhapi / kimeSAM dUradezasthAmA kAryAnutpAdakatvaM saMyogApekSayA vyApta
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / pratyakSeNa pratIyate kiM vA'numAnena ? / na tAvat pratyakSeNa / tena tasyApratItirityuktam / nApyanumAnena / anavasthAprasaGgAt / atha nimittamAtrApekSayA vyAptaM pratIyate / taIi yogyadezAdiviziSTaM sAmarthya mAtra paryAyamapekSamANAzte kAyeM na kurvamatIti na punaH saMyeogamiti / tannAsti kazcitsatrikarSa iti / bhavatu vA, tathApi tasya pramANatvaM na sambhavati / tathAhi kisI svayameva pramANaM kiMvA pramANajananAditi ? | svayameva ki jJAteo'rthaM jJApayati zrajJAto vA ? | jJAteo'pi ki pratyakSeNa kiM vAnumAnena ? | pratyakSeNApi kiM sAmAnyarUpatayA kiMvA vizeSarUpatayA ? | yadi sAmAnyarUpatayA na pratikarma vyavasthAM kuryAt, vizeSarUpatayA'pi tajjJAnaM karmANi jJAte syAt / nahi molAjJAne nIlasyAyaM saMnikarSa iti jJAnaM bhavati / no nIlajJAnaM kiM tata eva saMnikarSAt athAnyataH ? | yadi tata eSa, tadA itaretarAzrayatvam / nIle jJAte tajjJAnaM tajjJAnAcca molajJAnamiti / athAnyataH saMnikarSAt, tadA tadeva codyaM tadevAttAmiti anavasthA ca / pradhAnyataH pramANAnIlajJAnaM tarhi kimantargaDunA tena / tadarthaM hi sa parikalpyata iti / kiM vA svasaMvedana pratyakSa nAbhyupagamyate / tatparijJAna punaranyena indri yasa krikarSeNa tasyApyanyenetyanavasthA / na ca sannikarSe si karSaH / nirguNA guNA ityabhyupagamAt / atha saMyuktasamavAyAttasya grahaNam / tathAhi sayogAd dravyagrahaNam, saMyuktasamavAyAd guNagrahaNam, saMyuktasamavetasamavAyAd guNatvagrahaNam, samavAvyAJca zabdagrahaNam, samavetasamavAyAccha udayagrahaNAmiti, vizeSaNavizeSyabhAvAdabhAvagrahaNamiti SoDhA sannikarSa iti / tada
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pratyakSaparicchedaH / mala / yasamakSarmAlasaMnikarSaH kiM sa eva yaH saMyuktasamaSAyAd gRpyate kiMvA samikarSAstamimi ? / yadi sa eva, tAva / yatA na svayameva sthaM sApayani / svasaMdhedanaprabhaGgAt / sagni karSAntaraparikalpane'navasthA / tamma pratyakSapratItaH sannikarSaH / anumAna tu sasmin prAgeca nirAsIdili na purucyte| maghAzA sApayati / ajJAtasyArtha sApakatve zazaviSANasyApi prabhaH / asamavAyAma zazaviSANAmiti cet / kiM na kyaadi| aApakalyAne ti cet / na, tatra samavAya eva samikarSasyApi sApakastham , tacca supAderadhyastIti / vastusvabhAvairutaraM vAcya. miti cet / tadezas pAdaprasAraNamiti / tankSAzAtasyApi jJApakatvam / bhaya pramANa jananAt sannikardhAdiH prabhANam / manvApacArikabhidaM syAt / kicedaM lakSaNamatidhyApakamaThapAyakaM ca syAt / tathAhi-mAtmanApi pramANa kamakaravAta pramANatvaM sthAt, Izvarasya cendriyAdisaMmikarSAsAbAta prAmANyaM na syAt / athezvarasyApi ze sAthaiH sahAsti sanikarSaH kathamavidyamAne ratolAnAgariti / mA bhUditi cet / kathamatItAgataH / patha nityaM sya prAmANyaM tAhi na saMni. karSastatretyavyApamam / adhorava gogavAdena pramAvatyena bAdhyata ati nAtivyAptiH / kiM na pramayatyena saMnikarSAdau / napica kAraNatvAvizeSe yodaM pramANa mayaM pramAteli vizeSouna vaktavyaH / atha yatra pramANaM samavetaM sa pramAtA, taditaramamANamiti / nai sadasti, yataH samavAyasya ThapApitvanityatvopagamAta sarvapramANe: sarve pramAtAraH prasajyeran / samayAyivizeSAdvizeSopagame nityatvazatiH / na dha kiMcitsamayAyaM prtykssaatmsomH| anumAnatastatmAtItiriTi ghet / saghAhi-hetipratyayaH - -
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| sambandhanibandhanaH / abAdhitehetipratyayatvAt / yo yogbAdhitehetipratyayaH, sa sa sambandhanibandhanaH / yatheha kuNDe dadhIti pratyayaH, yathA ceha tantuSu paTa itipratyayaH, tasmAta sa sambandhanibandhana iti / iha grAme vakSA iti bhrAntapratyayanivRttyarthamabAdhitagrahaNam / tathA sAmAnyena sambandhanibandhanatve sAdhye naanydossH| sAmarthyAca vizeSasiddhiriti / uktamatra evaMvidhAnAM kukalpanAjJAnAnAM vastuvyavasthApakatvAbhAvAditi / na cAsambaddhaliGgAdudayatAmanumAnAnAM prAmANyamupapattimat / anyathA 'sa zyAmaH, tvatputratvAta, paridRzyamAnatvatputravad' ityAdInAmapi prAmANyaM syAt / bAdhitasvAnneti cet / atra kinna ? / bAdhA kAsAviti cet / iyameva tAvad yadviniyamavato liGgAdutpattiriti / tathA'yuttasiddhAnAmAdhArAyabhUtAnAM sa vyAvaryate iti / tatrAyutasiddhiH kiM dezaikatvena, kimekakAlatvena, atha svarUpaikasveneti ? / tatra na tAvaddezaikatvena / nahi ya eva tantUnAM dezaH sa eva paTa syApi / tathAhi-tantavaH svArambhake vaMzuSu sthitAH paTastu teSviti kathaM dezaikatvam / / prAkAzaikatve sarveSAmekadezatvaM syAt / na ca tadekadezadezatvenaikadezatvam nirdezatvAnna nsH| kalpitAstasya te iti cet / tat kiM kalpanAto vstuvyvsthaa| tanna prathamapakSaH / nApi kAlaikatvena / nahi ya eva tantunAM kAlaH sa eva paTasyApi / kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt / kAraNena hi samAnakAlatvamanyataH siddhasya syAt / tatazca kiM siddhopasthApinA kAraNena ? / tanna kAlaikatvenApyayuta siddhiH| svarUpaikatve kiM kutra samavetu ? / tannAyutasiddhiH / AdhArAdheyamAvogyA. tmajJAnayonIpapadyate / yathA cAdhArAdheyabhAvo nAsti tathA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| nAstikamatanirAkRtAvabhidhAsyate / yathA ca pratyutAnutpanna sthiraikarUpatayA nityaH samavAyo'nyo vA ma sambhavati tathA yathA'vasaraM pratipAdayiSyate / tanna kazcitsamavAyaH / tadabhAvAnAtmano vizeSaH / tasmAtpramANajananAta so'pi pramANaM syAt / na vAnyadapIti / tamna sannikarSaH / zrAdigrahaNAtsAmauyaikadezazcakSurAdi na pramANaM kiMtu jJAnamiti / zraya kimidaM jJAnasya prAmANyam-kimarthagrahaNam, utAgRhItArthaprApaNam, pAhosvid gRhItArthaprApaNamiti ? / tatrArtha. grahaNamagRhItArthaprApaNaM ca mithyAjJAne'pyastIti tasyApi prAmANyaM syAt / gRhItArthaprApaNaM tu kSaNikaparyAyavAdinI na saM. bhavati / tathAhi yA paryAyo gRhItaH nAsau prApyate, yastu prApyate na sa gRhIta iti / atha vastumAtraM gRhItaM prApyate / tadapi sarvamekaM kathaMciditivAdinI mithyAjJAne'pyastIti tasyApi prA. mANyaM syAdityAzaGkAha-pravabhAso vyavasAyo na tu grahaNamAtra. kamiti / tena yadyapi marumarIcikAsu udakacumbijJAnamidami. tyaMzena marIcikAsvarUpamullikhadutpadyate tathApi viparyayAkrAntatvAnna prmaannmiti| atha ko'yaM vyavasAyaH / kimarthagrahaNamutAgrahaNamiti? yadi grahaNam, tadA tadeva dUSaNam / agrahaNe kathaM prAmANyamiti / matrocyate / sadasadvyavahArajananasAmarthya vyavasAyaH / tathA. hi-saditi jJAnAbhidhAnapravRttilakSaNaH, sadvyavahAraH, nAstItyAdilakSaNazcAsadvyavahAraH, tayorjananasAmarthya vyavasAyaM bravate / tena mithyAjJAne tannAstIti na tasya prAmANyamiti / bhavatu jJAnaM pramANam / tatpunaH kena vedyate kiM svayameva kiMvA jAnAntareNeti ? / yadi jJAnAntareNa tadA'bhyupetahAniH /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / * 11 atha svayaM tadapi nAsti / yataH yadyarthavedanaM jJAnamAtmaneA'pi prakalpyate / suzikSito baduH skandhaM svamArohatu dAsavat // tathAhi vedyate'neneti vedanam, vedyate taditi vaidyamiti viruddhayoH karaNakarmaNoH kathamekatra sadbhAva iti / kathamAtmAnamAtmanA'sau vettIti vyapadezaH / tasmAtkalpitAH kriyAkAkavyapadezAH pravarttamAnA na vastuM virundhanti / api ca pramAsiddhe vastuni ko virodhaH / etadevAha - pradIpavaditi / dIpavanopapadyeta bAdhyavastuprakAzakam / anAtmavedane jJAne jagadAndhyaM prasajyate // 4 // sajAtIyAnapekSatvena dRSTAntaH / tathAhi - jJAnamAtmapraka"zakatvA'nyathAnupapatteH pradIpavat / enameva hetuM viparyaye bAdhakapramANena samarthayitumAha - nopapadyetetyAdi / zrAtmAnaM vedayatItyAtmavedanam, na tathA / tasmin sati na kenacit kiJcid vijJAyetetyandhamUkaM jagat syAt / tathAhi yat sadupalambhaka pramANa geocaratAvatAri na bhavati tat sakalameva na sadvyavahRtipathamavatarati / yathA zazaviSANam / nAvatarati ca sadupalambhaka pramANagAcaratAmAtmavyApArAdilakSaNaM vijJAnamiti / tathAhi tadUgrAhakaM pratyakSe vA syAt parokSaM vA ? | pratyakSamapi kimindriyArtha saMprayeogajam, ahosvidAtmamanaH sannikarSasamuttham, utasvitsvasaMvedanaM yadatho'yamArambha iti / tatra jJAnenendriyasya mannikarSAbhAvAdanabhyupagamAcca na prathamaH pakSaH / nApi dvitIyaH / manaHsadbhAve pramANAbhAvAt / na cApramANaM vastu vipazcitaH samAzrayante / na ca yugapajjJAnAnutpattistatpramANam / tasyA anyathA'pyupapatteH / tathAhi yasminnAtmA''bhimukhyaM pratipadyate tasmin vijJAnamu
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pratyakSaparicchedaH / deti, anyatra neti kiM manaHparikalpanayA / athedamAbhimukhyaM kimAtmaneA vyatiriktam, Ahe svidavyatiriktamiti ? / tatra yadi vyatiriktaM tadA saMjJAmAtraM bhidyate nArtha iti / athAvyatiriktaM tadA''tmanaH svarUpAmacyuteH sa sarvadA tadastIti sarvadA sarvaviSayaM vijJAnaM syAta / nanvAtmanaH manasA saMyogakartRtvaM kiM bhinnamabhinnamiti ? | yadi bhinnaM nAtmana: kartRtvam / athAbhinnaM tadA tadapi tatsvarUpavat sarvadA'stIti sarvadA saMyogaH syAt / tatazca sarvadA jJAnAtapattiriti syAditi / atha zaktiH kartRtvaM sA ca sahakArikAraNavazAt kadAcidbhavantI doSamAvahati / yadyevaM tarhi karmmaNaH sAmarthyAdAbhimukhyamAtmanaH samutpadyamAnaM sambhavantoM jJAnAtpattiM vidhAsyatIti kiM manaHparikalpanayA ? | vidhAsyate cAyamartho jIvAMzAt karmanirmuktAdityatrAntare / tajJAtmanA janitamapi pratyakSaM grAhakamiti / zrapi caM tattasya kAraNaM kAryamanubhayaM vA sad grAhakaM syAt / na tAvat kAraNam / tadAnIM grAhyasyAbhAvAt / nApyanubhayam / asambandhAt / zrathaika sAmagrItastadubhayaM grAhyagrAhakarUpaM samutpadyate iti / tanna / yugapajjJAnAtpazyana myupagamAt / kiMca jJAnAvizeSe'pyekaM grAhyamaparaM grAhakamiti kiMkRteA'yaM vizeSa: ? / zratha kAryaM tadA tadapi jJAnamajJAtaM vA ? | ajJAtasya jJApakatvAyogAt / taduktam - apratyakSopalambhasya nAdRSTiH prasiddhyati / atha jnyaatm| tadapi yadApi prajJAntareNa tadA kiM grAhyareNa kiM vA jJAnAntareNa ? | yadi grAhyeNa tadA tasya grAhakatvAt kAryatvaM tatazcAgrepAtaH dvitIyasya tasyApyevameSamiti kAcapacyaM jJAnayoH syAt / tatra grAhmaNa jJAnAntareNApi grahaNe tasyApyanyenetyanavasthA / tanna pratyakSaM tadgrAhakam / nApi " -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| parIkSama / yatastadapi kimarthApattirutAnumAnamiti ? / tatra na tAvatprathamapakSaH / prapatrorapramANatvAt / tathAhi / arthaprAkaTyAdasAvutpadyate ityabhyupagamaH / tacca tatra ki niyatamaniyataM vaa|| yadyaniyataM kathaM niyamena gmyet| atha niyatam tadA niyamagrahaH kiM tasminneva dharmiNi kiM vA dharmAntara iti ? / yadi tasminneva tadA yenaiva pramANena niyamagrahastenaiva sAdhyasyaiva sAdhitatvAt kimarthA pattyA / atha dhamryantare tadA'nyatra gRhItapratibandhamanyatra gamayadanumAnatAM nAtikAmati / api cApattirapi kimarthApatyA jJAyate kiMvA svasaMvedaneneti ? / yadi svasevedanena tadA prathame kaH pradveSaH / athArthApayA tadA kiM tenaiva prAkaTye - notthApyate kiM vAnye na ? / yadi tetaiva tadA kiM yugapat kiMvA krameNa? / prathama pksse'bhyupgmaahaaniH| atha krameNaitadapi naasti| ananubhavAta / athAnyena tadA tadarthApattAvapi jJAnaprazne'parimitAryApattimAlA prasajyeta / tannArthApatyApi jJAyate iti / niSetsyate cArthA pattistatprastAva iti / anumAnamapi na tadvyavasthApakam / yatastadapi gRhItasaMbandhameva prvrtte| saMbandhagrahastu 'kimasvayamukhena kiMvA vyatirekamukhena? / na tAvadanvayamukhena / yatastadbhAva eva bhAva pati sa pratIyate / tadbhAvanAvitvaM ca kiM pratyakSeNa pratIyate kiM vA'numAnena / na tAvadatyanta parokSe vijJAne pratyakSeNa / nApyanumAnena / anvschaaprnggaat| vyatirekamukhenApi nAsti / yato vipakSe hetorabhAva: kimabhAvapramANena pratIyate AheAsvidanu palammena ? / abhAvamANabhAvAnna prathamaH pakSaH / anupalambhane'pi kiM dRzyAnupalammaH, kiM vAgdRzyAnupalambhaH / / antyasya satyapi vastuni bhAvAna vyatirekasAdhakatvam / dRzyAnupalambhamapi svabhAvakAraNavyApakAdyanupalamsabhe -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pratyakSa paricchedaH / 1 dena vyAvarNayanti / tatra dRzyAnupalambhA nAdRzye jJAne sambha afa | nApi kAryakAraNabhAvaH / sa hi pratyakSAnupalambhasAdhakaH kathaM parokSe vastuni syAt ? / vyApyavyApakabhAvo'pi pratyacAnumAnAbhyAM tasya na pratIyate ityuktam / tatkathaM tatastadattAMva iti 1 tana vyatirekadvAreNApi saMbandhanizcayaH / kiM ca talliGgam - arthazcakSurAdayo vA ? | athA'pi kiM sAmAnyarUpaH vizeSarUpo vA ? | sAmAnyasya jJApakatve'tiprasaGgaH / vizeSo 'pi yadi prAkaTya nAbhimukhyaM tadapyarthAdbhinnamabhinnaM vA / yadi bhinnaM svaprakAzaM tadA siddhaM sAdhyaM kimanyena / athAbhinnaM tadA svaprakAzo'rthaH prsjyet| evaM cakSurAdiSvapi vAcyam / kiM cedamarthazUnyaM vikalpa vijJAnaM kena jJAyate / na ca tasyAnanubhavaH / nApi tadvAhyam / adhyAtmaM parispandAt / yo'pi kAraka saMbandhAnyathA'nupattyA vyApAra: parikalpyate so'pi na yukto, yataH, yadi teSAM mIlanaM kriyate tadA teSAM sambandhaH syAt / pUrvameva siddhatvAt saMbandhAnAM yadi sa syAt tadA kiM tena? | svayameva saMbandhAt / api ca sa kiM kArakajanyo vA'janyo vA? | ajanyo bhAvarUpo'bhAvarUpo vA ? | bhAvarUpatve na phalajanakatvaM syAt / bhAvo'pi kiM nityo'nityo vA ? | nityatve na kadAcidarthAdhigativiratiH syAt / ajanyazcAnityazceti vyAhRtam / janyo'pi kimekakSaNasthAyI kiM vA kAlAntarasthAyI? | prathamapakSe kSaNAduI pratItiviratiH syAt / pratikSaNamaparAparotpattI na kadAcidviramet / atha kAlAntaraschAyI tadA 'kSaNikA hi sA' ityabhyupetahAniH / zrapi cAsau kriyArUpo'kriyArUpI vA ? | so'pi kiM parispandarUpo'parispandarUpo vA ? | parispandAtmikA nAspandsyAtmanaH syAt / yadarthaH prayAsa: sa evaM pratyuktaH syAt /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvttau| aparispandaH kiM parispandAbhAvaH kiMvA vastvantaramiti / / mAvasya janakatvavirodhAdityuktam / vastvantaramapi kiM ci. dUpaH kiM vA jaDaH / / cidrapo'pi kiM dharmI kiM vA dhammaH / / yadi dharmI na pramANaM syAt / bhAtmavat / atha dhammoM yadyAtmanobhinnaH / na pramANam / minA'pyasambaddhatvAsa tasya / tatkA. yatvAt tasyeti cet / tatkartRtvaM yadi vyApArAntareNa tdaa'nvsthaa| niyApArasyAkAryakartRtve kiM tena ? / jaho'pi yadi dharmI / loSTavanna kiMcit / atha dharmastadAtmanaH kathaM naDo gha. maH |api ca vyApAreNa phalaM yadi vyApAravatA janyate tadA unavasthA / avyApArapakSe prathamenApi, tena kim ? / atha vyApAraH syAt, tadrUpatvAnnatadantaramiti cet / kimidaM tadrUpatvam-kiM parAzritatvaM kiM vA parajanyatvam ? / saMyogasamavAyanirAkaraNenAzritatvAnupapatteH / janyatvamapyavicalitAnutpanna sthiraikarUpe. mAtmanA kramAkramAbhyAM nopapadyate iti na vyApAraH kazcid / tanna paro kramapramANamiti / kiM ca / anAtmavidi vijJAne tAdAtmyAt sukhaduHkhayoH / vedanaM nopapadyata na syAtA prItitApane // ekArthasamavAyasya pUrvameva nirAkRteH / naiSAmajJAnarUpatvam ekahetusamudbhavAt / uktNc| tadatadrUpiNA bhAvAstadatadrUpahetujAH / tatsukhAdikamajJAnaM vijJAnAbhinnahetujam // adhizeSe'pi bAhyasya vizeSAt prItitApayAH / bhAvanAyA vizeSeNa nArtharUpAH sukhAdayaH // prajAdivadviziSyante bhAvanAbalabhAvataH /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 pratyakSapariccha edaH / nArthena janitAkA buddhI bhogastadAtmanaH / niyataM viSayatvena jJAnAkArI nivartitaH // arthAnvayAtirekeNa vyAptA nIlAdibhAsavat / bhinAsaH sitaduHkhAdirabhinne buddhivedane // abhinnAbhe vibhinne ced bhedAbheda / kimAzrayauM / nAnAtvaikatvayoryaH syAdevaM sati jagattraye // tasmAdantarbhavA ete cetanAzceti sAdhitam / ? tatsthitametat svasaMvedanaM jJAnamiti / atha pramANAt pravarttamAnAH kiM nizcitaprAmANyAt pravarttante kiM vA'nizci prAmANyAditi / yadya nizcitaprAmANyAt kiM pramANaparIkSayA ? / atha "nizcitaprAmANyAt tanizcayaH kiM saMvAdajJAnAt kiMza kAraNaguNajJAnAditi ? | prathamapakSe saMvAdajJAnaM sahakArikAraNaM sattanizcayamutpAdayati, kiM vA grahaNaMsaditi ? | yadi sahakArikAraNaM tannopapadyate / bhinnakAlatvAta / grAhakamapi ki pratyakSaM sat kiMvA liGgabhUtamiti / na tAvat pratyakSam / sat pravartakasya sudUraM naSTatvAt / api cendriyajapratyakSa jJAnAntare svarUpamapi na pratipadyate kuta eva tatprAmANya miti / liGgabhUtamapi nAsti / yateA liGgaM gRhItasambandhaM jJApayati / sambandhagraheo'pi na tAbhyAm / parasparasyAgrahaNAt / nApi jJAnAntareNa, tatsvarUpAgrahaNAdeva / athAnAditvAt saMsArasya saMvAdakajJAnanibandhanaM pravartakasya prAmANyamanekazo vinizcityaM saMdehabhAji pravarttakajJAne saMvAdakajJAnAnnizcaya iti / natvatra cakrakaM dUSaNam / tathAhi / nizcataprAmANyAtpravRttiH, pravRttau saMvAdajJAnam, tataH prAmANyanizcaya iti / kiM cAnAdau saMsAre nirAtmavAdinaH kena sambandho gRhyate ? / athAstyanantavAsanA 1
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenavArtikavRttI / 7 'khyabhUtamAlayavijJAnaM rAgAdivAcyA DaMkArAspadbhUtaM teneti / manu niranvayakSaNikavinAze bhedAvizeSAda vibhinna saMtAnavAsanAsaMkrAntirapi kasmAnna bhavati / atha - yasminneva hi saMtAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte karpAse raktatA yathetyabhidhIyate / na / saMtAmivyatiriktasya saMtAnasyAbhAvAt / adhArita kAryakAraNapravAharUpaH saMtAnaH / na / kAryakAraNabhAvasya niranvayakSaNikapakSe niSetsyamAnatvAditi / kiMca saMvAdazAnamapi yadi saMvAdajJAnApekSayA pramANam / tadapi tadanyApekSayetyanavasyA / atha svatastadA pUrvamapi tathaivAstu kiM saMvAdazAmena / atha prekSAkAriNaH prayojana muddizya pravartamAnAH arthakriyAya siddhAyAM niSpannaprayojanAH na tatprAmANyaparIkSAyAM manaH praNidadhati, anyaccAnyasyApi yat prAmANyakAri tatsvataH kathaM na pramANamiti / naitadasti / yato yathA te prajJAvatayA pravarttakaM vicArayanti tathA'rthakriyAjJAnamapi kiM svapnadazAyAmivAsatyamutasatyamiti / atha tasya bAdhitatvene vAsatyatvam / tathAhi - prabodhAnantarameva zarIravastrAdirityanyadavazyamupalabhamAnA bhinnamevedaM jalArthakriyAjJAnamiti nizcinvanti jAgradavasyAyAM tu sarvadevA bAdhitamartha kriyAjJAnamanubhavantA nasAzaGkA iti na pramANAntaramapekSanta iti nAnavasthA / ta bAcitatvenaiva prAmANyanizcayaH / kiM ca tatsaMvAdakazAnaM kimekasaMtAnam, bhinnasaMtAnaM vA ? / tadapi kimekakAlaM bhinnakAlaMvA 1 / tadapi kiM samAnajAtIyamuta bhinnajAtIyam ? / samAnajAtIyamaMtri kimekaviSayakamAho svidbhinnaviSayam ? / tatraikasaMtAnavarti samAbakAlaM samAnajAtIyaM samAnaviSayaM vA bhivaviSayaM vA vijJAnadvayaM yugapatnopapadyate / bhinnakAlaM tu tat taimirikacandradvaya 1 " w
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pratyakSaparicchedaH / darzitadarzanena vyabhicAri / taimirikasya punaH punastajjJAnamutpadyate eva / kiM ca ekaviSayatve yathA prAktanavijJAnamapramANaM tathA taduttarakAlabhAvyapi tasminneva viSaye pravarttamAnamapramANaM syAt / prAktanasya prAmANye tadabhinnaviSayatvAdadhikaM kiJcidaparicchindragRhItagrAhitvenApramANaM syAd / na vA pramANena prAmANye nizcayo yuktaH / bhinnakAlasya bhinnaviSayasya rUpAdijJAnasya saMvAdakatve marIcikAnAmasyApi taduttarakAlenApi marIcikArUpadmAdarzanaM saMvAdakaM syAt / bhinnajAtIyaM tvekasaMtAnavartti samA nazAlaM, bhinnakAlaM vA yadi saMvAdakaM tadA mithyAdarzanasyApi vibhi vastusparzAdijJAnaM saMvAdi syAt / ekaviSayatve satIti cet / kathaM rUpasparzAdijJAnAnAmekaviSayatvam ? / na caikaM dravyamabhyupagakayata iti / bhinnasantAnaM tu samAnajAtIyaM bhinnaviSayamekakAlaM, bhinnakAlaM vA yadi saMvAdakaM syAt / tadA mithyAjJAnasyApi tathA bhavet / ekaviSayatvaM tu tatsvarUpAparijJAne tatka matApratipattI tayormopapadyate / atha tulyAbhidhAnapravRttidarzanAt tayorekaviSayatvaM pratIyate / nanu taimirikadvaya dvicandradarzane'pyetadastIti tayeorapi parasparasya saMvAdakatvena prAnAyyaM syAt / zratha tatra bAdhako poko ta devamityucyate / tarhi tadeva prAmANyanibandhanaM na saMvAdakajJAnamiti / atha kAraNaguNajJAnam, tatkiM pratyakSamutAnumAnamiti ? / na tAvat pratyakSam / indriyANAM parokSatvAt / na hi dharmiNaH parokSatve taddharmANAM pratyakSatvaM dRSTam / kathaM buddhyAdInAmiti cet / na teSAmapi parokSatvAt / yeSAM tu tatpratyakSatvam, teSAmAtmanA'pyanyeSAM buddhyatirekiNe / 'bhAva eva / apareSAM kathaM cidbhedAttadgra Ne eva teSAM grahaNamiti na vyabhicAraH / athAnumAnama, tadapi pratibandhabakhAdudayamAsAdayati / * *
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| pratibandhagrahazca na tAvat pratyakSeNa, dviSThasaMbandhasaMvittinai karUpapravedanAditi / anumAnena pratibandhagrahaNe'navasthA, itaretarAzrayatvaM vA syAt / liGgamapi na, anupalabdheH / tasyA samAvasAdhanatvAt / svabhAvaheturapi dRzyavyavahAramAtrasAdhanakalaH / kAryamapi yadi prAmArayanizcayastadA itaretarAzrayatvam / nakSa mairmalyAdayo guNAH doSAbhAvavyatirekiNaH kiM cit / bhAveM. 'pi vA tadgrAhi jAnaM tadanya kAraNaguNajJAnApe tadapi tadanyApekSamityanavasthA syAt / tanna kAraNaguNajJAnApekSo'pi prAmAraya. nizcaya ityAzaGkAha bAdhanetyAdi / bAdhanaM bAdhitatvam / tasmAt saMzayazca, zrAdigrahaNAdviparyayazca / tasyAsanaM kSepaNamAsaH / tasmin sati prAmANyaM nizcIyate iti| nanu kiM bAdhyam, kiM bAdhakana , karaca tadabhAva iti ? / bAdhya, mithyAtvamiti cet / kimidaM mithyAtvam ? |vaipriitymiti cet / kasya vaiparItyam / / kiM khyAteH, khyAyamAnasya vaa?| tadapi tayoH kimabhAvaH, kiM vAnyarUpAdinAuvabhAsanam / abhAvApi kimavabhAsakAle, kAlAntara vaa| na tAvadayabhAsa. kaale| tadAnImedha avatAsamAnatvAt / kAlAntare cet / jaNi. katvAta sarvakhyAtInAM vaiparItyaprasaGgaH / marthakriyAmAvAdabhAva iti cet / kathamanyasyAmAve'nyasyAbhAvaH, atiprasaGgAt / tadAnI ca sarvasyA kriyAvirahAstIti tathAbhAvaH syAt / kAlAntare sadamAvo na samAkhyApayati / atiprasaGgAt / rUpavaiparItyaM ca kena pratIyate-kiM pUrvajJAnena, kiMvA tenaiva, zrAhAsviduttarakAlabhAvineti ? / parvajAnena kiM bAdhyakAlAdisthena svakAlAdisthena vA? / na tAvatpUrvaH pattaH / tadAnI tasyAvidyamAnatvAt / nApi dvitiiyH| tatkAle mithyA . .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / jAnasthAmAvAla, pramANAmAvena viSayAbhAvAt na tathA pratItiriti / atha tenaivAtmano'nyadezanA pratIyate / tatkiM sA tasmin kAle'sti, kiMvA nAsti / yadyasti kathaM vaipriitym| bhaya nAsti kathaM vipriitkhyaatiH| tathA sati asakhyAtiH syaat| uttarakAlabhAvica ciravinaSTasya kathaM tathAtvaM prtipdyte| kiMca bAdhakamasaditi pratyeti na vaiparItyamiti / tamna viparItaravyAtiH / atha smRteH pramoSaH / tathAhi-nAgRhItarajatasya zuktikAvalokane'pi idaM rajatamiti pratibhAso bhavati / kiM tu grahItarajatasya tadanubhavAhitasaMskArasya cAkaSipasAmyApahatacetasaH zuktikhaNDadarzanaprabodhitasmRtibIjasya / tatranAnena sadRzaM rajatamiti pratibhAso bhavati / kiM tu gRhItasmaraNo noppaadi| kintvidameva rajatamiti darzamasmaraNayostadviSayayozcaikatvapratItistatpramoSa iti / nanu kiM darzanaviSayasya smRtiviSaye bhArIpaH, kiM vA smRterdarzanaviSaye iti / / tatra prathamapakSe yatra yadArIpyate tatra tatpratimAso bhavati / yathA marIcikAsu jala. mArIpyamANaM marIcikAdeze bhAsate / tataH smaryamANadeze zuktipratibhAsaH syAt dantayA rajatasyeti / dvitIye'pi pakSe smaryamANasyAspaSTatvota, pakSitvAd damiti darzanaM kathaM spaTatayA parokSatayA pratimAseta / kiJca tayoraikyaM kena pratIyate-kiM pA tAbhyAmeva, athAnyena ? / tatra svasaMvedanAbhyAM svAtmA'pi napratIyate kuta eka manyena svAtmaivyamiti / svasaMvedanAMbhyAmapi svAtmani magnAbhyAM na dvayasyaikya pratItiH / mapi ca yadi dvayaM vedyate kathamaikyam / atha na vedyate kathamaikyam / / atha pUrva dvayaM pratItya tadeva ekatvena pratyeti / / / saMvedanasya kSaNikatvena etAvantaM kAlamanavasthAnAta / tattAdAtmyena ca saMvedanamapi,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / bhinnamiti kathaM puurvaaprye| raikyaM pratipadyeta / khAntatvAsA pratyeti cenna / AtmakhyAtiprasaGgAt / tatra ca vakSyAmaH / athAnyat / tacca pUrvadarzanA hitasaMskArasyottaradarzana prabodhitasmRtibojasya kalpakaM jJAnaM vijJAnaM tayorasantamabhedaM khyApayati tarhi asatkhyAtiH syAnnaM smRtiprameoSaiti / tatra smRtipramo'pi midhyAtvam / chalaukikalvamiti cet / kimidamalaukikatvam - kimanyarUpatvam, athAnyakriyAkAritvam, kiM vAanyakAraNajanyatvam, Ahosvidajanyatvamiti / tatra na tAvadanyarUpatvam / yadeva hi satyasya rUpaM pratibhAti tadevAstyAbhimatasyApi / na cAnyakriyAkAritvam / adarzanAt / anya janyatve sarvatra niyamo na syAt // laukike eva sa iti cet / itaretarAzrayatvam / satyaniyame'laukikatvam, sati alaikikatve'niyama iti / janyatve nityaM satvaM vA bhavet / tatazca satyajJAnavi. 'SayeA'pi syAt / tnnaale| kikatvamiti / AtmakhyAtiriti cet / afekaM paraM brahma zrAhAsthidvijJAnamiti / tatra yadi tadadvayaM tadA dvayadarzananibandhanA kathaM tava bhrAntiH 1 atadrUpacamAditi cet / tatrApi yadi svarUpapratibhAsaH, kathaM bhrAntiH ? / athAnya rUpapratibhAsaH, kathamAtmakhyAtiH / / athAtmarUpasyaiva bhrAntyA - umyarUpatvenAvabhAsanam / nanu itaretarAzrayatvam / tathAhi - anya - rUpamavabhAsyatIti bhrAntiH, bhrAntyA'gyarUpAvabhAsanamiti / athAvidyayA bhrAntaM vedanaM janyate / kathaM nityatvaM brahmaNaH / na ca tadudvyatirekeNa tadasti / grAhyagrAhakA kArayoranAmarUpatvAt / zrAtmarUpatve vA tayorapi satyatvamAtmanA vA 'satyatvamiti / atha saMvedanamAtraM satyamAtmaneA rUpam, tathApratibhAsastu avidyAvazAditi / nanu sA vidyA''tmarUpam, T 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pratyakSa pricchedH| athAnyadeva kiM cit ? / yadyAtmarUpaM kathamavidyA? / prathAnyata kathamadvaitam ? / atha bhede pramANAbhAvAttathA pratibhAsI bhrAntiriti / tapAhi-bhedo vastunaH kiM minaH, kiM vAbhina: / yadyabhinno na bhedaH / atha milaH, sa kiM pratyakSeNa pratIyate, athAnumAnena ? / pratyakSeNa kiM tadastugrAhiNA, utAnyena ? / yadi tadvastugrAhiNA tadA kiM tasminneSa kAle, kAlAntare vA ? na tAvattasminneva kaale| dvayoH prtibhaasaabhaavaat| kAlAntare pratyakSasyaiva naSTatvAnna tena bhedagrahaH / anyasya tu tadAnImananubhavAt / anumAnamapi na pratyakSAlAve bhedagrAhi / kiM ca bhedasyApi vastuno'nyo bhedaH, tatrApyanya ityanantabhedAvabhAsaH syAt / nAtra mAnamasti / ityAdiparavikalpitaM gajavikalpAyate, yato bheda eva pratyakSa pratibhAsate / tathAhi grAhakAkAramahaMkArAspadabhUtaM nIlAdikaM ca grAhyAkAraM mukkA nAnyata saMvedanamAtraM pratibhAti kevalamadvaitavAdI tadAzayA utsvanAyata iti / api dhAyamabhedaH ki vastuno minnaH, kiMvAbhinnaH? yadyabhistadA nAbhedaH / atha minaH sa kiM pratyakSaNa, kiM vAunumAnena ? / pratyakSeNApi kiM vastugrAhiNA utAnyena ? / vastugrA. hiNo'pi kiM yugapat, krameNa vA? / na tAvadyugapat / dvyprtiiteryogaat| pratItau vA luThito'bhedaH / nApi krameNa / kSaNikatvAt / nadhAnyat pratibhAti / pratyakSAmAvAd anumAnamayi nAsti / atha vastuno grANe tadabhinna syApi grahaNamiti bhedasthApi tathA grahaNaM kina bhavati / kiMcAbhedo nAma dvitIyaH pakSaH / tadagrahe kathaM grahaNamasya / na hi yathA nIlagrAhi jAnaM yadevaM na bhavati tadatonyaditi vyavasthApayati / tadA pretAdi anenAbhinna miti prApnoti / na hi pItAdyapratibhAsane tena sahaikatvapratibhAso yuktH|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| bhedApi kathaM bhidyamAnApratibhAsa iti cet / tatkiM nIlasthApi pratibhAso'sti / astIti cet / yadyevaM tatkiM pItAdi tatra na pratimAsate ? / neti cet| tatkathaM bhedaH pratibhAsaH / nacaivaM dvitIyApratibhAsane tena saherayamiti bhAsA yuktimAniti / pratipAdayiSyate cAdhyakSagrAhyatvaM bhedasyAnAvapramANanirAkRtAviti / tannAtmakhyAtiriti / bAdhakamapi kimanupalabdhirAho. svidvAnamiti / anupalabdhirapikiM tasminneva kAle kAlAntare vA? tatra tasminneva kAle mithyAjAna zeyayoranupalabidharnAstIti tadapyavAcyaM syAt / uttarakAla tu satyavijJAne'pi sandigdhApravRttau / tannizcaye cakrakamitaretarAzrayatvaM vAmANi / atha jJAnaM tatkiM samAnajAtIyamuta bhinna jAtIyam ? / samAnajAtIyamapi kimeMka santAnamutabhinnasantAnam ? / tadapi kiM mekaviSayaM bhinnaviSayaM vA / tadapi kimekakolaM, bhinnakAlaM vA / tatra samAnajAtIyamekakAlam ekasaMtAnam ekaviSayaM bhinna. viSayaM vA yugapad jJAnadvayaM notpadyate / kathaM tayobAdhyabAdhakabhAvaH / bhinna kAlaM tu tajjJAnam ekaviSayaM saMvAdakameva syAd, na bAdhakam / bhigAviSayaM tu tajjJAnaM yadi bAdhakaM syAt, tadA sarva sarveNa bAdhyeta / bhinna santAnaM tu sabhAnajAtIyamekakAlaM bhinnakAlaM yadyeka viSayaM saMvAdi syAt, na bAdhakam / bhinaviSayasya bAdhakatve atiprasaGga uktH| vijAtIyaM tu ekasantAnavarti, ekaviSayaM, samAnakAlaM vA yadi syAtsaMvAdavatsyAt, na bAdhakam / uktajJAnasya vibhinna viSayasyApi sato bAdhakatve sarva tena bAdhyaM syAt / bhinna santAnamapi vijAtIsayaM mAnakAlaM bhinna. kAlaM yadyakaviSayaM tadAstu saMvAdakam / zratha bhinna viSayaM tadA. kiJcitkAmiti / tanna bAdhakamapi kiMcit / bAdhakAmAvo
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| 'pi kiMtuccharUpaH, kiMvA vastvantarajAnama / tatsvarUpasya kathaM pratItiH / atha zAnavasvata iti tatra-marpiSo yadi saurabhyaM gomayasya kimAgatam / atha svasaMvidita jJAnaM tatrAbhavat tannizvApayati / tattatra nAsti tena ca nizcaya iti vyAhatam / ana. nubhavAttanizcaya iti cet / svApAdyavasthAsvapi syAt / zratha vastvantarajAnaM tasminmithyAcAne'pi astIti tatrApi tannizcayaH syAditi tatkathamabAdhitatvenApi prAmANyanizcaya iti / atrIcyate / yattAbadAdhyabAdhakanirAkaraNamakAri tatkimadvaitamAzritya, aya bahirarthe sthite satIti / tatrAdvaitasya zUnyasya vAgre nirAkariSyamANatvAt tadAstu barhirarthamAzritavataH pramAgaviplavaH prakRtaM tirodadhAtItyavazyaM pramANetaravyavasthA'bhyupagantavyA / tatra pramANaM kimavisaMvAditvena kiMvA 'bAdhitatvena kiMvA prasiddhAni pramANAni / vyavahArazca tatkRtaH / pramANala. saNasyoktau jJAyate. na prayojanamiti vicAraH pravartate / na ca keSAM prasiddhAni pramANAni / kiM shaastrvidaamutsvittditressaamiti| tatretare janAH pramANasya nAmApi na jAnanti kiM teSAM prasiddham / zAstravidAmapi saMkhyAdiSipratipattidarzanAnna prsiddhaani| ata steSAM tabirAkaraNAya prmaannprnnynmuppttimditi| tatrAvisaMvAditvaM dvitIyapramANApekSamiti sakalaM prAguktadUSaNajAlamApata tati / api ca zAkaThikA'pi zAstrIstulyAzUNavidhAnAstathA katipadaparimitA pravRttizcAnizcayAdapi bhavantI kAM kSatiM kariSyatIti na dRSTArtha lakSaNapraNayanam / kiM tu dRSTe vyAmohaH / adRSTamapi prasappaiditi zAstram / tatrAvisampAditvalakSaNaM adRSTAvyApIti nopapattimat / abAdhitatvaM punaH sakalopAdhivizuddhamihopapadyamAnamadRSTaM vyAmotIti yuktm| tathAhi
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArtikavRttI / 25 yathA mAtra tyAsatidurarAsu bhramaNAdiko viSayadoSaH, nApi calanAdirUpa AdhAra doSaH, na timirAdyupalavo'kSANAM nApi manaso midvAdyapahRtatvamiti kAraNaguNa paryAlocanAdavAdhitatvaM nizcIyate tathA nAyaM zAstA rAgadveSopahUto nApyajJa iti| prAptaguNaparyAlocanAt / zrutajJAnasyApyabAdhitatvaM nizcityAsaMvAde'pi prekSAvantaH pravartanta iti yuktam / kAraNaguNaguNa nizvayazca yazca kvacidabAdhitatvena / na cetarAzrayatvam / vyaktibhedAt / anAditvAcca saMsArasya / yadapyabhyadhAyi-indriyANAmatIndrayazvAd guNAnAM kathaM pratyakSAdinA grahaNamiti / tadetaddoSeSvaci samAnam / te'pi hi na pratyakSAdinA pratIyante / zratha midhyAtvAtanizcayaH / samyaktvAd guNAnAM kiM na bhavati / atha ghaTasyodakAharaNalakSaNazaktimRtpikhAca bhavati / tacchuktivikalpatvAtasya tathA'rthatathAtvaprakAzanazaktiH pramANyarUpA kAreNaSvasatI bhavantI utpatau svata ityucyate / kimayathArthaprakAzanazaktiH kAraNeSvasti, na vA ? / neti cet / kathamapramANyaM parataH 1 / api ca sA zaktiH sato bhinnA, kiM vA'bhinnA, atha bhinnAbhinnA, apoyaniSedhaH 1 / yadyabhinnA, apramANyazaktirapi zaktimatsvarU pavantra doSebhyaH syAt / atha mizrA tarhi prAmANyajananazatirapi kAraNebhyo bhinnA | ma cAtra vyavasthitavibhASA / atha sA nAsti / karaNeSvazaktAdutpadyamAnaM pramANyaM sarvasmAdutpadyeta ahetuM vA syAt tatazca sarvatra syAt na vA kaciditi / kiMca sA zaktimati sambaddhA, asambaddhA vA ? | yadyasaMbaTThA na tasya sA / atha saMbaddhA tadA kAryakAraNabhAvAna paro vyatirikaiMsa sambandhaH / tatra yadi zaktimatA zaktirjabhyate iti pakSastadA kiM tena zaktena janyate, kiM vA zaktena ? | yadyazaktena 1
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - prtykpricchedH| tadAnyenApi janyeta / atha zaktena tadApi yadi sA za. tiramilA / tadA pUrvA'pi tathaivAstu kiM bhedakalpanayA / apa bhisA tadA tadeva vAcyaM tadevottaramityanavasyA sambadhAntaraM ca niSetsyamAnamAsta ityAstAm / vyatirekAThayatireke ca prAmANyaM svataH paratazca sthAta / ubhayaniSedhastu vastuno nopapadyate iti / mahi tadeva tadAnImeva vidhIyate niSidhyate ceti yuktam / tannotpattI svataH prAmANyam / svakA. ryaparicchede tu pravartamAnamapramANamapi na kiMcit paramapekSata iti svata: syAt / asvasaMvedanavAdinastu jJAnasvarUpamapi na svataH siddhaM kutta eva tadgataM pramANyamiti / yaccoktam-kiM bAdhya kiM bAdhakaM kazca tadabhAvaiti / tannAsatprakAzanasAmarthya mithyAtvaM vAdhyam / tathAhi-jJAnasya sadarthaprakAzanazaktiriyAsadarthaprakAnazaktipyasti / kiM nAmantaM sarvameva prakAzaya. tIti cet / na, niyataviSayA hi bhrAnta yo bhavanti / yadapi kvacit kiMcit prakAzayatIti / tacca kvacidvAhyasAdRzyAd bhramahetoH, kvacidvicitrAnubhavAhitavAsanAprabodhaviparyAsAditi / tathA bAdhakamapi samAnajAtIyaM vA samAnakAlaM bhinna kAlaM vA ekamantAmati vA ekaviSyaM sanmanyante / nanu yadeva bAdhye vijAne vastu pratikSAtaM tadeva yadyatataM bAdhake'pi pratibhAti tatkathaM tadbAdhakaM saMvAdakameva syAdityuktam / nAkSataM pratibhAti kiMtu yadeva hi mithyAjAnenAsadAkArAropeNa vastu pratipanna tadeva bAdhakena tadAkAranirAsenAnyathA pratIyata iti / athaikavastu upayavijJAnagocaracAri / anyathA pratibhAse sati naastiityucyte| kssnnikaadvaa| tatra yato vijJAnapratibhAsabhedabadabhedapratibhAso'pi Atmanosti / tathAhi-tadevedaM vastu -
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainkaartikvRttii| marumarIcikArUpeNedAnI cakAsti / jalAta pUrva jalarUpeNa pratibhAtamAsIditi / etacca aNikatvanirAkaraNaprastove pratipAdayibhyAmaH / tathA tuccharUpanamabhyupagacchatAM sadasadAtmakavastuvAhinAM na tatpakSazeSaH kSatimAvahatIti / tato vastugrAhi pramANaM pramANAntarazUnyamAtmAnaM vedayamAnaM svagrAhyamAropitA. sadAkAraviviktaM ca pratipadyamAnaM jJAnaM zeyAmAbavyavahAraM pravarta. yatIti kathaM na bAdhakAmAvanizcaya iti / tasmAt sthitamabAdhitaM pramANamiti / tataH sAdhaktaM bAdhavivarjitamiti / sUktamiti / pramANopapanna lakSyate vyApyate prAmANyaM tAdAtmyAdaneneti lakSaNamiti / ata eva sadbhAvastaddhAbe tadabhAve vAbhAva iti darzayitumAha-vede svarodaya iti / .. vede svarAdayo naiva pramANaM bAdhasaMbhavAt / pramANaM bAdhavaikalyAdahaMstatvArthadarzinaH // vedesvarazcAdigrahaNAtpradhAnAntarajJAnaparigrahastena pramANaM dhyApakAmAvAtadabhAvazca virodhisannidhestadevAha-bAdhasaMbhavAditi / bAdhanaM bAdhastadasaMbhavAt / bAdhAbAyoH paraspara. virodhAt / nimittena nimittinaM darzayati-pramANamityAdi / zakrAdibhyaH pUjAmahaMtIti yadvA rAgAdInarIna hntiityhm| tasvaM jIvAdayaH mapta padArthAstAna vedayatIti nandyAdibhyo yuH| tatva. vedanena hi hete middhiM darzayati / yata eva tatvavedanA'ta evaM tajjoyestatvAropanirAsa iti / etacca sarvajJasidbA darzayiSyate / codanAyAstAvadapaiauruSeyatvanibandhanaM prAmANyaM samUlamunmUla. yitumAha / vacasa ityAdi / anena hi prayogArtho drshitH| prayogastu yadyenAsaMbhavadvizeSasvarUpaM tat tena sakalameva samAna. hetukaH / yathAsaMbhavadvizeSaH paraH paTAntareNAsaMbhavadvizeSANi
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pratyakSaparicchedaH / vA pauruSeyatvenAbhimatAni bAdhyAni pauruSeyairvAvyairiti / na tAvadayamasiddho hetuH / yataH savizeSo dRzyo vA syAdadRzye vA / darzanAbhAvAnna dRzyadurbhaNatvAdiH / dRzyataiti cet / na, jainendraghRSitetyAdiSvapi paiauruSeyeSu tasya bhAvAt / viSApanayanAdikA vizeSa iti cet / na tasya zAbareSvapi mantreSu bhAvAt / na ca satyatapaH prabhAvatAM saGketamAtratayA'sya mantrasthamupalabhyate / te hi kAMcana devatAM samArAdhya yAminAmasmadgrathitAM varNapadakramaracanAmadhyeSyate / tasmai svavedaM phalaM dAtavyamiti saGketayanti / anyathA nityAnmantrAt sarvadA phaladA na pravRttiH syAt / yatA hi bhAvazakteH phalotpattiH sA'vikaleti na phalavaikalyaM kadAcidapi syAt / na hi kAraNa sAkalye kAryavaikalyaM yuktimat / tasyAkAraNatvaprasaGgAt / atha na kevalAnnityamantrAdiSTaphalasiddhiH, kiM tarhi vidhAnAdisahakArikAraNasavyapekSAditi / nanu yadi mantrAH vidhAnAdanyato vA kvacit svabhAvAtizayamAsAdayeyustadApekSAM sahakAri kAraNam / na cAsAdayanti / tathAhi- -sa saha kAriNA vidhiiymaane| vizeSastebhyo vyatirikto vA'vya tirikto vA syAt ? / vyatireke te svarUpeNa niratizayA eva / vidhAnAdisahakArisannidhAne'pi pUrvakAlavanna phalaM dadyuH / bhavyatireke teSAmanityatAprasakteH / tathA ca paiauruSeyatvameva syAt / kiJca yadi bhAvazaktyaiva saMskAryA mantrAH phalaM prayacchanti tadA tadA yajamAnasyevAnyasyApi siddhividhAyineA bhaveyuH / nAnyaM pratyavicalitarUpa bhAvo'tadbhAvo bhavati / tena tasya kasyacit svabhAvasyAnapAkeraNAt / zranyena vA kasyacit svabhAvasyAnutakarSaNAt / tathA pauruSeyA mantrAH / pravedikAnAM ca jainAdiyantrakalpAnAM puruSapraNItAnAM darzanAt / tatrApyapaiAruSeyatvakarUpa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI / ca 1 u nAyAM nApaiAruSeyamavitathyaM syAt / tathA hi-jainetayormantrakalpayeorDiMsAmaithuna mithyAdarzanAdayo'nanyudayahetavo'nyathA varyante tatkathamekatra viruddhAbhidhAyi dvayaM satyaM syAt / jenAnAmamantratve tadanyatrApi kozapAnaM karaNIyaM syAt / viSakarmAdikter'pi hi jainAdya mantrAstadanyatrApi mantratvaM na syAt / mudrA maGgaladhyAnena rathanazaraiH karmANi viSApanayanAdIni kri yante / naiva tAnyapaiAruSeyANi nityAni vA yujyante / teSAM purupakriyAsaMbhave 'kSararacanAyAH kaH pratighAtaH puruSANAM yena maMtratvaM vizeSo bhavet / atha yadi satyatapa:prabhAvavat puruSaprabhAvI mantrakalpau kathaM parasparavirodhinau / na vai sarvatra nau satyatapaHprabhAvavat puruSaprabhAvaH kintu kSudradevatApratijJAlakSaNo'pi hiMsAdyanuSTAnasAdhyaphala: kazciditi na pauruSeyatve virodhaH / atha vedetayostalakSavo'styeva vizeSaH / satyam / asti na kevalaM tayoreva na kiM taIi DiMDikapurANetarayorapi / na sa kriyAbhedadIpanA nAma bhedaH puruSakRtiM bAdhate / anyatrApi prasaGgAt / yadi ca tAdRzIM racanAM puruSAH kartuM na zaknuyuH kRtAM vAkatasaGketA viveSayediyaM puruSakatA neyamiti tadA vyaktamapauruSeyo vedaH syAt / tatra dRzyo vizeSaH / nApi dvitIyaH / anupalabhyamAnasya vizeSakatvAt | nAgRhItaM vizeSaNaM vizeSyaM vizeSayati / atha yathA viSaM nAgarasvarUpAdanu valabhyamAnazaktikrama viziSyate tathA laukikavaidikayoH svarUpabhedAnupalakSaNe mahAn vizeSaH / nanu viSasvarUpAyA kAcidaparA zaktirasti yA bhedikA syAdbhavatuvA + tatra vyatiriktA, avyatiriktA vA zaktiH sA kAryadarzanAdvayavasyApyate / atra kicit kAryamasti yadarzanAdbhedavyasthA syAd / pradhAtrApi pramAsyalakSaNe vizeSe'pauruSeyatvaM satyapauruSeyatve bi 29
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pratyakSa paricchedaH / zeSa itItaretarAzrayatvam / kiJca kila girAM mithyAtvahetUnAM doSANAM puruSAzrayatvAt tadabhAve tannibandhanasyApramANyasya nivRtteH pramAcayaM vede bhaviSyatIti parasyAzayaH / tarhi girAM satya - vahetUnAM guNAnAM puruSAzrayatvAttadabhAve tannibandhanasya prAmArAyasya nivRttAvanarthatvameva vedasya syAdviparyayo vA / tathAhijyotsnAdayo'pauruSeyA zrapi rAtrau pote banAdo raktajJAnahetu pratipadyamAnAH mithyAjJAnahetavo dRzyante / tanna pauru SeyatvAt prAmANyam / kiM cApauruSeyatvaM pratyakSeNa vA vyavasthAcyate anumAnena vA ? / na tAvat pratyakSeNa / saMsyAkSAnusAritayA pravRtteH / akSaM ca varttamAnakAlAvini vastuni pratyAsIdati / atastadanusAriNI dhostAvat kAlasyaivArthasya vyavasthApikA, nAtItAnAdikAlasya / bhagvakAlasya paiauruSeyatA durnivArA syot / anAdikAla liGgitasya vedasyApaiauruSeyatvamadhyakSA mamyupagacchate mImAMsakasya sArvajJAbhyupagameA viruddhavacaH syAt / tannAdhyakSagrAhyA paiauruSetayA / nApyanumAnagrAhyA / yateA anumAnaM liGgabaleneodayamAsAdayati / nacApairuSeyatvapratibaddha kicanApi liGgamasti / yadbalenAnumAnamudyamAsAdayet / karturasmaraNaM liGgamiti cet / nanu tadasmaraNaM vAdinA liGgatvenApapAdIyeta, sarvasya vA ? / na tAvadvAdinaH / tasya sakaTake'vi sadbhAvenAnaikAntikatvAt nApi sarvasya / tasyAsiddhatvAt / tAhi smarantyeva bauddhAH vedasya kartRtvam / aSTakAdIn kANA zva hiraNyasyaGgavantaM na tadasmaraNaM hetuH / atha chinnamUlaM vede karturasmaraNam / / tathA hi-nubhv| mUlaM samaraNasya / na ca vede karturanubhavaH / nanu kena karturanubhava: ? / kiM pratyekSeNa uttAnumAnena ? / tatra yadi pratyakSeNa karturananubhavAdvede khinnamUlaM smaraNaM 1 1
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| tadA'gamAntare'pi pratyakSeNa vAdiprativAdibhyAM karturananubhavA cchinnamUlamasmaraNaM syAditi / tadapyapauruSeyatvaM prsjyte| prathAnumAnena tadAnumAnasya vedakartR sAdhakasya pratipAditatvAt kathaM chichannamUlamasmaraNam / athAnumAnamanena bAdhyate tadetaretarAzrayatvamaH / tathAhi-tadvAdheAgamasya prAmANyam / asya ca pAmAraye tadbAdha iti / athAgamAntare prayojanAbhAvAt kartu palambhe yatraM vAdI na kRtavAt tenAnupalambhaH / tamA, kRtayatne. nApi keSAMcidbhuTe vaTavaizravaNAdinA karturanupalammAt / atha vaidikeSu karmasu pracuraThayayeSu baddhAyAseSu ca pravartamAno yatne nApi kartAramupalambhaM kRtavAn na copalabdhavAn / tato jAyate nAsti krtaa| tatrAnulabdhilakSaNaprApteSu dezakAlasvabhAvavikaSTeSu yatnavatopyanupalambho nAsatAM zodhayatIti / nAsmaryamANakartR: tva manumAnaM nApyApattirabhAvapramANaM vA / tayonirAkariSya. mANatvAt / nApiyavedAdhyayanaM tadadhyayanaparvam / vedAdhyanatvAt / idAnIntanAdhyayanavat" ityaThayAbhicAri sAdhanam / anyathA"yaH pathikAgniH sakAlApUrvako nAraNinirmathanaparvakaH / padhikAgnitvAta" dAnIntanapadhikAgnivadityAderapi sAdhamatA syAt / evama nyadapi yadapauruSeyatAsAdhanaM tadavidyamAnapratibandhaM sarvamanaikAntikameva / tavAnumAnAvase yA'pyapauruSeyateti / kiJcAyama pauruSeyavAdyAha samayaH pratisatyaM vA pratyucaraNameva vA / / kriyate jagadAdI pA sakadekena kenacit // ayaM hi puruSeNa bandhaH kriyamANaH pratimatyaM kimekaH kriyate, kiM vAgneka iti? / ekarakhe kRtako na syAt / pUrvameva siddhatvAt / aneke'pi kiM sarve vAcakA:, kiMvA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchadaH / teSAM madhye ekaH kazciditi ? / yadyekastadA tadasAve zeSa saMbandhasadAve 'pi pratItinaM syAt / sarvepi vAcakAH kiM samuH ditA, aSAbhyathA? |ttr sarvasaMbandhAnAM samudAyAmAvAna kiJcit kenacit pratIyate / atha kimanena yasya yaH saMbandhaH sa tena prati. pratsata ityastu nAmaivam / yadA punarbahutiH puMbhirekasya samAnArthI: bahavaH saMbandhAH kriyante tadA kiM prAvRttikanyAyena kiM vikalpena kiM vA samuccayena pratipAdayeSuH / tatra prAkRtikakramA yadA pazUnAM pastyAsthitAnAmAlambhanArya zalAkayA cakSuraJjanaM kriyate tadA yasya prathamaM nayanAJjanakRtastasyaiva vadha pati tena nyAyena yaH prathamaH saMbandhaH kRtastenevArthapratipattiriti tarhi zeSANAmAnarthakyamiti / atha vikalpo bhavati / yatraikamupAdAya paropAdAne yatne syAdiha tu prathamenaiva pratipanatvAt kimanyena vyvhaarsyaaprtiiteH| samuccayApi naivaasti| taduktam-samuccayorapi naiveSAmiti / tadevamAdyasyApi pauruSeyasaMbandhasya pAzcAtyasaMbandhavanArthe pratipAdakatvamiti / kiM ca puruSaH kiM pratipannArtha pUrvasaMbandhaH karoti kiM vArapratipanAmiti ? / pUrvasya kRtatvAta kiM tasya krnnen| apUrvastha karaNe nArthapratItiH syAt / zrotustadaiva aviSyatIti ceta kavaM vaktA'pratipaNArya kroti| tasmAnna pauruSeyaH maMbandhaH kitvarthapratipattityanyathAnupapattyA zabdasya vAcikA zaktirarthasya tadvAjyazaktirayamevAsau saMbandha iti / nityatve'pi yasyaiva pratIta stasyaiva pratItiM janayati nAnyasyeti tadetadaviditaparamArthasya pralapittam / tathApi- nityaH saMbandhaH puruSeNa kazcita kriyate kiM tu saGketamAtrAdakSinikAcavacchabdAdarthapratItiriti / vana kazcibityaH saMbandhaH / zabdasya nityatvAt tasyApi nitya.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| tvameti cet / na ca sarvadopalabdhiH / taduktam-nityatvavyApi. tve'pi zabdasyAkAzasyeva prayatnAnantaramupalabdhirupapadyate / tathAhi-kapAdau pUrvamanupalabdhasya prayatnAdAkAzasyopalabdhirdU-| STA / na ca tasyAmityalvam / nApiyApitve'pi sarvatropalambhaH / sapA zabdaM kuru vyapadezA prAkAzaM kurviti vyapadezavamAni. tyatvaM ' sAdhayanti / tathA stimitavAyusthagitasya zabdasya koSTya na vAyunA tadapasAraNena kAlsmya nApalabdhiA svarUpa mAtrasyaivopalarudheH / niyatadezyA hi vAyavIyA dhvanayA pratipaNa. bhina yathA zabdakartustena na sarvatra sarveSAmupAla vidhariti / basa eva yasyAM dizi na vAyorgatirna tatra zabdaH zrUyate iti / tathe. kasyaiva mukhasya vyaJjakasyAdarzakhahAdibhirbhedAdyathA bhedAstathA dhvanidharmA bhalapamahatvAdayaH sAnidhyAchabade upalabhyante tena na pratyayoditvAdanityatvamiti / yathA hi padaH svalpena mahatA vA zabdena pratipAdyamAno na bhidyate tathA zabdApi mahatA dhvaninA alpena vA vyajyamAnArthapratipAdanalakSaNArthakriyAkArI na bhidyate iti / atha vAyavInAM zrotrAgrAhyatvAt kathaM tadurmANAmalpamahatvAdInAM znotreNopalam iti / na zabdasyaikalvenopalabdhina taddharmAH klpynte| tathAhi-sa eva gakAromahAnalpo vA na tu so'yamanya iti pratItiH / tasmAd dhvanidharmaH sAnidhyAttathAbhAsatvamiti / atha minadezasthitaiH puruSaH bhedenopalavdhekaH zabdaH iti / tadapyAdilyenAnai kAntikam / tathAhi-vibhinna dezasthitAH puruSA ekamapyAdityaM kecit pazivamAyAM dizi upalabhante, apare pUrvasyAmiti / tdpysNgtmiti| tathAhi-vyaJjakena kimAvaraNavinAzaH kriyate, natha zabdasaMskAraH, kiM vA protrasaMskAra usayasaMskAro vA ? / tatrAvarapAM
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| yadi nitya na tasya vinAzaH / athAnityaM tadA padi nAzita tadA mRtaH punarna jovatIti sarvadA zabdaupalabhyeta / atha kSaNikasaMtAnenopapadyeta tadA sarvadAzAntaramupalabhyeta prayatnadhirAme'pi zadvasya mImAMsakaiApine miravayasyopagamavatsaMskAra sarvatra sarvairupalambhaH syAt / zrotraM saMskRtaM sarvAn zabdAnupalabheta / na hi cakSurunmIlitaM kaMcidevolabhate yogyadezastha nAnyamiti dRSTam / api ca tatkimAkAzamathAnyadeva kiM. cit ? AkAzasyaikatvAta sarveSAM sarvatra sarvopalabdhiH syAta / athAsmAkaM mImAMsakAnAM pratipuruSa bhitra gotra sena nAya prasaGgaH / na sarveSAmAtmanAM sarvavyApitvAdekanotrasaMskAre sarva prAtmana upalabheraniti ttpraapykaaritve'pi| atha saMbandhe'pi ya. syaivAdRSTenopabhomAya saMskRtaM zrotraM sa evApalate nAnyasta deza svo'pi / yathA nagasthitA'pi tadadhikArAd bhraMzitA na tadbho lAte iti / naitadasti / tadadRSTamapi sarvasaMbandhi kiM na bhava. ti| sarvairakaNAditi cet / sarve kiM na kurvanti / manAhi saMcArAmA. vAditi cet / nanu sarvavyApitve'vicalitarUpatvenai tayujyate / ekasya manonisaMbadho nAnyasyeti / tasmAdyatikaljidetaditi / etenAlayasaMskAro'pi nirasta iti / nityaparamAravArabdhasya ghaTasyeva nityavarNArabdhasya kramasyAnityatve varNanityatvaM kopayogi / atha varNAnAM vAcakatvaM na kramasya / na hi ghaTamA vAdhako dRSTaH / naitadasti / anvayavyatirekAbhyA hi kramasyaiva vAcakatvaM na varNAnAm / anyathA vyastakamANAmapi tadarthapratipattiH syAt / kaviziSTAnAM vAcakatvamiti cet / na, samarthavizeSaNAt tasya ca pauruSeyatvAt / yadyakramasya padRkuTIdRSTAntena nityatvaM vyAvarNitaM tatsadAjalasAGgAjjADya -
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 jainvaartikvRttau| kSubhitam / tathAhi-tattu pahakuTI naSTAM kurvastAmeva karoti na punarapUrvAmiti / tadvadvarNakramA'pi nApUrvaH kriyate iti / yte| dRSTAnte'pi na tasyAH nityatvaM tatkathaM dRSTAntAt kramasya ni. tyatvam / kalpitaM tu vyavahAramAtraM na vastu sAdhayati / na gha nityavyApinAM varNAnAM krama utpadyata iti / etaccAgre'bhidhA. syate / tasmAtsaGketamAtrameva na kazcitsambandha iti / kiM ca kimasau ekArtha niyamataH saGketenAbhivyajyate'nekArthaniyatI dhAra padyekArtha niyata saGketavazAdarthAntare vedasya gatiH syAt / dRzyateca vyaakhyaatRviklpH| atha mAstu dRSTavirodha ityanekArtha niya. tAmivyajyate tarhi sakalArthasAdhAraNasya vedasya iSTavyaktimeva karoti vyAkhyatRrUpa: samayakAraH / kuta etat / tenAmihotraM juhuyAtsvargakAma iti zrutau khAdecchemAsamityeSa nArtha ityatra kAma mA / tanna svAbhAvikaH zabdArthayoH sambandhaH kintu saGketamA zrameva bhavati / asaumityA vA syAdanityo vA? / anityA puruSe chAvRttiravRttirvA puruSAnadhI natvena puruSANAM yathAbhiprAya dezAdiparAvRtyA tenArthapratipAdanaM syAt / na hi chAmanA yajJaH kvadhi. niyujyate / parvatAdivat / puruSe tvapravRttitve kathamapauruSeyatvaM syAta / nityApi zabdArthayArAzritaH syAdanAzrito vaa| anAzritatve AkAzakalpasya kaH saMbadhyarthaH / prAzritatve vAprayANA. manityatvAdAzrite'pyanityatA syAt / atha mAmAnyasyaivAzrayasvabhAvAttasya ca nityatvAt kathamAzrayanityatvAtsaMbandhasyAnityatA / tadasat / sAmAnyasya paraparikalpitasyAnAvAt / tathA tad vyaktibhyo bhinnaM syAdabhinna, vA bhinnAbhinnaM vA? / na tAvadbhiH baaminnm| virodhaat| atha kenApyaMzena bhinnaM kenApyabhinnam / manu kathaM niraMzasya sAmAnyasyaitat / kiM ca yamAtmAnaM purodhAyeda /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / sAmAnyamayaM vizeSa iti vyavasthApyate yadi tenAtmanA bhedastadAda eva athAbhedastadA'bheda eva / atha tatrApi bhedai taryi navasthA / nacedRzaM vastuzatasAravamadhyakSamIkSAmahe / tanna sAbhyo bhimAninam / tAsAM nAnAtve tasyApi nAnAtvopapatteH / tadekatve tAsAmekatAmasaGgAditi / nAbhinnamapi bhinnam / asAmAnyarUpatApatteH / daNDAdivat / anekasaMbandhAsAmAnyaditi cet| na, saMkhyAkAryadravyAderapi sAmAnyarUpatAprasaGgAt / pradhAnusyUtAkArAnubhUyamAnaM sAmAnyaM netaraditi cet / nanu krimAtmarUpAmusyUtaM pararUpAnusyUtaM thA? / na tAvadAtmarUpAnusyUtam / prAramanyanugamAbhAvAt / zratha pararUpAnu syUtam / pararUpAnusyUtena kiM tAdAtmyaM tatsamadhAyo kA?' tadyadi tAdAtmyaM pUrvavaddoSaprasaGgaH / atha samavAyaH / tadayuktam / tasyAbhAvAt / astu vA sa sarvavyApi gosvaM yathA gopiNDe. TasamarSayati tathA kaI dipiDerapi saMbandhayet / avAntarasaMbandhakalpanAyAM anavasthA / kiM ca. sAmAnya vyaktiSu vartamAnamekadezena vA vartataanekadezena vA ? / naikadezena / niSpradezatvAtsA. mAnyasya / nApi sAmastyena / ekasyAmeva vyaktI prismaaptiprsnggaat| kiM ca keyaM vattirAdheyatA vA syAt vyaktipUrvI va bhavet / naadheytaa| misskriytvaat| sAmAnyasya guruNA hi dravyasya patataH sthirikaraNAdAdhAraH syAt / na caitat sthite bhinnAbhi. nakaraNena sAmAnye yujyate / nApi vyktiH| nityasya vyaktorayA. gAt / tathAhi-vyaktirAvaraNApagame sati jJAnajanakatvamucyate / na ca nityasya jJAnajanakatvaM vidyate / yadeva hi zAmajanakAvasthAyAM sAmAnyarUpaM tadeva ThayaktAvasthAyAmapIti mAgeva janayet / yadvA adhyaktAvasthAyAmapyekarUpatvAja janayet / atha - -
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| kArakAmtaramapekSya janayati / manu kArakAntareNa kiM tasya jana. katvaM kriyate adha jJApyate / tadyadi kriyte| susthitaM nityatvam / atha jJApyate siddha tihi jnktvm| kArakAntarAmAve'pi bhavatu ko doSa iti cetkAyotpattiprasaGgaH / atha kArakatve'pi kArya janayet / aho rAjAjJA garIyasI devAnAM priyasya ito'pi na vidyate sAmAnyam / tadupalambhakapramANAbhAvAt / nanvasti pramA: NamanayAH sAdRzyam / eSAM sArUpyaM tena sadRzo'yamasau vA'nena sadRza ityAdijJAnamapratipanasAmAnyasya nopapadyate / prastIda vijJAnaM bAdhakadhika lajAtijJApakam / tadetadyuktam |ytH kiM tena nimittabhUtenaiva vijJAnamutpAdyate kammaMtApanena vA ? / tadyadi nimittabhUtenotpAdyate tadAtA eva vyaktayaH samAnAkArapariNatA. stamnimittaM santu alaM paraparikalpitena saamaanyenN| atha karmatA. pannenotpAdyate tenaivAvabhAti / na hyazeSavyaktisAdhAraNaM sAmA. nyarUpamadhyakSamIkSAmahe / tatra kiM citsAmAnyaM yatrAzritaH sabandhaH syAt / kiM vApayeNa nityasya sataH saMbandhasya upa. cAraH kriyate na vaa?| prakaraNe sAkalyena sakalaM jagadApayet / karaNe vA sa tasmAdbhinnaH syAdabhinno vA ? / abhede nityatAhAniprasaGgAt / bhede ca na kiMcitsaMbandhasya kRtaM syAt / tatsaMba. madhupakArakaraNakalpanAyAmanavasthA gaganatalAbala mbinI dhUmalalitike prasaratI TurnivArA syaat| tanna kazcinnityaH sambandhaH / na ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhena sambandhaH sAmAnyamanyadvA vastu nityaM samaste'pi jagatyasti / kiM cAso sambandhaH pratIto vArtha prakAzayedapratIto kA? / apratItasya sannidhimA. zreNArthaprakAzane sarvadA sarvapratipattaNAM prakAzayet / pratItapracet kena pratItaH / kiM pratyakSeNa, mAhAsvidanumAnena ? / na
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ C pratyakSaparicchedaH / tAvata pratyakSeNa / zabdArthavyatirekeNa tasyAnupalabdheH / nApya. numAnena / liGgasya pratyakSeNa sambandhasyAgrahaNAt / anumAnena tenaiva sambandhagrahaNe itaretarAzrayatvam / tathAhi-yAvanna sambandhagrahaNaM tAvAnumAnaM yAvannAnumAna tApana sambandhagraha iti / apareNAnumAnena smbndhgrhnne'nvsthaa| tantra pramANapratItasa mbandhaH / kiccAsau parikaldhyamAnaH tAdAtmyalakSaNaH / tadutpatti lakSaNa: saMyogalakSaNaH, samavAyalakSaNaH, viSayavidhilakSaNo vA syaat| tatra na tAvattAdAtmyalakSaNaH sambhavati / apratIteH / bhanyathAkSarodazAdizabdoccAraNAt mukhpaattnpuurnnaadiruuplbhyet| na copalabhyate / tanna prathamaH / nApi dvitIyaH / yata zabdena vA a janyeta bharthana vA zabdaH / prathamapakSe na kazcidaparipUrNa chaH syAt / dvitIye'pi artheSu yathAsvaM puruSabu. dvinirapekSANAM zabdAmAM zravaNaM syAt / nacArtha mAtrAt puruSabuddhinirapekSAH zabdAvalpadyante / tacAhi-arthadarzanaM tatastatpratipAdanAbhiprAyastato viSakSA tataH sthAnakaraNAbhighAtaH, tataH mandaniSpattiriti nArtha janyatA zabdAnAm / na ca nitayatavenAbhyu. gatAnAmayaM prakAra: sambhavati / tanna tadutpattilakSaNaH / nApi saMyo. galakSaNaH / yatA mukhe zabdasyopalabdhi mAvarthasya / nApi samaghAyalakSaNaH / ayutasiddhAnAmAdhAodhArabhUtAnAmeva hi vpryte| na ca shbdaarthyaarghutsiddhiraadhaaraadheymaave| ghttte| tanna samavA. yo'pi / viSaye viSayibhAvo'pi vAdhyavAcakAva eva / saca sati sambandha niraye sAGketike vA syAt na punarasati sambandhe / anyathA sarvArtha vAdhyavAcakamAva: syAt / tara kazcidvAstava sambandhI yasyAM pauruSeyatA parikalpyeta / nApi varSA apausa. gheyaaH| teSAM lokavedayAbhadAnabhyupagamAt / tadapauruSeyatvasAdhanema
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaimvaartikvRttii| kicinApauruSeyaM spAt / tato mithyAzabdAnAmapyapauruSeyatve nissphlevaapaurusseytaa| bhedAbhyupagame vAbhyupetahAniH pratyabhi. zAyA aprAmANya ca syAt / tathAhi-vede gakAraM zrutvA puMsaH sa eva gakArI yo mayA laukikeSu vAdheSUpalabdha iti pratyabhi. sAnArapattestadaprAmANye sarvatra pratyabhijJAyAmanAzvAsa iti na varNAnAmapauruSeyatA bhavatAM zreyaskarIti / nApi vaadym| yatasta. dvaNebhyo bhinnaM vA bhabhinnaM vA abhede vAcyameva syAt kSaNAM eSa vA syuH / bhede'pi tadadRzyaM syAt dRSTaM vA ? / adRzyatve na tato 'rthapratipattiH syAt / na hyapratItAdvAdyAdartha pratItiH sA dhIyasI / mapratItAdapi arthapratIto na pratItevirAma: syAt / mApidRzyam / anuplmbhaat| na hi devadattAdidharNavyatirikta kizcidvAdyamupalabhAmahe / kiJca dvAdyaM varNadvAreNa vA pratAyeta svAtantreNa vA? / na tAvatsvAtantryeNa / na hyavarNazrAviNo bAdyapratItirasti / caNairapi pratIyamAnaM vAdyaM sAvayavaM syAta, anavayavaM vA ? teNyavayavAH pratyeka sArthakAH syunirarthakA vAsArthakatve ekA. vayavapratItAbapi sakalavAdyArtha pratItiH prasajyeta / nirarthakatve sakalAvayavapratItAvapina vAdyArtha pratItiH prayau yet| nApiniravayavam / taDi baNaiH samastairvA pratyAyyate vyastairvA ? / na tAvatsa mstaiH| vanitAvat samastairucaritamradhvaMminAM varNAnAM sAmastyA. saMbhavAt / nApi vystaiH| prathamavarNazravaNakAle eva sakalasya vAkyasya pratIteH zeSavarNAcAraNasya vaiyaryaprasaGgAt / atha samastavarNasaM. skAravatyA tyavarNa buddhyA vAkyAvadhAraNamiSyate / nanu ki tatsmaraNamutAdhyakSam ? / na tAvatsmaraNam / vidyamAnAntyavarNagrAhakatvAt / nApi prtykssm| avidyamAnapUrvavarNaviSayatvAt / apa pUrvavarNasmaraNAntyavagrahaNAbhyAM eka vikalpajJAnaM janyate
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jainvaartikvRttii| tena vAghyAvadhAraNam / nanvevaM kalpanAjJAnaviSayatve kAlpani. katvaM bAdhye'bhyupagataM syAt na vsturuuptaa| anekavarNAnAM ca ekabAdhyapratipAdane'rthe ka eSAM vyAghAtA yenaikaM bAdhyaM varNavya. tiriktamartha pratipAdaka kalpyeta / kalpyamAnaM vA tadanityaM bAnityam ? / yadyanityaM karaNaSyApArINAnvayaSyatirekAnuvidhAnAt pauruSeyameva syAt / taduktam anityaM yannasaMbhataM pauruSeyaM kathaM tu tat / bhaya mityaM sAmarthyatiraskArAyogAta sarvadArtha pratIti janayet / prAyattatvAnneti cet / na, nityasyAvaraNA. yogAt / kiMcitkurvANaM hyAvAraNaM syAt / na ca nityasya kiMcikatuM pAryaMta karaNe vA anilyatAgrasakta: / yadi ca tAlyAdivyApAra'pi kadAcidanupalabidharvAdhyasya syAt tadA vyApyadharmAnuvidhAnAtkiMcidAvaraNamapi kalpayeta / vyagyasya hi ghaTAdereva dharmo yaduktapradopAdau vyaJjake sati na sarvadopa. labdhiH / anyathA tAlpAdivyApAra niyamenopalabhyamAnasya zabdasya vyaGgyatvaparikalpane ghaTasyApi kulAlAdivyaGgyatAprasaGga stanna kiJcidvAcyaM varNAnupUrvI beodhyamiti cet / nanu svA. pyAnurvivarNebhyo bhinna / syAdabhikSAvA? / na tAvadbhinnA / bhinna. bAdhyadUSaNenaiva tasyA nirastattvAt / nApya bhinnA vA / anityatve teSAM pauruSeyatvameva syAt sadra pAyAM bAunupUrya agnirityeva syAt na gaganamiti / kiJca te'pi vA nityAH syuranityA vA? / anityatve teSAM pauruSeyatvameva syAt / nityaH vyApino vA syuravyApino vA ? / bhavyApitve na sarvatropalambhaH syAt / tathAhi-kAnyakucha jadezavyavasthitasya zabdasya na mA nyakheTa dezavyastheH puMbhirupalambhaH syAt / aprApyakArityAkro -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| asyAdoSa ti cet / na, tatrApi yogyatApekSaNAta / ayaskA. ntAyaskarSavat vyApitvAbhyupagamenAnupUrvI syAt / tathA himA dezakRtA vA syAt yathA pipolakAdInAM paGkto, kAlakRtA vA syAt yathA bojAGkarAdInAm / tatra na taavddeshktaa| anyo. nyadezaparihAreNa vRttihi dezapaurvAparya tatsarvasya sarvatra tulyade. zatvAdvarNeSu na saMbhavati / pAtAtapAdivadAtmAdivacca / nApi kAlakatA / yataH kAlapaurvAparya yadaiko nAsti tadA'nyasyasadbhAvaH syAt / tacca nityeSu na saMbhavati / sarvadAbhAvAt / na cAnyA gatirasti / tatkathaM varNAnupUrvIbAdhyaM yadapauruSeyaM parikalpyeta / bAdhyaduSaNenaiva ca padasyApi nirastatvAtaM na tadRSaNaM pRthugucyate / tatra kiJcidvaidiko pauruSeyanibandhanaH prAmANyalakSaNo vizeSo vede syAt yatsadbhAbAdasiddhatA heto - vet / nApi viruddhatA / hetoH sapakSe saddhAvAt / naapynaikaantiktaa| jagato'hetukatAprapaGgAt / tathA hi-kAryabhedAbhedI kAraNabhedAbhedapUrvako / anyasya bhedahatorabhAvAt / taduktamayameva hi bhedo bhedahetuko vA yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAragabhedazca tau cenna bhedako vizvasya vaizvarUpyaM hIyate / tatra yadi lokikavedikayobhitrakAraNatA syAttadAbhedo'hetuka: syAt / kAraNasya hetvabhedasyAmAvAt / tathA vikale'pi kAraNabhede yadi kAryabhedo na bhavet so'pyahetukaH syAt / na ca bhedAbhedI vihAyAparaM jagadastItyahetukaM sakalaM syAt / na cAhe tukaM nityam / sakalasvAdiprasaGgAt / tannAnaikAntikatApi / tasmAt sthitametannApauruSeyo veda iti tasa tabindhanaM vedasya prAmANyamiti sthitam / nanvIzvarasya sarvakartRtvAta sarvajatve siddha kathaM na prAmANyam / tathAhi-bhUbhRddharAdikaM buddhimatkAra. pa OLI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyspricchedH| napUrvakam / kAryatvAt / yadyatkArya tattabuddhimatkAraNa pUrvakam / yathA ghaTAdi lapA bhUmaddharAdikaM tasmAttattatheti / nanu kasyedamasiddha kiM yahotaGketasya kiM vA'grahItasaGkelasya ? / pAsahItasaGketasya tadA dhUmo'pi na nAlikeradvIpAdAyAtasya miH atha gRhItasaGketasya tadA'smadAdeH siddhatvAt kthmsiddhm| naitadasti / mAgamasiddha vastu sAdhyati, kiM tu prasiddham / na cha jagadAdI bhUvimAnAdInAM pratyakSeNa kAryatvaM prtiiyte| anumAnena pratIyata iti cet| tathA hi-yatsaMsthAnavatta kAryam / yathA paTastathA yadracanAvattadavazyaM vinaMkSyati / yathA tantuSyatibaGgAjanitaM rUpaM tantu vinAzAttanmocanAdvA vinazyati / tato vinAzAt kAryatvaM pRthivyAdiranumIyata iti / atha kimidaM racanAvat kiM parimAsakaH, kiM vA avayavI ? / na tAvadaNavaH / teSAM nityatvAbhyupagamAt / yathA jainasyAvavinamantareNApi paramANavaH pariNamantaH kAryarUpatAM bhajante na tathA nityANuvAdanAmiti / nApyavayavI / tasyAbhAvAt / nanu dharmi pratipadyate paraH kiM vA neti| yadi na pratipadyate, tadA kacaM tannirAkaraNahetorAtrayAsiddhatvamasya / atha pramANe pratipadyate tadA kacaM tabirAsaH ? / naiSa dossH| yataH prasaviparyasAdhanAbhyAM tannirAsaM manyante / tacAhi-padaneka. ttistadanekam / yathA jalAnala anekavRttizcAvayavyupagamyate iti prasaGgaH / na dhAnekarUpo'bhyupagamyate / tamAnekavRttiriti prasa. GgaviparyayaH / vyApyAbhyupagamasya vyApakAbhyupagamamanAntarI yadarzanAntAzrIdhAsitAprasaGgahetoH vyApakaraca nivartamAno vyApyamAdAya nivartata iti vyApakAbhAve'pi nAsiddha iti / |siddhI viparvagheturapi nimittAntarAbhAvAdvyAptisiddha naikA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainvaartikvRttau| ntikau / tathAhi-yadyAmAnaM nimitta tattasmin sati bhvtyev| yathAntyakAraNasAmagrImAtranibandhanAGkaraH / viruddhadharmAthyAsamApranimittazca bhedavyavahAra iti svabhAvahetuH / pratibhAsabhedI. 'pi na viruddhadharmatAmatikAmatIti nAsiddhatA, sapane bhaavaasvirudtaa| tanimitte satyapi bhavato'nyanimittAbhAvAt sarvacA. bhAvaniSprasaGgazyApakaviruddhopalabdhiH / sApekSatvAnapekSatvayorvirodhAt viparyaye bAdhakaM pramANam / tathAhi-yathA nimittAmA ve'pi bhavato hetukatA tapA'vikale nimitta satyapi taka. to'hetutaivAhetozca syAt / asatvameva sattadA syAt / tamAnaikAntikatA / ekasya yugadanekavRttitvameva ca viruddhadharma: saMsargaH / tathAhi-avayaveSvavayavAH sAmastyena vA vartante, ekAzenavA? / sAmAstye vRttAvekasminneva vAvapave parisamAptavAdanekapattitvaM syAt / ekaM dravyaM ca syAdekasya vANorvibhAgAbhAvAnityanvaM ca kAryadravyasya sAdekasya cAjanakatvaM mamatvaM sAmagsyAH janakatvAdavayaveSu vAvapavIti pratyayAbhAvaprasajyeta / vRttAcaikaikasminvayave yugapaddhAvAbhAvI sAtAM, tathA bakasminnavayave sAmastyena vartata pati satra sadbhAva uktaH, punaramyatra tathaiva vartata iti tadaiva tatraivAsadbhAva ityakatra yugapadAvAbhAvayorvirodhaH / nApyaMzena / niraMzasya tasyopagamAt / sAMzatve vA te'pi tato bhinnAH syurabhinnA bhAminatve punarapyunekAMzavRtta rekasya sAmastyakAMzavikalpAnatikamaH / amina tve aMzAntargameM zinastaddhe dAdabhAvaprasaGgaH aMdhyaMta yImaMzAnAM / tato niraMzo'zI syAt / tatra ca pUrvanItitoane. kavRtyabhAvo'nekavRttittve vA viruddhadharmAdhyAmitA / athA. vayavibhoravayaveSu vRttistatra samavAyaH / nanu so'pi samavAya
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / steSu vartate na vA / yadi samavAyasya samavAyAntarAbhAvAna vartate tadA yAvadasau pANyAdiSu puruSAvayavinaM saMbandhayati tA. bat tantvAdiSyapi kiM na saMbandhayatu / vRtteravizeSAt / atha vartate tadA tatrApi yadi samavAyo vRttistadAnavasthA / athAnekA vayabAviyAvaM tadA yadanekavRtti tadanekamityanenaiva sAdhanena tasyAnAvastamA / avadhinognekAvayavasamavAyastara vRttitvaM tataH siddhAprasaGgahetIviruddhadharmAtmatA / ito'pyvyvinaaunekaassyvtteviruddhdhrmaakaanttaa| yataH ekasminna vayave cale sati calatvaM prApnoti punastadaiva dvitIyAvayavAcalatve calatvaM tathai kAvayavarAge rAgo'parAge vAparAgasta vAvaraNe mAvaraNamanAvaraNe vAmAvaraNamiti / niraMzasya yugapaccalAcalatvAdiyogI viruddhadharmasaMsargaH / na cAvayavAnAmeva calatvAdi nAvayavina iti vaktavyam / ekasya pANyAdezvalAcalAdipratitiprasaGgAt / tathA yavayavacalanAJcalasvAvamAsa: syAt tatraiva vAyave sthitasyAdhayavinocalatvapratItirityevaM raktAdiSvapi vAdhyam / kiMdhAvayavebhyo 'vayavo mino vA syAdaminnI? / yadyabhinna stadAavayavabhedavadavayavinaH khaNDazo bhedaprasaGgaH / avayavisvarUpavadAyavAnAmabhedasya thA tathA vaikasyAnaMzasyApratibhAsanAdapratibhAsaH jagat syAt / atha bhimA stadA tasyAnupalambhAdasatvameva / tathA hi-yadupalabdhiH lakSaNaprAptamannopalabhyate tadasaditi vyavahatavyam / yathA kharaviSANAdinopalabhyate ghopalabdhilakSaNaprAptAvasvebhyo vyatiriSyamAnamUrtiravayadhIti svabhAnupalabdhiH / parairavapavinA dRzyatvAbhyupagamAnAsiddhatA / na ca samAnadezatvAdayavinAzvayavebhyaH pRthaganupalakSaNamiti vAcyam / samAnadezatve'pi rUparasayorvAtAtapayozcekendriya grAhyatve'pi pRthu.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| gupalakSaNAt / zratha duradezasyAvayavApratibhAgyayavinaH prati. bhAsanAt kacaM nAsiddhatA / tadasat / aspaSTAkArasyAvastutvena tatpratimAsasya caanttvaat| vastuto cA'nyasyApi nikaTadezasya saspaSTAkAraM dvayamupalabheta sutarAM pratibhAsate / athAkAradvayamavayavinaH spaSTamaspaSTaM ca / tatra nikaTasthaH spaSTamupalabhate dUrasthospaSTamiti / nanvasAdhaspaSTa praakaare| yadyavayavadezaH tadA nikaTastha zrAkAradvayamupalabhetA'dhAnya dezasthastadAtmanaH pRSTatastaM pazyet / kiMtadAkAradvayamavayavinaH kena gRhyate / na tAvat duurdeshjnyaanen| tatra nikaTadezajJAnaviSayaspaSTa rUpAnavatAsanAt / aspaSTasvarUpapratibhAsaM hi tadanubhUyate / nApi nikaTadezajJAnena / spaSTarUpAvasAsavelAyAM hi tara nAparospaSTAkAraH pratibhAsate / tasAvayavina shraakaardvyyogH| matha dUradRSTamavayavinaH svarUpa parisphuTamidAnI pazyAmIti / tayorekasya / nanu kimaparisphuTarUpatayA parisphuTamavagamyate, zrAhAsvitparisphaTarUpatayA aparisphuTam / tatra yadyAdyaH pakSastadA'parisphuTasya rUpasaMbandhitvamekAvayavinaH pronoti / parisphuTasa pasyAparisphuTarUpAnupravezena pratimAsanAt / atha dvitI. yastadAspaSTarUpatvameva syaat| asphuTasya vizadarUpAnupravezanAva. bhAsanAt tanna svarUpadayAvagamAgvayavinaH / na caikasya virUdharmadvayayogaupapattimAn / tataH sphuTAsphuTa rupayArekatvapratimAsanamabhimAnamAtram / athAlokabhAvAbhAvakRtastatra sphaTAsphaTapratimAsabhedaH / nanvAlokenApi bhayavisvarupamevAdvAsanIyaM taccedavikalaM duradezajAne pratibhAti ka na tatra sphuTAvabhAsaH / anyathA viSayabhedamantareNApi jJAnapratibhAsabhedena jAnAvatAsabhedo rUparasayorapi bhedavyavasthApakaH syAt /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa paricchedaH / athAvayavisvarUpamubhayatrApyekameva pratiyate / sphuTAsphuTAkArI tu jJAnasyAtmAnAvityucyeta / tadasat / yadi tau jAnAkArI kathamavayavarUpatayA pratibhAsata ityubhyupagamastadupagame'vayavyAkArau taavupgntvyai| na cAparaM sphuTAkArA muktvA'vayavisvarupamAbhAti / vyaktAvyaktAkArAtmanazcAvayavineA vyaktAvyaktAkAravadbhedaH / tama / zravayavI duradezasyAvayavApratibhAse'pi pratibhAti / kiM ca kiM katipayAvayavapratibhAse satyavayavI pratibhAtItyabhyupagamyate, Ahe svit samastAvayavapratibhAse ? | yadAdyaH pakSastadA jalamasamahAkA mastambhAdeka paritanakatipayAvayava - pratibhA'pi samastAvayavavyApinaH stambhAvayavina: pratibhAsa: syAt / nApi dvitIyaH / madhya para bhAgavartisamastAvayavapratibhAsAsaMbhavenAvayaThapapratibhAsaprasaGgAt / atha bhUpeo 'vayavagrahaNe satyavayavI gRhyataddatyupagakastasminnapi samastasmipi samastAvayavavyApineA'vayavigrahaNAt / tathAhi zrarvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA pratyakSeNa parabhAgabhAvyavayavAgrahaNAt na tena vyAptiravayavineA gRhituM zakyA / vyApyAgrahaNAttadvayApakasyApi gRhitumazakyatvAd grahaNe cAtiprasaGgaH syAt / tatra vyavahitAvayavApratibhAse'pyavyavahito'vayavo pratibhAtIti vAcyam / vyavahitAvayavisvarUpAvabhAse talananyAvayavisvarUpasyApyava 46 bhAsaH syAttathA tadanyasyApIti sarvasya sarvAvayavigrahaNaprasaGgAt / adiovahitAvayavavyApirupAdadyagava pavavyApineo 'vayaviru pasya bhedaprasaGgaH / tathAhi - yasminnava bhAsamAne yatra pratibhAsati tato nim / yathA ghaTAdapratibhAsamAnaH parAn pratibhAti / cArvAvayavyApirUpe pratibhAsamAne parAvayavavyApyavayavarUpaM tatkathaM na tattato bhinnaM tathApyatebhedetiprasaGga uktaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARALARAdmin jainaatikkRttii| - 47 parabhAgAvayavagrAhiNA tu pratyakSeNa tadvayApye vA svayavisva. rUpaM gUyate nArvAgavayavavyApakamapi pUrvoktanItyeti / nApi smaraNenAryAkArAvayavavyApyavayavisvarUpagrahaH / pratyakSAnusAreNa smRteH pravRtiriti / nanvIzvaravAdimate na kiMcitkArya siddhamasti tathA yathAvidhaghaTAdiSu buddhimatA vyAptaM dRSTaM madRSTaka sAmapi jIrNatapAdiSu buddhitatkRtamiti buddhimutpAdayati na tathAvidhaM bhUdharAdiSu siddha tadAha-vizeSeNa na siddhaadharAdiSviti / nanvevaM vikalpane na kicidanumAnaM syAt | lapAhi-yathAvidhI dhUmo dhamadhvajapUrvakatvena dRSTAnte dRSTaH na ta bhaviSamAdhyadharmiNi siddha iti / atha dhUmasAmAnyamidamatrApi kAryasAmAnyamiti samAnam / nanu kAryasAmAnyAt kArasa sAmAnye siddhapi neSTasiddhiH / na yathA vahisAmAnyasiddhiH, na yathA. pahisAmAnyasiddhau tadvizeSasiddhiH tathA kArapasAmAnyAt / kAraNavizeSasiddI kathaM neSTasiddhiH / siddhyatu yathA dRSTe vishessH| nahi dhUmenApyalaukiko vahniH sAdhyate tathehApi dRSTAntadRSTo vizeSaH siddhAtu natu nitybuddhyaadiyuktH| api ca nityAyAM buddhau saMga. bhAbhAvAnmatvArthiyo'pi nopapadyate anityatve tu tAM yadi buddhyantareNa kati tadA tAmapItyanavasthA / atha budvimantareNApi kati tadA na buddhimatpUrvaka sarvamiti vyAptiH / bhakaSTotpattayazca bane vanaspatayaH kartAramaMtareNApyutpadyamAnA dRzyanta iti kathaM vyAptiH / adRzyatvAtkatuMstatheti cet| nanu kimadRzyatvAt kiM vA prabhAvAttathaitisaMdigdhavipakSayA vRttiko hetuH pakSemAvyabhicArAditi cet / yena yena micAraH tasya tasya pakSIkaraNena kazcidahetuH syAt / kiM ca ghaTepi sa evAdRzyaH kartA bhavatu ma kulAlastatkayaM tadRSTAntAtkata siddhiH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ .48 prtyksspricchedH| kulAlabhya iSTatvAt nAnyakalpaneti cet / vanasyatyAdidhvapi dRSTamastu kimduussttklpnyaa| api ca yathA'yaM hetuH kartAraM sAdhayati tatheSTaviparyayamapi / tadAha / viruddhamityAdi // viruddhaM veSTaghAtena na kArya kriisaadhnm| prakRteravaraM jJAnaM pusonityatvamanyathA // tathAhi-kulAlaH zarIrI sarAgoDasarvatazcezvaro'pi tathA syAt / tathezvaraH katA na bhavati / zarirarahitatvAt / muktAtmavadityapi syAt / atha hetvantareNa kiM prAktanasya hetoranya. tararUpAbhAvaH khyApyate, kiMvA tasminneva dharmiNi vizeSa: sAdhyate / yathA zabde nityatve siddhambaraguNatvamiti / tava na tAvadanenAnyatararUpAmAvaH syApyate, nApi vizeSaH sAdhyamAno doSamAvahati / yadi sAdhyaviparyayasAdhane'pi doSasta da na viruddhasya hetordoSa: syAt / atha zIramavazyamabhyupeyate / yadi tannityaM tadA racanAvatsarva kAryamiti na syAt / ayAnityaM tadA tadapi zarIravanA'nyena kartavyaM tadapyanyena zarIreNetyanA vasthA / kiM cedaM cetanavatA'cetanasyAdhiSTAnaM kiM tava tukAvaM kiMvA tadicchAnuvidhAyItvamiti ? / tava sacetanaM yadA karma tadA kimIzena pryojnm| acetanaH kathaM prAvasta dikSAmanuvartate kulAlakarasaMparka janyaH kumbhasta dichayA dRSTAntena bhavan dRSTastadi chAmAdhanaH katham / jagataH karaNe cAsya yadi kiMcitprayojana hoyate / kRtakRtyatvaM prekSAkAritvama / na cAnyathA / prekSAvatAM yatovRttiThAptAMsta kAyavattayA / prayojanamanuddizya na mandApi pravartate / prayojanaM vinApyasya kRpayA yadi trikryaa| sUjecca zubhamevaikaM kRpayA paricoditaH //
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / chAnAdInAM purISAdervartulIkara Nena kim / kriiddaarth| tasya vRttizca nArthatA syAt samAhitA // mAtra vizuddho'pi nAryaH krIDAsu varttate / satvAtyanta vizuddhAtmA kathaM krIDAsu vartate // ekasya kSaNikA tRptiranyaH prANairviyujyate / karmaNAM pAratantryeNa yadi vAsya pravarttanam // karmaNAmIzatA prAptA tatkRtyamanena kim / karmaNAM karaNe vA 'sya sAmarthyaM yadi vidyate // zubhAnyeva kRpAyuktaH kiM na kArayate sadA / annarUpaM phalaM yacca bhRtye rAjJaH prayacchataH // mAsAmarthyaM na caikatvaM phalasyApyupalabhyate / uktamantra samarthazcecchubhaM kArayatAM sadA // pradRzaH svabhAvo'sya ko 'tra paryanuyujyatAm / svabhAvazcece dvazeo nityaH saMhAraM vidadhAti kim // zrathAmityaH sahetuH syAdahetuzca eti kalpanA | maheturyadi sarvasya sa svabhAva: prasajyate // saheteArheturasyAstu sa evAnyo'tha kazcana / yadyanyasyAtra kartRtvaM svabhAvasya vidyAtakam // tenaiva cedvidhoyeta prasaGgaH pUrvavadbhavet 1 kiJca kartR pUrvatvaM jagateA'neka kartRtA // saMghAtenaikatAvyAptiH prAsAdAdiSu dRzyate // ekena sUtritatvaM cettatrApi niyamo nahi || svAtaMtrayeNa kacittaM vAmekakArye pravarttanAt / aneka kartR pakSazcedAtmabhiH kiM na sidhyati // kurvantuM khaNDamekaikaM tu jJAtvAJcandracUDavat / 7 4la
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa paricchedaH // jJAnavanto'pi tebhyena preyeta yadi karmaNi seo'pyanyena tadabhyeo'pItyamekezvarasaGgamaH / kodoSazcedbhavedevaM naike| vihita IzvaraH // sarveSAM paratantrasvAdanIzatvaM kulAlavat / tadevaM kAryatAM hetuM sarvadevairupadrutam // Azritya jagato hetuM sAdhayanto nirAkRtAH // iti nikhila vidhAnAdhIna vijJAnamasya tribhuvananavatAbagrAhi durAnnirastam / tadiha sakalavastu jJAnazUnyaH sa rAgAtkathamiva dayitAGgAGginA mAnatAstu / 50 evamIzvarasya prAmANyaM nirasya sAMkhyAbhimatasya prakRtipuruSAntarajJA nasya prAmANyaM nirasyannAha - prakRtyantara vijJA mamityAdi / mevaM manyante kebalAcandabhAkta svarUpo hi puruSaH prakRtizcAcidAtmikA kaghamatAM bhuke kevala macAnatamacchannaH prakRtisAdhyamevAtmagataM manyamAnastatsukhaM duHkhaM copabhabhuta iti / yadA jJAnamasya bhavati duHkhahaturiyaM na mamAnayA saha saGgo yukta iti tadA kimiti tadupArjitaM karmaphalamupabhu / sApi ca vijJAnasvarUpAhaM madIyaM karmaphalamanena bhoktavyamiti budhvA na -kicidapi karoti / kuSTinIya jJAnasvarUpA dUrAdupasarpati / ataH kevalajJAnaM rakSAyAmiti / athedamabhidhIyate kasya tajjJAnaM kiM prakRterathAtmana iti ? / na tAvat prakRterarUpatvAdanA bhyupagamAdvA / ata eva nirmAtA hamanenetyasyAH yAcitakamaNDanam // athAtmanastadapi kiM bhinnamathAbhinnam ? / yadyabhivaM tadA tatsarUpavannityaM sthAt tasa prAdiva evaM mukto bhavet / ata Aha-sarvadA mAsaiti / nityatve sarvadA mokSo nityatve na tadudbhavaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainvaartikvto| kAlavaipulyayoge tu kuzalAbhyAsasaMbhaH // 8 // - apa bhivam / bhivamapi kiM nitymyaanitym|| nityamapi kiM saMbaddhamamabaddha vA / asambadve sarvasya syAt tatazcana kasyApi saMsAraH / saMbandho'pi na nityayoH parasparamanupakAyoga. kArakayoH syAt / saMbaMdhe'pivA sadA muktiriti / anityamapi ki janyamanasyaM vA / tAnityamajanyaM prati vyAhatam / avyAha. tAvapi sarvasya syAt / janyamapi kiM prakRtiSiyuktAtmajanvaM kiMvA tatsahitajanyamiti prathamapo ilaretarAzrayatvam / tathAhi sati jAne prakati viyogaH,sati viyoge tamAmamiti / tatsahitajanyatve kiM tadviyogena / sarvadA sarveSAM ca muktiH syAt nanUktamajJAmatamazcana iti / samAvirAme'vazyaM vijJAnamupajA. yata iti / atha kimidaM tamaH |raagaady iti cet / na, teSAM prakRtidharmatgat / na ca mAmyAva sthAyAM taduttarakAryabhAvinaH prakRtasthApi te santIti bramaH / tathAhi-prakRtiracetanA bhAgyarUpA sA bhoktAramapekSate puruSo'pi cetanA bhokA ca bhAgyamapekSate tayorete zaktirUpatayA santIti / zaktirUpatayA santIti cet / zaktirapi na kAryakArya karoti kiMtu svakAryameva kara ti| na ki kSIre dadhizaktiH dadhisAdhyaM kArya karegati kiMtu dadhyeva kre|si| dadhi pazcAdAtmakArya karoti / pazcAdbhavantu tathApi rAgAdayaH siddhA iti cet / na, pradhAnasya vikArAjanane sahakArikAraNabhAvena teSAM pazcAdapyasiddhaH / mantu vA'vidyArAgAdayaste mu. tAtmanaH kiM na tamo bhavati / adhikAriNa eva te bhavanti na muktAtmAna iti cet / kimidamadhikAritvaM yogyatAkRtaH saMbandhI vagAyoriva paGgvandhayAmi jigamiSvAriti / nanu mA yogyatA tayAnityA na kadAcidapi nivateta na kadAdijjJAnA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / tpattiriti tadAha na tadudbhava iti / na tasya jJAnasyAdbhava utpattiH syAditi / tacApracyutAnutpannasthire karUpasyAtmanaH svabhAvafarmer yuktimAniti na tasya prAgvatkevalajJAnaM pramANamiti sthitiH / 52 nirastakumudadhvAnte jinArkodayakAGkSiNaH / idAnImudayo yasya tasyAyamabhidhIyate / kAlavaipulye - tyAdi / tathAhi / T jIvasvAbhAvyataH siddhA guNA gambhIratAdayaH / ghara me pudgalAvarte bhavyatve pAkamAgate // ratnatrayAkhyaM kuzalamavApyAbhyasvataH kramAt / jJAnavRttikSayAjjJAnamarhatA jAyate'kSatam || zarIrAdbhinnamAtmAnaM pratyakSaM naiva kSIyate / prAmANyaM nAnumAnasya sarvametadasaMgatam // nanu mAnaprametyetadvacanaM cArvAkacarvitam / kiM pramANamathA nyathA pramANam / kathamanumAnaniSedhAyAlam / pramANamapi nAdhyakSam / anakSajatvAt / zrathAnumAnam / tadetat pItamadyasya pralavritam / pratipAdayiSyate'numAnaprAmANyaM pramANa dvitva siddhAviti / tadeveApanyannAha | sahetukamityAdi / anena prayogArtho darzitaH / prayeAgazca yat sahetukaM tat sarvadAsti / yathA pRthivyAdikaM sahetukaM cAhArAdyAsakticaitanyaparyAyaM jIvadravyamiti / etat sAdhItumanumAnamAha / AhArAsakticaitanyaM janmAdau madhyavattathA / antya sAmagrivaddhetuH saMpUrNa : kAryakRtsadA // AhArAsaktItyAdi / ihAhAragrahaNamupalakSaNam / iha cetaseA yadA zaktiH sA sadAbhyAsapUrvakA / yathA yauvanAdyava
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtika vRttii| sthAyA rAgAdyAsakticitta tadabhyAsapUrvam / asti ca janmAdA. bAhArAdyAsakticaitanyamiti kArya hetuH / tatkSagajAtasyApi stana. pAnazarIrarakSAdyupalabdhe siddhatA hetoH / sapakSe satvAma virudvatA, kaarykaarnnbhaavsiddhernaankaantiktaa| anugamasya bhAvA. ta sadAstitvamAtmana iti / atha kAryakAraNabhAvAvyavasthAmAtkathametat / tathAhi dhuume| dhUmAntarotyatro na dhUmAdeva sarvathA / zAlUkAdapi zAlUkaH kathaM bhavati gomayAt // tathA citraM citrakarAjjAtametat triSyapi kiM tathA / tathAbhyAsAdvizeSo yaH sonyathApi bhvissyti| tdst| dhUmA dhUmAdyathAbhUtaH seo'nyathApi na jAyate / . abhyAsAtu vizeSo yaH sa janmAdau tathA sthitaH // grAmAntarAbhyAsabajjanmAntarAbhyAsAnupalabdherna tatkAraNaM cetanyaM kiMtu tadaiva tasyopalabdheH / tasmAttadeva taditi ceta / etagotAkhyAnaM kAzcItaH philAnyena sRSTaH / kathamasaMbhavaH / / mAtudIrghaviSANasya vRSabhasya kathaM sthite / .. sa prAha kukSerjAyante na mAturmahiSAdamI // hahAgatAnAmevaiSA zUnyena krayavikrayamAtrakam / na ca mAtRpitRcaitanyatvena cetasaH siddhasAdhyatA vAcyA / anyathA sakalasya vyApitvAdivizeSasyApyanuvartanaM syAt / na cahAnyasaMskAro'nyasya dRSTaH / upAdhyAyasaMskArAnuvatana muMpalabhyata iti cet / na, svasantAnasya pUrvavijJAnasyaivAbhirucivizeSitasya bhaavaat| anyathA dRSTeH / ye cAcetanAt kASTAderupajAyante -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 . pratyakSa paricchedaH / teSAM kathaM mAtapitRcaitanyapUrvakatvam / kiJca kasyacinmaraNabhAvAtsakalamAtApitRsvabhAvAnuvartanaM syAt / pAralaukikastu maraNagarmajanmaduHkhamamuhAtavyAkulatvana kasya cideva dRSTeH / kasya ci. jaatismrnnmuplbhyte| apUrvA yattasya tu saivAsthi tirna duHkham / sadaiva tatrotpannasya na duHkhaM visskottdht| . paglokinastu tadduHkhamanAdyabhyAsasevanAt // atha dehAtmikA dehA kAryA dehasya na guNA mtiH| mattatrayamihAzritya na paralokasya sambhavaH // tathAhi-na dhUmo dhUmAntarAdAgacchati nApi dhUmadhvajAntaraM prayAti / nApi dhUmadhvaje virahe bhavati / citraM vA na kuDyAntarAdAgacchati kukhyAntaraM yA saMkrAmati, kuDyavirahitaM dhaavtisstthte| madazaktikaSAyAdeH sazarkarAdapUrvI jAyamAnA madyAntaramavalambate, madyAntarAdvAgacchati, tadvigame cAvamiSyate, tdmt| mahAbhAdhinastadvaskazcideva mahAbhUtapariNativizeSazcaitanya hetuH| tdpyst| yatA na kazcit pRSThayAderaMzI yatra na jantavaH / saMsvedajAdyA jAyante sarvajIvAtmakaM tataH // prAya yadi na mahAbhUnakAryAH prANinaH kathaM kaSThAdyanvayimI prANiNAtirUpalabhyate / tatra yataH samAnajAtIyaM sarva tadpaprANimayaM syAt / na caivam / tathAhi-paritApya sthApite'mmAsi kila tadrUpaprANigaNotpattiH syaat| kuto varNasaMsthAnavailakSaNyam / raktazirasaH pItakAyAdayo'pare jalAdiprANinA dRSTAH sa AkAraH kuto mat / tadrUpabIjAt kamalAdibhedaH kiM dRSTa iSTo pA ni. yataH / kadAcinna prANibhedI niyato'sti bojAt santvatra karmANi niyAmakAni // na ca caitanyAdutpadyamAnamupalabdhamanyathA zarIrA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| dutpadyata iti vAcyam / sarvatra kAryakAraNabhAvAprasaktaH / tathA ca sati / / .. nityaM sattvamasattvaM vA utAranyAnapekSaNAt / .. apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH // ... kiM ca tadutpadyamAnaM caitanyaM kiM sabhastAdutpadyate, dhyastAdvA ? / na tAvat samastAt / aGgulyAdicchede'pi maraNaprasaGgAt / anyathA shircchede'pymrnnprskt:| nApi vyastAt / ekasminna va kAye'nekacetanyotpattiH prasaGgAt / astvekaH zarIrAvayavI tataekameva caitanyamutpadyate / tadapyasat / AvRttAnA; pattatvena raktAraktAtvena calAcalatvena ca tasya sammavAt / kiJca zIrasyAvaikalyAnmRtazarIre'pi caitanyotpattiHsyAt zratha / vAtAdidoSairvaiguNyAnamutazarIrasya caitanyotpAdakatvam / naitatsAram / yato mRtasya samIbhavanti doSAstatA dehasyArogyalAbhAtpunarujjIvanaM syAt / teSAM samatvamArogyaM kSayavRddhiviparyaya iti vacanAt / bhaya samIkaraNaM doSANAM kuto jnyaayte| cakSurAdivikArAdarzanAt / atha vaiguNyakAriNi nivRtta'pi nAvazya tatkRtasya vaiguNyasya nivRttiH| yathAminivRttAvapi ma kASTAhAhasyApi / tadapi na / yataH kiJcit kvacidanivayavikArArambhakaM dRSTa kathAkASTa miH kacicca nivaryavikArArambhakaM yathA suvarNe dravatAyAH / tatra yadi doSadhikAro'nivartyaH sthAcikitsAzAstra vathaiva syaat| tato dAbalyAdivikArasyeva mahato'pi maraNavikArasya nivattiH prasajyeta / atha cikitsAprayogAvaubasyAdinivRtyupalabdheH pratyAneyavikAratvamasAdhyavyApyupalabdhezcAmatyAneyavikAratvaM cetyubhythaasaavaammrnnaanivRttiH| tadasat / - -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| vAtAdidhAtuvaiSamyAdasAdhyakiJcidIritam / AyuHkSayAdvA deoSe tu kevale nAstyasAdhyatA // tathA hi-tenaiva vyAdhinA kazcinneti nedamasamaJjasaM kevale deSe vikArakAriNi ghaTate / tasmAtkarmAdhipatyamevAtra parihAraH / anyathA mRte viSAdisaMhArAtadaMzabdedatApi vaa| vikArahetArvagamemanAcchanaH / kiJcopAdAnavikAramantareNa nApA deyasya vikAredRSTaH / yathA mRdvikAramantareNa na huehasya pAtu svasthe'pi dehe bhayazokAdinA manovikAradarzanAnna dehesyopaadvaantaa| zarIravikAreNApi cetasi vikArApalabdheH tadupAdAnamiti cena / putreNa vyabhicArAt / niymaanaavaac| yathA hi cittavikAramantareNa nottaracetase vikArI nai zarIre niyamaH / avasthAkAraNaM yatta tapAdAnakAraNam / avasthAkRnnittI hi saivAvasthA nivartatAm / santAnakAraNaM yattu tadupAdAnakAraNam // . tannivRttI bhavettasya santAnasya nivartanam / agnenivRttI hemastudravataiva nivartate // cetasaH saha kAyena tAvatkAlamavasthitiH / anyonyasahakAritvAdagnitAtra dravatvavat // tabotArakArya tu citta tiSThati hemavat / taccittameva cetasatapAdAnaM na shriirmisi| nApi cakSurAdiniyatam / manaHsamAnitAnyena cakSurAdInyupalabhyante na manastadAzritam / yasmAniyamena bhayazokakrodhAdinopahate manasi cakSurvikAro dRzyate na tu sAtvikAnAM cakSurAdivikAro'pi mamAvikAraH / kAdAcitkastu manasA vikAraH / putrendriyavikAre'pi piturupalabdheriti na tatA vyabhicAraH / na ca
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI / 57 yathAgnervikAramAsAdya ghaTAdivastu tata eva notpadyate tathe ndriyANIti vAcyam / yataH ghaTAdiranyathA dRSTastatA na tata eva saH / nAnyathA tu punardRSTamindriyaM tadvikArataH // kiM ca cakSurAdibhyaH kimekaikazeA manovijJAnamutpadyate, samastebhyeA vaa?| prathamapakSe niyataviSaya maneA vijJAnaM syAt / rUpAdidarzanAdivat / dvitIye tu mAndhabadhirAdermanovijJAnaM syAt / na hi bIjAdibhyaH samastebhyaH samutpadyamAno'Gakura stadekApAye utpadyate / tanna cakSurAdikAryatA / nApi prANApAnakAryatA / prANApAnau hi manovijJAnAnvayavyatirekAnuvidhAyine / na manovijJAnaM tdnvyvytirekaanuvidhaayi| anyathA mUlAvicchede caitanyaM na syAt / tatkAryatAmantareNa manojJAnavazyatA ca tayeArna syAt / na khalvanyAdhInamanyena vazayituzakyam / athAnyata utpanno'pyanyena niyamyate / yathA svAminA bhRtyaH / tadupyasat / bhRtyasyAnyata utpattizyate na punastayeAH / na vittamantareNAsti tayorutpattiranyataH // atha svApAvasyAyAM prANApAnau cittamantareNApi dRzyete tatkathaM tatkAyaiA ? / tanna / nidrAbhibhUtasya tadApi bhAvAt / zarIraceSTA yAvatyastAH svArthAH cittasaMskRtAH / suptasya dIrgha svAdinizvAsAH pUrvacittataH // na hi caitanyamantareNa preraNAkarSaNe bhavataH / na ca preraNAkarSaNe eva caitanyAt prANApAnAviti / tatsvarUpavyatirekeNa preraNAkarSaNayorabhAvAt / zratha sthiro vAyuH prANApAnayeAhetustatazcetanA / tadapyasat / mRtasyApi sthiro vAyurastIti prANA 8
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / pAnAnivRttau cetanyAnivRttiH syAt / yadi ca prANApAnakAryaM caitanyaM tadA tayornahrAsAtizaye tasyApi tau syAtAm / avazyaM hi kAraNe parihIyamAne'bhivarddhamAne vA kAryasya hAnirupacayazca syAt / anyathA tattasya kAryameva na bhavet / na caivamatra / na zarIrendriyaprANApAna kArya cittam / nApi dehAzritam / zrAzrayAzrayibhAvapratiSedhAt / tathAhi asatastAvat kharavikhAyasyeva nAzrayaH kevalamasatkAraNAdutpatti meve ite'to sataH kAraNameva syAnnAzrayaH / satA'pi sarvanirAsasatvAnna kazcidAzrayaH / pratha sataH sthitikaraNe vAzrayo na / sthiteH sthAtuvyatirekeNa tatkaraNe sa eva kRtaH syAt / na ca sataH karaNam / utpannasya punarutpAdAyogAt / athotpannasyApi kiJcidutpannamasti tatkAraNAdAzrayaH sarvAtmanotpAde kAraNamucyate kasyacittu dharmasyotpAde AdhAraH / naca sthitiravyatiriktasvarUpA / patateA'pi svatyabhAve svarUpasadbhAvAt yadi punaravyatiriktA sthitiH syAt sthiteravyatiriktaH sabhavet tataH sarvadA sthitireva bhavet tena svarUpe sati nivartamAnaviruddharmAdhyAsAt tateAvyatiriktA'sI / tadvyasat / vyatirikte hi sati taddha turevAsau na tasyAdhAraH / tasya sthitikaraNAttadAdhAra iti cet / kimasAvutpannA satI syApyA bhavatyanyathA vA ? | anutpannA'satvAnna / tasya utpannApyanyasmAt katham / bhAvasya tAdAtmyatadutpattisaMbandhAbhAvAt / atha tata evAtpadyate nAnyataH / tathA sati tatkAryA syAnnAzrayakAryA / tatra ghoktadUSaNam / tathAhisvApyena sthitiH kriyate nAzrayeNa / atha sthiteH sthitiH kriyate AzrayeNa tarjhanavasthA syAt / yadi cAzrAyo dehastadA yasya sthitikAraNamasti tasya na vinAzaH syAt / atha sthApake satyapi nAzaheteArnAzaH / na nAzonAmAnya eva bhAvAt / tadvyatireke ca nAza 1 58
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainvaartikvRttau| eva tena kRtaH spA mAvastatApanAzAtsvayamevAsta iti kiM sthitihetunA / yadi ca nAzaheto nAzo yAvanAzako mAyAti tAvat svayamevAsta iti kiM sthihetunaa| zratha vimAzakAta pUrvasthApakena vinAzapratibandhaH kriyate / nanu sapi. vinAzapratibandho'nyo vinAzyAt / tato vinAzyasya na kiMdhiditi vinazyet / athAnanyastAhi vinAzyaHsthApakena kriyate na sthitiH| atha pratikSaNavinazvaraH sthApakAdanyathA bhavati tasya vinAzoghe. tuka iti sa eva pratikSaNAvinAzaH sa cAnyathAsthApakA. dutpanna iti karaNameva syAntra sthApakaH / zratha patato dhAraNopalabdheH kathaM na sthApakaH? / na patato dhAraNaM yasya ca dhAraNaM na tasya patanam / patanApatagayoH prsprvirodhaat| pUrva patanaM pazcAdapatanamiti cet / tarhi yasya patanaM tasya dhAraNam / pratyakSeNaikatvApratipattaH / na hyakogvasthAnapatane kasyApyupalabhyate / sa e. va patanavatiSThata iti ekatvAbhimAnAdavasthAtuH pratItiriti cenna / pratyabhijJAnasyAbhimAnamAtratvAt / tataH pratikSaNavinAzinA paraparAdezotpAdavatAmupAdAnadezotpattirAdhArasamAgamakateti hetureva viziSTAvasthAyA prAdhAra ucyate / kiMdha guruNA dravya. sya patataH pAtapratibandhAt sthApakaH syAdapi niSkriyANAM tu guNasAmAnyakarmaNAM kimAdhAraNa / caitanya ca sAmAnyaM guNaH karma vA / tacca sarvathA niSkrayamiti nAdhAraNAsya kiMcit / atonAdheyasya cetasA nAze na vinAzaH kiyatkAlaM tu sahasthAnamA. trakam / agni tAmradraSatvavadityuktam / tanna kAyAzritaM cetaH / nApi kAyAtmakam / yataH paramANusaMghAtamAtrameva zarIram / tattAdAtmye pratyekaM sakalaparamANusaMvedanaprasaGgaH syaat| na cAvayavyeko vidyte| tatsadbhAve'pi vA zyAmatAdivadanyena caitanye vedanaM syAt / antaH| spraSTavyarUpatvAnneti cet / na, vraNaM spRzatAgnyasyApi tadvadanAvedanaM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa paricchedaH / syAt taccharIre gRhyamANe caitanyAgrahaNAdviruddhadharmAdhyAsema tA daatmym| tara dehakArya dehaguNo dehAtmaka caitanyaM kintu janmAtaracaitanyopAdAnameva janmAdijanya caitanya paryAyaM jiivdrssymiti| atha kathaM prlokshriiraacchriiraantrsNcaarH| baddhAdizarIrAvasthA. saMcAravat / athaikopAdAnabhAvena tadekatvAnna zarIrAntaram / pazvAdizarIraMtu naivam / tadapi svAgnikazarIrasaMcAradarzanAdanakA. mitakam / kiMca zarIrAntare manaH saMkrAntiH kathaMccidgAhakatvenaiva naanythaatH| sA ceha pshvaadishriiressvpyuplbhyte| tatkathaM na zarI rAntarasaMcAropalabdhiH / zrathAgrAhyatAmAtra saMcAre parazarIravasvazararakSatAvapi na vyAkulatAdayaH syuH / tadapyasat / parara. kAdidarzane'pi keSAJcidvyAkulatopalabdherAtmazarIrakSatAvapi keSAJcidabhAvAt / tadAnekajanmaparamparAvAsanAdAAdAtmI'yagrahasadbhAve vyAkulatAdayaH pravartantaiti / atha bhavatu kAryAda. tItaparalokAnumAna mAvinastu katha tadarthAvadanAdikriyeSyate / / tadapi yatkiJcit / siddhe hi kAryakAraNabhAve yathA kAryAta kAraNAnumAnaM tathA'vikalakAraNAtkAryasyApi ityanai kAntikatvAdidUSaNaM naiva saMbhavati / kAryakAraNa sadbhAccaitanyenAnyacetasa iti / . evaM kSaNikaparyAyapariNAmini saMsthite // guNAH prakarSamAyAnti kAlena sahakAriNA / iti nigaditametat kevalajJAna hetuH kushlmkhilbndhe| jJAna cAritradRSTiH / sakalamalavihInaM sAdhanaM tasya siddha kathayitumidamanyadArtikasyAha kartA // antyasAmagnabaddhaturityAdi / hetuH kAraNakalApaH / saMpUrNa tyavikalaH / sadetyavazyameva kAryakArI / -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / anyathA kAryotpattirna kadAcit syAt / antya sAmagraditi vyAptiviSayeopadarzanam / kshcidvivaadaadhyaasitsttvjnyaane| - tpattigrahoparAgAdisAkSAtkarityA vikalakAraNamiti / prayeogazca 61 vikalakAraNaM tadavazyameva kAryamutpAdayati / yathA 'ntyA kAraNasAmagrI / avikala kAraNazcAtIndriyagrahoparAgAdisAbAddraSTA tajjAtIyeSyatIndriyeSu jIvAdiSu kazciditi / hetumeva samarthayitumAha / yasya yajjAtIyAH padArthAH pratyakSAsta, syAsatyAvaraNe te'pi pratyakSAH / yathA ghaTasamAnAjAtIyaM bhUtala pratyakSatve ghaTaH / pratyakSAzca kasyacidatIndriyajIvAdipadArthasajAtIyagrahoparAgadayo bhAvA iti / na tAvadayaM siddho hetuH yatA yA yadviSayAnupadezA liGga visaMvAdivacanaracanAnukramakatasa tatsAkSAtkArI / yathAsmAdAdizatmiyAnubhavavacanaracanAnukramakarttA / grahoparAgAdisAkSAtkArI tacchAkhakarteti / na - pauruSeyatvenAsiddhatvamabhidhAnIyam / tasya pUrvameva nira statvAt / nanvanumAnabAdhiteyaM pratijJA / tathAhi dezAntare kAlAntare ca yadrUpaM tadidAnIntanacakSurjanitapratyakSa samAnajAtIya pratyakSagrAhyam / rUpazabdavAcyatvAt / idAnIntanarUpavaditi evaM rasAdiSvapi pacAnumAnAni bhavanti / tathA ckssurjnit| pratyakSaM tat dezAntarAdAvapi niyata dezakAlarUpragrAhakam / pratyakSazabdavAcyatvAt / idAnIntanarUpapratyakSavaditi / evaM zeSe. ndriyapratyakSeSvapi pacAnumAnAni bhavanti / taduktam / yajjAtIyaiH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / dRSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUditi // na ca gRghrAdibhirvyabhicAro vAcyaH / te'pi na svArtha mulla DUghya vartante // taduktam 1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prtyksspricchedH| yatrApyatizayo dRSTaH svasvArthAnatilaGghanAt / dRSTaH pakSyAdidRSTauM syAt na rUpo zrotravRttitaH // ye'pi sAtizayA dRSTA: prajJAmedhAbalainarAH / stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnAn draSTuM kSamo'pi san / na sajAtInatikAmanatizete parAn narAniti // ekazAstra vicAreSu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAna tAvanmAtreNa labhyate // jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdApazabdayoH / praSyate na nakSatratithigrahaNanirNaye // jyotirvicca prakRSTo'pi candragrahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // tthaavedetihaasaadijaanaatishpvaanpi|| na svarga devatAdRSTapratyakSIkaraNakSamaH // dazahastAntaravyomni yo yo nAmoraplutya gacchati / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // tsmaadtishyjnyaanrtiduurgtairpi| kiMcidevAdhikaM jJAtuM zakyate naspatIndriyamiti // tasthitamanumAnabAdhiteyaM pratijJeti / tathAbhAvapramANabAdhitA / tathAhi-pratyakSAnumAnAgApamAnArthapatyamAvemAva. pramANameva vijayate / tadabhAvameva drshyitumaah| sarvajo dRzyate tAvannedAnImasmadAdibhiH / dRSTo na caikadezo'sti liGgatvAdyognumApayet / na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabAdhakaH / __ vedAhamane puruSaM mahAntamAdityavarNa tamasaH purastAt, -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / tameSa viditvAtimRtyumeti nAnyaH panyA vidyate'yanAyeti, tathA vizvatazcakSuruta vizvatA mukhe| vizvato bAhuruta vizvaspAt / sambAhubhyAM dhamatisampatrairdyAvAbhUmI janayan deva eka prAste ityAdervidyamAnatvAditi cet / na, stutimAtrasvAdeveSAM na prAmANyamiti / tathAcAha 63 na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate / na cArthanApradhAnaistaistadastitvaM vidhIyate // nacAnuvadituM zakyaM pUrvamabhyairabodhitam / anAdirAgasasyArthe na ca sarvajJa AdimAn // kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipadyate / atha tadvacanenaiva sarvajJo'nyaiH pratIyate // prakalpeta kathaM siddhiranyenyAzraya hastayoH / sarvajJoktatayA vAcyaM satyaM tena tadastitA // kathaM tadubhayaM siddhAMta siddhamUlAntarAdRte / asarvajJapraNItAttu vacanAnmUlabarjitAt // sarvajJamagacchattaH svavAkyAt kiM na jJAnate / sarvasadRzaM kaJcit yadi pazyema saMprati // upamAnena sarvazaM jJAnIyAmastatA kyam / upadeze hi buddhyAdeH dharmAdharmadigocaraH // anyathA mopapadyeta sarvajJo yadi nAbhavat / buddhAdayo vedazA teSAM cedAdyasaMbhavaH // upadezaH kRteA'tastai yAmAhAdeva kevalAta / yespi manvAdayaH siddhAH pradhAnena trayIvidaH // trayovidyAzritagranthAste vedaprabhavAktayaH / tadevam / prAmANapaJcakaM yatra vasturUpeNa jJAyate //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| vastusattAdhabodhArthaM tatrAmAvapramANatA / tathApamAnavAdhitA tathAhinarAn dRSTvA tvasarvajJAn sarvAnevAdhunAtanAn // tatsAdRzyopamAnena tasyAsarvasAdhanamiti // tadevamanumAnAbhAvapramANApamAnabAdhiteyaM pratikSeti / bhavatu vA tathApi niSkalA tathApi samastAvayavavyaktivistara. jJAnasAdhanaM kAkadantaparIkSAvatikrayamANamanarthakam / yathA cakSuSA sarvabhAvAn vettIti phalaM sarvadarzitvapratijJApyaphalA / tathA / svadharmAdharmamAtrasAdhanapratiSedhataH / tatpraNItAgamagrAhya heyatve hi prasidvitaH // kutra sarvajagatsUkSmabhedajJatvaprasAdhane / asthAne klizyate lokaH saMrambhAdgranthavAdayoH // etacca phalavajJAnaM yAvaddharmAdigocare / na tu vRkSAdibhiAtairasti kiJcitprayojanam / kratvarthAH puruSArthAzca yAvantaH khadirAdayaH // sarvavRkSajJatA tAvattAvatsveva samApyate / latAsAmaguDUcyAdyAH kAzcidurmArtha hetavaH / / siddhAnta jJAnamAtreNa latAsarvajJatApi naH / vrIhizyAmAkanIvAragrAmyAraNyauSadhIrapi // jJAtvA bhavati sarvajJo nAnarthakazatAnyapi / tathA katipayeSveva yajJageSu tRNeSvapi // darmAdiSu ca buddhaSu tRNasarvajJateSyate / tRNISadhilatAvakSajAtayo'nyAH sahasrazaH // viviktA nopayujyante sadajJAnena naajnytaa| yatrApi copayujyante vyaktayorjatilakSitAH //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainvaartikvRttau| jAtijJAnApasaMhArAtatrApi vyAptirasti naH / atazca vyaktimedAnAmanabhijJApi yo naraH // sarvajatvaphale prApta marvajJatvaM na vaanychte| jarAyujANDoddhadasaMsvedajacaturvidhe // bhUtagrAme'lpAkospi sarvajJaphalamaznute / pRthivyAdimahAbhUtasaMkSepajJazca yo naraH // savistarAnabhijJo'pi sarvajJAna viziSyate / bhUmerya ekadezajJo bhUmikAyeSu vartate // saptadvIpamahIjJAnaM ka nu tsyopyujyte|| tathA'lpenaiva tAyena siddha tAyaprayojanam // tAyAntarANya vijJAya nAjadeoSeNa yujyte| vahazcAmantabhedasya jJAtasyopAsanAdibhiH / paJcabhiHkRtakAryatvAdasyAjJAnamadUSaNam // zarIrAntargatasyaiva vAyoH prANAdipaJcake / jAte zeSAnabhijJatvaM nopAlambhAya jAyate / vyAnazcapRthuna: pAramajJAtvApyekadezavit // .. na ca vyomAnabhijJatvavyapadezena duSyati / dharmakIrtinApyuktam / jJAnavAn mRgyate kshcittduktprtipttye| propadezakaraNAt vipralabhanazaGkibhiH // tasmAdanuSTheyagataM jAnamasya samyak vidhAryatAm / koTasaMkhyAparijJAnaM tasya nakkopayudyate // heyopAdeyatatvasya sAbhyupAyasya vedkH| . yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // duraM pazyantu vAmA vA tatvamiSTaM tu pazyatu /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ hrada pratyakSaparicchedaH / prayANadUradarzI cedetadgrahyAnupAsmahe // dharmajJatvaniSedhastu kevaleA'no'payujyate / bharvamanyadvijAnastu puruSaH kena bAdhitaH // sarvapramAtRsambandhipratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagasyatvaM lapsyate puNyapApayeAH // etAvataivamImAMsApakSe siddhe'pi yaH punaH / sarvajJavAraNe yatnaH taiH kRtaM mRtavAraNam // yeo'pi cacchinnamUlatvAdvarmatve hate sati / sarvAn puruSAnAhustaiH kRtaM tuSakhaNDanam // sarva siddhe'pi na pratijJAto'rthaH siddhyati / tathAhiyatsatyaM nAma lokeSu pratyakSaM taddhi kasyacit / prameyayavastusvAdadhirUparasAdivat // jJAtaryatrApyanirdiSTe pakSe nyUnatvamApatet / yadi buddhAtirikto'nyaH kazcit sarvajJatAM gataH // buddhavAkyamANatve tajjJAnaM kopayujyate / sarvajJo yastvabhiprato na zrutyArthena vA'pi saH // vijJAyate yataH pakSaH sAdhyatvenepsiteA bhavet / yastvIpsitatamaM pakSaM viziSyAt tasya saMjJayA // yAvajjJeyaM jagatsarvaM pratyakSaM sugatasya tat / taireva hetubhiH pUrvairghaTakuTyAdirUpavat // tatra naivaM viziSTo'pi pUrvasmAdeva bhidyate / viziSTagrahamAtreNa heteArnaiva viziSTatA / zantyAhitA ghaTe heturdRSTAntAnugraheNa vA // pakSAntareNa tulyaH syAttadA kAsya viziSTatA / satvAt prameyamityetadyate'nyeSvapi varttate //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| , sAdhanaM niyamAbhAvAttenAkiJcitkaraM hi tat / naraH ko'pyasti sarvajJaH sa tu sarvaityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAmAtrameva tat / / siSAdhayiSito yo'rthaH sAunayA nAbhidhIyate / yastUcyate na tatsiddhau kiJcidasti prayojanam / yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJatAcyate / na sA sarvasAmAnya sidvimAtreNa labhyate / yAvad buddho na sarvajastAvattadvacanaM mRSA / yatra vacana sarva siddhe tatsatyatA kutH| .. anyasminna hi sarvajJe vacase anyasya satyatA // samAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhavet / tadeva doSaduSTasya pakSasyAsya na pksstaa| idAnI hetudeSeNa hetArdUSaNatAcyate / dhaksApAruSeyatvaM pUrvamevasthitaM yadA / naSTamuSTyAdikaM naiva kRtaM puMsAsti kiJcana / evaM tAvadasiddhatvamanaikAntikatA tathA // pArampopadezena vacasaH saMpravartanAt / asatyArtha ca tadAdhyaM tena hetAviruddhatA / evaM sarvatratAsiddhiH kathaM cinopapadyate // itti / atrocyate // dezAtyAdyApi mAnAni mImAMsAdoSavAhinI / maheva dazAbhiH putrAraM vahati grdbhii|| yatmAdhyabAdhanAyota pramANadazakaM paraiH / prAmANye tadvidhasyaiSA bahu syAdasamaJjasam // tathAhi
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| tacchabdavAdhyatAmAtraM pramANaM yadi kalpate / na mAnaM vidhivAcyaM syAdIzvarasya ca siddhatA // vedAhamagre puruSaM mahAntamityAditavedavace pramANam / tacchabdavAcyatvasamAnabhAvoM jhuubhuudhraaderpitsiddhiH|| saMsthAnazabdavAcyatvaM yatastasyApi vidyate / ghaTavabuddhimatkartA tena tatrApi siddhyatu // vizeSaH parihArAya yadi kalpeta kazcana / niyogAdi tadA tasya doSA: zAstrakRtAditAH // tathApi yatpramANagocaracAri na bhavati tanna sadvyavahatipathamavatarati / yathA vyometyalam / na bhavati ca niyogaH pramANagocaracArIti vyApakAnupalabdhiH / tathAhi kimasau svatantra vaSyate, paratantro vA? / na tAvat paTAdipadArthavat svatantro'dhyakSataH pratIyate / nApyanumAnAta / tatsadbhAve liGgAbhAvAt / na ca puruSapravRttiliGgam / tasyAH phalAbhilASakAryatvAt / anyathA svargakAma iti phalopadarzanaM na vidadhyAt / atha pracaNDaprabhuniyogAt phalAbhilASamantareNApi pravarta mAno dRzyate / tnn| tatrApApaparihArasyaiva phalatvAt / nApizabdaikapramANasamadhigamyatA tasya vaacyaa| yataHzabdena pratIyamAno'sau ki saMbandhena pratIyate siMbaddhana kA? / asaMbaddhana pratItAvasyatiprasaGgaH syAt / sabandhenApi kiM svAbhAvikasaMbandhAta, sAGketikAdvA ? / prathamapakSe bAlagopAlAderapi prtiitiprsnggH| hyAkArAmanAkAzaM kasyacitsaGketo'pi niyoge pratItepratIte vA? / pratItizca kiM tenaiva zabdena zabdAntareNa vA ? / tenaiva cet / kiM saGketena / itaretarAzrayatvaM ca syAt / zabdAntareNa cet / tada. pizabdAntaraM gRhItasaGketaM pravatrtata punarapi saGketagrahaH zabdAntare
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau // tyanavasthA / kiM cAsAveko'neko vA? / ekazcet marvapuruSANAM niyogapratItiH syaat| atha viparyayAnna parasyeti cet / nAvApi pa. kSapAtAditi samAnam / anekshcet| pratipuruSamasAdhAraNatayA na saGketakriyA syaat| kiM ca zabdapramANaikasamadhigamyatayA satve mAkAzakusumasyApi stvmaapyet| vizeSo vA vaktavyaH / na ca zabdapravRttimAtreNa satvaM yujyate / anyathAdAra: dharaNagarItyAdA vapi samAsajyeta / samna kazcitsvatantro niyogo vAcyArthaH pratIyate / paratantro'pi kiM tatkAryatayA dharmatayA vA? / na tAvat prathamaH pakSaH / yataH kimasI yAgakAryaH, niyogakAryaH, zabdakAryo vA ? / na tAvata yaagkaaryH| tasya tdaaniimnisspnntvenaamaavaat| nApi puruSakAryaH / puruSasya pUrvamapi sadbhAvena tadbhAjaprasaGgAt / nApi shbdkaaryH| tadA hi na zabdasya vAcyaH syAt / kAryatvAt / na ca vaidikasya zabdasya nityatvena kramayogapadyAbhyAM janakatvaM yujyate / taddharmatAyAmapi kimasI yAgadharmaH, puruSadharmaH, zabdadhI vA? / na tAvadyAgadharmaH / tasyAvidyamAnatvena taddharmasyApyavidyamAnaviSayavAcyaM nirAlambanamapohamAtraviSayameva syAt / nApi purussdhrmH| tathAhi-puruSAd vyatiriktaH syAdavyatirikto vA ? vyatirikta puruSasya sarvathAniSpAniyogalapatA sthAtA niyogema hyenuSTeyArthAbhidhIyate niSpannasya caanusstthaanenaanusstthaanvirtirbhvet| niSpannasyApi kiJcidaniSpannamasti / tnn| niSpannAniSpamayorvirodhena tAdAtmyAsAvaprasaGgAt / vyatirikto vA / nanu yAvadasaiau tasya dharmastAvadanyasya kiM na bhavati / tasyaivAdhArazaktirnAnyaspeticet / sApi kiM nAnya trAbhidhIyate / tAM prati tasyaiva vAdhArazaktirnAnyatyetyabhyupagame'navasthA / na ca hetuphalAbhAvAdanyAvyatirekasaMbandhosti /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 pratyakSa paricchedaH / tadbhAve ca na smaankaaltaa| asamAnakAlayona dharmadharmibhAvaH / etacca zabdadharmatAyAmapi duSaNaM vAcyam / kiJca yadyamAvasti na puruSaH pravartate / na hi kazciniSpAdanAya pravartate / pravartakasya ca vAkyasya na prAmANyamupeyate / matha nAsti tathApi na praamaagyaa| avidyamAna viSayatvAta kazciniyogA vAcArthatayA pratI yate / atha zabdAdyAgAdiviSaye niyukto'hamaneneti prtitHkthmprtiitiH| tathAhi-niyoktA zabdo vede puruSAmAvAvAniyodyaH puruSo yAgo viSayaH sakalaM caitat pratIyate tatkathaM pratItAva. pyprtiitiH| tadamat / neyamagRhItamaGketasya pratirudeti / kiM tarhi yena yAgaM kazcit kurvANa upalabdha stasya tadaiva gRhItasaGketasya pUrvadRSTAnumAreNa vikalpikA buddhirutpadyamAnA'nyApeAhaviSayaivAtpadyate / naatsttvvyvsthaa| etena bhAvanAdayo'pi vAkyArtha. nirsniiyaa| itivAtasyaye vAcyaM niyogaM saMpracakSate kharazRGgatetaihyanUnaM vyAvararNApatyalaM vidhirapi vidheytve'nvsthaivprsjyte| svarUpavAcakatve tu na syAdanyaviziSTatA / vidhibAghasya kRchaNa lakSaNa vizeSaH parikalpate // kairave makSitaH kAkairadhyakSe yena neSyate / naktaJcaravarAhAdipratyakSe'dhyakSavIkSitam // vizeSamAkSipana mUDhaH kathaM nAdhyakSAdhitaH / manuSyatve satItyevaM yadi hetArvizeSaNam // manuSyatvaM tadA hetuH pUrvasya syAdahetutA / jaiminyAdirvizaSajJastadA naiva pravettava / prajonmeSasya cotkarSaH kanu mAne vyasthitaH // stokastAkAMtarajatvaM yantra puMsaH prasAdhyate // indriyAntaravijJAna nendriyAntaravastunaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI / grAhakaM veti yo deoSaH meAtInizaH kutaH // athAtIndriyavijJAnaM na dRSTaM kenacit kacit / vinindriyaM ca vaizadyaM kutastasya bhaviSyati // sarvadezeSu rASTra Su sarvajJAneti yeo'vadat / tasya sarvajJatAprAptA siddha bAsmatsamIhitam // kAmAdibhAvanA jAtaM vijJAnaM vizadaM yadA / tadendriyasamusyatvaM vaizadyeneopayeogavat / akSAzritatvamadhyakSe vyutpattereva kAraNam // nimittaM tu punastasya vastusAkSAtkriyA matA / tadevaM jainamadhyakSaM nAnumAnena bAdhitam // na pramANamabhASyaM hi bAdhakaM kuta eva tat sarva saMbandhivAdhyakSa neti tatreti yeo vadet // tasya sarvajJatA prAptA naikasyAsya niSedhakRt / anumAnaM niSedhAya yadyacennAsya kiJcana // asiddhAvAzrayAsiddhiH siddhau hetorvirudvatA / arthaH kenApapadyeta vinA'sarvajJatAM tava // apaiauruSeyatA no cetrAsyaM pUrvaM niSedhanAt / nApamAnasya mAnatvaM bAdhakaM kuta eva tat / vizeSAH puMsu dRzyante tenAdRSTeSu kA kathA | ? " tathA hi-kecitsakalazAstrajJAH kecinna kiJcidvidanti, keciccaturveda pAThakAH kecidvAyatrImapi na paThanti tatkathamadRSTeSu puruSaiSu sAmyaM sidhyet ? / nanUktaM dazahastAntaramityAdi / tadasattulyajAtIyapUrvabIjapravRttayaH / jJeSeSu buddhayastAsAM satyabhyAse kuta: 71 sthitiH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 prtyksspricchedH| . na caivaM laGghanAdeva lakhanaM balayatnayoH // tatvoH sthitarUpatvAllaGghanasya sthitaatmtaa| basna yatrotthamapyuccailaGghanaM hi garutmati // zrUyate tena mAnatvaM nApamAnasya yuktimat / na cAgamavidhiH kazciniSedhAya vartate / tannAsya bAdhakaM kiJcit sAdhakaM pratipAditam / dharmAdharmajJatAmAtrAt siddha smatsamIhitamam / yaduktaM tdsnmaannisstthaanecchaanuvrtinii| nahi pramANaM vastuni pravartamAna vibhASayA pravartate, tena / samastavastuvistAri sarvajJAjJAnamakramAta prati yajjagataH kAtsya' kimanyatparivarjayet / dharmAdhI tayoH kArya vetti nAisakalArthavit / tadaktam / jo egaM jANa isA savaM jANA / yathA hi sakalakarmakAraNaM sarvaprANikarmANi tatkArya narakAdi tatkAraNakAryaparamparAyAH paramAgavantaparijJAne kathaM na sarvajJatA ? / ' tasmAdAvaraNavigabhAdanantavastujJAnam na ca vastuparijJAnaparisamaptiH / yathA hi vayamanAdyanantarUpatAM vikalpavijJAnena rAtrindivAdInAM buddhyAmahe / na ca tatparisamAptiH, tathA bhagavato'pi anAdyanantarUpatayA sAkSAtkurvato na virodhaH / akAraNAdhInatayA vinAzyAdanaprasaGgaH / ata evaa'praadhiintyaa'niytvissyaa| na cAtItAnAgatasya vastuna idAnImasa. svenAsaviSayaM taditi vAcyam / tatkAlAliGgitatvena tasya stvaat| tadA'pi hi yadi tadvastu na bhavettadA tadviSayaM na syAt / anyathA codanAbuddhirapi kathaM bhUtabhavadbhaviSyadvastuviSayiNI sattA 'bhyupeyate ? / taduktam /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| kiM ca tatakAlayeogena tasya sAkSAt kiyA yadA / tadedAnomasa sve'pi tasyAstitvamadurghaTam // aca yasya bhAvI sutastadanubhUyamAnatayA dRSTastenApratI. yamAnatAyAH kathamabhrAntatA ? / tadapyasat / yathA sa dRSTaH zaradAdikAlayuktastathA tasya na bAdhitatvam / tatkAlayogastu nate na dRSTastapApratItAvapi nAsti doSaH / __yadaparijJAne duussnnaammaanni| tadasat / yatazcUDAmaNiprabhaH tikevalinAmatIndriyArthAnAmahatpraNItatvena suprasiddhatvAt / yaccAnyaduktaM tadasaMbadbhutayopekSitamiti vistareNa sarvajJavAdaTIkAyAmuktamiti virmyte| bAdhyakalaGkavikalaM nikhilapramANa sAmAnyalakSaNamidaM vivRtaM svbuddhyaa| yattena tairthikamatAni nirasya nItaM jAna vyatItamanasaH paramAM pratiSThAm // iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM vArtikavRttI prathamaH paricchedaH // 1 // evaM pramANasAmAnya lakSaNamabhidhAyedAnIM saMkhyAlakSaNagAcaraphalaM vipratipattinirAkaraNadvAreNa vizeSalakSaNamabhidhAtukAmaH vyaktibhedakathanamantareNa prativyaktiniyataM vakSasaM kathayituM na zalpata iti vyaktibhedameva tAvat kapayitumAha-jJAnApekSAmityAdi / jJAnApekSaM prameyasya dvaividhyaM na tu vAstavam / dUrAsannAdibhedena pratimAsaM bhinatti yat // 1 // - na hi nIlapItavastusthityA pramANaviSayasya kiJcidai vidhyamasti, kiMtu mAtAramapekSate jJAnApekSam / tathAhi-tadeva
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 prtyksspricchedH| vastu kasyacit pratyakSa kasyacit parokSamiti / nanu idaM dvaividhyaM kena pratIyate ? / na tAvatpratyakSeNa / parokSe tasyApravRttaH; pravRttau vA pratyakSataiva syAt // atha kasmAddha madarzanAt parokSa vahau pratItiH pratyakSA ? | nA'numAnam / yatA vyAptismaraNenAtmAnamanumAnam / na ceha tadasti / naitadasti / yato'kSAsaMbaddha'pi vastuni yadyakSa jJAnaM pravartate tadA sakalaparokSavastuviSayaM pravatta ta / na hi sannihitAsanihitayoH pakSatve vizeSo'sti / atha saMbaddhadhUmadarzanAnAtiprasaGgaH / tadasat / yataH kiM tadeva dhUma darzanaM parokSavanhiviSayaM kathyate, kiM vA tajjanitamanyaditi / / na tAvattadeva / na hyanyavastugrAhakamanyasya grAhakam / na ca tathA pratItirasti / na hi tadRzo'nyadezo vA vanhistadarzane pratibhAmate / nanUkta saMbaddhadhUmadarzanAttadarzana miti / uktamidaM kiM tva yuktam / yato yadyapratItasaMbandho'pi dhUmo dhUmadhvajapratIti janayati, kiM na mAlikeradvIpAyAtasyApi ? / zratha pratItasaMbaMdhasyAbhyAsAdakasmAtpratItiH saMbandhasmRti nApekSate ityucyate tenasmarannevAntalI naM sabandha tathA pratyeti / anyathAgRhItasaMbaMdhasyAsya ca ko vizeSaH ? / kiM ca pratyakSApratItau vizeSarUpasya kiM na pratIti: / katha na dUrAditi cet| na, tatrApi vyaktivizeSApratItAvapi bhAsvarasya rUpasya pratibhAsanAt / na ca natheheti / tanna parokSe pratyakSa pravartata iti / anyathA parokSameva tantra syaat| na cetretraashrytvm| yataH svakAraNAsAkSAtkAri vijJAnamutpAdyamAnaM svaviSayasya pratyakSatAM vyavasthApayati / tanna parokSe pratyakSasya pravRttiriti / nApyanumAnasya pratyakSe / na ca mAnAntaramasti, sadbhAve vA viSayadvaividhyAdityanarthakamiti / atrocyate / pratyakSa hIdantayA svaviSayaM paribindat |
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| yadevaM na bhavati tatsakalameva parokSaM vyavasthApayati / tathA parokSamapyanidantayA svaviSaye pravartamAnaM tato anyatpratyakSa. miti vyavasthApayati / na ca parasparamanvayAt kasya dvayapratItiriti vAcyam / yasmAna jJAnamAtmanaH sarvathA bhivaM kiM tvAtmaiva karmakSayopagamAdindriyadvAreNa liGgadvAreNa vA spaSTAspaSTatayA vastu pratipadyata iti kathamanvayaH ?" tadevaM viSayadvaividhyaM vyavasthApyedAnIM tayorlakSaNamAha / dUrAsannatyAdi / dUraM cAsakaM ca te Adiryasya svacchAvaraNaghanAvaraNAdeH sa tathA, dUrAmamAdizcAsI bhedazca tena pratibhAsante / jJAnasya spaSTAspaSTatvaM yadvastu karoti tatpratyakSam / tathA hi-pratyakSa pratimAsamAnaM dUre ghanAvaraNAchAditaM cAspaSTaM, nikaTe svachAvaraNavattaM ca spaSTam / naivaM dhUmAta pratIyamAno bahiH / durAvAdiSvapyekarUpatayo pratibhAsanAt / ata evAha / tatpratyakSaM parokSaM tu tato'nyadvastu kIrtitam / tanimittaM dvidhA mAnana tridhA nekadhA tataH // 2 // pUrvAcAriti / iha prAmANyaM yadyanimitta syAt sarvatra bha. vet / na cArthavatvamantareNAnyanimitta saMbhavati / na dhana kena jAnamAtreNa kasyacitprayojanaM hitAhitArtha c| taduktam / ato viSayavatayA prAmANyaM vyAptaM tadabhAvAtpratyakSa parokSAbhyAmanyasya na pramANyamata mAha / tanimittaM dvidhA mAnaM na vidheti| vidhetyupalakSaNaM caturthAdeH / prayogazca yadarthavA bhavati, tamA pramANam / yathomayAbhimataM mithyAjAnam / nAsti ca pratyakSaparokSavyatiriktasya jAnasyArthabasvamiti / vyApakAnupalabdhi.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| .. zcAgre saadhyissyte| tathA yadyanimittaM tasmin sati bhavatyeva / yathAntyabIjAdisAmagrInimittoGkuraH / asti cAnumAnAdau prAmANyavyavahAranimittam / anyathA pratyakSe'pi tadvyavahAro na syAdanya nimittAbhAvAdata mAha / naiveti / tathA pramANetarasAmAgyasthiteranyadhiyo gataH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhocca kasyacit // ayaM hi tArkikacakacUDAmaNiMma yazcArvAko'numAnamahIkurvANo'pyunmAdAmAvabudhyate varAkaH / tathA hi-pratyakSeNAzeSapratyakSavyaktiIrapratipadyamAno'Nyavatvena tAsAM sAkasyena prAmANyaM vyavasthApayazAnumAmavyaktInAM pratyakSeNAnahaNe'pi prAmANyanimittAmAvenAprAyayaM vyavasthApayAnumAnaM pratikSipan kathaM gomataH / vyAhArAdiliGgAcca pratyakSa paraM pratipadya tadarSa gAvaM racayan kathamanumAnaM nA'bhyupaiti ? / tathA'numAnapramAyayaM vinAunumAnaM na pramANamiti svavacanamabhyupagamyAnumAnapratiSedhaM kurvANaH svavadhasaiva tiraskriyate / paralokAdau pratyakSa na pravartate, tena ca tadabhAvaM karo. tIti mahatpramANakauzalamasya / pratyakSamivattarabhAva iticet / sA ki pratyakSA satI gharAko tadasAvaM pratyeti, kiM vA liGgabhUtA? / na tAvat pratyakSA / na hi pratyakSabhAvaH pratya kSam / anyathA tadabhAva eva na syAt / yadi liGgabhUtA / sA kiM tadabhAvAvinAbhUtA kiM vA neti? / yadi na, tadA kayamekAmtena sAdhayeta / macAvinAmUnA? / kiM nvanAnumAnamiti ? / evamekatvasaMkhyAM nirasyAnekatvasaMkhyAM nirasyabAha / sAdRzya mityAdi / | sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tthaa|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 jainvaartikvRttii| arthApattena mAnatavaM niyamena vinA kRtam / 30 yathA gaustathA gadhayo yathA gavayastathA gaurityupamAnam / na tAvadgogavayavyaktiviSayamasya prAmANyam / tasyAH pratya kSeNa pratipannatvAt / sAdRzya viSayamiti cet / mahiSagavayavailakSapaye mAnAntaraM syAt / sAdU zyAbhAvarUpatvAdvailakSaNyasya / neti cet / vailakSayayabhAvarUpaM sAdRzyaM kiM na bhavati? / api ca kimidaM | sAdRzyam / na taavtsaamaanym| vijAtIyasya tasyAunabhyupagamAt / atha dharmasAdhakatvaM sAdRzya, tatsaMjJAkaraNaM copamAna phalaM tathA gavAbhAve gavayopAlambhe'pi tathAvidhadharmotpattiriti, tarhi mRtamidAdAnI bhahasAmAnyaM, jIvitaM saugtsaamaanym| saugatasthApi hi vAha dohAdyakArya kriyAkAritvaM sAmAnyanibandhanaM, tadarcimI govyaktiSu sAmAnyamantareNApi saMjAkaraNamupapatsyata iti kiM ttklpnyaa?| yacca dharmasAdhakattva hiMsAyAmapi, tadalaM pApakathayeti / evaM vidhena ca kalpitenArtha| nArthatave pramANe yatA na syAt / tamopamAnaM viSayavat // tadevamupamAnasya prAmAyayaM nirasthApattanirasyakA-aryApatterisyAdi / maha pUrva sati niyamenumAnatvaM pratyapAdi, dAnI. maniyame tasyAH pramANatvaM cakSurdRSTAntama pratipAditaM nirAkri. yate / cakSuSo'pi hi rUpe ekasAmagyadhInatAlakSaNo'styeva niymH| anyathA yataH kulariSadanyatsava pratIyeta, na caivmiti| niyamena binA kRtaM-rahitaM nArthApatteH pramANatvamiti / mata evAsyAH padakapanamasat / tapA hi-hastasphItAdevI hazaktimAnakAryAnumAnAma pidyate / na ca zakiH kA cidasti / dAhakhakhapameva himantrAdinA tirskriyte| anyathA kiM tasya rUpaM syAt / / tA pratyakSapUrSikApattiH / nA:
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 78 pratyakSaparicchedaH / pyanumAnapUrvikA / tathAhi--dezAntaraprAptarAdityagatyanumAne tadgamanazaktipratItirUpA tavApi na kA cicchaktiH // yadi vA samarthakAraNAnumAnaM yaditi / tathA zabdapUrvikA, pInA devadatto divA na bhujhe iti divA bhojana niSedhaH zabdAdevetyana ntaraM rAtrau bhojanapratItirapattiriti // sApi kAraNAnumAnAma midyata iti / tathA gogavayayoH sAdRzyamupamAnAt pratItya tacchandavAcyatA zaktimapalyA pratyetIti, sApi za. ktyabhAvAna kiMciditi / tathA zabdavAdhya mevetyetadvAcakazakti. maryApalyA pratipAdya zabdanityatvamapatyA pratyetIti sA'pi prathamApattinirAsenaiva nirastA / tathA jIvati devadatto gRhe nAstIti bahistadastitvamabhAvapUrvikayA'rthApattyA pratyeti, tatrApi devadattajIvanaM yena pramANena jAtaM tenaiva bahirastisvamapi / kimaryApatyA ? / tanApattirapi prmaannmiti| idAnImabhAvapramANaM nirasituM ttpuurvptmutthaapykaah| pramANapaJcaketyAdi / pramANapaJcakAbhAve bhAvo bhAvena gamyate / nAnAstIti yatA jJAnaM nAdhyakSAbhinnagocaram 2 tathA hi-na tAvat pratyakSeNA bhAvo gmyte| indriya sanikarSA mAvepi hi yadyutpadyeta tatpratyakSam / sAbhAve'pyutpakheta / naivAbhAve mo'sti / taduktam // na tApadidriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH // bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi|| pratyakSaniSedhenAnumAnamapi tatra niSiddham / tatpUrvakatvAdasya / na dhapratibaddha liGgaM kasyacidgamakaM, pratyakSasya patadgrahaNa. niSedhAt kathamabhAvena kasyaciliGgasya prtibnshvgmH|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| anumAnena grahaNe'navasthA, saivaM na bhavedyadi mUlabhUtaM tadgrAhaka kvacidupeyate // nApi sAmAnyato dRSTAliGgAttadavagatiH // kAryadeliGgasyAbhAvAt, anupapadyamAnasya cAbhAvAda_pattiriti nAnApyAgamastatra pratipAdakaH / tasya laukikavaidikabhedena dvidhA sthitatvAt / laukikasya pratyakSAnumAnaniSedhena niSedhaH, vaidikasyApyanuSThe yaviSayapratipAdakasya na tatpratipAdane vyA. pAraH / yadapi vaidikaM vacAusadvAdamagra pAsIdityAdi / tada vAdatvana svarUpapratipAdakaM na bhavati iti vyAkhyAtam / nA'pyupamAnasyA'bhAvo viSayaH / tasya dvividhasyApi prmeyaantrprtipaadnaat,| etacca tatpratyakSaniSedhenA'numAnamabhyupagamyoktaM na tu tatpratipatteH kiJciliGgamasti / na tAvadbhAvaH / tena maha pUrva kvacidapyadRSTatvAt / darzanepi vybhicaarsmbhvaat,| yatra yadabhAvo gRhItastatra taddhAvasyApi kvacidgrahaNAt / ayabhicAre vAtayoryasmAdeva vyAptigrAhakAta pramANAtadavagamastadeva prameyapratipattI nimitta bhaviSyatIti kiM bhAvAkhyena liGgena ? / etena tatprattipattirapyabhAvaliGgatvena niraakRtaa| nApyanupaDa dheH pratiSidhyamAnavastvagrahaNasvabhAvAyA linggtaa| tasyAH svarUpAnizcayAt / na tAvat prtissidhymaanvstuuplbdhiprtissedhounuplbdhiH| tasyA prabhAvatvena grahaNAsammeve linggtvaanuppt| na ca tathAvidhenAnyena liGgena tadgrahaNam / anavasthAprasaGgAt / na cAgRhItAyA liGgatA / bhavatu vA tasyAgrahaNaM, tathA'pi svasAdhyena saMmbandhagrahaNaM pUrva vaktavyam / na hi pakSadharmatvanizca yamAtrAdanumeyapratipattiH / sambandhagrahaNAbhyupagame vA tatra pramANaM vktvym| na tAvat saiva pramANam / tadvyatiriktanAnyena tayAH sambandhagrahaNAbhyupagamAt / na hi dhUmAnyoH pratiSa
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa paricchedaH / ndhagrahaNakAle dhUmena pratibandhagrahaH / pramANAntarasadbhAve tadevA' bhAvasyAnumeyasya pratipAdakamastu kimanupalabdhyA ? | anavasthA ca tayA pratibandhagrahaNe granthakArairdarzitA / tanopalabdhiH pratiSedho 'nupalabdhirliMgatApyanyopalabdhiH / vikalpAnupapatteH / tasyA liMgatve tadgamyaM vastu vA syAt pratiSidhya mAnavastvabhAvo vAsadvyavahArI vA ? / na tAvadvastu / tasya prameyatve'pi anupalabdhyAravyaliGgAgamyatvAt / nApi vastvabhAvaH / tasya tayA saha pUrvoktana nyAyena pratibandhagrahaNAsambhavAt / zrasadvyavahArazcet / etaduktaM bhavati / yadyapi paramate bhUtalopalA urghaTAbhAvaM prati pUrvoktena krameNa liGgatA, tathApi tasyA / tadrUpatvaM pratiSedumazakyaM tvayA / yataH padArthAntaropalabdhisvabhAvA sA ca svasaMvedanapratyakSamiddhA / prameyamapi tasyA na vastvataraM nApi vastupratiSedhaH / tasya gRhyamANavastuvyatirekeNa satvAt / ata eva tena saha pratibandhagrahaNaM mRgyam / sadvyavahArastu tayasAdhyate, sa ca tasmAnnimittAtpUrvamasattvapravRttainaM pravazyate / kiM tarhi kriyate samayasmaraNamAtraM tathA / tathA coktam / smaryate samayaH param / ayamarthaH / zazaviSANAdAvasatvavyavahArabhavato'smAnimittAnnAnyatkiMcitparva pravRttam / na ca teSu kazcidapi sadvyahAraM karoti / na coktanimi 'tavyatiriktasya nimittAntarasya sambhavo yathA tadasaMbhava:, tathA vAdanyAye nirNItamiti nehocyate / granthagaiAravayAt / shrte| stanmAtranibandhano'sadvyAvahArastayA sAdhyate / nanu jJAnAbhidhA nasvabhAvo'sadyavahAro'bhipretaH sa cAnupalabdheH pUrvoktAyAH sAdhyamuktaH, sA ca svabhAvahetAvantarbhAvitA, tasyAstasmAdarthAntaratve kathamantarbhAvaH / naiSa doSaH / nAtra tayA sa sAdhyate / tasya nibandhanaM 80 4
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI | , puruSecchrAyattatvAt / kiM tu tannimittapradarzanela naimittikasya vyavahArayogyatvasya pradarzanaM vivakSitaM evaM viSayadarzanena vi yI pradarzyata iti yatrAbhidhAnaM tatrApyayamevAbhiprAyaH / tathAnyatreoktam / 81 hetunA yaH samagreNa kAryotpAdA'numIyate / arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH // 1 // yathaitasya svabhAvahetutA tadvadukto'pi hetau / yasa utpAdazaudenAtra zleAke na kAryozvatirabhidhIyate / tasyAH sAmagrIto'rthAntaratvena svabhAvatvAyogAt / kiMtUtpadyate'smAdityupAdaH / samagrANAM yogyataivamuktA / tatsthitamanupalabdheH svabhAvahetAvantarbhAvaH / tatra yathA zazaviSANAdau tasmAnimittAdavyahAraM karoti, tathA cakramUrddhanyapi mUDho ghaTasya kAryate / yata evamucyate tasya na bhavatA tatra nimittAntaranasadvyavahAre mRgyam / tasya vikalpasyAtrApi sadbhAvAtkimiti bhavAMstatra pravarttayati ? | tasmAdanupalabdhe liMGgAdasadvyavahAre pravRttau kathamidamukta jiGgAbhAvAnAbhAvasyAnumeyateti ? / nanvevaM sutarAM tasyAnumeyaM nAsti / yateA yadyaliGgatva ena vivakSitaM tattana pratipAdayati / yacca tasmAtpratIyate seo'bhAvo na bhavati / yogyatAyA bhAvarUpatvAt / tasmAtkathamanupalace ziMkA satpratipattirityucyate ? kiM ca kimiti prabhAva eva pUrvokkAliGgAt pramANAntarAdvA nAvasIyate / kimaMtrocyate ? / tasya bhAvaSyatirekeNA satvAt, tathA 'nyAbhAve liGgAt pramANAntarAdvA'vasIyamAno na svatantratayA pratIyate, kiM tu dezAdivizeSaNatvenaiva pratipattiH / atredAnImasya cAbhAvaH / na cAbhAvasya dezakAlAbhyAM saha vizeSaNavizeSyabhAvau staH / pratiSedharUpatvenAnupakAryopakAraka svabhAvatvAt 1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| nApi bhAvasaMbandhitA tasya yuktA / tayobhitrakAlatvAta / yadA ghaTAkhyo bhAvo na tadA tadabhAvaH / yadA tu tasyAsatvaM na tadA ghaTostIti kathaM tasya tatsaMbandhitA ? / na ca svata trasya pratipattiratraivamucyate ghaTo nAstIti tayoH samAnAdhikaraNapratyayaviSatA, tatkathaM nIlotpalAdivattayoH saMbandhAbhAvaH astyayaM pratyayaH, sa tu maMbandhaM vinA bhavanmithyAtvena vyAkhyAtRbhiyavasthApitaH / yato na pratibhAsanibandhanaM sattvam / tannibandhanatve tasya nedAnoM kiJcidbhavet / pratibhAsasyAsa. sve'pi satvavadupajAyamAnatvAt / tasmAd ghaTasyAmA iti pratyayo mithyA / vizeSaNavizeSyabhAvazca saMbandhastayorastIti na tasya saMbandhapUrvakatvena sthitattvAt kathamatra tadbhAva: / anyathA puruSecchAyattayoviparyayo na syAt / dRzyate ca tadicchayA vipa. ryayaH / kadAcidvizeSaNatve'pi vyavasthitaM pUrva pazcAvizeSyasvena vivazatyevaM vizeSye'pi dRSTavyam / ubhayorubhayarUpa. tvAdadoSa iti cet / tadanantarayorasaMbandhaprasaGgAt / na vizeSyasya vizeSaNena saMbandho, nApi vizeSaNasya tathAvidhaH / nApi cobhayocirUpatve sarvadA tayoIirUpA pratipattirbhavet / na caitadRSTam / tasmAnna ghaTasthAmAva iti tayorvizeSaNavizeSyabhAvo mA bhUt / asau virodhastu tayorastItyevamabhidhAnametadasat / tasmin mati sabandhitvena pratibhAso na sthAdapi tu viruddhatvena / mudgarAdivat virodho'pyavasthApyamAna evaM vyavatiSThate / yAbhAve mati bhAvo na syAt / prakAza iva tamaH / na tvevamatrAsti / na hi ghaTe vidyamAne kutazcit svasmAnimittAdanAvo bhavan mAvaM viruddha / prakAzavadeva / kiM tu svasmAnmudgarAdervirodhinaH pratyayAt svayameva
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| na bhavati / na ca tathA'bhavannabhAvena virodhamapekSate / tasyAnya virodhijanyatvAt, / athocyate / yathA mudgarApekSayAsI ghaTo na bhavati, tathA saMbandhAbhAvApekSayA na bhaviSyatIti kimatrAnupAm? / nanvetadeva, yattayorasamAnakAlatvam / samAnakAlatve hi tayorvirodhAviroau cintyete / nanvevamevApi ca mudrA. divattasya virodhakattvAbhyupagame'navasthAprasaktiH / yathA mudgaro ghaTasthAmAvajanakatvAttadvirodhI, evmbhaavo'pymaavaantrjnktven| na ca tdpyevaamitynvsthaa| na vA kiJcitkarAderutpannasya padArthAntarasya tathAtvavyapadezaH / tanna bhAvAmAvayorvirodho'pi saMbandhaH / kiM ca tasya zAstre kAryakAraNabhAvatvena sthApitatvA. mudgarAdyapekSA, tasyA'samarthatarAsamarthatametyAdi / na tu tasya tadapekSayA nivRttiH / svayamevaikakSaNasthAyitvena svahetorUpapa. satyAnA mudrAdyapekSyaso nivartate / svayameva nivRttatvAt / a. nyathA tannivRttyayogAta / tasmAna bhAvAbhAyoH kazcit sNbndhH| tadamAvA tasya pratipattiH / na hi bhAvavadabhAvo dezAdyanapekSaH svatantraH pratyayaviSayo yasmAttasya pratipattiH, na hi bhAvapadasti / kaJcinimittamAtram / tatra pramANagocaraH / yacca pratIyate dezAdyapekSaM tannirUpyamANaM na tatvato'stIti kathamabhAvaH prameyaH syAt ? / tadbhAva evaikadAsti / pazcAtsa eka na / natu tasyapazcA. dabhAvaH / itazca tasya nirUpyamANaM tatvamasti / yato'sau savanadharmA bhavedanyathA vA? / pUrvasmin pakSe vastunyevAbhAva iti nAma kRtaM syAt / uttarasminnapi sarvapadArthAnAmasaravaprasaGgaH / sattvAbhyupagamena tasyAnityatAdyabhAvAdavazyaMbhAvinI nityatA / tatazca virodhinaH sarvadA savidhAnAdAvo jagati nAmamAtreNApyucchidyeta / api ca tasyaikamAvasaMbandhitA bhavet,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa paricchedaH / sarva saMbandhitA vA? | pUrvasmin pakSe vizeSo vaktavyo yena tasyaivAsau nAnyasyeti + / tanivRttisvabhAvatvAdevaM bhaviSyatItyapAstam / akiJcitkaratvena tasyAH / yathA hyau tatrAkiJcikAryapi tasya nivRttistathA trailokyasyApi kimiti na bhavati / samneka bhAva saMbandhinAmapi sarvasaMbandhitA / ekasya vinAzotpAde vA sarvasya vinAzotpAdaprasaGgAt / na caivamasti / tannAbhAvasya kenacit saMbandha: / tasmAt kalpanAmAtradarzita evAbhAvo na read: kazcidastIti sthitam / atrAhuH / evamabhAvanirAkaraNe paryudAsasyaiko na artha: syAt tatra ca dvayo gatiH / vastvantarasya sattA'nyasyAbhAvaH / padArthAntaratvena vA bhAvavilakSaNasyAbhyupanatasyottarasmin pakSe prasajyapratiSedhe yo doSa uktaH, so'trApyaparihAryaH / na hi padArthAntarotpattau svarUpeNApracyutasya bhAvasya pUrvavadupalaThadhyAdyakaraNam / nivRttau vA svayameva tasya nivRtta va padArthAntarotpatyA kiJcittato'nyataraH pakSaH / nApi pUrvatra sa eva bhAvo'nyApekSayA'bhAvastamazca ghaTasya pradhvaMsaH kapAusattA / yadA ca kutazcinimittAtteSAM pradhvaMsastadA gatyantarAbhAvATTasyAbhAve pratiSiddha sattayA bhAvyam / na caitadRSTam / kiM ca yathA kapAlAnAM sattA ghaTasyAkiJcitkAryaH pradhvaMsastathA trailokyasyApi vA prasajyeta / tatazcaikavinAze sarva vinAza:, ekotpAde ca sarvotpAda: / tathA hi dabhaH prAgabhAvaH kSIramAtram / tanivRtyA tasyotpAdAt / yathA ca prAgabhAvaThapAvRtta dautpattirevaM padArthAntarasyApi / tasyaivAsau prAgabhAvaH pradhvaMso vA / tena na pUrvokto doSaH / pratroktam / tena saha saMbandhe vizemahetubhAvaH tatprasajyapratiSedhe paryudAsarUpasyAbhAvAkhyasya prameyasyAbhAvAt kathaM tatpratipattiH 1 kutazciliGgAd
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaindhaartikvRttii| 85 dRzyate / tatraivamabhAve granyakAraiH padArthasaMkArAkhyo doSaH pratipAditaH / kSIre ddhibhvedevmityaadinaa| parAtmanA'sattvAbhyupagame pUrvoktamasAmaJjasyaM pratipAditam / atha brUyAt sthAdayaM doSaH / yadi sa eva bhAvaH pararUpeNAsanna bhavet kiMtu pararUpeNAsattvaM dharmiNo dharmastadA ca dvaghAtmakaH padArtho'bhyupagatA bhavati / taduktam / svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / . vastuni jJAyate kiJcidrUpaM kaizcit kadAcana // na ca tayokSiAmAvalakSaNayoraMzayAranena prakAreNAbheda uktaH / yenAyaM doSaH syAt / kiMtu kathaM ciddhadasyAbhyupagamAduktam / dharma yo da iSTo hi dharmade'pi naH sthite| athoktam / ekAttiko bhedastu tayoH kathaJcidvAbhedastAvadiSTaH / tathA sati mAvasya' ghaTAkhya syAmAvAM. ze'pi tena padArthAntarAtpaTAkhyA yathAsaMkIrNatA, evaM bhAvAzrayairapi / tatazca paTAdibhAvAMzAdApi tenAsaMkIrNanAbhAvAntareNa bhAvyam / tasmAdapyasaMkIrNatvAbhyupagamegnavasthA pradarzitaiSa / tannAbhAvAMzAbhyupagamenApi padAryAntaratvAt padA. rthAntarasya vyAvRttervastvasaMkarasiddhiH / kiM tu svahetutaH samupajAyamAnAmAvAH parasparAsaMkIrNasvabhAvA evopajAyante / anya thA puurvoktdossprsnggH| taduktam / sarve bhAvAH svasvabhAvasthitayo nAtmAnaM pareNa mizrayanti / tannAstIti vyavahAramAtram / na tvabhAvo nAma tajjJAnagamyaHkazci dvidyte|bhaav evaikadAstyanyadA sa evana, natu tasyAbhAvaH / yato bhAvaikaparamArthA bhAvAH / svarUpe, pararUpeNa tu na santo nApyasataH / tathAbhyupagame pUrvoktadoSAni -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ di pratyakSa paricchedaH / vRttiH | tasthitamanupalabdheH savizeSaNAyA asadvyavahArayeogyatvaM prati liGgatA / nanvanupalabdheH kiM vizeSaNaM, yenaivamucyate / kimatra praSTavyam / niSidhyamAnasya dRzyatvam ? / tanna / tadAnImayaM na dRzya te kathaM tathA vyapadizyate ? / adRzyamAno'pi darzanayobhyazcet / tadyogyatvaM darzanAbhAvAt kathamavanamAtroktaM vyAkhyAtRbhirdRzyatvaM samAropitaM tatra na tu vAstavam / ataH samAropitadRzyatvAbhiprAyeNAnupalabdheH pUrvokta vizeSaNam / enaJca pUrvAvagatasya ghaTasya zazaviSANasya vAnavagatasya dvayorapi tulyam / kacitpratiSece tatsthitaM yathe ktaM vizeSaNatayA'nupalaThadhevryavahArayeogyatAsvabhAvaH prameyam / nanu bhAvavyatirikto'bhAvaH / . atrAhuH / sarvajJasya jJAnadvayaM samupajAyata idamastiidaM nAstIti / tayozca vibhinnaviSayAvabhAsitvAdvailakSaNyaM prabham / ekasya bhAvaviSayatvAdaparasyAbhAvaviSayatvAt / tatraitatsyAt / dvayormadhye kataradbhAvapratibhAsyanyadabhAvasya / na tu sphuTe pratibhAset kutastyaH shNgye| bAhu pratibhAsotvAdAdeva / bhAve hi sAmarthyalakSaNaH zAstre gIyate, taddhilakSaNe, / na cAmAvena bhavitavyam / anyathA tapeAnaM syAt svarUpAbhedAd vailakSaNyam / tasmAttasyAsamarthatvenaiva bhavitavyam / asAmarthyAcca kutaH pratibhA saH ? / sAmarthye cAbhAvasyaivAbhAva iti nAmakaraNam / na ca tantribandhanamarthatathAtvam | tadbhAva eva vastvantarAsaMsRSTatayeopalabhyamAna: pUrvoktajJAnadvayaM janayati / zrata idamabhAvajJAnaM bhAvagrAhipramANasAmarthyAdutpatnaM na pramANantaram / atrocyate / bhAva sAmarthyAdasyA tvAde'stItyevamutpattiH syAnna tu nAstIti / janakasya bhAvaikasvabhAvatvAt / yathAnumavaM ca vikalpeneotpattavyaM na tvanyathA vi. kalpaH / tatraiau tadbhavet / anyApekSayA janakasya pratiSedharUpatA'pya :
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / stotyte|'ymdossH / naitaccAru tasyAbhayarUpatve pUrvoktadoSAnuvRtteH / etacca bhavadbhireveopagatam / svarUpeNa tu na sannasanniti vadadbhistadvidhisvabhAvatvAdastIti vikalpaM janayet na pratiSedhavikalpam / atadrUpatvAt / asti ca pratiSedhavikalpo bhavatAM mate svasaMvedana pratyakSa miduH / sa ca viSayabhedAt pramANAntaram / nanu pratiSevavikalpasyAbhAvaviSayatvaM tasyA'janakatvena pratikSiptam / 1 atra kecidAhuH / bhAve'yaM niyamo janakasya pratibhAso' bhAvasvajanako'pi sphuSTapratibhAsotpatteH pratibhAsata iti kamuvAlabhemahi / na ca pratibhAmApalApo yuktaH / zrapi ca bhAve'vyayaM na niyamaH / janakasyaiva bhAvasya pratibhAso yaH pratibhAse pratibhAti grAhyAkAro vartamAnAvachinnaH, tasya pratibhAsamAmakAlatvena janakatvaM yasya janakatA tasyAsItatvAt / tanna pratibhAsaH / tatraitadbhavet / janakasya na sAkSAtpratibhAsaH kiM tu svArajanameva tasya grAhakatvaM na tu pratibhAsamAnakAlatvena tadabhAvasya sAmarthyaM tathAvidhaM grAhakatvena saMbhavati / atra vadanti / kathamasau pratibhAsamAnakAla chAkAro'nupakArakasvatra pratibhAti / na cAnyasyopakArakatva unyapratibhAsaH / atiprasaGgAt / ekasAmagrayadhInatvaM nAtiprasaGga nivAraNaM pra. tikSiptam / kiJcopakAryA bhAvAjjanakasya bhAvasya grAhyatvena parikalpitasyopakArakatvamanupapannam / kh 'ca jJAnapra timAsyAkAra upakAryaH / tasya sa tatvato'satvenAbhyupagamAt / ataH kathaMbhAvasyApakArakatvam ? / mA bhUt jJAnAkArasyopakAryatA / jJAnaM tu paramArthaM sadvidyate tadapekSayopakArakatvaM bhaviSyati / etadapi sajJAna pratibhAsina zrAkArasyA paramArthamatve tadavyatirekajJAnasyApya satvaprasaGgastasya bodharU
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| patA / kaH punastadpatA, yo doSaH ? / na kazcittadasatvavya. tirekeNa / yathA hi grAhakAkAre vRttivikalpAdibAdhakaM pramANa pravRttamasatva pratipAdayati / tatha tadvyatirikta sthApi bodhA. kArasyAsatvamAvedayet tadakAryakAraNabhUta eva grAhyatvenAbhimato bhAva: pratibhAti, tdvdmaadho'pi| nanvevamajanaka syAmAvasya pratibhAsyatve sarvadA'bhAvapratItiH syAt / syAdayaM doSo yaditadgrahakapramANopapattau nimitta sarvadA syAt / kiM punastadyatsarvadA na bhavati ? / pratiSidhyamAnaM padArthasmaraNaM bhAvopalambhazca / ataH pramANopapattinimittAnvayavyatirekAnuvidhAnAt kAdAcitkatvamamAvagrAhiNo na tvamAvasya / janakatvAttasya sadaiva bhAvAt / tatpramANAntaramabhAvaH / evaM kecidAhuH / anye bruvate / prabhAvasya pratibhAsajanakatvaM kimakSaNikatvAnneSyate, Ahosthita pratimAsajanakatva na mAvAdvailakSaNyaM na syAdityu. jyate / / yadi pUrvaH pakSastadetat pratibhAsamAdhAsyate / kSaNabhaGgabhaGga yathA bhAvasyAkiJcitkarasya sahakAryapekSasya kAryajanakatvaM, tathAbhAvasyApIti vakSyate / atha dvitIyaH / so'pi na yuktH| na hi janyatva janakatvAdai lakSaNyAnupapattiH / evaM hyavailakSaNye jagati na kiMcitkutazcidvilakSaNaM bhavet / pUrvoktasya nimittadvayasya sambhavAt / atha tasmin satyapi hetubhedAtpratibhAmate, bhedAcca bhAvAnAM vilakSaNatA tadvadabhAve'pi syAt / athocyate / sarvasAmopAkhyAvirahalakSaNamasatvaM tadeva cAbhAvo'taH kathaM tasya janakatvam ? / na sAmarthyalakSaNaM satvam / tasya kSaNamaGgabhaGge niSetsyamAnatvAt / tadabhAvasya pratibhAsAjanakatvAdaprameyatvamayuktam / atha na pUrvokta na nimittena tasyAprameyatA, kiM tu bhAvAvyatiriktasya tasyAsaMbhavAt / evamucyate / etadasad pAdra |
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / sasya kathaM bhedaH ? kimatra praSTavyam ? / bhinnapratyayaviSayatvAttasya / tasmAdbhede'trApyastIti pratyayapratibhAsaH syAt / tadasat / tasmin vA'sati kathaM vilakSaNaH pratyayastatraitasyAnna pratibhAsyabhedAnnAstIti pratyayasya pUrvasmAdve lakSaNayaM ki tu sAmagrIbhedAt / nanvekopalambhAnubhavAdhyavasAyayorutpAde kathaM sAmagrIbhedaH / naiSa doSaH / pratiSidhyamAnasmaraNasya nAstIti pratyaye pUrvasmAdAdhikyAca tu tasyaiva kathamutpattiH / na pratibaddhapadArthadarzane'bhyasya - smaraNam / pratiprasaGgAdekajJAnasaMsargaH pratibandha iti cet / vaktavyaM tarhi ko'yamekatAnasaMsargaH / pUrva dvayeAH saha pratitAsyateti cet tarhi tayoryatra na dRSTastasya tatrAdRzyamAnasya pratiSedho na syAt / pratiSidhyamAnasmaraNa nimittAbhAvA dyogyateti cet / sA'pi na yuktA / darzanaM vinA kAryAnumeyatvAcakhyAH / yadi brUyAnna yeAgyatA pUrvoktA'smAbhirbha rayate kiMtu yadi pratiSidhyamAnaM vastu tatra saMnihitaM bhavet, tadA bhUtalamiva draSTuM zakyaM syAt / iyaM yeAgyataikajJAnasaMsargalakSaNA / zrasyAmapi yeogyatAyAM naikasyaiva pratibhAseA bhavet kiM tu yAvattatra sannihitaM draSTuM zakyaM tasya smaraNe sati pratiSedhapratibhAsaH syAt / na caitadasti / | kasyacideva pratibhAsAt / tatra pratiSedhavikaSTAtpattau pratiSidhyamAnasmaraNaM pUrvasmAtsAmagradhantaram / tannAstIti vikalpo na bhavet / ekanimitte |tpnnyevaiilkssnnyaabhaavaat / bhavatu vA tadutvatsI sAmaggrantaraM tathApi nopAyabhedAt vikalpayeorbhedaH, kiM tu pratibhAsasya bhedAt / pratyakSAnumAnayeoriva / taduktam / E prAmANyaM vastuviSayaM dvayeArabhidAM jagau / pratimAbhasya bhinnatvAdekasmiMstadadyAgataH // 1 // yukta' caitat / zranyathA nAstItipratyaye'pratipattireva 12
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumaanpricchedH| syAt / tataH pratibhAsyaM tAvadasatvAna pratimAsepi vakSya. mANAt svasaMvadananiSedhAnnaiva / na ca vastvantaramasti / ato nArattIti vikalpotpAdAnutpAdayoH pratibhAsAmApAtulyatA prasaktA / atha bhedAnumAnasya pratimAsasya saMbhavAtpratyakSAnumAnayAviSayabhedAr3hedeo'sti / pramANatvAt nAstIti vikalpasya punarna pratibhAsyo'sti / nApi prmaanntvm|atstttulytaa tasya na yuktA / nanvanumAne'pi naiva pratibhAsyaM vastva sti / zrAropitasya tadviSayatve nAbhyupagamAt / tacca nAstIti vikalpe'pi na daNDadhAritam / yathA yuktivAdhitatve'pi tadviSayasyAbhyupagamastathA nAstIti vikalpaviSayasyApi tatprAmANyamapyastIti vikalpavannAstIti vikalpasya prApakatvAnna vaaryte| nanu na vidhikalpasya tatra prAmANyaM kintu darzanameva svAkArArpaNAttada patAmApannaM vastu prApayat pramANam |prtissedhviklpe'pi darzanasyaivaMrUpatA kimiti na kthyte| zratha vidhivikalpasya pAramparyeNa viSayo nIlAdiH sa prApyate / pratiSedhavikalpasya tu yo viSayastasya na kathaJcitprAptiriti tadAkAratAmApannaM darzanena tatra pramANaM, kathaM na prAptiryatA nIlaM prApyamANaM satpratyetyAvinAbhUtapItAdyasaMsRSTam / prApyaM tu na zuddham / tasyAzca padArthavya. vasthAnibandhanAyAH pracyuteH kathaJcitprAptirastIti kathaM na tatra darzanaM pramANam ? / tadanabhyupagame ca padArthavyavasthA nAstItyukta tairlAkSaNikavirodha pradarzayadbhiH / kalpitAyAstasyAH sarvAbhyupagamAdadoSa iti vede tannAtizrubhASitanamakAlpanikavastu vyavasthApakatvaM kalpitatvaM ca // athocyeta / tasyAH prApakatve'pi kathaJciddarzakaM na pramANam / tadartha kriyAkaraNAt / nanu keyamarthakriyA ? / yAmasau na kroti| nIlAdisAdhyamiti cet| tanna nIlA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArtikavRttau / 98 diSvapitulyam / te'pi na parasyArdhakriyAM kurvanti / atha vastvatarasAdhyArthakriyAkaraNe'pi svakAryakartRtvaM teSAmastItyucyate tatpracyu terapi na kenacidvAritam / tathAhi potAdyavacchedaka evaM pracyutebhavadbhirabhya pagataM, tadanumAnavaddarzana pRSThabhAvividhivikalpavacca pratiSedhavikalpasyApi prAmANyam / tannAnupalabdhe liMGgAdasaddhyabahArayeogyatA'numIyate / kiM svabhAva eva tatra pramANAntaragamyA na tu sadupalambhapramANagamyaH / pUrvokta ena nyAyenetazcaitanna | yataH kazcit kutazcidAgataH pRcchayate / tatra pradeze caitraH sthito na be ti / sa prazno caitra smRtvA tadbhAvamavagatyaM vakti na tatra sthitaH na ca tatra sadabhAvAvagame tasya tadAnImindriyavyAparaH / nApi liGgaM kiJcidvidyate / na cAnupapadyamAnaH / nApyAgama, upamAnaM vA / na ca tadapratipattirnAsti / praznasyottaradAnAt / nApIyaM smRtiH / pUrvaM tadabhAvAnavagamAt / pratiSidhyamAna padArthasmaraNaM tadabhAvAvagame nimittam / tacca nimittAbhAvAt pUrvaM tasya nAtpannaM idAnoM prazne sati saJjAtam / atheotpatteH pUrvameva tatropalabdhilakSaNaprAptAvazeSavastvabhAvagrahaNam / mecakabujhyA tasmin sati yasya smaraNAdi sahakArikAraNamasti tasya tasya vyaktitiraskRtamagrahot tasya sphuTapratibhAsavizeSyatA / eta dusaadhu| yato'sya grahaNaM bhavadvikalpadvayaM nAtivartate / svatantra syAzeSavastvabhAvasya grahaNamanyopasarjanasya vA prApta vikalpenaikAbhAvasmaraNaM bhavet / sarveSAM sahagRhItatvAt / tenAnyopasarjanatvena grahaNaM vyAkhyAtam / tasmRtirapi na bhavati / na ca sadupalambhakaM tadavagame kiJcitpramANamasti / parizeSAdabhAvArUpAt pramANAttasyAvagamaH / taduktam / svarUpamAtraM dRSTaM ca pazcAtkazcismarannapi / tatrAnyo nAstitAM pRSTastadaiva pratipadyate
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anumaanpricchedH| etadapare dUSayanti / praznakAle evAbhAvAvagame tadbhA vAzaGkA na nivartata / tathA ca tasyottaram / mayA pUrva na dRSTastatra tena tadAnImA nAsti / nedAnImitIdRzyeva ca saMvittistadAnIM nAsInnedAnImiti // tanna praznakAle bhAvAvagamaH / nanu pUrvamapyavagame sarvasmaraNalakSaNadUSaNAmabhihitam / ubhayatra dUSaNa sadbhAvAta saMzayo'stu na nizca. yH| ato'bhAvasya pramANAntaragamyatve pUrvokta eva nyAyo na tvanantarAbhihitaH / atreocyate / etAvaduktamabhAvo nendriyasaM. nikarSAbhAvAnna pratyakSagamyo'bhAva iti / tadasat / saMnikarSasya pUrvameva nirastatvAt / prApyakAritve cakSuSaH sparzanendriyasyeva bahUyAdinA dAhAdyApadyeta / tathA'prApyakAritve'pi kiM na bhavati? / ayogyatvAnneti cet| tahi yogyataiva grahaNanibandhanaM, na saba. ndhastema bhAvavadabhAve'pi yogyatvAdakSamadhyakSamutpAdayati / kiM ca nendriyasaMbandhAtpratyakSaM vastu kiM tu prtykssvissytvaat| anyathA. kAzAderapi pratyakSatA syAt / tathA vA cakSuSi rasasyApi pratikSAsAmaveta / tatrApi saMyogasaMyuktasamavAyadvAreNaikArthasamavAyasya vA saMyuktavizeSaNamAvasya vA bhAvAt / nanUktaM yogyAtvAdindriyasya hi tvabhAvaM vinaiva yogyataiva nAsti / nanu bhAvAMze kathaM yogyatA? / tidviSayajJAnotpatteriti cet / prabhAvAMze'pi samAnam / tathA yastIti jJAnasyeva nAstIti jJAnasyApIndriyAnvayavyatirekAnuvidhAnaM tulyamastyetatkintvanyasmAta siddhaM tadbhAvabhAvisvaMma / yathA dhUmAdagnidarzane rUpajJAnasya cendriyajatvaM tadgataspazaMjJAnasya tasya rUpadarzane sati bhAvAt / evamihApi bhUtalagraikhe sati nAstIti vijJAnasvabhAve tagovanAvitvaM draSTavyam / gRhitvA vastumaddhAvaM smRtvA ca pratiyoginam /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / : mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate 'kSAnapekSAyAditi // Ir tadayuktam / durAdagnA sparzajJAnaM sahacararUpopalambhAdAnumAnikamiha bhUtalasya tatpratittezca liGgatvA nibaMdhAna saMnyAsaH / yathA ca bhavatAM bhUtale'nupalabhyamAne'stIti jJAnasya / tataH paraM punarvastudha maiM jItyAdibhiryayA buddhyA vasIyate sApi pratyakSatvena samatetyabhidhAnAtpratyakSatA ? tathA nAstIti jJAnasyApi / kiJca bhAvAMzasya grahaNaM kiM vastvantarasaMsRSTasya kiM vAsaMsaSTasya ? | yadi saMsRSTasya tadA pratyakSabAdhitatvAdabhAvaH pramANaM na syAt / athAsaMsRSTasya tadA kathaM bhAvasya pratyakSatA / atha vastumAnameva pratIyate na vastavantarAbhAvaH / tatkiM vastvantara tatra pratibhAti ? / neti cet / tat kathaM na tadabhAvaH pratya kSagrAhyaH 1 atha pratyakSeNa na tadbhAvo nApyabhAvaH pratIyate / tadasat / evaM pravRttinivRttikaM jagat syAt / taduktam / na yamanalaM pazyannapyanameva pazyati / kiM tu salilamapi / tatastadarthi na tiSTenzapratiSTateti dustaraM vyasanamApannamiti / tasmAdidantayA sadAtmakaM vastu paricchindat pratyakSaM sadvyava hAranivAsadvyavahAramapi karoti / na nAstIti jJAnasya pRthak prAmANyamiti / tadevAha / nAnAstItyAdi / kvacida stIti jJAnamapi laiGgikamityabhidhAsyate / nanvabhAvapramA nirAse prameyAbhAva nirAsAvabhyupeta hA niH syAdityAhazrabhAve'pi cetyAdi / 1 3 abhAve'pi tanaivAsti prameyA vastunaH pRthakUM pratyakSaM vizadajJAnaM tridhendriyamanaindriyam // etaduktaM bhavati nAbhAvo jaisernAbhyupagamyate kintu ma pRthagiti / uktaJcasUtre /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnaparicchedaH / annonANugavANaM imaM ca taM vitti vibhayaNamajuttaM / jahakhIrapANiyANa miti / nanvazeSAbhAvAnubhave yugapatsmaraNamutpadyate tena kiccitadyato nAnubhUtaM smaryata eva kintvananubhUtameva / tenAzeSA. bhAvAnubhave'pi yasya pratiSidhyamAnapadArthasmaraNe praznAdinimittamasti tasyaiva smRtirnAnyeSAmiti / virodhaparihA. raJcabhidhAsyatIti / tadevaM na pramANabhAvaH pramANamityataH sAdhUktam / dvidhAmeyavinizcayAditi yat sUtre dvaividhya pratyakSaM ca parokSaM cetyukta tadeva vyAkhyAtumAha- pratya kSamiti / pratigatamakSaM pratyakSamiti / prAptApanetyAdinA tatpuruSe paravaliGganApratiSedhAt triliGgaH pratya. kSazabdaH / gamanakriyeva gotvasyAnAdhinatvamarthamAkSAtkAritvasyo palakSaNam / nAnakSajeSvapi tacchabdavAcyatA nAyukA / idAnIM tasya lkssnnmaah| vizadamiti / atha kimidaM vaizadyam / na tAvannirvikalpakatvam / anbhyupgmaat| atha spaSTatvaM tadA bAlApekSayA vRddhasyApi pratyakSaM na spaSTam / tathA dUravastuni pratyakSaM ceti / atha tacchrataM tadA sadindriyajatyAdatha tridhA zrutaM pratyakSapUrvaka laiGgika zAbdaM ceti| tanna / pratyakSapUrvakasya pramANa bhUtasya laiGgikatvAt / naca tadapramANam / mApi laiGgikam / vyA ptismaraNAdera nanubhAvAt / yatpratyakSeNa paropadezasahakAriNA zabdollekhi jJAnaM janyate tatpratyakSapUrva ke pautam / taccApramANam / pratyakSanizcitArthe pravarttamAmatvAt / tasmAdyadukta vidhA zrutamaviplavamiti sadasaMgatam / viplavasyoktatvAt / na yena ca mUDhasya pratyakSe'pi vastuni . pUrvasAdhAdarthakriyAkAritva nizcayaH kriyate nityAnityatvanizcayo vA tallaiGgikam / na caivaM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| dUradezAdau vastunyaspaSTajJAnamiti / tannadaM lakSaNaM vyApItyAzazAha / vaishdymidNtvenaavbhaasnmiti| idamo bhaav.dNtvm| sAtAtkArisvamityarthaH / tenAnumAnAderasAkSAtkAriNo nirAsaH / idAnI vyaktimedamAha / vidhetti / trayo vidhAH prakArA yasya. tastrividham / traividhyamevAha / indrayaM tadviparItamanidriyam / yogajaM cetyavaizadya midantvenAvabhAsanam / jIvAMzAtkarmanimurtAdindriye bAthitikSaH // yogazcittavRttinirodhI ghAtikarmakSayahetustasmAjjAtaM yogajam / caH smuccye| itiravadhAraNe / iyadeva pratyakSaMna maansaadi| atha kimidamindriyaM tava vipratipattidarzanAt / tathAhi-mau tikAnIndrigrayANi sthApayituM vaizeSikaH pUrvapakSamutthApayati / nanvAhaMkArikatvAdidriyANAm / tathAhi-prakAzakatvaM satvadharmaH iti sAtvikAdahaMkArATindriyANAmudayaH / kimatra pramANamiti cet / aprApyakAritvam / tacca zAkhAcandramasAstulyakAlagrahaNAdvijAtam / anya thA hi zAkhAsaMbandhottarakAlaM cireNa candra masAsaMbandhAdhugapad grahaNaM na syaat| asti vAtAumApyakAritvam / tacca atikeSu na sambhavati / pradIpAdikasambhavAdarzanAdityautikatvamanyeSAmapi prtipttvym| cakSu rdRSTAntabalAdeva tathA mahadaNuprakAzakatvAt / bhautika hi yAvat parimANaM tAvatyeva kriyAM kurva dRSTamiti / tathA hyalpaparimANaM kasyApi mahAntaM paTavRkSaM prApya chidAM na karotIti dRSTaM kiM tarhi svavyAptapradeza eveti / cakSurapyalpaparimANatvAnna parvatAdi paricchedakaM syAt / nanu dRSTamatA na bhautikamiti / tathAniyataviSayatvAca yadi catu stejasaM syAdrapasyaiva sadguNakatvAd grAhaka bhavena dravyasAmA. nyAderiti / eva zeSeSvaniyamena taijasaMsthAdapasyaiva tadaguNa katyA.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ prtyksspricchedH| da grAhakaM bhavenna dravyasAmAnyAderiti / eva zeSeSvaniyamena svaguNagrAhakatvaprasaGgaH / na caitadRSTam / ato na bhautikatvam / itazca na bhautikAnIndrayANi / indriytvaat| yadyadindrayaM tattadabhautika dRSTaM yathA manastathA ceMdriyAyamUni tasmAnna bhautikAnIti / ya. tAvadaprApyakAritvAditi sAdhanaM tadasiddham / vyavahitArthAnupalAcyA prAptarUpalammAt / anyathA hi vyavahitasyAgrahaNam / a. ntike ca grahaNaM na syAt / aprAporubhayatra vishessaat| AcaraNAnu papattizca / prAptipratiSedhakatvAt / tathA ca prAptipratiSedhaM kucha dAdharaNamagrahaNAya klpte| dRSTaM cAvaraNasAmarthya dUre prakAzakatvamataH pradipasyeva prAptArtha paricchedakatvam / tathA cakSu : prAptA rthaparicchedakam / vyvhitaaprkaashktvaat| yadyavyavahitAprakAzaka tattat prAptArtha paricchedakam / yathA prdipH| tathA ca vyavahitA. prakAzakaM cakSustasmAtprAptArtha paricchedakamiti prAptisadbhAve pramA. NopapatteH / zakhAcandramaso: kAlabhedena sambandhe'pyAzubhAvotpalapa. patrajJAta vyaktibhedAmimA navayugapadgrahaNAbhimAnAyacca mahadaNu prakAzakatvaM tadapyanya thAsiddhatvAdasAdhanam / tathAhi-cakSu bahirgataM bAhyAlokasambandhI viSayaparimANamutpadyate / mahadAdyartha prakAzana ma,amaukSikatvAditi / yaccoktam / tejasAtyATU pasyaiva prakAzaka. mityetadasata pradIpe'darzanAt tarhi pradIpastaijasatvAdrapasyaiva pra kAzako da.STaH, kiM tarhi rUpadravya sAmAnyAderiti / na ca naiva viSayazca kSaSo'tastaijasatva na virudhyate iti rUpAdiSu madhye niyamena rUpaprakAzakatva tu tainasatva 'numAna miti vkssyaamH| niyamena gandhAdiSu gandhasyaiva prakAzakatvaM ca pArthivatvAt prANAderiti / na caikaprakRtikatve viSayavyavasthopalabdheriti nAnAprakRtikatvam / tathAhya kasmAtkAraNAdupajAtAH pradIpa. -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainbaartikvRttau| bhedAH samAnaviSayAityupalabdhaM tadvadindriyeSu samAnaviSayatvaM syAt / dRSTA tu prANAdergandhAdiSu vyavastheti nAnAprakRtikatvam / tathA ca nAnAjAtyu pAdAnAnIndriyANi / dravyatve satipratiniyaviSayatvAt / yadyadvyatve sati pratiniyataviSayaM tattanna jAtyu pAdAnaM dRSTam / yathA vyajanAnilapradIpakasturikAde. stathA caitAni dravyatve sati pratiniyataviSayANi / tasmAna, jAtyupAdAnAnIti / tathAhi-jJAnazabdeSvekajAtyupAdAnatva' pratiniyataviSayatvaM ceti vyabhicAraH / tadartha dravyatve satIti vizeSaNam / na cAsya pakSadharmAtvAdikam / atto'pramANatva miti prasaGgAt / yathAbhauMtikatve'numAnamindriyatvAditi / atra bhUtAdabhinivRtta bhautikaM tatpratiSedhena ca kAraNAntaramabhavatvaM vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAviSayatvAditi sAdhyavikalA dRSTAmtastathA ca manasi bhautikatvam / nApyautikatvamiti / zratha bhUtAdutpatipratiSedhena nityatvam / tatrApyabhyupagamadhyAghAto manasyapi nityatvAnabhyupagamAt / idriyatvaM ghoktavi. zeSaNasyAparokSadhAnajanakatvena bhUtAdutpattipratiSedhenetyanyathA. siddham / nirmUlaM cendriyANAmAGkAraprabhavatvam / tatsadbhAve pramA. NasaMbhavAt / tathAhi-pramANamadAve satyeSA prakriyA tasya cAsattvaM vakSyamANamiti / yeSAM vA saMsAramagahalavyApInIndriyANi 'teSAmazeSaviSayagrahaNaprasaGgaH / prathAdRSTavazAniya. sadezAvRttiya'jyata iti cet / atra vRttInAM tAdAtmyena kiM. vidukta syAt / vyatirake tu tadevendriyamiti saMjJAmAtrameva / atha niyataviSayAvabodhAnyakhAnupapattyA sadAkArataikendriyasya parinizcIyate / tanna / anyathAnupalambhAta / tathAhi- niyatArthasaMmika'pyupalambho ghaTata eka / na ca vyApitvaM parasthAbhISTa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaparicchedaH / taramiti neha pratyanyataiti vipratipattIH prtiityaah-| jIvAM zAtkarmanimuktAditi / jIvapradeza evaM karmakSayopazamatvAdindriyaM nAnyat / tathAhi-kiM cakSarAyeva rUpAdi jAnAti kiMvA prakAzayati? / prathamapA ekasminnapi zarIre paJcAtmAnaH prApnuvanti / ahaMkArabhUtAnAmacenatvAttatprakRterindriyasya kathaM draSdRtvamiti / atha prakAzayati, kiM na tamasi biDAlAderbhUya. stejaH prakAzayatvevaM kiM na manuSyasya / svalpatvAt tejasa iti cet / bahUnAmekatra dRSTipAte kinna prakAzayati ? / api ca samaH kiM tejobhAvaH, kiMvA vastvantaramiti / abhAvasya nAyanaramyAvArakatvAyogAt / vastvantaramapi rUpameva rUpasyAvaraNam / a. nyathA vAyavAderapyAvArakatvaM syAt / tatastamasA rUpavatA cakSurazmInAM maMyoge tamodarzanamAsajyeta / kRSNarUpaM dRzyata iti cet / na, tathAvidhadarzanasya minAkSepibhAvAt / tannendriyaM bhautika kitvAtmA cendriyam-taduktam-labdhyupayogo mAvendriyANyadhitiSThata iti / etadukta bhavati / anupahata cakSurAdidezeSvevAsmanaH karmakSayopazamastenAstha gitagavAkSatulyAni cakSurAdInyu. pakaraNAni / prAtmano jAnotpattI karmaNo vaicitryAnyathAtmanovyApitvAnmuktAtmamanaHsaMyogajaM pratyakSa kiM nopapadyate / yaccabhautikatvasiddhau zAkhAcandramasoH sphuTatasyApi yugapatpratimAsasya bhrAntatvamAzukAritvAduktaM tadIzvarajJAnasyApi yugapadanekArthagrAhiNonAntatvamApAdayati / na ca tatkramavat / azeSA grahaprasaGgAt / ekatraivAnantaparyAye kSINatvAt / yacca viSayamavApya vikAsitvaM cakSuSastatsAdhanadharma manu karoti, tadevaM phalguNAyaM parodita mupekSita miti / laiGgikavadaindriyatvavyapadezaH / tena dravyendriyeNa vinA yatpratyakSa tadanindriyam / tatra granthakArama -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtizravRttau / sabhedAn darzayannAha / smRtyU hA dikamityAdi / jJAnamindriyajaM jJAnaM vinendriyamanindriyam / smRtyAdikamityeke prAtibhaM ca tathA pare // svapnavijJAnamitmanye svasaMvedanamamedhataH / O smRtizca vitarka lakSaNA / AdigrahaNAdadvAyastadrUpamanidviyam / eke'nantavIryAdiyaH / pratibhayA svAme bhrAtA Agami - vyatyevaM rUpayA nirmite prAtibhaM vA pare TIkAkRtaH / svapnavijJAnaM yatspaSTamutpadyate tadanye'nantakIryAdayaH / svasaMvedanameva no'smAkamiti / evaM manyate vArtikakAraH athAdinAM bhAvina eva jJAnasya prAmANyamucitaM na smRteH / arthamantareNApi tasyAbhAvAtpratyakSAdestvavyabhicAranimittAbhidhAnAtkasyacid vyabhicAre'pi na doSaH / nanvevaM smRteravyabhicAranimitamasti / mramUDhasmRtestu pUrvapratyakSa phalatvAnna pRthakpramAyayam / kahastu saMzayavizeSa eva kutastatpramANyaM syAt / avAyastu pratyakSAnumAnaphalatvena na tAbhyAM pramANAntaramiti / kAkatAloyasaMvAdayeorapi prAtibhasvapravijJAnayoH pramANatvena kili pramANaM syAt / tasmAt svapnasya jJAnAtmaneA vedanameva pramANamiti / mAnasaM tu maneAbhAvAnnirastam / atha maneAbhAve yeAgyespi viSaye kathaM yugapadajJAnAnutpattiH / uktametat / upayoga abhimukhyamiti / tadyatrAtmanastanna bhavati tatrAnutpattiriti / zrAbhimukhye tu yugapadapi / zratha bhrAntAsau / naitadasti / evaM hi saugatasya kSaNikatve sAnta eva bhAsaprasaGgadUSaNaM sudUraM nirastaM syAt / taduktam-- pazubhirvyavadhAne'pi bhAtyavyavahite ca thA / sAkSadhvaMsineArthasya nairantaryaM na veti kim //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 prtyksspricchedH| tasmAdAtmaiva mano nAnyaditi / tdevaah-| manaHsaMjJasya jIvasya jJAnAvRttisamakSayau / yatazcittAttato jJAnaM yogapadya na duSyatIti // mana iti saMjJA yasya sa eva mana ityarthaH / tasya jAnAvaraNakSayopazamau yataH citrau tateo yugapajjJAnamiti / yogajaM vyAkhyAtumAha jinsyetyaadi| jinasyAMzeSu sarveSu karmaNaH prakriye kramat / rAgAdijayAjjinastasyAsaMkhyeyAtmapradezeSu jJAnAvaraNIyasya prakarSaNAvadhiH / manaH paryAyapratyakSApekSayA kSaye nimitasaptamI / tasmAnimittAdyanupayogaH / sarvatrAbhimukhya lakSaNaH prAtmasvabhAvo dinakarasya va prakAzasvabhAvatA na punaH pazyA. mItyasmadAderiva manaH saMkalpo maneAbhAvAt / tasmAdupayo. gAdakrama yugapajjJAnadarzanamityekavadbhAva ekatvakhyApanAyaikameva. sAmAnyavizeSeSu yogijJAnaM nAnyeSAmiti / samanaskatvAdato nArAmasya jurAvaMdAnaSThinadhanugA / evaM rUpasya vadhastyAgaH / siddhasenAkasyetyarthaH / stasyAjinaviSayatvAt iti / kevalaya haNaM siddhAnte'tizayAkhyApanArtham / kevalinA'pi yugapadupayogadvayaM nAsti, yadi manaH syAdityarthaH / evaM saMkhyAlakSaNavi. pratipatti nirAkRtya sAmAnyena viSayavipratipattiM nirAkarttamAha / ttretyaadi| tatrendriyajamadhyakSamekAMzavyavasAyakam / vedanaM ca parokSaM ca yogajantu tadanyathA // teSu pramANeSu indriyajaM ekAMzena sAkalyena na tvenaiva / tathA svasaMvedanapi / etaduktaM bhavati / anantadharmAdhyAsitaM.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / 101 vastu na yogipratyakSavadindriyajapratyakSaM nizvApayati / prata eva lavyavahArapratyakSam / yeogajaM tu sAkalyena nizvApayati / tena nizcayapratyakSamiti / idAnIM vizeSeNa viSayavipratipattiM nirAkartumAha-dravyaparyAyetyAdi / dravya paryAyasAmAnyavizeSAstasya gocarAH / avispaSTAsta eva syuranadhyakSasya gocarAH // tallakSaNasya vakSyamANatvAttasya pratyakSasya viSaya iti saMkSepArthamihaiva parokSasya viSayavipratipattiM nirAkurvannAha / pravispaSTA iti / pranidantayAvabhAsamAnA dravyaparyAyasAmAnyavizeSAH parokSasya viSayA iti / nanu bAhyarthAbhAvAt kathaM dravyAdinAM viSayavatpratyakSAdiH / matrocyate / kathamarthAbhAvaH ? / tatsAdhakapramANo bhavAditi cet / vizadattaradarzanameva tatsAdhakaM pramANam / spapnadarzanavadapAramArthikamiti cet / nanu kimidamapAramArthikatvam / arthazUnyatvamiti cet / itaretarAzrayatvamtathAhi / arthazUnyatve pAramArthikatvamapAramArthikatve'rthazUnyatvamiti / yena cArthe na dRSTaH, sa kathaM brUyAdarthe nAstIti / paraprasiddhyati cenna / paraprasiddha repramANatvAt / pramANatve vA kathaM tanniSedhaiti / api cAnubhUyamAnasyApi svapnadRSTAntena yadyarthasyAbhAvA 'jJAnasyApyabhAvaH syAt / svapnAnubhUtasya cArthasyAsatyatvaM kimapratibhAsamAnatvAt kiM cArthakriyAvaikalyAditi ? | ma tAvadAdyaH pakSaH / tadAnIM tasyAnubhUyamAnatvAdupalabdhiH satyeti vAbhyupagamaH / athArthakriyAvaikalyAtta kriyAkArI jAgraddazAyAmarthaH satyaH syAt / visaMvAdAditi cet / ko'yaM visaMvAdaH ? 1 jJAnAntareNAgrahaNamiti cet / tarhi jAgraddazAyAM tadastIti satyatA syAt 1 bAdhi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pratyakSa paricchedaH / tatvamiti cet / kimidaM bAdhitatvam ? / nedamiti pratyayotpattiriti cet / jAgratpratyayeSu tadabhAvAta satyatAstu / na hi satyastaMbhapratyageSu kadAciddhAdhakotpattirasti / atha svapnapratyayeSvapyarthakriyAkAritvaM saMvAdApAdhitasvamasti / na ca satyatApagatArthavAdinA ten| na tatsatyatve nibandhanamiti / naitadasti / sarbhapi bhrAntinibandhanA / yathA marIcikAsu jalabhrAntiH / tatho ca svapna pratyaye satyarthakriyAnubhavapUrvakaM smaraNamAtrakameva na tu tatra kiJcidartha kriyAdi / anyathA jAgradananubhUtasya kiM na kasyacidarthasya tatropalammo bhavati / api cArtha niSedhaH kiM pramANena kriyate, kiM dhApramANena ? / pramANena kathaM taniSedhaH ? / pramANamapi taniSedhakaM vAvinAzakatvena, kiM vA viparItArthopasthApakatvena, kiM vA grAhakasveneti ? / prathamapakSe siddho'rthaH / na hyasiddhasya vinAzaH saMbhavati / dvitIye'pi pakSe athA'rthasya bAdhaka iti kathaM nArthasiddhiH / agrAhakaM tu saMdehakAri bhavatu kathaM tanniSedhakaM dRshysy| kathaM neti cet / manu pUrvadRSTasyaika jAnasaMsargiNyupalabhyamAne AropAdRzyatvam / nacAyamatyantAdRSTasya prakAraH saMbhavati / jJAnAtmanyulabhyamAne'dRSTasyApi tAdAtmyena niSedha iti cedbhapatu jJAnAtmano na bhinnasya / atha bhinnasyAnupalambhAnniSedhaH / tatkimayaM nIlAdyAkAro'nubhUyate na veti? / prathAstyayamAkAra: kiM tu jJAnAtmanaiva / jaDasya prakAzAyogAt / tdevaah-| na jaDasyetyAdi / na jaDasyAvabhAso'sti bhedAbhedavikalpanAt / na bhinnaviSayaM jJAnaM zUnyaMvA yadi bAtataH // prakAzasya bhede jahasya kimAyAtam / abhede jaDameva na
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 jainvaartikvRttau| syAta tena na bhinnaviSayaM jJAnaM kiM tvAtmaviSayameva / ma yaninaprakAzakAH satAM dadhAnAH stambhAdayo jahA bhavituM yuktAH / atha ko'yaM prakAzaH ? / kiM jJAnamatha jJAnaviSayatA ? / prathamapakSe syAdidam / dvitIye tu kathamarthasya jJAnatA? / na hi pradIpena prakAzyamAnAH stammAdayaH pradIpA bhavanti / atha te'pi prkaashsvbhaavaastdaaniimevotpdynte| anyathA'ndhakAra'pi prakAzye. ran / asti tAvadandhakArapi stamsAdiH / prakAzaparyAyatA tu pradApAduspadyate tathArthasya prakAzaparyAyatA jJAnAdbhavata kathama. rthAbhAvaH / zratha pUrvamAstitve kiM pramANam ? / niSedhe kiM pramANam / ta[stu sNshyH| naitadasti / yataH kimekameva jJAna kSaNasthAyi tena pUrvAparayo: kAlayorarthasattAM na pratipadyate kiM vA anekAni parasparakarmatAM na pratipadyante / ? sarveSAM vartamA. naniSTatvAt / tena vidanti prathamapekSaNAdUI na kiJcidanubhUyate / tathAsat / maraNaparyAyattamanubhavasya bAdhitasyotpatteH / dvitIye'pi jJAnAnAM parasparAnanugame'pyAtmanA dezakAlAkAravipayayasyArthasyAnubhUyamAnatvAt / etena sahApalambhaniyamo nirastaH / sAdara iva mahazabdasyaikatvavAdhitvAdvimAnArthayozca bhedasya pratipAditatvAditi / atha sarva pratyayA nirAlambanAH / pratyayatvAt / svapna pratya yavat / ityarthAsAvastarhi Atmavedanamavi pratyayaH so'pi nirAlambanaH syAta / iSyata eveti cet / tadevAha- sUnyaM vA yadi vA tataH / pratibhAsamAnatvAditi / tadasat / yataH jJAnazUnyavAdinognumAnaM kiM gRhItavyAptikamudeti, kiM vAgRhItavyAptikam ? / bhagRhitavyAptikaM kathamanumAnam ? / vyAptigrahaNaM ca na bhedainaiva / itaretarAzrayatvaprasaGgAt / jAnAntareNa cet / kathamadvaitaM zUnyaM vA / tanna -
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 prtyksspricchedH| kaJcitsAdhanamartha nirAse jJAnazUnyavAdinaH / tadevAha- jJAnazU nyavata ityaadi| jJAnazUnyavato nAsti nirAse'rthasya sAdhanam / saMvitsiddhapratikSepe kathaM syAjJavyavasthitiH // ____ anubhavasiddhasya cArthakriyAkAriNaH sakalajantumAdhAraNasyArthasya niSedhajJAnazUnya yorapi kathaM syAd vyavasthitiriti / tadevAha / saMvitmiddhasyetyAdi // prathAyamarthaH, kimavayavirUpaH, kiMvA paramANusvarUpa iti ? / tatrAvayavineA bhavadbhireva nirastatvAt paramANU nAmapratimAsanAnna bAhyo'yamAkAra: kintu jAnAkAravattathA pratibhAtIti / nanu jJAnAkAre'pyeSa prasaGgo durnivAraH / tathAhi-taddezatvAnnI lAnIlatvAdike virodhaH citradvaite'pi samAnaH / na ca jJAnaM paramANumAtraM cakAsti / atha yathA bAhyasyaikAvayavAvaraNe'pi avayavAntarapratibhAsalakSaNe virodhaH naivaM jJAnAkArasya / mAbhadayaM, nIlAnIlAdikaH kena | nivAryate / yathA cAyamarthastathA savikalpakasiddhau pratipAdayi. SyatIti / atra bahu vaktavyaM tacca nocyate granyavistArabhayA. | diti / tadevaM bAhyamartha vyavasthApyedAnI dravyAdInAM lakSaNa maah-pryvsyntiityaadi| paryavasyanti paryAyA dravyaM dravati sarvadA / sadrazaH pariNAme yastatsAmAnyaM dvidhA sthitam // paryavasyanti kSaNikatvAvyAvartanta iti pryaayaaH| paryAyA ityupalakSaNaM caitatsahabhAvinAM guNAnAM rUpAdInAmiti / dravanti gacchanti tAMstAnyaryAyAn pariNAmanityatvAditi / dravyamiti / paraparikalpitaM sAmAnyaM pUrvameva nirastamidAnI svA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 jainvaartikvRttau| bhimataM sAmAnyaM vyasthApayannAha / sadRzaH pariNAmahatyAdi / iha bhAvAnAM sadazapariNataH sAmAnyaM samAnArAvasAmA nyamiti nyAyAt / anyathA svarUpasAmAnya mantareNAnyasAmAnya yoge'pi samAnarUpatAkArAsyaiva nopapadyate / yadi vA samA. nAnAmapi sAmAnyayogAta samAnarUpatA bhavati, kiM na mahiSAzvayoH / parAbhyupagatasya / sAmAnyasya tatrApi bhAvAt / vijAtIyatvAne ti cet / itaretarAzrayatvam / tathA hi-vijAtIyatve sAmAnyAyogaH, sAmAnyAyoge ca vijAtIyatvamiti / api ca sAmAnyenAsamAnAnAM yadi samAnarUpatA janyate na svakAraNAdeva sA teSAmala manyataH / tatpazcAdapi kurvatyAzizavo laghavaH param // tasmAdvastusvarUpameva samAnapariNAmaM sAmAnya mAnyat / nApyavastu / tasya niSetsyamAnatvAditi / taccordhvatArUpaM tiryagrapaM tadevAha-dvividheti / evaM sAmAnya lakSaNamamidhAyedAnoM vishesssvruupmaah-| viparIta iti / / viparIteo vizeSastu tAn yugapadavyavasyati / tena tatkalpanAjJAnaM na tu zabdArthayojanota // sAdhAraNAdviparatiH sakalasajAtIyavijAtIyebhyo vyA. vRtto'sAdhAraNavastusvabhAvo vizeSa iti / idAnIM viSayadvAreNaiva savikalpakasidvimAha / tAn yugapaditi / yugapadekakAlaM dravyAdIn vyavasthati nizcIyate yataH tena tatpratyakSaM kalpanA jJAnaM savikalpakamityarthaH / nanvabhilASasaMsargAyogyapratibhA. sApratitiH kalpanA / tathAhi-kalpanA yojanA sA pAna va. stuno rUpaM niraMzatvAdastunaH kiM tu zabdanirmitA / ata eka jAtyAdiyojanApi zabdayojanAnirAkaraNAdeva nirAkriyate / 41
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anumaanpricchedH| tato na tAvadvyAdikaM kiMcidasti / bhavatu vA tathApi ghaTapaTa. badavabhAsamAnaM na svagrAhiNi kalpanAtvamAropayati / pArata gheNa pratibhAzamAnaM kathaM neti cet / kimidaMpAratantryam / / vizeSaNavizeSya bhAva iti cet / maitadasti / na hi lAtvA nIlAdivadvizeSaNAdi kiJcidasti / vizeSyasyApi vizeSaNasvena darzanAt / kiM vizeSaNavizeSyayoH kimaikajJAnAvamAmitvamutAnekajJAnAvAmitvamiti / tatraika jJAnAvabhAsitvena jJAyate kiJcizedviSaNaM kiJcitizeyamiti / na hyanayarUparinAmAsti / pradhAnApasarjanatvamiti cet / kimidaM prdhaanyaadi| upakAryopakArakatvamiti cet / na, janyajanakamAvAdanya upakAryAdibhAvaH / na ca kAryakAraNabhAva: samAnakAlayoriti / AdhArAdheyabhAva iti cet / na, tasya pUrvameva niSedhAt / na hya paryabhAvena sthitapadArthadvayavyatiriktaH kazcidAdharAdheya mAvaH / na ca tathA pratimAsai kiJcitpAratantrapamiti / bhinnajJAnAvanAsitve kA nAma kalpanA ? / atha minnadarzanena vizeSaNavizeSye'nubhUya pazcAtsmaraNaM tayostadbhAve pratyeti tadenadipyana eva / zabdollekhijJAnaM vastu yojayati jatu tayA vsturuupmiti| athazabdayojitaM vastu bhaviSyatIti / tanna / nArtha zabdA: santi tadAtmAno vetyaashngkaah-| na tu zabdArtha yojanAditi / zabdazcArthazca tayAojanA na saMbhavati / tatra hya navasyAM prati. paadyntiiti| tathAhi-nAsmRtena vAcakazabdenArtho yogyate zabdasyApi smaraNaM tadvAcakazabdasmRteH, tasyApi svavAcakaza. ismRteritynvsthaa| na ca kalpanAjJAnakAraNeSviti vAcyam / zrAkAravAde prtissedhaat| tasmAdvastveva sthUlaM sAvaSavamanubhU. yamAnaM kevalAnAmaNanAmananubhavAta pratyakSa kalpanAyuktamava - - -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / 107 sthApayati kimatrAnyena pramAseneti / tadevAha / niraMzetyAdi I niraMzaparimANUnAmAbhAsisthaulya vedane / pratyakSaM kalpanAyuktaM pratyakSeNaiva siddhayati // : nanu kimidaM sthaulyam / kiM paramANvAtmakaM kiMvA paramANujanya miti? / na tAvatparanAravAtmakam / taddhi puurvaapraadigbhedmuplbhyte| na caikasya paramANorasAvasti / bahUnAM bhaviSyatIti cet / naitadasti / na hi niraMzamaNoH kazcit paramANuH pUrvaH kazcipazcimaH uttaroM dakSiNo vA saMbhavati / tathAhi yasyAvadhirUpasyAMzasya pratyAsannaH ekaH paramANuH pUrvI dRSTastasyaivAvadhirUpasyAparo'pi pratyAsannaH / tatastadavadhirUpayA pratyAsatyA yadyekaH pUrva : aparo'pi pUrvaH syAt / evaM zeSeSvapi vAcyam / tatra paramArAvAtmakaM sthaulyamiti / nApi paramANujanyam / yataH paramANubhiH kiM sayuktairutA saMyuktairiti ? tatra yadi saMyuktaistadA piMDa: syAdaNumAtrakaH / tathAhi paramAyavantareNa saMyogaH kimekadezana kiM vA sarvAtmaneti? / tatra na tAvat prathamapakSaH / anirdeza paramANUnAm / dvitIyapakSe tu sarvaparamANanAmekasmin paramANau pravezaH syAditi / zrathAsaMyuktAyogyadezavyavasthitAH sthaulyaM janayanti, pratibhAsaM janayanti / tatra sAdhakasyApratipAdanAdvaraM pratibhAsadharmaH / asti hi kazciddharme nIlatvAdilakSaNa: kazcitpratibhAsadharmaH . yo bahuSu pratibhAsamAneSu pratibhAti / yathA kezakalApaiti / tasmAtra sthaulyaM vastu yatsAvayavaM pratipratIyeteti / etadevAha / nAsaMyuktairityAdi / uu -- nAsaMyuktairna saMyuktairniraMzo kriyate mahat / prayoge pratibhAso'pi saMyoge'pyaNumAtrakam //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anumaanpricchedH| ko'yaM pratibhAsadharmaH / kiM vastu kiM vA vastu ? / yadi vastu tadA'vayavidUSaNam / prathAvastutadA katha mabhrAntiH ? / pratyakSaM pracayAvabhAsi / naitadasti / yato na kiMcitsthaulyaM paramANubhyo 'nyat kintu vita. tadezAH paramANavastathA pratikSAsanta iti / kathaM nAntarAvabhAsa iti cet / kimidamantaram ? / kimAkAzaM kiM bA vijAtIyANavaH, kiM vA sUpabhedo, dezabhedo, veti?| tatrAkAzavijAtIyaparamANupratibhAsAbhAvo na doSAya | nahi rasaparamANvapratibhAsazcAkSuSo'tIndriyAkAzapratibhAso vA doSamAvahati bhinnarUpatA tu pratibhAsataeva / anyatho paramANu mAtrapratibhAsaH syAt / dezo'pi na svarUpAdanyaH so'pi svarUpeNaiva vyAkhyAtaH / anyathA bhinnasvarUpaparamANavapratibhAse na kiMcipratibhAmate / andhamakaM jagat syAdityetadevAha / bhinndeshsvruupaannaamityaadi| bhinnadezasvarUpANAmaNanAM saMgraha sati / tatsthaulyaM yadi kalpeta nAbhAse na kijana // iha kiM sthaulyamAtra pratibhAti kiM vA sthaulyavizeSa iti? / tatra yadi sthaulyamAnaM tadA nIlArthI pIte'pi pravartata / yadA na kutrcidpi| zeSAnavadhAraNAt / atha vizeSaH sa nIlaparamANupratibhAse sati nIlasyedaM na pItasyati pratimAset / teSAM cAbhinnasvarUpaNAM pratibhAsatAbhya pagame teSAM sthaulyamapi na pratimAseta / nacaivam / ataH paramANava eva vitadezAstathAvamAnAnyat kiMciditi yatpratyakSa klpnaatvmaaddhiitetyaashngkaah-| naitadastoti // naitadasti yato nAsti sthaulyamekAntatastataH /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ jainvaartikvRttau| / 206 | bhinnamasti samAnaM tu rUpamaMzena kenacit // yatpratyapAdi paramANapaH pratikSAntIti etannAsti / na hi zapathazatairapi niraMzA: paramANavaH pratyakSe sati bhAntIti kazcit pratyeti / tadabhAvAdanumAnamapi yatsthUlaM tatsUkSmapUrvakamiti na tatsaMsAdhayati / nApi syaulyaM paramANubhyo bhinnam / na hi paramANavo bhivAH / sthaulyaM bhinnaM kiMcidAbhAti / etadevAhayata ityAdi / kiM tarhi astItyAha-astItyAdi / samAnamityekapariNAmapariNataM ruupmiti| drvymiti| na tu tasyAmavasthAyAM kecidaNavaH santi / nanvevaM dravyameva sthaadityaashshaah-| kena ciditi / etadukta pravati tatkathaM na pratyakSa savikalpamiti / punarapi vizeSamabhidhAtu paramAzaGkate / shrthaastvityaadi| athAstu yugapadAso dravyaparyAyayoHsphuTaH / tathApi kalpanA naiSA zabdollekhavivarjitA // uktametat / ghaTapaTavadekasAnovAmitve'pi zabdollekharahitA neyaM kalpaneti / uttametana punaryuktamityA-cakAsti ityaadi| . . cakAsti yojitaM yatra sopAdhikamanekadhA / vastutatkalpanAjJAnaM niraMzApratibhAsane // yatra jAne yojitaM vastu prtibhaati| kathaM yojitamityA. ha- sopAdhikamiti / sahapAdhinA vartate sopAdhikam / nanu vizeSaNavizeSyabhAvasya nirAkaraNAtkathametadityAha- aneka. gheti / vatrurazrasvAdinA / na chanubhavasiddha yuktizatenApi nirAkriyate tajjJAnaM savikalpakam / viparyaye bAdhamA- niraMzA.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 . anumaanpricchedH| pratibhAsana iti / niraMzasya paramANArapratibhAsane satItyarthaH / tasmAtprathamAkSasaMnipAta eva dIrghahasvavartulAdivastupratyakSe pratibhAtIti tena tatsavikalpakamiti sthitam / evaM tiryaksAmA. nymvsthaapyedaaniimuurdhvtaasaamaanymvsthaapyitumaah-| bhedjnyaanaadityaadi| bhedajJAnAtpratIyante yathA bhedAH parisphaTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyavasthitiH // tathAhi-yadyathA pratibhAti tattathA sayavahRtimavatarati / yathA kuvalayaM nIlarUpatayAM virAjate tenaiva rUpeNAsti / kSaNaparigatenaiva ca sUpeNa sakalAH padArthamAtrAH pratibhAnti / na pUrvAparakAlaparigatenAtmaneti svabhAvAhetuH pratyakSasiddha vyavahArapravartanaphala iti / tathA yatsattatsarvakSaNikamityAdayaH bhedajJAnAdyathA bhedaparyAyAH kSaNikAH pratIyante tathArabhedajJAnAdanugatAkArAdabhedasya dravyasya vyavasthitiriti / athedamanugataM jAnaM nirvissytvaadprmaannm| tapAhi kiM dRSTa pratyabhijJAnamutasvinmadhyavartini / kiMvA dRSTipathaM prApte pramANaM vastunISyite // tatra pUrvottarAdhyakSe Aye pUrvottaragrahe kSame / madhyenendriyavRttiH syAtkathaM tatra pravartate // na cAvasthAtrayavyApi kiJcidekaM pratIyate / pratyakSeNa tathAnAdhe janmamRtyugatirbhavet / / kiJca kiM dRSThatAM vetti kiMvA kAlAdiyogitAm / dRSTatvaM dRzyamAnatva kimatena prapadyate // kiM vA bhedena pUrvasminsa ityayamiti / pAsyAtsAyaneti matibhavet // - -
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jainvaartikvRttii| dvitIye'pi yadA seo'yaM dvayaM mAti vidhivat / sAmAnAdhikaraNyaM hi viruddhamAnayoH kutaH // atha pratyayabhede'pi pratimAsyaM na bhidyte| svatantra pratimAsyaM syAt nAmamAtraM tadA bhavet // azApradyayA bhAti yadA vastu puraHsthitam / tadaikatvagrahAdhya kathaM nAsti vipazcitAm // . atra badrUpatA keyaM kiM pUrvasya prakAzanam / kiMvA tattusparUpasya yadi vA sAntarAgrahaH // tatra pUrvagrahe na syAdvartamAnagrahaH sdaa|. .. pUrvapUrvagrahe. vA syAt janmAdipratimAsanam // yadi kattulyatA prAti siTumeva prasAdhyati / antarAgrahaNaM tvAkAritvAdulmukena kim // parvakAlAdiyogitve vadyadhyakSaM na bujhimat / pUrvakAlAdyabhAve hi tadviziSTagrahaH kapam // bhAve tu pUrvakAlAdervartamAnatvamApatet / yathA ca na nityatvaM syAdvartamAmagrahe sati / / ama smRtyupranItena na tasya vizeSaNam / smarapenApanItaM hi tyAmAdhAH / nahi nIlotpalaM jJAnaM manne smRtyupahIkate vartate jAnucit tasmAna tatkAlaviziSTA savilpakamadhyamaM pratyabhijJAna cedbhavet // walniyamato na syAditi cetanA yuktimat / pUrvakAlavizimdena sadRzerya balokite // sahacAritayA jAnaM smAtaM candana gamAt / tathAhi cAndane gandharUpeNa sahacAriNi /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anumAna paricchedaH / rUpadRSTeH smRtiryadvattadvatpUrva vizeSaNe / dRzyamAnArtha tulyena vastunA sahacAri yat // parvakAlAditatsmRtaM varttamAnavizeSaNam / `tatsthitaM smaraNAdhyakSAtkalpanAjJAnamIdRzam // yatsa evAyamityasya nApUrvArthagraha sthitiH / nizcitatvaM dRDhatvaM vA savikalpakatApi yA // dRDhatvamapyanAzitvaM kiM vA bAdhyatvamucyate / sarvAsAM kSaNikatvena nAnAzitvaM hi saMvidAm // abAdhyatApi naivAsti yasmAdagre gadiSyate // anumAnAdUte nAnyatkalpanAjJAnamiSyate / pramANaM pratyabhijJAyA naca liGgamihAstivaH // pratyabhijJAyamAnatve yadi liGgamateAcyate / tasyApyadhyakSatA vyAptirnaikatvena saha kacit // yadyanumAnato vyAptiranavasthA patettava / sa na tAbhyAM mAnamastyanyat yasmAdvayAptigraho bhavet // kalpanApoDhamadhyakSa nirvikalpaka siddhita: / jJAtavyaM pratyabhijJAto nAdhyakSaM kalpanA yutA // nAkramAt kramiNAbhAvo nApyapekSA vizeSaNaH / kramodbhavA satI sA tu svayamekatvabAdhikA // tenAbAdhyatvamapyasyA nAnumAnAcca bAdhanAt // na vAnayApi bAdhyatvA danumAnamabAdhakam / apramANyena yuktAyAH kuto bAdhakatA sthitiH // aprAmANyAcca naivAsyAH anumAnaM prameSyate / anyonyAzraya doSo'pi tena nAsti vipazcitAm // svAdhyapratibandhAdi pramANamanumedhyate /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvttii| kramAkramakriyAbhAvAd bAdhakArapralibandhavit / / ' bAdhakaM sAdhyamAkApaliGgamAliDgya vArayet / nirudAsatayA hanta bhAvAnAM duH samApatet // sadavAdhyAnamAvAdhyApratyabhijJAne vAkSajam / anumAnena no bAdhyamiti vAcyaM vipazcitA // sUryAdivastumo'dhyakSamanumAnena bAdhitam / asthAsaMbhave bhAvAna vizeSo dvayorapi // bojatvAcchAlibAjaM ca yavAMkuraM yathA'numAnaM bAdhyate'. dhyakSAt / pratyabhijJApite tathApyajanakatvaM yadantyasya ityasya yadA nayet // ekatvAtpratyabhijJAnamadAhyAdhyakSabAdhitam / tadevaM pratyabhijJAyAHna bAdhyatvamiha stivaH // kAraNaduSTatA yA'syA:bhAteriva kuto bhavet / nacaitasyAH pramANatvAdanyonyAzrayadoSataH // pratyakSato'pi nAkSANAmannatyakSANAmaduSTatA / tasyA:pratyakSatA yA syAt pratibandhasya hAlitaH / anumAnatve'pi nevAsyAH / kAraNasya vizuddhatA // tadevaM pratyabhijJAyAH na prAmANya miti sthitam / atrocyate / kimidamindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi svirataravastugrAhi pratyakSaM nAnubhUyate, kiM vAnubhUdhamAnamapi nizIthinInAthadamAvalaMbi pratyakSavadghAntamiti / tatrAnubhUpata iti bruvANo 'nubhaveneva nirAkriyate / dvitIye'pi ki kadAcit kumudinInAthaikagrAdi pratyakSavatkasyacilkSaNikagrAhi pratyakSamutpannaM yainaitaddhAMtaM syAditi / yaccAnumAnaM paNikatvagrAhi tatpratyakSe bAdhitatvAdazrAvaNazabdaityanumAnavAdapramANatvA 42
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnaparicchedaH / dabAdhakamiti / kiMca satvAderkhiGgasya vyAptigrahaNaM na pratyakSeNa / parokSatvAt Nikatvasya anumAnena grahaNe'nasthA, itaretarAzrayatvaM ca pratipAdayuktamiti / atha satvamarthakriyAkAritvena vyAptamarthakriyAkAritvaM ca kramayaiaugapadyeneti / tayozca vyAptiH pratyakSaNaiva pratIyataiti nAvastheti / tathAhi / krameNAGkurAdikaM kAryamutpAdyamAnamupalabhyate tadabhAve yogapadyena / ubhayaniSedhe kevala bhUtalagrAhi pratyakSa prakArAntarAbhAvaM nizcApayati tena kramayeAgapadyAbhyAmarthakriyAkAritvasva vyAptiM pratipadyata iti / na te nityAt kramayaiaugapadyaM nivarttamAnamarthakriyAkAritvalakSaNaM satyamAdAya nivarttamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThata iti vyAptigrahaNaM pratyakSa mUlamiti / bhavatve kAntanityAt kramayeAgapadyanivRttinibandhanArthakriyAvyAvRttistathA na sA kSaNikeSvevAvatiSThate / yathaikAnta nityeSvarthakriyA na saMbhavati sathaikAntakSaNikeSvapIti / etacca pazcAtpratipAdayiSyate / taca gRhItavyAptikaM kSaNikAnumAnaM pratyabhijJAbAdhakamiti / pratipAdayiSyate ca pratyabhijJAyAH pramANyamiti / tasmAdanugatavyAvRttAkArA buddhyAtmakaM vastu vyavasthApayati / etadevAha / ghaTamai / lisuvarNeSiti / ghaTamauli suvarNeSu buddhirbhedAvabhAsinA / saMviniSThA hi bhAvAnAM sthitiH kAtra viruddhatA // bhedAvabhAsineti / bhedamanugatadhyAvRttarUpamavabhAsituM zIlaM pasyAH sA tayA / tathAhi suvarNamiti anugatAkArA buddhi:, ghaTazca mukuTazceti vyAvRttAkArA cAnubhUyataiti / na caitadvAcyaM virodhAdekaM vastu nobhayarUpamiti / yata zrAha / saMvinniSThA hoti / yasmAdanyatrApi nIlapItavyavasthA saMvedananibandhaneva 114
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| tadihApi virodhe'pi saMvedanameva pramANamiti / evaM pratyakSeNe. bhayAtmakaM vastu anubhUyamAnamapi yo mAhAnna pratipadyate taM prtynumaanmupnysyte| satvAdyathAnupapatteH sarvaM nityAnityAtmakam / yathA ghaTe ekAntanityAnityArthakriyAvirodhAt / santi ca saptapadArthAH / na tAvadvizadataradarzanAvaze yasya sattvasya jJAnavA. dimtaashrynnenaasiddhtvmudbhaavniiym| vijnyaansyaapybhaavprsktH| nApi sarvazUnyavAdimatAzrayaNena / vAde tsyaandhikaaraat| savAbhAve hi kasmai ki kema pratipAdayedityAderutatvAt / nApi pratisAthai kadezatvenAsidutvam / dharmabhedasyApyabhyupagamAt / nApi vikalpivikalpatto dharmabhedaH / tadA hi khrturgvissaannyorpi| gamyagamakabhAvaH syAt / kalpitAca hetAH kalpitasAdhya. prasaktaH / nApyekAntena bhedH| saMbandhAmiddheH / samavAyAdisaMbandhasya nirAsAt / ma cAtra bhedAbhedamakSAvidoSaH / guDanAgarasaMzitavastvabhyupagamAt / taduktam / guDazcetkaphahetuH syAt nAgaraM pittakAraNam / . tanmalamanyadevedaM guDanAgarasaMjJitam // madhuraM nahi sarva syAt kaphaheturyathA madhu / tIkSNaM vA pittajanakaM yathA mArAdhikA mtaa| tadevaM bhivAbhinne vastuni nAsiddho hetuH / nApi viruddhaH / sapakSe sadbhAvAt / nApi virodhAkAntatvAnityAnityAtmatvaM ghaTasyAsiddhamiti vAcyam / tathApratibhAsanAt / saMviniSThA hi viSayavyavasthitayaH / tathA chAyAtapayorapi yadyekatrAbhAsanaM syAvirodhe'pi kena nAnumanyeta tathAvasthAnam / tathAhi-mRdrapasya prauyasaMjitasya sarvAvasthAnuyApino nityasyAnityatvenotpAdavyayasaMjJitenaikAtmatayA pratIteH / anyathaikAntabhede mRtsaM Anition
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anumAnaparicchedaH / sthAnayora parasparAtmatayA pratibhAsanaM syAt / nApyekAntenaikatvam / anugatavyAvRttena dvirUpAyA buddherutpAdAt / taduktam / caTamauli suvarNarthinA sotpAdasthitiSvayam / zloka pramodamAdhyasthaM janeo yAti sahetukam // yAtrAnugatAkArA buddhiH savikalpakatvAdapramANamiti vAcyam / vyavasAyarUpatvAtpramA NasyetyuktatvAt / tadeva dezakAlasvabhAvAbhede'pi saMkhyAsaMjJAlakSaNakA yabhedAntara siMhAkArameva vastu / taduktam / narasiMhaM nararUpatvAnna siMho nararUpataH / saMjJAvijJAna kAryANAM bhedAjjAtyantaraM hitam // mAndhayA bhedarUpatvAnna bhedAnvayarUpataH / mRdbhedadvaya saMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH / anyathaikAnta kUTasthA na kazcit kvacitpravartata ityapravRttinivRttikaM jagat syAt / anyathA pariNAmityameva syAt / ekAntakSaNikatve'pi pratisandhAnapratyabhijJAdyabhAvena svagRhe'pyAgamanaM na syAt / tasmAdanekAntAtmanyeva vastuni vyavahAro'pi ghaTate / tadevamubhayAtmakaM vastu siddham / nanUktaM virodhAkrAntasvAtkathametaditi ? | satyamuktaM kiMtvayuktam / tathAhi / virodhA dvidhA sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihAralakSaNazca vyAdhayate tatra kiM yayArna kadAcidekatrAvasthAnaM tayoH sahAnavasthAnamuta kiM yatkAlAvasthAne'pi pazcAdanavasthAneneti ? | Adye pakSe'hinakulAdAnAM na virodhaH syAt / anyathA trailokye'pyuragAdInAmabhAvaH syAditi / yena kasyacinnaravanitA dervirodho na syAt / tayeArapi kaMcitkAlamekatra sthitvApagamAt / kiMca vaDavAnala jaladhijalayorvidyudambudAMbhasozcira tara me katrAvasthAne
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| kathamayaM virodhiH / / atha dhamalatA dvitIyastha nivartate tathAmAvaH / na svayaM vizleSe kilAvikalakAraNasya bhavatApamAvesmAvAdvirodhavyavasthA / yathAzItoSNayoH / tadasat / yato balavatA kiM kSaNikasya nivartanamutAkSaNikasya ? / kSaNikasyApi kimatItAnAgatakSakasya uta vartamAnakSaNikasyeti / tannAtI. tAmAgatayoravidyamAnatvAdeva kasya kena nivartanam / devaraktA hi kiMzukAapyekakSaNasthAyinaH / vartamAnasya kenacinivartanaM vAraNaM vA saMbhavati / atha vidhinAsAmotpAdanena mandataratamA. dikAryotpattau tricatureSu kSaNeSu nivartate / nanu sAmarthyavinAze nihatukaM vinA maMvAdA mirarthakaH syAt / atha sahakAritvameva sAmarthyavinAzanam / nanu saNasyAnupakAryatvAtkathamasau saha. kArI ? / ekakAryakAraNAditi cettarhi kAryakAraNabhAvamAtrameva sthAnivartya niva_kabhAvaH / sahakAriNo virodhavyavasthAyAM na kasyacidayaM na syAt / tatA kSaNikasya nivartate shaavsthaanvirodhH| athAkSaNikasya tasyApi nivRttiH kiM bhinnA syAdabhinnA kA ? / abhinna nivRttikaraNata eva kRtaH syAt / tathA ca kAraNameva sthAna virodhaH / bhinnA cet / tasyA evaM kAraNaM syAt, na kazcinnivatako nAma / kiJca bhavatu kathaM cicachItoSNAdInAM virodhastathApyayaM nityAnityayorna saMbha. vti| tathA hi-kimavikalakAraNaM nityatvamanityatvena vyAvatamutAnityatvaM nityatvane ti ? / na tAvadAdyaH pakSaH / yataH kAraNavatve nityatvameva na syAt / prathAvikalakAraNaM adhi. calitasvarUpaM tasyApi na kenacinnivartanaM nivata ne vAnityatvameva na syAt / nApi kSaNikatvam / kiMca pratikSaNavisarA. ruSu bhAveSu tadeva kiMcinityatvaM nAsti yena kSaNikatvaM vyAva
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anumAnaparicchedaH / yaMte / sadbhAve vA kathaM sahAvasthitivirodhaiti / atha para. sparaparihArasthitilakSaNe nityatvayAvirodhaH sa hi kila svarUpaniSTho vyAvaya'te / naikaM vastu dvirUpaM saMbhavati iti / tadasat / yata ekasyApi prastarAdeH zItasparzasya sataH kAlAntare. NoSNasparzasya darzanAt / na ca tadvastu bhinnam / viruddhobhayapa yAtmatayA pratyabhijJAyamAnatvAt / athai kavirodhomayarUpa. tA nopalabhyate / baharekasyApi uSNAnuSNasvabhAvasya darzanAt / tathAhi sparzarUpatayA vahiSNA na rUpatayA / anyathA tadavalokane jananayanadahanamApadyeta / na ca sparza rUpaparamANUnAM parasparaparihAreNAvasthAnAnnaikamubhayarUpamiti vaktavyam / yattattathApariNate vahidravye na kecanApare paramANavA vidyante / na cendriyAntarakalpanAvaiphalyadoSo vAcyaH / kdhidbhdsyaabhyupgmaat| kiMcaikasminnAtmani virudbhadharmAdharmaH yorekasaMbandhenAvasthAne kathamayaM virodhaH / atha karmarUpatayA tayore katvAt tathAvasthAne'pi na yugapadviruddha phalajanakatvam / tadapyamat ! tasyApi darzanAt / tathAhi-pAde vraNachedakarmaNi duHkhotpAde'pi mukhe karpUrAdinA sukhotpAdasyApi darzanAt / kiMcAyaM nityAnityayoH sAmAnya lakSaNayoH satorvirodha uta sAmAnya lakSaNasvalakSasvalakSaNayoH / / prahasvitsvalakSaNayA: kimAropitayorathApitAnAropitayoriti ? / na tAvadAdyapakSaH / ekatra vAnekasAmAnyasadbhAvAbhyupagamAt / nApi dvitIyaH / ytH| nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavacchaza viSANavata / vizeSo'pi ca naivA'sti sAmAnyena vinA kRtaH / nApi tRtIyaH / rUparasAdInAmekatra sadbhAvadarzanAt / caturthe
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI | tu kharaturaga viSAyAyoriva kA nAma virodhaH / zranyAropitAnAlepitayorbhAvAbhAvayoH parasparaparihArasthitakSaNo virodhaH / tathAhi nityatvaM nivRttistucharUpA'nityatvaM anityatvanivRttizca nityatvaM, tayeAH katha na virodhaH / tadapyasat / yateA na tu ccharUpo'bhAvaH pramANagocaracArIti prabandhena pratipAditaMH kathaM tarhi bhASAbhAvAtmakaM vastu / naitadasti / yasmAtparadezA - dyapekSayAbhAva evAbhAvaH / nApi prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavizeSa sattAsamavAyAtmakaH / sattayA saha saMbadhAsiddha eH / sa hi samavAyalakSaNomyupagamyate tasya ca pUrvameva nirastatvAditi / kiM ca sattAsamavAyAdanityatAyAmAtmAdiSvapi nityatvaprasaGgaH / yathA ca samavAyo'nyadvA ekAnta nityatvaM vastu na saMbhavati / tathAgre pratipAdayiSyAmaH // tanna kazcidbhAvavyatirikto'sAvo'sti / yena virodhaH syAt / tataH siddho nityAnityAtmako ghaTaH tatsiddhau ca na viruddho hetuH / nApyanaikAntikaH ? / viparyaye bAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhIdaM satvamarthakriyAMkAritvena vyApta sA ca kUTasthanityAdanityAcca vyAvarttamAnA satvamAdAyaiva nivarttate / tenotpAdavyayanIvyavatyeva vastuni satvamavatiSThate / na ca sattAsambadhena satvaM vAcyam / sattAdInAmasatvaprasaGgAt / aparasatAbhyupagame vAnavasthA / tadvyApilakSaNamativyApi ca / zazavivANAdInAmapi sattvaprasaGgAt / teSAM makalazaktirahitatvAnna sattAsambandha iticettarhi zaktireva sattve lakSaNaM kiM sattAsambandhena / itaretarAzrayatvaM ca syAt / tathAhi / sati sattA sambandhe savaM, sati satve sattAsambandhaH / sA ca kUTasthasya na vidyate / tathAhitannityaM krameNa vA zaktimatsyAt, yaugapadyena vA ? / na tAvatkrameNa sakalasAmarthyopapannasyaikakSaNa evaM samasta kAryakAraNama 11
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anumAnaparicchedaH / saGgAt / sahakAryapekSA ca samarthasya na vidyate / asAmarthyevA pUrva - masamarthasya sahakArisaMnidhau sAmarthyAtvattau pariNAmitvaprasaGgaH / sahakAriNA sAmarthya mutpAdyamAnaM tato bhinnamabhinnaM vA syAt ? / abhedapakSe kUTasya nityAtAhAniH / bhinnakaraNe tasmAdeva kAryopattiH syAt, na nityAt ityAdisaugatairevAtra vijUbhitaM tadiha nocyate vistabhayAt tanna krameNa kartRtvam / nApi yaugapadyena / prathama eva kSaNe kRtatvAdvitIyAdiSu na kiJcitkarttavyamastIti satvasAmarthyarahitasya vyeAmotpalasyevAsattvaM syAt / punaH karaNe vA kramapakSa eva syAt / tatracoko doSaH / na ca kRtakaraNamasti / tatra gapadyenApi karoti / na vAparaM kramAkramarUpaM prakArAntaramupeyate / asmanmatAnupravezaprasaGgAt / tanna kUTasthAnityaM kicitkaroti / nApyekAntakSaNikam / tadapi hi krameNa vA kuryAdyogapadyena vA ? / na tAvakrameNa / sa hi dezakramA vA syAt pipIlikAnAmiva kAlakrameA vA yatra / naDAdInAmiva tatra naikasmin deze kAryaM kRtvA dezAntare kSaNikaM vastu karoti / tatraiva tasya dhvastatvAt / nApyekasmin kSaNe kRtvA dvitIyespi dadhAti / kSaNikatvahAniprasaGgAt / atha nAyaMkramaH saugatairupeyate kiM tarhi kAryantarAsAhityaM kaivalyamaGkaradeyaigapadyapi kAyAntarasAhityam / tathAhi - loko vadati krameNa yavAGkurA utpannA yaugapadyenaiveti ? / nanu kalpanAmAtrametat / vastunaH punaH saugatAnAM dvividhaM kAraNaM * sAmagrI lakSaNaM sahakArilakSaNaM ca / tatra yadi sAmagrIlakSaNaM' kAraNamAzritya kramayaugapadyamiSyate tanna saMbhavati / tatra yaunapadyAbhAvAt / ekameva hi kArya sAmagrIM janayati nAparam / tanna kAryAntarasAhityalakSaNaM yaugapadyaM tatrAsti / nApi sahakAri ?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| kAraNamabhyupagamya tathA bhAvaThayavasthA / tatra hi yogapadyasyaiva sambhavati / tathA hi-| tAni svaM svamupAdeyakAryamupAdAna. bhAvena parasparakAryatve sahakAribhAvena janayantIti kutaH kramaH / tatparApekSayA kalpita evaM kramayogapadyabhAvaH / na ca niraMzaM vastu anekakAryajanaka saMbhavati / sAMzatAprasaGgAt / ma copAdAna sahakAribhAva: saMbhavati / tathAhi-dvitIyAMzamAbAbhAvAdekameva janayet / na caikaM jnkmupeyte| samma kSaNikapa 'pi kramayogapadyakriyAsaMbhavaH / kiM ca kSaNika vastu savyApAraM vA kAryaM kuryAniyApAra vA ? / niryApArasya karaNe khapuSpasyApi kAryakriyA syAt / vyApAravattve prathame kSaNautpadyate dvitIye vyApriyata iti kSaNikatyahAniH / atha prAkkAlasAvitvameva vyApAro nAparastarhi tatkSaNabhAvinAM jaga. skSaNAnAmapi kAraNatva syAt / tathA ca sUtrarUpatApi ghaTasya syAt / na copeyArthinAM niyatakAriNopAdAnaM syAt / na cAnantarakSaNavinaSTe cirataravinaSTe vA kazcidvizeSostIti cirataravinaSTamapi kuryAt iti mRtena kukkuTena vAsitavyam / tato ghaTarUpatayA pariNamanameva mRspigaDasya kAraNatvaM na prAgbhAvaH / na cAnusandhAtAramAtmAnamantaraNa kAryakAraNabhAvapratItiH / tathAhi-kAraNaviSayeNa pratyakSeNa kAraNameva pratipanaM kArya kArya viSayeNApi kAryameva na kaarnnm| atha nivaMkalpakadarzanadayAna. ntaramidamasmAdutpanna mityevamAkAraM smaraNajJAnamudeti tena tathAbhAvagrahaH / tadapyamat / smaraNaM hi anubhavAnusAryevotpadyate / na cAnubhavadayena kAryakaraNabhAvo 'nubhuut.| yena tathAsmaraNaM syAt / prAtmanazcAbhAve kasya tatsmaraNaM syAt / tanna kSaNikapakSepi kAryakAraNabhAvapratItiH / kiM ca kArya sadutpadyate sattAsat? / yadi
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 122 anumaanpricchedH| sarikamutpadyategthAsankiM na vyomotpalam / atha prAgabhAvanA. vAna vyomotpalasyotpattiH / nanu prAgabhAve'pi tasya kimiti nAsti / uttarakAlamabhAvAditicet / itaretarAzrayatvam / tathAhi-yasyottarakAlamutpattistasya prAgabhAva yasya prAgabhAvastasyotpattiriti / tannai kAntikanitye'nitye vArthakriyAyama. stIti nityAtmanyevArtha kriyAkAritvena sattvam / tathAhisa eva mRtpiNDo ghaTarUpatayA pariNataiti pratItiH / yadapaM hi kAraNamupalabhyate tadrUpameva kAryamapi / tadeva dravyaM tena paryAyeNa pariNAmadupalabhyate, nAtyantavibhinna maminnaM vA ghttaadi| kArya pratIyate / taduktam-dravati gacchati tAstAn paryAyAniti / dravyamevavAntAGga bahiraGgAH paryAyAH / nanu dravyasya kutaH satvasiddhiH 1 / pratyabhijJApratyakSAditi brUmaH / tathohi / yadabAdhitabodhagocaracAri tatsat / yathA stambhakumbhAdi abAdhitapratyabhijJApratyakSagocaracAri pUrvottaraparyAyavyApi dravyam / bhedadarzanamapi bhedavAdibhirindriyAnvayavyatirekavidhAyitayA pratyakSamupeyate' tAgbhedAdhyavasAyinyapi pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhaprabhavasmaraNasahAyendriyAnvayavya tirekAnuvidhAyinI pratya. bhijJA kathaM na pratyakSam / na cAkSaM vartamAnakAlabhAvinipratyAsIdatyatastadanusAriNI dhIstatraiva pravartitumutsahate pUrvanneti vAcyam / evaM hi vizadadarzanAvaseyAstambhAdayo'pi na pratyakSAH syuH / tathAhi-arthAdhInAvayavasaMbandhendriyajanitapratyakSAyaseyamadhyaparAvayavAdivyApi stammAdidravyaM cArthAdhInAva. yavamAtraparyavasitapratyakSa na syAt / paramANurUpAyayavAnAM vAs pratyakSatvAt / tataH sakalapramANazanyAgrAhyatApadyeta / atha vitatadezavyavasthitAH paramANanaH pratibhAsaviSayAH / tadasat / sAnta - - -
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / 123 A rANAM teSAmapratibhAsanAt / saMyogAttathAbhAsanamiti cet na teSAM saMyogaH kimerudezena, sarvAtmanA vA ? / naikadezena / nirdezatvAtparamAgUnAm / nAvi srvaatmnaa| piNDasyANumAtratvaprasaGgAt / tanna paramANavaH pratibhAsaviSayAH, kiM tvekapariyAmapariNataM stambhAdi dravyaM pratibhAsageocaracAri tadyathA arthacInAvayavasambandhyendra yajanitapratyakSaNa vibhinna dezavyavasthitaparIkSAvayavavyApi purAvyavasthitavastu pratIyate, tathA varttamAna paryAyasambandhendriyAtsmRti sahAyAdutpannena pratyabhijJApratyaMkSejAtIta dezakAlAdivyavasthitAneka paryAyavyApyekaM pratyakSamiti na kazciddoSaH / na ca kSaNikAnumAnabAdhitatvAtpratyabhidhAnaM bhrAntamiti vAcyam / anyathA vizadadarzanaM himAMzudhavalimAnaM paricchidadutpadyamAnaM nolaM nizothinInAthabimbaM satvAnnIlotapalavadityanumAnamanubhavanna pramANaM syAt / athAsya pratyakSabAdhitatvAnna prAmANyam / kSaNikAnumAsyApi pratyabhijJA pratyakSabAdhAyAM samAnam / atha pratyabhijJAnasya bhrAntatvAtkSaNikAnumAnasya pramANatA tahataretarAzrayatvam / sati hi pratyabhijJAnasya bhrAntatve'sya pramANyaM, satyasya pramANye pratyabhijJAbhrAntateti / na ca pratyakSamanumAnena bAdhyate / tatpUvakatvAdanumAnasya / anyathAnu. mAnapUrvakatvo 'navasthA syAt tataH siddhamabAdhitaM pratyabhijJApratyakSam / ki yadi niyatavyakti saMbandhendriyajanitapratyakSa nAtItAdiparyAyAtmakadravyagrAhi syAt tadyadetatsuprasiddhaM baghanumAnaM tadapi na syAt / taddhi mahAnasAdivyavasthita dhUmadhvajasaM. bandhendriyajanitapratyakSeNaHze Satrailokyo dara vivara siMdhU mavahnivi zeSavyavasthita tiryaksAmAnyaye / vrvyAptigraha se sati vartate / taccendriyasambaddhavastumAtra viSayapratyakSatAyAM na syAt / tasmAdyathA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anumaanpricchedH| pratyakSaM vyAptigrAhakamazeSavizeSAtmakatiryavasAmAnya grAhi tathA pratyabhijJApratyakSaM jarvatAsAmAnya grAhIti / na ca nUnapunarjAtake zAdiSu ekatvamatareNAptAnumAnaM bhrAnta miti vAcyam / tatrApi sAmAnyasya sattvAt / na caikatrabhrAntaM pratyakSaM sarvatra bhrAntamiti bAdhyam / tasmAtsiddha nityAnityAtmaka vastu / tatmi?au ca sadasadAtmakaM sAmAnyavizeSAtmakaM nutpAdiSyat ghrovyAtmakaM ca middham / vizeSotpAdavinAzAnAmanityaH tva 'ntarbhAvAt / anyeSAM nityatva iti / na caitadvAyam / / sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRtaH / modito dadhi khAdati / kimuSTrenAbhidhAvati / paryAyana yasyApyabhyu gamAt / ata eva satyamaGgI miTThati / tathAhi-yadA dravyasya dhAnavivakSA tadA syAdastIti kathyate / yadA paryAyANAM tadA syAnAstIti / yadA yugapadubhayaprAdhAnya pratipAdana vivAhA sadAavaktavyam / ete sakaladizAtatsaMyoge eva | apare catvAro bhA bhavanti / te ca svAvaya pikSayAvikaladizA: / tadyathA - asti ca nAsti ca / asti cAvaktavyaM nAsti cAvaktavyaM ca / asti ca nAsticAvaktavya ceti nAparamasaMbhavaH / eva saMkhyAlakSaNa - gocaravipratipattiM nirAkRtyedAnI phala vipratipattiM nirAkurvannAha-pratItestu phlmiti| pratItestu phalaM nAnyatpramANaM na tataH param / atadrUpe'pi yogyatvAniyatArthasya vedakam // tu punararthe / phalaM punaH pramANasyArthAdhiyatireva nAnyaditi / tavijJAnAntaraM vA syAtpravRttirvA arthakriyApAtivaibhi? / tatra na tAvajajJAnAntarapramANAntaram / saddhi pramANA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jnvaartikvRttii| dinaviSayaM vA syAdabhinna viSayaM vA / yadi bhinnaviSayaM tatkiM kema saGgatam / evaM hi ghaTa jAnasyApi paTazAna phalaM syAt / athAbhinna viSayaM tadA sAdhita kriye karmaNA vizeSAdhAyi kiM kurvatsAdhanaM syAt / nizcayamiti cet / na, pramANasyaiva nizcayAtmakaM pramANaM tarhi nizcaya eva pramANamastu kiM tena / nizcayakaraNAttadapi cet / cakSurAdikamastu / nizcayAtmakapramANavAdibhirapi nizcayaH phlmissyte| tena jA. nAntara phalamiti / nApi pravRttiprAptI / tayoH puruSasAdhyatvAt / ukta ca zAstrakArAma hi pramANaM gale grahitvA puruSa prvrtyti| nApyarthamutpAdyArthayati kitvarthaparichedakatvameva pravartakatvaM prApakatvaM ceti / tasmAdadhigatireva phlm| pramANamapi sanata pratite'paraM kiMtu pratIyate'neneti pramANam / pratitereva etaduktaM bhavati / nAtmanaH paramArthana pramANaM bhidyate / kiMdhAtmaiva jJAnA. dharaNakSayopasaMbhavAt pramANaM sa eSa pratItirUpaphalamityAkAraH pramANamiti cet / na, arthAkAratAyaM jJAnasya jaDatA. syAt / atha nilAdyAkAratavArthAdbhavati jaDatA yadi nilaparamANurUpatA tadA kayaM na jamA ? / atha paramAravAtmake vijJAne nIlapratibimbamAtrameva bhavati / yathA anilAtmake sphaTi ke nIlAdIti / tadasat / yato na sphaTikasyApi nilaparimANupariNateranyatpratibimbamiti / kiM ca kAraNatvAdyayA'rthAdAkAro bhavatIti tathA cakSurAdepi syAt / prayogatvAmneti cet / tarhi yogava gastu kimAkAreNa / tena yaduktamAkAramantra pratikarma vyavasthA na syAditi tamirastam / zAnameva hi niyatArthagrapaNA. masta kimAkAregeti / eta devAha-pratadrUpe'pItyAdi / yasmAdAkArabAdimApi vastusvAmAdhyamAkAragrahaNAjJAnasyA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anumAna paricchedaH / bhyupagataM tasmAttadeva niyatArthagrahaNe jJAnasyAstu kiM vyavadhinA / na ca svAbhAvyamahetukaM kiMtu karmaNaH kSayopazamavaividhyAdAsmai va niyatArthajJAnAkAraH tathApariNamastAMstAnnarthAnpratipadya gatisthitamityanyalakSaNatamaH paTalaM nirasya pratyakSa nakSisa mudbala darzanAya zrImisenaghaTitasyutagIH zalAkAM zuddhAmavApya vimalaM vihitaM mayaiva tat // iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM vArttikavRttau pratyakSa paricchedaH // 1 // evaM pratyakSa saMkhyA lakSaNagocara phalavipratipattiM nirAkRtyedAnIM parokSasya tAM nirAkartumAha / pUrvameva parekSasyetyAdinA pUrvameva parokSasya viSayaH pratipAditaH / pramANaphalasadbhAvo jJeyaH pratyakSavadbudhaiH // 1 // anumAnazabdalakSaNasya parekSisyAspaSTAsta eva syurityAdinA viSayo'spaSTAt / sAmAnyaM pratIyamAna vizeSamantareNAnupapadyamAnaM salilAdAvapi pravarttayet / atha viziSTaM tadA vaiziSTya vaktavyam / kiM tatra mamavAyaH kiM vA tasyedamiti pratItiriti ? | na samayAyaH / tasya nirastatvAt / sAdhAraNasya ca samavAyasya na vizeSakAritvamiti / dvitIye tu pakSe itaretarAzrayatvam / tathAhi / viziSTamAmAnyapratItI vizeSapratItiH, vizeSapratItau viziSTasAnyapratItiriti / ki catasyedamiti pratItAvapi niyatadezavizeSApratItI nAnumAnAdeH pravartteta vyAptigrahaNakAle ca bahUghAdisAmAnyasya siddhatvAdga hotagrAhitvena ca prAmANyaM na syAditi / vizeSAupi sAmAnyena pratIyata iti cet / sAmAnyeneti ko'rthaH / kiM sAmAnyameva sAmAnyaM pratItya pratIyate, kiMvA vizeSa *
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvttau| iti / yadi sAmAnyaM tadA tenApi punarampata sAmAnya tatA pyanyadityanavasthA / atha nAsti lakSaNaM kiMtu yugapadumayaM pratI. yate / naitadasti / ubhayApratIteH / na yakaM daraDAyamAnaM sAmAnyamaparAvizeSastatra lakSyate / uktaM ca / .. dAhimisaehirgIyaM sacamunnarANatadabhisthata / jaMsavisagapahANoNa agaNoNaniradherakam // ayAbhivasAmAnyapratIta niyatadezavizeSapratItiH / evaM vazeSavizeSapratItirapi syAt / tathAhi-yadyasmAdaminasvarUpaM tattasmin pratIyamAne pratIyate / yathaikavyaktisAmA. nyapratItau vyaktya ntarasAmAnyamabhinasvarUpaM ca vyaktyantaramiti kRSNAdevizeSaNasyAmatItiriti cet / vizeSaNAnA. mabhedapratItiH syAt / bhedepi upAdhimati nizcIyamAnezaSopAdhInAmapi nizcayaH syAt / tasmAdaminnasAmAnyapratIto ashessvyktiprtiitirbhvediti| kiMca kasmAtmAstrAdimatsvaiva gotvaM yasmAtadAtmakam / | tAdAtmyamasya kasmAucet svabhAvAditi gabhyatAm // . evamamyupagamamapradarya dUSayanti cAhijamamanyajAtAbe dAgatA nAmayAntarAtmAgAsIt / na ca taze kAsyAsamatA / kthm| . . vyaktinAzenaceSThAmA gatA vyaktyantaram / .. ma tatkuDapre nAsthitA derA sA jotiH kati kathyatAma // na jAti meM cettatrAsIdasti pazcAnna bAMzavala / ..... jahAti pUrva nAdhAraM maheovyasanasaMtatiH / ..... evaM tAdAtmyapakSepi na yuktaH / tasmAdvizeSA evaM
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 anumAnaparicchedaH / sAmAnyapariNAmavanto'spaSTAH parokSasya viSayAti / nanu vizeSaviSayatve'numAnAdeH kathaM na tArNAdeH pratItirna dUrapratyakSe'pi tasyA pratIteH / tadevaM na sAmAnya viSayaH / nApyanyA. pohH| sa hi paryadAsarUpo vAsyAtprasajyarUpo vA? / prathamapakSe vastvantarameva syAt / tacca sAmAnyaM vA vizeSa veti vidhireva zabdArthaH syAt / dvitIye tu niSedhameva sAtreti pratipAdyate / tasya ca zabdAdyarthatvam / ayuktapratIteH / tathA. hi-parapratipAdanArtha tasya prayogaH / parastu nIlAdyarthI nAnIlaniSedhamAna jijJAsati / pratipAdako'pi tathaiva prtipaadyti| ajijJAsitaM pratipAdayannaprekSAkArI syAt / atha kimAnayAmIti jijJAsAyAmanolamapi jijJAsitaM nIlamityaniSedhya tenaivaM pratipAdyasya vidhAveva jijJAsA na pratiSedhamAtre / prtipaadke|'pi tathaiva pratipAdayati / sAmAdanyapratipattiriti / naitadasti / pratipAdyasya sAmAnyena vidhAveva jijJA. sA na pratiSedhamAtre / vidhipratipattI sAmAdanyapratiSedha iti / kiMdhAyamapohA bhAve bhAvasya vA pratIyet, kevalA vA? / prathamapakSe bhAvayAH pratItiH kiM tenaivAnumAnAdinA kiM vA pramANAntareNa ? / yadi tenaiva tadA kiM bhAvI pratItya pratIyate, kiM vApohapratItAviti / na tAvatprathamaH paraH / na hi nIla. zabdenAnIlaM pratIyate / pratIyamAnatve vA kathaM taniSedha iti / nolaM vA pratItyAnIlApohapratIto saMvalantI pratIti: syAt / atha nIlatvamevAnIlApohAtmakaM pratIyamAnamupayavyavahAra racayati taayaato'smtpthmiti| nApi dvitIyaH pakSaH / na hi kevalopohaH pratIyate / pazcAttAvityanubhavAt / nApi pramA. NAntaraM kiMcittamAnIlapratyAyakamAsti / yena tadapohaH pratI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| yeta / na cAlAvena bhAvasya kazcitsaMbandhaH saMbhavatItyuktam / tasmAza bhAvasaMbandhitvenApohasya pratItiriti / kevalasya ca pratIto sarvazabdAnAM pAyatA syAt / liGgaliGginAramAvazya bhavet / tathAhi-yadeva liGgizabdasyApi tathA vizeSaNavizeSya. bhAve'pi na syAt / asatvaM ca na kiMcidasti / yadapAhena satvAkhyaM sAdhanaM bhavet / ayAsatyapi bAye vAsanAmAM nAnA. svAtajja nitAnAM dhvanInAM na paryAyateti / tanna / vAsanAnAmapi mAnAtvAnupapatteH / tA hi anubhavanibandhanAH / ekarUpasya cApADpratItau kathaM vAsanAnAM nAmAtvamiti / tathA AkAlA. pArasyaikarUpatvAdatItAnAgatavartamAnatAvyapadezAH nopapadyaraniti / akriyAniSedhasya cAbhAvaikaramasya sadbhAvakArSIt, karoti, kariSyatIti ca vyapadezAnupapattiriti vacana liGgabhe. dazca na syAt / tathA sarvaprameyAdizabdAnAmasadeirabhAvAdapohyAbhAvenApohavAcakatvaM na syAt / api cApohaH kimAzrito'nAzritAvA ? / anAbhitatve na kasyApi / mAzritatve guNa vA syAta, sAmAnyaM vA bhavet / tathAhi / yadi prativyaktibhimAstadA guNaH, athaikastadA sAmAnyamiti / athApohyate'neneti jAnAkAraH, apAhya te'sminnitisvalakSaNaM, apohanamapoha ityanyaniSedhaH, tadevaM vidhirUpApohAbhyupagamAniSedhamAtre yadUSaNaM tadasaditi / tathAhi / na tAvatsAmAnyaM zabdA diviSayaH / avidyamAnatvAt / nApi svalakSaNam / pratyakSapacchAdepratibhAsanAt / taduktam zabdenAvyAvRttAkSasya buddhAvapratimAsanAt / arthasya dRSThAviva tacchabdAH kalpitagocarAiti // nApi jJAnam / tasyApi skhalakSaNatvAt / nApi jAnAkAra:
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anumAnaparicchedaH / kiM tu sa eSa dRzyavikalpyazce ko kRtya vahIrUpatayAdhyastovaM paJcamAkAraH / vaibhASikANAM tu AkArAbhAvAjJAnameva vahI rUpatayA'dhyastamaIcaturthakoro'yohaiti na niSedhamAtraH kevalaH / tasya vidhirUpattayA vastusvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH / yatAyatArthAnAM vyAvRttistannibandhanAH // jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH / tasmAdyo yena zabdena vizeSaH saMpratIyate // nazakyastato'nyena tena bhinnavyavasthitiriti / tena na sarvazabdAnAM paryAyaMtA / nApi liGginorabhAvaH, vizeSaNavizeSya mAvo vA / tathAhi svakAraNAdeva bhAvAH sakalasajAtIyavijJAtIyavyAvRttA jAyante / tenAna kavyAva tyAtmakeSu ekavyAvRttyA nizcaye'pi vyAvRttyantareNa nizcitAstanizcayAya zabdasliGgaprayoge na paryAyatAmApnoti / vastUbhUte copAdhI pravarttamAnaH zabdaH upAdhimantamaze. SopAdhyupakArakaM nizcityAvazeSopAdhInAM nizcayAta pa.1 yatAM zabdAntarANAmApAdayedityAdayo doSA vAstave zabdArtha granthakAraiH pratipAditAstasmAdapehapakSo jyAyAniti / atrocyate / yathAvaduktaM dRzyavikalpayorekIkaraNamapoho na tuccharUpa iti / tadekoraNaM kiM tenaiva jJAnAntareNeti ? / na tAvattadeva vijJAnaM svAkAraM dRzyaM ca pRthak pratipAdyaikyaM pratipadyate / apratIteH, kSaNikatvAcca / nApi jJAnAntaram / tadvibhinna syAt, ekaM vA bhavediti / minnaM kathamekaM pratyeti / svasaMvedanaM hi jJAna na viSayaMdarzanaM tu dRzyaviSayamiti / ekaM tu yadi dvayaM na pratyeti kathamaikyam / athaikya pratyeti kathaM dvayorai kssmiti| atha vAsanAprabodhAdikalpavijJAnaM sakala jAtIyasAdhAraNamutpadyatehatyeka
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / 131 tvagrahaNamucyate / ma vastubhUtasamAma priyaa| maMtrantareNa / sajAtIyAvibhAgAnupapatteriti / ekArthakriyAkAritvAtmajAsI yatvamiti cet / kriyAyAH kimanya kriyaikyAdaikyaM kiM vA svarUpeNeti / prathamapakSe na syAt / dvitIye taevArthakriyAkAraNAH kiM naikIbhavanti abhyupetAnizceti / tadevamatra bahu vaktavyaM tacca nocyate vistarabhayAditi / tannApeoheo'pi parokSasya viSaya iti / evaM viSayavipratipattiM nirAkRtyedAnIM phalavipratipattiM nirAkartumAha / pramANaphala sadbhAvaiti / yathaiva hi pratyakSasya pramANameva phalamarthAdhigatirUpaM tadeva ca pramANaparichedakatvAt / tathA parokSasyApi vijJeyamiti / saMkhyAvipratipatti nirAkurvannAha / parokSa dvividhamiti / parokSaM dvividhaM prAhurliGgazabdasamudbhavam / laiGgikapratyabhijJAdi bhinnamanye pracakSate // akSANAM paraM parokSam / pAraskarAditvAtsuDAgamaH / dvau vidhau prakArAvasyeti dvividham ' dvaividhyamevAha-liGgazabdasamudbhavamiti / liGgajanitaM zabdajanitameva parokSArthanizcAyaka nAnyaditi / manvanyadapi pratyabhijJAdikaM parokSa manyante / tadeva laiGgikapratyabhijJAdibhinnamanye cakSate samAnatantrAH / pareliM pratyabhijJAdi vidhAzrutamaviplavamiti vacanAditi / tadayuktam / yataH zrautaM trividhaM bhavati na tvaviplavamiti / tathAhi- - pratyakSa eNa paropadezasahAyena yajjanyate jJAnaM tacchrataM pratyakSapUrvakam / tathA liGgena paropadezarahitena janitaM zrItaM liGgapUrvakam / pererpadezena tu kevalena janitaM zabdapUrvakamiti / evaM trividha bhavati zrautaM na tvaviSTam / pramANamityarthaH / pratyakSe hi paropadezasyAnarthakatvAt / atha tatrApi kiJcitpareza tarhi tatrAnu
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 932 anumAna paricchedaH / mAnameva syAt / tathAhi parokSa hi vastunaH sAkSAtpratIyate kiMtu anyadarzanAdanyasmAcca yadyanniyatAtpratIyeta tadA yata kutazcitsarvaM pratIyeta / niyatA ca pratItilaukikameva tatra yadAkSAnumAri pratyabhijJAjJAnaM tatpratyakSameva na zrautam / yattu pratyakSAnizcitaM dRSTasAdharmyAdarthakriyAkAritvaM nizcIyate talaiGgikameveti kutastrividhaM parAkSamiti / athAyamapi vahniAdinama rthaiti sAmarthyaviSayaM pratyabhijJAnaM na pratyakSam | sAmarthyasya parokSatvAt / nApyanumAnam / vyAptismaraNAdyananubhavAt / tasmAtprabhANAntaramiti / tadayuktam / yasmAtsAmarthyaM vaheranyattataH pratyakSeNa tatsvarUpa nizcayAdeva sAmarthyasya nizcayAdyo dAhikA zakti na jAnAti sa vahnimapi / tatsvarUpApahAre bhinnasAmarthyaniti cet / na, mantrAdeH tathAbhUtasyaiva vahnisvarUpasya paryAyasyotpattiriti / bhavatu sAmarthyaM na nizcayaH mUDhasya dRSTasAdharmAdanumAnamevesyuktam / vyAptismaraNaM tu kacidakasmAddhUmadarzanAdvimatipattAvapi dRSTam / athArthitvAt pUrvameva sarvasya kRtatvAttathA pratipattiratrApi samAnam / kiMca kiM tatpramANAntaram ? / zrautamiti cet / kimidaM zrautam ? / kiM zabdaviSayaM kiMvA zabdeollekhIti? | prathamapakSe zrotrendriyajJAnaM sakalameva zrotaM syAt taccA gamavirodhIti / tathAhi aSTAviMzatibhedamiti jJAnAbhidhAyI jainAgamaH / sa caivaM tyaktaH syaat| atha zabdeAlle khi / evamapi matijJAnaM zrautaM syAt / savikalpakaM ca sakalaM pramANaM prasajyeta / tatreSu zrautasya lakSaNaM kiM tatyAha-1 pare|padezaja zrItamiti / paropadezajaM zrItamanizeSaM jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yaktimat // parasmai parasmAdupadezastasmAjjAtaM yajjJAnaM tadrauta agurjinA: / tathA vAgamaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttI / 1 suyakAraNaM anuseAsuyaM ca takkAraNaM nu tami 1 jirahasyanuSyAro supaJca paramacchanujIve // // asyAyamarthaH / zrautasya jJAnasya kAraNaM yataH sa iti zabdaH zrItaM vA tatkAraNaM tasya zabdasya hetuH / tatastasmin zabde kriyate zruteopacAraH / kAraNe kAryopacArA skArye vA kAraNopacarAditi / paramArthataH jIvaH zrotamiti / jJAnasya jIvAt kathaMcidabhinnatvAditi / nandhanema zabdasya janakatvaM janyaM vA jJAnaM zrutamabhihitaM tattu sakalameva parerpadezajaM zarIraveSTIt lakSaNeneApadezena janitasyAsaMgrahAt / na zabdasyopalakSaNatvAt / yadvA sApi zabda evetyAha / sAca zabdacchrotriyajantamikayaM mipaThAnuhe |iktvaabihutdbhaave tadabhidhyAnukrUNa icedvA / zrayamarthaH- sA ca hastAdisaMjJAparabandhanAya kriyAmANazabdane prayuktatvAt shbdaarth|| zabdasyArthe yasyA sA zabdArthI zabda evetyarthaH / kuta etadityAha / yattasyAMkritAyAM pratyayo bhavati / pratipAdyasya ceSThAyAM strIliGgatve'pi prAkRtatvAlliGgavyatyayaH / etadeva samarthayati / karttApi ceSTAvAhutiriyasmAdarthe yasmAtkarttApi tadabhAve mUkatvAt / yadabhiprAyaH / zabdArthapratipAdanAbhiprAyaH / karoti ceSTA / hastAdityarthaH / tasmAtparopadezajaM zratamiti / tena zabdAbhAve'pi zrotaM satyapica zabdA zabdAkhyapi kacina zrItamiti / ata evAha / matizeSamiti / apare padezazabdaanitAjanitamatiM pratipAdayanti sma zrutanisRtA ceti vacanAt / tasmAdyadi pratyabhijJA AptopadezajanitA tadA pratyakSArthavi - vayatvAnna pramANAntaram / athAnAtajanitA tadAtra vikalpavana pramANAmiti nigamayannAha / parokSaM pratyabhijJAdIti / 1 133
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anumAnaparicchedaH / pramANabhUtaM vidheti / na yuktiyuktamiti / zrAgamabAdhAnnAha / anyatheAdikamiti : anyathehAdikaM sarva zrautameva prasajyate / yaccoktaM nAgarmAtRpakSa mAnaM jA'yajabhitam // ___yA mavikalpakaM sakalameva zrotaM tadA ihAdigrahaNAdayAhAdiparigraha iti sakalameva zabdollikhitvAt aAtaM syAditi / atha kvacidAgamatyAgopi / yathaindriyajaM jJAnaM parokSamati pratyakSa pratyapAdIti / tdyuktmityh| ythetyaadi| taddigambaroNAM cAnya vilasitam / tathAhi -makalavastu jJAnApekSayAparokSamindriyajJAnamuktaM na tvekasmintraMzena iti / tasthitaM dvidhA zrautamiti / evaM dvaividhyaM vyavasthApyedAnI laiGgika prokssvyaakhyaanumhaalinggaalingginiityaadi| liGgAlliGgini yajjJAnaMmanumAnantadekadhA / pratyeti hi yathA vAdI prativAdyapi tattathA // liGgAlliGgaviSayamapi jJAna liGgagrahaNa liGginyapi tadasthitasya pratyakSa bhavati liGgagrahaNam / nanu tasya talligameva na bhavati yasya tu liGgitasya na liGgamantareNa tatra jJAnamiti kiM liGgagrahaNena / ye liGgamevAnumAnaM manyante tannirAsArtha liGgagrahaNamiti / liGgAdyaliGgini jJAna tadanumAnaM na liGga mevetyarthaH / yadyevaM tadA liGgini jJAnamityavastu / anena hi tatsunirastaM bhavati / naiva hi pratipattigauravaM syAditi / liGgagrahaNamiti / svArthaparArthabhedena dvaividhyaM pratipannAstannirAsArthamAha / tadekadheti / ekaprakAraiva parIkSArthasya prtipttiriti| tadevAha / pratyeti hi yathAvAdI prativAdyapi tattatheti / hi yasmAdarthe yasmAdanyathAnu" pannAlliGgAdyathA svayaM vAdI parokSaM vastu pratyeti / prativAdyapi tathaiva tatsvayaM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| 135 nizcitAliGgAtpratyeti na paravacanAditi / tathAhi- parava. canaM yadi pramANaM tadA kiM trirUpavacanena / pratijJAmAtreNaivArya siddhiH / athApramANaM tadA kathaM tato liGgapratipattirati / atha pratyakSameva tatra pramANaM pazya mRgo dhAvatIti / tatsaMmukhIkaraNAdanumAnatvaM nAkSinikocAderapi syAt / atha zabdasya sarvathA. 'pramANatvadanumAnopacarAt prAmANyaM nAnyatheti khyApanArthamityAha / upacAreNa cettatsyAditi / upacAreNa cettat syAdanavasthA prasajyate / anyasyAsAdhanAdAha lakSaNaM na tu sAdhyayoH // - yadyanumAnopakAramAtraNAnumAnatvaM vacanasya tadA puruSAderapi syaadityaah-| anavastheya prasajyate iti / upacAreNa pramANye yatkiJciditi / dadhikSakSaNAdikamapi anumAnaM syAditi / zabdasya cAptapratItatvena prA mANyasya pratipAdayiSyamANAtvAditi / tasmAdeka dhaivaanumaanmiti| idAnImavayavAntaranirAsena yasyAvayavasya sAdhanAGgatvaM tadAha / anyasya upanayanigamanAdera syAathArthitvAt vAstavApakSadharmadyatavyavasthA parArthAnumAne tathaivAstu / evamamA. dhanAGgatvAtpratijJAM sAdhanAnnirAta / atrocyate / tadurasam / pratitA kiM pramANa mutApramANamiti brUmaH / tAI kiM. tUpanyAsena prAptatvAsaMdehe tadupayogaH / tannizcaye tu pratijJAmAtrAdeva sAdhyasiddhiH / hetUpanyAso'pi ma yuktaH / kiM punara rUpyavacana miti / etadeva darzayitumAha / anythaanuppnnsvmityaadi| anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnaparicchedaH / etaduktaM bhavati | AptatvaM saMdehe anyathAnupapannA deva hetumAtrAt sAdhyamiddha eH kiM trirUpavacaneneti / tathASTiupanayanigamane tAvatsaugataireva nirAkRte dRSTAnte dRSTamAmarthyasya hi heteAH punarddharmiNi vacanamupanayaM varNayanti / taccAyuktam / pakSadharmavacanAdeva tadarthasya gatatvAt / athAnenadRSTasAmarthyasya heteAH khyApanaM kriyate tadA vyAptivacanAdeva sAmarthyamiddhiH | yadi dhAnena samarthahetuH khyApanaM kriyate tarhi idamevAstu kiM hetuvacanena / tadevaM upanayaM nirasyanti / nigamanamapyayuktam / tathAhi gRhItavyAptikasya heteoddhuM niyayupasaMhArAdeva nigamanArthasya gatatvAtkiM sena / tadevaM trirUpa eva heturiti / yatra hetai'sAdhyena vinA'nupapannatvaM tatra ki vairUpyeNa / sadbhAve sazyAmastvanyatra svAdaiA satyapi trairUpye agamakatvAdityAha / nAnyathetyAdi / tathAhi / nityAnityAtmakaM sarvaM satvAnyathAnupapatterityukte bhavatyeva sAdhye pratItiH / atha sa nityaM satvAnyathAnupapatterityapi kiM bhavati / vyaaptergrhnnaat| atra vyAptardRSTAnte grahaNe sati kathana trairUpyam / nanu dRSTAnte vyAptigrahaNaM yadyasAkalyena tadA vyAptigrahaNe'pi na mAdhyadharmaNi heteArgamakatvaM syAt | atha sAkalyaM na tadAnumAnaM gRhItagrAhitvAdapramANaM syAt / atha dezavizeSapratItyarthamanumAnam / tanna / yatra sAdhanaM tatra tatra sAdhyamiti zrAdhArAntarabhAvenaiva vyAptergrahaNAtkathaM na vizeSatItiH / atha zrAdhAra vAmyasyaiva prati nAdhAravizevasya / kimidaM sAmAnyam / ki vivakSitasAdhyaviziSTaM kiM vAviziSTamiti / yadi sAdhyaviziSTaM tadA kathaM na sAdhyapratIti: / athAviziSTaM tadA na tatra vyAptiriti / atha vivazindezamantareNApi vyApta ra khaNDanA tadvizeSapratItiranumAnA 136
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| 137 | diti / nanu savizeSo vyAptigrAhiNA pramANena pratipannaH kiM vA neti? / yadi pratipannastadA kimanumAnena / atha gRhItastadAna tasya vyAptAvantarbhAva iti nadeva vyAptigrAhiNA pramANenAnyathAnupapattau gRhItAyAM na kiJcinarUpyeNa / atha yadi vyAptigrA. hiNA pramANena sAkalyena vyAptigrahaNaM tadA kiM hetuupnyaasen| sAdhyasya siddhatvAditi / asatyaM pratipAdyAyaM hi tdupnyaasH| tathAhi-dvividhaH pratipAdyo gRhItavyAptiko gRhItavyAptikazca / tanna / bhagRhItavyAptigrAhakapramANApadarzanameva nopapadyate prathamaM hetUpanyAsamantareNa / tacca sapakSAdyanapekSaM pravarttamAnaM trairUpyaM vyapohati / gRhItavyAptikasya tu hetUpadarzanamAtrameva kriyate / etatrupyamuktam / viduSA vAcyo hetureva hi kevala iti / tadevaM sati niyamena kiJcittrairUpyeNa kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAdavinAmAvaniyamogdarzanAna / na darzanAditi cet / na, darzanAdarzanAbhyAM niyamaM manyante kiM tu tarkAdabhyUhyapara. nAmnaH / tthaahi-| pramANAtAdAtmyatadutpattI yoM nizcIyete tathA niyamApi nizcIyatA kiM vyavadhinA / etadevAha- kA. ryakAraNasadAva ityAdi / kAryakAraNasaddhAvastAdAtmyaM cetpratIyate / pratyakSapUrvakAttadvat kathaM nAnupapatratA / . nanu tarkAtkAryakAraNatvAdi parasya nizcIyate, kiM tu bAdhakapramANAtatkathametaditi / atredamucyate / kimidaM bAdhaka pramANam / kiM pratyakSamutAnumAnamiti / tatra yadyanumAnaM tadAnavasthA / nApi pratyakSam / taddhi ni bikalpakatvAtpurovyavasthitayorapi vahidhUmayoH kAryakAraNabhAvaM pratyetuM zakroti kimaMga punaH sAkalyeneti / tasmAdyadi dhUmasyAnya -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anumaanpricchedH| kimapi kAraNaM syAttadAyamapi dhUmo na baherutpAdyamAna upalamyeta / tatobhyAta sakalamevaitadrapaM sarvatra vidharUpamantareNa nopapadyataiti / tacca tarkAkhyaM pramANaM kecitpratyakSaM manyante / apare'numAnamanye prmokhaantrmiti| tadevamanyathAjnupapannatvameva nibandhanaM na trairUpyamiti / athAnyathAnupapattiTharyatirekaH sa nAnvayamantareNa ghaTate / tathAbhUtazca hetuH kvaciddhamiNyupasaMhartavyaH / anyathA sarvatra pratIti janayena vA kacidapIti, tatkathaM na ruupymityetdaashjhyaah-| vyatirekAnupapattizcetsyAdanvayanibandhanA / kathaM sattvaM vinA tena kSaNikatvaprasAdhakam // vyatirekAnupapattizcedityAdi / naitadasti / na hi sarvatrAnvayAvinAbhUto vyatirekaH parairapyabhyupagamyate / taduktam / yo hi sakalapadArthavyApinI kSaNikatAmicchati taM prati dRSTAntasyaivAbhAvAditi / etadevAha-kathamityAdi / idAnI svsiddhaantmaah-| vinaapynvymaatmaadaavityaadi| vinApyanvayamAtmA dauprANAdisAdhanaM yadA / tadA syAnnAnvayApekSA hetoH sAdhyasya saadhne|| nedaM nirAtmakaM jIvazarIram / aprANAdimatyaprasaGgAdili / asmin prayoge kevalo'pi vyatireko gamakatve nibandhanaiti vrnnynti| athAtmAnamantareNa prANAdisatvasyAnupapattiH kathaM mizcitA / staMbhAdiSu nairAtmyasyAprANAdimatvena vyAptariti cet / nanu staMbhAdiSu nairAtmyaM kathaM nishcitm|| na tAvat pratyakSeNa / parokSatvAdAtmAnaH / tadabhAvadvA / anumAnena parAmyupagamena tu tanizcaye kAlpanikatvaM -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaindhaartikvRttii| hetAH syAditi / atrocyate / nityaM satvAdiprasaGgAsa prANAdayo'hetavaH / hetuzcaiSAM yadyacetanastadA staMbhAdiSvapi prasajyeran / sacetanApi kiM nityaH, kiMvA kSaNika iti / na tAvannityaH / anacyutAnutpannasthiraikarUpasya nakadAcita kriyAvirAmaH syAt / yadA kadAcina mavedityu. kam / kSaNikamapi kiM vidyamAnaM karoti kiMvA vidyamAnam / prathamapakSe sarvakAryakSaNAnAmekakAlatAprasaGgaH / dvitIye tu pUrvameva kAryamutpAdya kAraNabhAvavizeSAttataH / atha prAkAlamAdhita uttarakSaNAdhitvaM kiM na bhavati / kohi puurvotrkssnnyorvishessH| saMnidhAnasyAviziSTatvAt / aparasparakartRtvasmAnabhyu pagamAt / atha pUrvameva kAryasya sadbhAve kiM kAraNena / uttaramapi kAryasya saddhAve kiM kAraNena / tasmin sati uttarasya bhAvAditi cet / pUrvasyApi samAnam / athaivamastu tathApi kSaNikasya kartRtva siddhamiti cet / na siddham / sattAmAtreNai kartRtve sarvakAryakartRtve syAt / svasaMtAnamekaM na karoti / nAnyasantAnamiti cet / na, itaretarAzrayatvaprasaGgAt / tthaahi-| kAryatvAdekasantAnatvamekasantAnatvAttattva miti / tama kSaNikasyApi kartRtvam / tasmAtkaJcidajahAtpUrvarUpasya dravyasyaivottarAttareSu pariNataH kartRtvaM nAnyasyeti / tena siddha na prAmANAdirAtmAnamantareNApapadyata iti / vi|| pakSavyAvRttirevAnyayamantareNApi gamiketi / nanu sambandhamantareNa kapamanyathAnupapanna tymityaashngkhaah-| sambandhibhyAmi tyaadi| saMbandhibhyAM vibhinnazcetsabandhaH syaannlosstthvt| anavasthA prasajyeta tadanyaparikalpane //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnaparicchedaH / : tathAhi - saMbandhibhyAM saMbandhaH bhineo vA'bhinno vA / yadyabhi nnaH / stadAsambandho vA syAtsambandhI vA / atha bhinnastadA leoSTakalpo na tayorasAviti / atha saMbandhAtareNa tayeorasAviti tasyApyabhedapUrvaH prasaGgaH, bhede'navasthA syAditi / kiJca saMbandhena kiM sambandhaH kriyate saMbaddhayoH, kiMvA'maMbaddhayoH ? | yadyasaMbadhayostatrAsAdhyasiddhayeAH kriyeta / atha sambandhayeostadA kiM saMbaMdhena / tataeva saMbandhatvAditi / tasmAdanupapattireva gamakatve nibandhana sambandhAtaramiti / tadevamanvayaM nirasya pakSadharmatvaM nirasyannA- kRttikAdayapUrAderityAdi / kRttikodaya pUrAdeH kalAdiparikalpanAt / yadi syAt pakSadharmatvaM cAkSuSatvaM nakiMcanau // kRtikAdayazca nadIpUrazca / AdigrahaNaJcandrodayAdiH / samudravRddhyanumAne / tathAhi / kRttikAdayAdrohiNyudayAnumAne kAlo dharmoparikalpyate / uparivRSTAnumAnena dIptarAdezavizeiti / kathA samudravRdvAvapi pipIlikotsaraNamatsya vikAra' de. vR'STyanumAnebhUtaiti / evaM yadi yatkiJcitkalpayitvA pakSadharmatvaM vyavasthApyate tadAdhvano'nityatve mAdhye cAkSuSatvaM pakSadharmaH syA t / tatrApi jagatA dharmitvena kalpanAditi / tathAhi / jagadurmI anityazabdavAnna bhavatIti sAdhyo dharmazcAkSuSaghaTavatvAditi / tanna pakSadharmatvamapi gamakatve nibandhanamiti / vizeSe'nugamAbhAvAtsAmAnyasiddhasAdhyateti / anumAnadUSaNaM parihartumAha / samAnapariNAmasyetyAdi / 140 samAna pariNAmasya dvayasya niyamagrahe / na zaktirna ca vaiphalyaM sAdhanasya prasajyate //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / 1 tulyapariNAmayeorliGgasAdhyayeAH / niyama graho'nyathAnupapatratvagrahe sati / nAzaktiH / zrananugamAt / nApi sAmAnya mAtra sAdhanAsiddhasAdhyatA deoSaH / kiMtu vizeSA evaM samAnapariNAminaH sAdhyanta iti / evaM hetulakSaNamabhidhAyedAnIM pakSalakSaNamAha / iSTaM sAdhayituM zakyamityAdi / iSTaM sAdhayituM zakyavAdinA sAdhyamanyathA / 141 sAdhyAbhAsama sAdhyatvAtsAdhanAgocaratvataH // siddha pratyakSAdibAdhitaM vAdinA sAdhayituM na zakyate tatheSTamapi sAdhanaviSayIkRtaM sAdhyaM neoktameva / anyatheti / uktaviparItaM sAdhyAbhAsam / asatyatvAditi / siddhazvAsAdhayitumazakyatvAt / tathAhi - pUrvaM pramANena siddhamapi sAdhanamapekSate tathA tenaiva siddhasAdhitasya kimanyadapekSeta / tathA tateApyanyaditi na syAt sAdhananiSTheti / evaM siddhasya sAdhayitumazakyatvamiti / bAdhitasya ca saadhnaage| caratvAdityAha / sAdhanA geAcaratvataiti / pratyakSAdibAdhitaM pratipAdyamAno na sAdhanamapekSata iti / yadvA siddhabAdhitaM ca sAdhayituM na zakyate / tato heteAH sAdhanageocaracAri na bhavatIti / evaM pakSalakSaNAmabhidhAyedAnIM bAdhiteodAharaNAnyAha / yathA sarvagamityAdi / yathA sarvagamadhyakSaM bahirantaranAtmakam / nityamekAntataH sattvAdurmaH pretya duHkhapradaH // Bi sarvagataM sAmAnyaM pratyakSaM prati jJAyamAnaM pratyakSabAdhitam / ekAntena nityaM zabdAdi pratijJAyamAnaMbAdhitam / pretya paraleoke dharmaH sukhapradeo na bhavatIti / pratijJAM kurvataH AgamabAghAsamAnatantraH pratyakSapUrvakaM zrItamabhyupagataM tdpekssye| dAharaNam / bahirantaranAtmakaM sarvamiti / AtmA pariNAmi dravyaM tadabhA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anumAna paricchedaH / vasya pratijJAyamAnasya pratyabhijJApratyakSeNAnumAnena vA'nyathA bAghanAca pRthagudAharaNaM yuktaM syAditi / evaM hetulakSaNamabhidhAyedAnoM hetvAbhAsonabhidhAtumAha / rUpAdisidvitaityAdi / rUpAdisiddhitaH siddhA viruddho'nupapattimAn / sAdhyAbhAvaM vinAheturvyabhicArivipakSagaH // svarUpAsiddhiH / anityazabdazcAkSuSatvAt / sadimbasiddhaH vahnisiddhAvupAdIyamAnA dhUmarUpatayA saMdihyamAnA vAdisaMghAtaH / bhAgAsiddhau yathA - sarvamanityam / prayatnAnAntarIyakatvAt / vAdyasiddhaH sAMkhyasya sukhAdInAmAcaitanyaM sAdhayataH / yathA zracetanAH sukhAdayaH / anityatvAditi / prativAdyasiddhau vaizeSikasya jaina prati dravyAdInAM satvaM sAdhayataH / yathA santi dravyAdIni sattAbhisambandhatvAditi / zrAzrayAbhido yathezvaraH sarvajJaH sarva / kartRtvAditi / saMdigdhAzrayaH, yatheha nikuJja myraaH| kekAyitA dityAdaya: AdigrahaNena gRhyante / viruddhamabhidhAtumAha / fangerdi / sAdhyAbhAvAvyabhicArI viruddhaH / yathAanityaH zabdaH kRtakatvAditi / idAnImanaikAntikamAha - | vyabhicAroti / rasapakSavipakSagAmI pranaikAntika iti / athavA ekAntavAdinAM sarva eva hetustrayoM deoSajAtAM nAtikrAmatItyAha / asiddha: misanasyetyAdi / nidvasenasya sUtrakartA : sAkalyenAsiddhatvAt sakala eva heturasiddhaiti / tathAhi / sAmAnyaM vA hetuH syAdvizeSA vA ? | pratheohasya ca pUrvameva nirAsAt / tatra sAmAnya sakalavyApi sakalasvAzrayavyApi vA hetutveneApAdIyamAnaM pratyakSasiddha vA syAdanumAnasiddha vA bhavet / na tAvatpratyakSa siddham / tadvikSAnusAritayA pravartate / akSaM ca vinitadezAnaiva sannirUpyate atastadanusAri jJAnaM tatraiva a << -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| 343 pravartitumutsahate na sakaladezakAlavyApini / atha niyatadezasva. rUpAvyatirekAttanizcaye tasyApi nizcayaiti / tani yatade. zasvarUpAThayatireke nimtadezava syAnna vyaapitaa| tanna vyAptisAmAnyarUpA hetuH pratyakSasiddhaH / anumAnasiddhatAyAmanavaspAM pratipAdayati / taduktam / sAmAnya nAnumAnena vinA yasya pratIyate / na ca liGgavinirmuktamanumAnaM pravartate // asamAnyasya liGgatvaM na ca kenacidivyate / na cAnavagataM liGga kiJcidasti prakAzakam // tasyApyanumAnena syAdanyena gatiHpunaranumAnAntarAdeva jAte naivaM klpyte| liGgaliGgAnumAnAnAmAnantyAdekaliGgini / gatiyugamahasreSu bahuSvapi na vidyate / api cAzeSavyantyAdheyasvarUpaM / pratyakSAnumAnAbhyAM sAmAnyaM nizcayamAnaM svAdhAranizcayamutpAdayet tanizcayo. 'pi svAdhAranizcayamiti sakalaH sakalaza prasajyetA tannekA. ntasAmAnyarUpA hetuH / sAkalyena siddhaH / nApi vishessruupaa| kAntena vizeSaH paramANurUpa: syAt / tasya ca na pratyakSAnumAnAbhyAM siddhirityuktam / na cAnanvitasya hetutvaM siddham / virudvAnekAntikAvapi sAdhyAnyathAnupapannatvena ma siddhau / yadi vA'siddhatvAdeva to nirastau / tathAhi-pakSadharmatve sati tau syaataam| tadabhAve tAvapyasidAviti / sakalaevaikAntavAdinA heturna siddha iti / mammavAdinastu nayacakravidhAturmate na sakalaevai. kAntasAdhano heturviruduiti / anekAntAtmakaM vastu viparyayasAdhanAditi / anekAntikAsidvAvapi sAdhyanizcayaviparyayasAdha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnaparicchedaH / nAdvirudvAviti / tathAhi - nizcayena sahApratipattisaMdehAvapi virudvAveva tadavinAbhUtau vAsiddhAnaikAntikAviti / sakala eva heturviruddhaiti dvedhAsamaMtabhadrasyeti / sa hi pratibaMdhavikalAnAM sarveSAmeva hetUnAM vyabhicAritvaM manyate / na caikAntasAmAnyayovizeSayorvA pratibandhaupapadyate / tathAhi - sAmAnyayeorekAntamamityayoH parasparamanupakAryopakArabhatayeAH kaH pratibandhaH / vizeo SayeAstu niyata dezakAlayeAH pratibandhagrahe'pi tatraiva tayorarthaH syAt / sAdhyadharmiNya gRhIta pratibandha evAnyo vizeSahatutvenApAdoyamAnaH kathaM nAnaikAntikaiti / tasmAt samAnapariNAmasyaiva sAmAnyavizeSAtmanA hetoranekAntAtmani sAdhye gamakatvaM naikAntasAdhana iti sthitam / sarvajJasAdhanavidhau paraloka sidvAvAtmAdi yaca nirUpadrava saukhya hetuH tatropayuktamubhayAtmaka vastu. niSThaM vyutpAdite vizadametadihAnumAnam / iti zrIzAntyAcAryaviracitAyAM vArtikavRttAvanumAnaparichedaH / 144 evaM pratyakSAnumAne vyAkhyAyedAnoM zabdapramANavyAkhyAnamAha / nanu zabdasya saGketavRtteravastuviSayatvAt kutaH prAmANyAM miti: / tathA hi-ye yatrAkRtasaGketAH zabdAste tamarthaM nAbhidadhati / yathA - gozabdAdayo'zvAdikam / prakRtasaMketAzca sarvaeva zabdA:paramArthavastunoti vyapakAnupalabdhiH // zrazakyakriyasvavai phalAbhyAM na tAvadayamasiddho hetuH / tathAhi / samutpanne vA vastuni saGketAH kriyantAmanutpanne vA? / na tAvaccAnutpanne / na hyanutpannaM vastu zabdasyAnyasya vA viSayatAmupayAti / zabdo vA'nutpannaviSaye niyojyamAno na kalpitagocaratAmatikramet / zazaviSANAdizabda iva / tannAnutpannaM saGketabhUmiH / utpannamapi kiM gRhItamagRhItaM vA? / na tAvadgRhitaM vastu saMketagocarIti / prasaGgAd gRhItamapi
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| kSaNikatvena naSTatvAsa zabdaviSayaH / tathAhi-vastuno grahaNaM, tato nizcayastadanantaraM zabdasmaNaM, tato niyoga iti / evaM tricaturakSaNeSu sudUramutsAtvAntra shbdgocrtaa| prathamatsabAtIyakSasya vidyamAnatvAt kathaM na zabdaviSayatA tadasat |n ghagRhItaM,vidya. mAnamApe zabdaviSayatAmupayAti / yathA svAdhagRhItaM vidyamAnamapi, gozabdasya pUrvAparakIkaraNaprakrameNa niyojyamAnaH zabdaH kalpitaviSaya eva niyojitaH syAt / tatra vastu zabdaniyogago caraH / kiM ca stuni sambandhakaraNaM pratyakSeNa vA syAdanumAnena vA / na tAvat prtykssenn| tena puroThayavascchitarUpamAtrasya prakAzanAcchabdasya / na ca tayorvAcyavAcakasambandhopakartuM shkyte| athendriyajJAnAsUDha eva rUpyavyutpattibhirdRzyate / idametacchadavAdhyamasyedamabhidhAnamiti / asdett| tathAhi asyedaM vAcakamiti ko'rthaH / / kiM pratipAdaka,yadi vA kArya, kAraNaM,ceti / / tatra yadi pratipAdakaM tatkimadhunaivA'thAnyadA? / tatra yadyadhunA zabdarUpamarthasya pratipAdakaM vizadena rUpeNe ti / tadayuktam / akSavyApAreNaiva tathAnIlAderadhabhAsamAnna tatra zabdavyApArasyo. payogaH / athAnyadA locanaparispandAbhAvena zabdArthAnuddhAsayettadApi kiM vizadenAkAraNa, mAkArAntareNa vA? / yadi vizadena tadA cakSurAdInAM vaiphalyamAsajyeta / pravRtizca na syAta sarvathA vstunH| pratipanapratipannatvAt / na hi pratipana evaM tAvanmAtraprayojanA pravRttiyuktA / vRtteravirAmaprasaGgAt / atha kiMca pratipanna rUpamasti tadarthaM pravartanam / nanu yadapratipanna vyaktirUpaM pravRttiviSayastarhi na zabdArthastadeva ca paramArthikam / tto'rthkriyaadrshnaat| nAnyat / tasyArthakriyAvirahAta / athakAlAntare sphuTatareNa tA na socabhASayevinasvasAvAkArastadA sambandhavyutpatikAle 19 .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ shaabdpricchedH| kAlAntarevAnendriyagocarastatkathaM tatra zabdA: pravartamAnA nayanAdigocare'thai vRttA bhavanti / nApi zabdAnAM kAraNAm / svahetoreva teSAmutpatteH / nApyarthakAryam / vidyakAne'pyarthe darzanapratipAdanAbhiprAyavivakSAdibhirvyavadhAnAt / tannAkSataH sambandhavedam / nApyanumAnataH / tadabhAve tdnghtaaraat| athArthApattvA sNvednm| tthaahi-| vyavahArakAle zabdArTI pratyakSaH prtibhaavtH| zrotuzca zabdArthapratipatti ceSTayA pratipadyate / vyavahAriNastadanyathAnuH papatyA tayoH sambandhaM vidanti / tadapyasat / miTyatyevaM kAlpa. nikaH sambandho na vAstavaH / tathAhi-zrotuH pratipattiH saGketAnusAriNI dRzyate / kalimAryAdAdizabdebhyo draviDAryayorSi parI. tapratipattidarzanAt / tanna vastuzakyasaMketakriyam / saGkatavyavahArakalA vyApini vastuni niSphalaH svsngketH| tathAhi-kathaM nAmA smAcchadvAdamumartha pratipadyantAm / vyavahAkAle pratipattAraiti sasaMketaM kurvate, prekSAkAriNaH sa cAnyatvena saMbhAvayanti / atha kAlAntarasthAyino nityasya tatrApi vizeSasya sAmAnyasya dhA prAkRte vayavasaMyogalakSAyAH adbhAvAta kathaM na saketakaraNasAphalyam / tadasat / nityasya kramayogapadyAyogenArthakriyAvirahito'sA. syAt / yadi ca vastuni zabdavRttiH syAttadA na kazciddaridraH syAt / zabdasyaiva sarvArthapratipAdakatvAt / jAterabhidhAnAnnai dhamiti cet / jAterabhAvAt / prathAvabhAsamAnApi kathaM nAstI. ti cet / na, jaatibhaasmaavaa| tthaahi-| darzane parisphuTata. yAusAdhAraNameva rUpaM cakAsti na sAdhAraNam / atha sAdhAraNamapi rUpamanubhayate gauauriti / tadasat / zAbaleyaH dirU. pavivekanApratibhAsanAnnat / na, zAbaleyAdirUpamiva sAdhAraNam prativyaktibhinna rUpopalambhAt / nApi kalpanAjJAne kalpanApi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 jainvaartikvRttii| puraH parisphuTamudbhAsamAnadhyaktisvarUpaM vyavasantI hRdiyApti jalpAkAraM pratIyate na ta tirikto varNAkSarAdyAkArazUnyaH pratibhAsA lakSyate / varNAdisvarUparahitaM ca jAtarUpamupagamyate / sanna kalpanAvasaiyApi sA / yacca nakvacidvijJAne bhAti / tadasata / zazaviSANamiva / bhavatu vA jAtiH zabdArthastathApi na zabdAtpravRttiH syaat| jnyaanmaatrlkssnntvaajjaatyrthkriyaayaaH| tasyAstu tadaiva niSyanatvAt / atha jAtA vyaktilakSyate tena lakSitalakSaNAvRttiH / dasakrakavat pratIterabhAvAtpUrva jAtiH pazcAdvyaktiriti / kiJca yadi nAma zabdAjAtirAbhAti vyakta kimAyAtam yena tAM lakSati / sambandhatvAccet / saMbandhastayoH kiM tadeva pratIyate, pAhosvit / pUrvam / 1 na tAvattadA / vyaktare. nadhigate adhigame vA kiM lakSitalakSaNayA / saiva zabdArtha: syAt / sattadanadhinam / gamenatadgatasaMbandhAnadhigatirna tadA ttprtiitiH| nApi pUrvam / yadi nAmaikadA kAryakAraNabhUtayoH tAbhyAM tathA mAvyamiti ko'yaM niyamaH ? / atha jAteridameva sahabhAvastathApi sarvadArUpaM yaduta vizeSaniSThatA / nanu sarvadA sarvajAtivyaktiniSThetikimadhyakSeNAdhigamyate'numAnena vA ? / na tAvatpratyakSeNa / sarvavyaktInAM yugapadapratimAsamAnAt / nekadA taniSThatA tena gRhyate krameNApi vyaktipratItau niravadhirya kti. paramparAyA sakalAyAH parichettu mazakyatvAditi na taniSThA. tAgrahaH / nApyanumAnena / tatpUrvakatvena tasyA tadabhAve'pravRtteH / tAjAtyA vyktyuplkssnnm| kiMca jAterapi zabdena pratipAdanaM na sambhavati / tatra saGketAsambhavAt / tathAhi pratipannAyAM tasyAM saGketastatpratipattizca na pratyakSAnumAnAmyAmityuktam / zadai
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zabdaparicchedaH / kapramANadhi'tamevAnavasthetaretarAzrayatvaM vA syAditi / kiMtra zabdavAcyaM yadyakSaNikaM tadA vyavahArakAlamAvikramavadvijJAna notpadyate / nAkamAtkramiNo bhAvaH / na ca svaviSaya jJAnotpAdanAdanyadvAcvaitvam tanna zabdAn vijnyaanmvstuvissytvaatprmaannmityaashngkaadd-| tApachedekaSaiH zuddhamiti / tApacchedakaSaiH zuddhaM vacanaM vAgamaM viduH / tApo hyAptapramaNItatvamAptArAgAdisaMkSayAt // tApazca chedazca kaSazca tairyadacanaM zuddhaM tatpramANamiti / na zabdasya bAhyArtha vinAmAvitvenArthapratipAdakatvAtprA. mANyaM kiM tu puruSaprAmANyameva saMkrAtaM pramANazabdatvenAbhidhIyataztyaktam / yathAzakyakriyAtvavaiphalyAdidUSaNamamA . kSaNikapakSAzrayagona / tannobhayAtmakavastudhAdinAM ksstimaavhti| aspaSTavizeSaviSayatvaM ca parIkSasyoktama / tena na kevala. prAmANya pakSAve doSaH saMbhavI / atha kimidamaspaSTatvam ? / kiM grahaNa mutAgrahaNam / yadi grahaNaM kathamaspaSTatvam / athAgrahaNaM tadA kathaM tatpratItiriti / nAnidam / tatvapratIteraspaSTatvapratipAdanAt / api ca ghaTa zabdAdutpanna vijJAnaM paTa kiM na pratyeti / yadi nirviSayaM zAbda vijJAnam / ataH saGketaSazAstvantaramapi pratyetyeva / nanu kA pratItiH kiM grahaNamAhosvidagrahaNAm / yadi grahaNaM tadA kathaM niSiyam ? / athAgrahaNaM tadA madviSayArthaH / atha dRzya vikalpaikAkaraNena tadvayavasAyaH nAgrahaNAvyavasAyayogAt / pratyakSasyApi grahaNaM na vyavasAyAt / na hi pratyakSaM vastu aya:madaMsakanyAyena gRhNAti, kiMtahi tadviSayavyavasAya eva tadgrahaH / sa ca zAbde'pi samAnaH kiM tu spaSTAspaSTatvakRtI vizeSaiti / nanvevaM marvanigamAnAM pramAgyamAsadyata / naitadasti / evaM hi
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| 140 sarvapratyakSaNAmapi prAmANyaM syAt / atha tatra kAraNAdizuddhikRto vizeSo'trApi samAna iti dayituM tAvAdIn vyAkhyA. tumAha / tapAhItyAdi / iha puruSapramANyAcchadaprAmANyamuktam / puruSastu tribhirguNaiH prAmANasavaMjJatvena vItarAgatvena pramUDha. svena ca / tAneva tribhirvizeSaNairdarzayati / nAvItarAgAumAptatvaM jahAsi / na mUDho pUrvAparAvyAhataM vakti / nAmarvajJaH pramANa. pamvAdi racayati / zratha vInarAgasya vacane kiM prayojanamasti, kiM vA nAsti ? / yadyasti kathaM viitraagH| atha nAsti tadA na prekSApUrvakArI / kiM cArAdhayituryadi phalaM dadAti netarasya tadA kathaM vItarAgaH / atha na dadAti tadA kiM tenArAdhiteneti / naitadasti / dinakaradRSTAntena cintAmaNyAdidRSTAntena hi zAstra. kAraiH mamAhitamiti neha pratabhyate / tadevaM guNatrayavaikalyAMnA. gAmAntarANAM prAmAsyam / tapAhi-lomAdimalA'dharmaH, snAnaM cAdharmazodhanamiti pUrvAparavyAghAtaH / tathA ca gaMgAdvAre kuzAvata baila ke nIla parvate / snAtvA kanakhale tIrthe saMbhavena punarbhave // ityabhidhAya punarapyuktam / cittamantargataM duSTaM tIrthasnAnairna zuddhayati / zatazo'pi hi taddhItaM surAbhANDabhivAzuci // tathA na hiMsyAtsarvabhUtAnItyabhidhAya punahiMsAmidhAnAt / tathAgamAntarapraNetRNAmadhItarAgatvamaGganAsamAliGganAtsuprasiddhameva / tathA pramANasaMpAdyutpAdavyayamrovyAtmakavasvamabhidhAnAdaprAmANya mityAha mllvaadii| bidhiniyamabhaGgavattivyatiriktatvAdanarthakavacovat jainAdanyacchAzanamantaM bhavatIti /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 150 shbdpricchedH| vaidharmamiti / vaidharmyaprayogaH // tathA[tpAdadhyayanovyA. bhidhAyakatvena satvaM vyAptaM tadvayopakAbhAvAghApyAmAprati pAdana vaidhayaprayogaH / vidhizca niyamazca bhaGgazcate tathoktAsteSu vRttistadabhidhAnam / nayatiriktatvAttadrahitatvAt / jainAdanyacchAzanamiti / zAsyante jIvAdayo'neneti zAsanamAnAyaH / jinapraNItastasmAdanyadvedAdi anRtamasatyArtha bhavati / anarthakavadhIvat / anrthkaannmttkaastdvcnaabhiv| yadvA anarthakaM ca tadvacanaM ca / dazadAhimAdidhAvat // vidhirutpAdo bhaGgo vyayo niyamo dhrauvyamiti / tadAtmakasakalameva vastu tasya sAkalye. nApratipAdanAdAgamAntagaNAM na prAmANyamiti / naigamasaMgrahavyavahArajasUtrazabdamamabhirUdvaivaMbhUtA hi saptana yA sUtradravyAstikaparyAyAsthiko mUlana yo rASAssadbhedAH / taduktam / daThavahina yapajjayaNAnaM asesAviyapyAsiM / tatra kApilaM zuddhadravyAstikama bauddha suddhaparyAyAstikam / zeSadarzanAni zuddhAzuddhAnIti / tatra sAMkhyo dhrauvyameva pratipanavAnna vidhivigamau / tasya hi na kiJcidutpadyate / nApi vinazyati / taduktam / asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / vyaktasya zakya karaNAkAraNabhAvAcca satkAryam // evaM paJcabhiH hetubhiH satkAryabAdaH samarthitaH / tathAhi-padasattanna kenApi kriyte| yathA kAzakusumam / asacca paramatena kAraNa. kAryamiti vyaapkviruddhoplbdhiprsnggH| na caivaM tasmAt syAtsakAraNe kAryamiti / tathopAdAnagrahaNAditi / upAdAna kAraNaM tasya niyatasyaiva grahaNam / anyathA sarvasyaiva vidyamAnatvAvizeSAd grahaNaM syAt , navA kasyacit / na caivamataH satkAryamiti /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttau| 151 | tathA sarvasaMbhavAbhAvAditi / sarvasmAtsarva kAryamutpadyeta / pUrva kAraNAzrayaNena prasaGga uktaH / saMprati tu kAryamAzrityeti vizeSaH / ' na ca sarva sarvato bhavati / tasmAdayaM niymsttraiv| tasya saddhAvA diti / tathA zaktasya zakyakaraNAditi / yadyapyasatkAryavAditiniyatameva kAraNaM niyatakAryakaraNazaktikamupeyate tathApi zakyameva kArya kroti| yaccanIrUpaM tadanAdheyAtizayatathAbhUtaM ca kathaM kena cicchakyet kartum / tasmAtsadaiva zakyate krtunaasditi| tathoktanyAyAdasatkArya na kiMcitkAraNaM syAt // asti ca kAraNaM tadAha-kAraNabhAvAcca satkAryamiti / tadasat / evaM hi kArya. kAraNe mAtAm / na hi yadyalokhyatiriktaM tattasya kAraNaM kArya veti vyapadeSTuM yuktam / kAryakAraNayobhinna lakSaNatvAt / anyathA hIdaM kArya kAraNamiti vyavasthA na syAt / mabhiditi cet / na, abhyupagamavirodhAt / tathAhi- mUlaprakRtiravikRtimahadAdyAH prakRtivikatayaH sapta / SoDazakarastu vikAro na prakRtiH na vikRtiH puruSaH // ityabhyupagamAt sa bAdhyeta / sarveSAM hi kAryatvaM kAraNatvaM vA pramajyeta / yadvA puruSavanna prakRtitvaM ca sarveSAM syAt / puruSasya vA prakRtivikRtitvaM prasadyeta / tadasaMbaMddhamidam / uktaMca / yadeva dadhi tarikSaraM yatkSiraM tadRdhIti ca vadatA viMdhyavAsitvaM khyApitaM vidhyavAsine ti / hetumatvAdidharmAmaGgidhyaktamavyaktamanyaditi etadapi bAdhyeta / na hi yadyato'vyatiriktastramAvaM tattato'pi viparItamuktam / rupAntaralakSaNatvAdvaiparItasya, satvarajastvamasAM caitanyasya ca bhedegnyanimittAbhAvAt / tatazca na bhedaH / sarva vizvamekaM dravyaM syAt sahotpattiprabhaGgazca bhavediti / atha nApUrva. rUpotpatyA kAryakAraNatvamabhyupagamyate yato rUpAbhede tadviruddhyeta
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zabdaparicchedaH / kiM tu pradhAnaM mahadAdyarUpeNa pariNamati / sarpa iva kuMDalAdirUpeNeti / tataH prakRte rUpAbhede'pi kAryakAraNavyapadezo na birodhamanubhavatIti / tadasat / pariNAmA siddhastathA hi-kimasapUrvapAparityAgena vA pUrvarUpaparityAgena ? | prathamapakSe'vasthAnAM sAkaryaM syAt / tatazca vRddhAvasthAyAmapi bAlAdyavasthopalamyeta / dvitIyapakSena pariNAmaH syAt / pUrvaM hi svarUpaM niruddhamaparaM catpanamiti kasya pariNAmaH / api ca tasyaivAnyathAbhAvapariNAme 1 bhavadbhirvagaryate sacaikadezena sarvAtmanA vA / na tAvaddekadezena / ekasyaikadezAsaMbhavAt nApi sarvotmanA / pUrvapadArthanirAmaina padArthAntarotpAdaprasaGgAt / ato na tasyaivAnyathA tva yuktam / tasya svabhAvAntarotpAda nibandhanAt / vyava sthitasya dharmiNo dharmAntaranivRttau dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH pariNAmo'bhyupagamyate / nanu svabhAvAnyathAtvamiti cet / asadetat / yataH pracyavamAna utpAdyamAnazca dharmoM dharmiNo'rthAntarabhUto'bhyupagantavyaH / anyathA dharmiNyavasthite tasya tirobhAvAvibhAvAnAsaMbhavAt tathAhi / yasminnanuvarttamAne yo vyAvarttate sa tato bhinnaH / yathA ghaTe'nuvarttamAne tato vyAvartamAna: paTa: vyAvartate ca dharmiNyanumAne'ti prAvirbhAvatirobhAvAsaGgIya rmakalApa iti kathamasau tateo nAbhinnaiti / dharmI datavasya eveti katha pariNato nAma / yathA nArthAntarabhRtayorghaTayorutpAdavinAze'calitarUpasya ghaTAdeH pariNAmobhavati / pratiprasaGgAt anyatha caitanyamapi pariNAmi syAt / tatsaMbaMdhayordharma yorutpAdavinAzAt / tasyAsau'bhyupagamyate nAdyasyeti na / sadasato saMbandhyamAvena tatsabandhitvAyogAt / tathAhi / saMbaMdho bhavan sato bhavedasato veti / na tAvatsabandhaH samadhigatAzeSasvabhAvasyAnyAnape -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavArtikavRttau / kSatayA kvacidapi pAratantryAsaMbhavAt / nAdhvasataH / sarvopAkhyAvirahatayA tasya / kvacidapyAzri tvAnu upatteH / na hi shshaavissaagyaa| diH kvacidapyAzrita upalabdhaH / na ca vyatiriktadharmAntarotpAdadvinAze sati pariNAmeA bhavadbhiryatrasyApyate kiM tarhi yatrAtmabhUta svabhAnuvRttiravasthAbhedazca tatraiva tadvayavasya bhedRzya / na cAtvantabhede dhArmaNAmAtmabhUto dharmo anuvartata iti / tatra bhede pariNAmaH kazcit / ekAntabhede dharmA vA syurdharmI vA ? / na tatrApi kazcitpariNAma iti / nanUktaM na salilAtkallolAnAM bheo nApya herutphaNAdyavasthA nam I atha ca bhinnA iva pratIyante tadvadurmANAmAvirbhAvatirobhAvamAtraM parikAmanApUrvavidhiriti / atha koyanAvirbhAvaH 1 / svabhASAtizayotpattiruta tadviSayaM vijJAnamA hosvidupalambhAvaraNa vi. gamaiti? / tatra na lovadAdyapakSaH / yataH svabhAvAtizayeA yadyama - dutpadyate, tadA kathaM satkAryavAdaH / atha san tadA nAvirbhAtraH / atha tasyApyavasthA pUrvamasatI pazcAdbhavati / nanu sAdhyavasthA yadi satI tadA kathaM bhavati / atha na satI tadA sa kathaM nApUrva vidhiriti / tatrApyavasthAntarAbhyugame'navasthAnaM na svabhAvAtizayetpattirAvirbhAvaiti / nApi tadviSayaM vijJAnam / ni. tyatvApragamAt / tathA hi-bhavatAM siddhAntaH savidAsaGgaprilayAdekai buddhiriti / na ca na buddhisvabhAvA tadviSayA saMvittiH kiM tu manaH svabhAveti vaktavyam | buddhirupalabdhiradhyavasAyo manaH saMbittirjJAnAmetyanarthAntaratvAt / tanna tadviSayavijJAnamapyAvirbhAva: / nApyupalambhAvaraNavigamalakSaNaH / nAnAdheyAnayane svarUpasya nityasyAvaraNaM kiJcit / zrasadvA yadyat kathaM - tasya vigamaH / svata eva tasya vigamarUpatvAt / vigamarUpasyA wn 153
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zabdaparicchedaH / vArakatvena kadAciduralambhaH syAt / atha sattadA kathaM tasya vigamaH / na hi bhavasaMmatena vinazyati / tirobhAve vinAza iti cet| ko'yaM nibhAvaH / kiM svarUpavinAza :, paryAyavinAzo, vA kiM vAvaraNayogo, vijJAnAnutpAdakatvaM, ceti ? / tatra na tAvatsvarUpaparyAyavinAzaH / anabhyupagamAt / nApyAvaraNayogaH / avicalitarUpasyAvaraNayogAt, akiMcikurvANasyAvaraNatvAsaMbhavAt / anyathA jagato'pi syAt / karaNe vA nityatAhAne: vijJAnAnutpAdakatvamasya yuktam / yena hi svarUpeNa jJAnamakArSIttasya vidyamAnatvAtmahakAriNoH pramANasaMdhAdi / taTvi pratyakSaM vo syAdanumAnaM vA? / na tAvat pratyakSam / parokSavenA. bhyupagamAt / yasyApyabhyupagama: so'pi na yuktvaadii| yatastatprapratyekSenendriya janyamabhyupagabhyate kiM tvAtmanaH saMnikarSajam / nacakUTasthasya prAgiva manasA saMyogaH sNbhvti| tasya hi yadasaMyuktarUpaM tatsaMyogakAle kimasti, ki vA nAsti ? / yadyasti tadA na sA saMyujyate / tathA hi-| yadasaMyuktarUpaM tanna manasA saMyujyate / yathA muktAtmAdiasaMyuktarUpazcAtmapUrvAvasthAyA. miti svabhAvaviruddhopalabdhiriti saMyuktAsaMyuktasvarUpayAH parasparaparihAreNAvasthAnAt / athaikarUpasya tasya rUpadayaM tena nAsaMyuktasvarUpaH / sarvadaiva tadrUpatvAt naitadasti / yato naikarUpasya maMsaraNaM syAt / tathAhi-yadi kartRsvarUpastadA na bhoktasvarUpo'tha bhaktisvarUpastadA na kartR svarUpo yadi baMdhasvabhA. vo na, na muktasvabhAvastadA na baMdhastabhAva iti kiMcidigAdi bhirapi magama: saMghogaH kiM na saMbhavati / amAtmarUpatvAditi cet / na, sarvavyApitve kuTa sya nityatve jaDatve ca mati kathamayaM vibhogo'yamAtmA'nAtmA ceti / yasya manaHsaMbaMdhaH sa AtmA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainvaartikvRttii| tadanyo'nAtmeti cetaanitretraashrytvprsnggaat| matyAtmatve manaH mabandhaH, sati mana:sambandhe Atmasva miti / zarIsambandhenAtmA sadanyo'nAtmeti yayucyeta natredamucyeta zarira sambandho'pyAkA. zAdibhiH bhigno bhavatti / amAtmarUpatvAnnottaram / itarAzrayatvAbhidhAnAt tannAtmA naH sannikarSotpanna pratyakSAdhigamyaH / nA. pyanumAnagamyaH / tadabhAve tasyApyamAdhAta / atha sarvagatamAtmA / savaMtropalabhyamAnaguNatvAt / ataH sarvagatasyAtmana: si. dviH / tathAhi-sukhaduHkhasAdhanavastUtpAdau dezAntare nAhetukaH / na cAdRSTAdanya sukhAdehetuH / na cAdRSTasyAnavArakasya guNAtvAttannasatvam / na cAsatve kArya kartRtvamityAtmanastatrApi sttvmiti| yatastatrAtmanaH sattve sukhAdyupalamaH kiM na bhavati ? / kArthamavAsino jJAnasyAbhAvAditi cet / tadApi tatra kiM na cakAsti ? / zarIrAmAcAditi cet / tatkiM zarIre samavetaM kiMvA. tmani ? / yadi zarIre tadA zarIraM bhakti syaannaatmaa| na caiSo'bhyupamaH parasya / athAtmani tadA sarvatrAtmano vidyamAnatvAtsamA. yasya ca vyApitvAt sarvatra sukhAdyupalabdhi: syAt / mana zarIradhiziSTasyaivopalabdhi nyasyeti cet / na, ekatyahAneHtathAhi-ya. sminviziSyamANe yaba viziSyate tattatAbhikam / yacA nIlatvena viziSyamANe ghaTeviziSyamANo ghaTaH / - viziSyate / zarI rAtmani faziSyamANo dezAntarastha prAtmeti / kica zarIrAtmani sthittamadRSTra dezAntarasthasudhAdimAdhavastU pAdazamastu kiM tatrAdRSTa parikalpanayA ? / dUratvAnne ti cet / kathaM cndraadyo| vijnyaanotpaadkaaH| tasmAnAsti niymH| manihitenaiva kAraNenakAryamutpAdanIyaM na dUrastheneti / tatra sabaMbopalabhyamAnaguNatvenAtmanaH sarvamatamitya kAntabhedavAdino mithyAvAdinAni /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAbdaparicchedaH / ! tathaivAdinA'pi / atha vinAzasyAhetukatvAdudayAnantaraM dhvsaatkute| dravyasya sambhavati / tathAhi / ye yadbhAvapratyapekSAste tadbhAva niyatAH / yathA'ntyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane / anapekSazca vinAzaM prati bhAvaiti / tathAhi / vinAzahetunA kiM svarUpaM kriyate kiM vA'bhAvaH kriyate ? / na tAvatsvarUpam / tasya heteArutpannatvAt / kiM ca tatsvarUpaM nityamathAnityam 1 / yadi nityaM tasyAvinAzyatvAdakiMcitkaro vinAzahetuH / athAnityaM tadA tasya svata eva nazvaratvAt kiM vinAzahetunA? / atha kAlAntarasthAyinA vinAzahetunA vinAzaH kriyate na, kAlAntara sthAyitve nityataiva syAt / yena svabhAvena bhAvena bhAvaH saMvatmaraH sthitaH sa cesaMvatsarAntaramAsitavyaM tatrAvyaivamiti kAlAntarasthAyitvA'bhyupagame nityataivApanati tanna pakSAntarasambhavaiti tatrAvinAzahetora kiJcitkaratvamiti / tanna svarUpakaraNAdvinAzaheturiti / atha bhAvaM na karoti tadapi nAsti / yasmAdabhAvaH kiM paryudAsarUpaH, kiM vA pramajyarUpaH ? / tatra na tAvatparyudAmarUpaH / tasyAvasthAntaralakSaNatvAt tatkaraNe na vinAzasya kiJcitkRtam / tathAhi - mudgarAdyadi kapAlAnAmutpAda ghaTasya krimAyatam / taccAMzena teSAmutpAdAditi cet / tadutpAde'nyasya saH kiM na bhavati ? / tasyaiva nivRttiriti cet / na, nivRtte vaMstvantararUpatvAttadutpAde sarvasya syAt / na bAdhikAsyacidabhAvAditi / amantrandhaH syAt / tathAhi / kapAlotpattau kapAlapattiriti / api ca dhvaMseA'pi kiM ghaTasvarUpaH kiM vA arthAntaramiti kiM vA tuccharUpa iti ? tadevAvarttata ityanavasthA / tannArthAnararUpAbhAvakaraNe bhAvasya kiJcitsyat / kiM tu svarasana evaM nivarttamAna ghaTakSaNo mu 1 156
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 jainkaartikRttau| dgarAdimahakArikAraNaM prApya kapAlAnutpAdayati / tadutpattI ca vijAtIyasantAnotpAdenAsitA ghaTa iti janasyAnidhAna iti / atha prasajyarUpamabhAvaM karoti tadapi nAsti / nIrUpasya kartu mazakyatvAtkaraNe vA bhAvarU pataSa syAt / yatI bhavatIti bhAvo 'bhidhIyate / nAnyaddhAvasyApi lakSaNam / atha Avo bhAvarUpatayA bhavati / abhAvAmAvarUpatayeti / vicitrarUpA hi padArthA bhavanti / na hi nalaM pItarUpatayA bhavati / tdpymt| yataH kenacidra peNeonmajna naM hi bhavanamabhidhIyate sApA. khyArahitasya norUpatvAnna kasyacidra pasya karaNa mitti kathaM tatra hetuvyApAraH phalavAniti / tasmAdabhAvaM karoti bhAvaM na karotIti kriyApratiSedhamAtraM syAt / tasmAdvinAzasyAhetukatvAdudayAnantaradhvaMse kuto'nugatasya rUpasya sadbhAvo yena trai rUdhye vastunaH syAditi / api dhaikarUpatve vastunaH prathame kSaNe yad tadeva yadi dvitIyAdiSvapi tadotpattirUpatvAta prathamakSaNasyeva sarveSAmutpattirUpatA syAditi / pratikSaNamutpAde na kasya citisthatiriti / aya prathamakSaNe utpattiddhitIyAdiSu sthitiriti sadotpattisthitimadbhayAM na bheda iti tayorapi bhedaityAdinA kSaNikavastunaH siddha kuto dravyasya saMbhava iti / atra vadanti / yadya hetukatvaM nAzasya tadA nityaM satvamaptattvaM vA syAt / tatra gadi ghaTAbhAvasya sattvaM tadA hetodezakAlaniyamAnAvAjja gati ghaTasya nAmApi na syAta / athAsattvaM tadA ghaTasya nityatvaM vyApitvaM vA prasajyeta / atha na ghaTasta dAbhAvasyAbhedaH tarhi kathaM mAvasyAhetukatvam / anyathA ghaTasthApya hetukatA syAt / atha ghaTa hetoranyo na mudgraadiheturityhetuktocyte| yadyevaM prathame'pi kSaNe na ghaTasya sasvaM syAt /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 shbdpricchedH| virodhimi saMnidhAnAt / nanUkta na svarUpAdanyo'bhAva iti kaH kena viruddhyate / yadyevaM tadA ghaTasya nityatvaM vyApitvaM ca myAt / tathAhi -yasya yatra svarUpaM tasya tatra sattvam / yathA prathame kSaNe ghaTasya / asti ca parvatra dezakAle ghaTasya svarUpabhUto'bhAva iti / atha svahetorekakSaNasthAyI ghaTa utpadyate / tena tadA. tmaka vinAzaH kathyate / na punarvinAzo nAma kazcidvigraha vAniti tena dvitIye kSaNa eva na bhavati / na punastasya kicci dbhavati / atha dvitIye kSaNe ghaTasya kiM sattvaM kiM vA'ptasvama / yadi sattvaM kathakSaNikatvam / athAsattvaM tadA tadamatvaM yadyahe. takaM tadA prathame'pi kSaNe kiM na bhavati / atha tadasatvaM na kiMcit / yena prathamepi kSaNe syAt / yadi tanna kiMcitkiM na | ghaTA bhvti| atha dvitIyAdikSaNeSu tuccharUposyAbhAvo bhavati / tena na mazvamini / prathame kSaNe tuccharUpAmAvAtmasvamiti / / nanu tuccharupAbhAvaH kiM ghaTAdaminnaH kiM vA bhinna iti?. yadyabhinnastadA pUrvaH pramaGgaH / prathame'pi kSaNe sattvaM na syAta sarvadezakAleSu vA satvaM syAditi / atha bhinnaH ma kinni haitukaH kiM vA hitumAn iti ? / yadyahetukastadA prathame'pi kSaNe ghaTasya sattvaM na syAt / atha hetukatvAttasya tatrApi bhAvAt / AhetumAstadA kathamahetu ko'bhAvaiti / api ca tuccharU pAbhAvo. hyato dvitIyAkSiNeSu yadi ghaTo na bhavati / trailokyamapi na kinna bhavati tatsamyanidhanAbhA vasyotpateH sa eva na bhavati na trailokyamiti cet / kaH sambandho na bhAyAttAdAtmyaM tatra pUrvamevokta dRSaNam / atha tadutpattistadapi nAsti / yata: kimabhAvena ghaTeo janyate kiM vA ghaTenAbhAvaiti / tatra yadyabhAvena ghaTo janyate tadA tatkaraNa vaiphalyaM syAtsarvatra ca ghaTa sya
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ HA jainvaartikvRttvau| sattvaM bhavediti / atha ghaTenAmAvA janyate tadA kathamahetukatvam / dvitIyazca ghaTakSaNoDAvena vyavahitAtpattiH syAt / atha dvitIyapaTakSaNa evaM prathamasyAbhAvo nAdyo'bhAva antarAle kazciditi / / nanu kSaNikatvAttadvinAze prathamaghaTakSaNasyotpattiH syAt / evaM kapAla vinAze'pi / api ca yadi vastvaM narameva tadA yadukta paryudAsa eva eko narthaH syAtso'pi vA na bhavet / yadi hi. kizcitkutazciyAvateta tadAtadvayatireke saMspRzyeta latparyudAsena / anyathA ghaTona bhavatItyuktaH paTo bhavatIti paTasya vidhi revoktaH syAna ghaTasya nivRttiriti vidhikota / tasmAtsudra mapi gatvA vastUbhayAtmakamabhyugantavyam / svarUpeNA satyarUpeNAsaditi cet / tena bhAva vattadabhAvApi hetumAniti / api caivamekAtivAdinI janmAyahetukaM syAt / tathAhi-kAraNena kAryasya kiM janma bhinna kriyate, kiMgAbhinnam / / yadi minaM kriyate tadA kAryasya na kiJcatkata syAt / tatsambandhitvaM ca sambandhanirAmAnirastam / athAbhitaM kriyate tadA tadeva kriyate na janma / tacca kiM vidyamAnaM kriyate, kiM vAvidyamAnaM kriyate / yadi vidyamAnaM tadA kiM kriyate / tadA zazaviSANamapi kriyate / tathA vidyamAnameva kriyate / na svavidyamAnaM kriyata evaM tena yasya kAraNamasti kriyate / yasya nAsti tanna kriyate / namvavidyamAnatvarize'pi mutpiNDo ghaTasyaiva kAraNa na zaviSANasyeti ki kRto niyamaH / atha yasyotpattirdRzyate tasya kAraNa netarasya / nanda vidyamAnasvAvizeSe'pye kasyotpattirnAnyasyeti kuto vastusva. bhAvairuttaraM vAcyamiti cet / evaM tarhi hetumadvinAzavAdyapye. tadvaktuM zaknoti / kapAlotpattau ghaTasyaiva kriyate nAnyasyeti / Prem
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zabdaparicchedaH / vastusvabhAvairUtaraM vAcyamiti / tadyuktivAdinA pAdaprasAraNa na kartavya kiM tu yuktiranusaraNIyA-tatrai kAntavAde utpAda. vyayau na yuktikAviti / anekAntavAda eva yuktimArasaha iti / tadeva vastu kenacidrapeNa vinazyati kenacidutpadyate / naikAntenAmadutpadyate / nApyekAntena vinazyatoti yuktam / tadevamutpAdavyayadhrauvyayuktavastvanabhidhAnAnyAgamAntarANi mi thyAvAdIni tasmAtsUkta jainAdanyacchAza namanRtaM bhvtiini| nanu bhavatu vidhiniyamabhaMgavRttivyatiriktatvAdanyacchAzanamana namana. varavapuSAM tyabhyugamaH / katha tasya hi vidhiniyamabhagavRttyadhyati. riktatvAditi te'pi strImAmokSanAgamabhyupetAstena mithyA. dRza iti / taduktam / payamarakaraMvaegaMje narau ve isuttaNidiThasesavitovihumicchadiThIja zAliva / tathAhi yathA tiryanArakAmarAsaMkhyAnAyuH sAmUrcha janare. Su ratnatrayasya nirvANahetorabhAvAbhihitArhatA tathA na yoSAsu tathApi te tantutadabhAva pratipannA iti / nApi pratyakSeNa ratnatrayasthAmAvaH / paracetAvRttInAM dUranvayatvAt / nApyanumAnenA. pratyakSeelasyApya bhAvAt / tadeva pratyakSAnumAnAgamabAdhitaM jJAnadarzanacAritralatraNa ratnatrayamavikalaM kAraNa nirvANasya strISva. stIti kathamanimokSa iti prayogaH / yadavikalaM kAraNaM tadava. zyameva kAryamutpAdayati / yathA'ntyA bIjAdisAmagrI aGkarAdikama, avikalaM ca nizreyasakAraNaM yoSitsvati / adhastAdutkRSTagamanavaduriSTAdapyutkRSTagamanAsambhavastAsamiti strItvenaiva viruddha ratnatrayamabhiTThI heturiti cet / na, pratibandhAbhAvAt na hi saptamapRthvIgamanAbhAvo mekSiAbhAvena vyAptiviparya ye vyaaptersiddhH|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaimvaartikvRttau| raNam / dharmasya hi yatsAdhanamato'nyadadhikaraNamAhArhan / api ca saMsArasya kiM kAraNaM vastrAdiH kiM vA rAgAdiriti / vastrA distadAsta IhitAnAM mokSaH syAt / atha rAgAdistadA tadvipakSasevayA rAgAdikSayo na vastrAdityAgena / atha vakhAdidhAvanAdau hiMsA bhavati sA ca saMsArakAraNamiti / tannApramattasya hiMsAyAmapi baMdhAbhAvAt / taduktam / jianubhamaranu ajIyo ajyaacaarissnicchnubndho| sadayastyanacchibandho hiMsAmitroNa domeNa // muccAlizramipApa iriyAsamiyassavaccamANassa / vAvajjijja kruliMgimarijja taMyogamAsajja / na kutassannimitto kandho suhumovidesinusamae / tasmAtpramAdAdireva hiMsA / na vastrAdidharmo prakaraNAgra haNamiti / abaMdyAH striyastena nirvAntIti cet / ksyaabdyaaH|| kiM sarvasya kiM caikasya kasyaciditi ? / na tAvat prathamaH pkssH| ckrvaadibhivNdytvaat| dvitIyapakSe tu gaNadharAdInAmapyanirmokSatvaprasaGgaH / te'pi hinahitA bNdynte| atha mahatve'pi satyavandya. tvAdityucyate / tathAhi-mahatIbhidinadIkSitopi baMdyante / na punastAneti / naitadasti / mahatvAmahatvavyavasthiterAgamanibandhanasvAt , dharmasya puruSapradhAnatvAttena puruSasya mahatvaM na strINAmityAgamaH / atisaMzliSTakarmatvAditi cet / na, karmaNAdhyavasya samyaktvAdiprAptau tulyatvAt mAyApradhAnatvAtsatyarahitatvAdipina kavyam / yataH shiilaanurodhvlgunnrtnmmuddlaasvsthaaH| rAyamapamA vya: saMjAtAH satyabhAmAdyAH / gArhasthaupi musatvAH vikhyAtAH zIlavattayA jagati sItAdayaH / kathaM tAstapasi visatvAvizva api ca yadi na strINAM mokSosti tadA yamAgama: katham / -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zAbdaparicchedaH / addhasya megasamae purimANaM nivuDa samarakAyAH / zrIliMgeNa yakSIsaM se sAdasa gaMtuvodhaThavaH // apacArikatvAdasyeti cet / puruSasyApi hi strI vedodaye sati strISavyavahRtiryathA lokeSu puruSakArya karaNAtpuruSopi strIti vyavahrIyate tadasat / mukhye bAdhakAbhAvAt / anyathA sarvazabdAnAM vyavasthA vilupyeta kiMcAptA avyopacArikazabdeyadi vastu pratipAdayeyustadAptatA hoyeta prayojanaM copacArasya na / kiMcidasti vedodaye tatsaMbhavapratipAdanaM prayojanamiti cet / na, akSINa vedasyaiva nirvANaprApteH / na ca strIvedodaye sati kSapakazreNyAraMbhakatvaM yena tathA vyapadezaH syAt / nahi doSavantA guNazreNimArabhante | atha kadAcittasya strIvedAdaya AsIttena tathA vyapadezastarhi krodhAdyudayeopi kadAcidAsIttena kiM na vyapadizyaMte krodha iyaM tasIyaMtIti tasmAdaupacArikatvamAgamasyapratipAdyamAne vidhivAkyasyaiva prAmANyamiSyate mImAMsakasyA nuharati api ca caturdazaguNasthAnAni strINAmate / kAninirmokSatve virudhyante evaM jinavara kathitastroSyapi meokSaM na sAdhu manyante vidhyAdivAdinA'pi hi tathApi mithyaH dRze - 'dbIkAnAvaMsapratadvAhyAgamAye saba sthityutpAdavinAzakaH syAt / satyatAyAH ktiyanyavAdbodhavivuddhitIrthika mataprAdurbhavadviyamallamivAnyavAda jagracchrI mallavAdI vibhuH T prAmANya | kaMNamabAdhyamananyaneyaMsUtrabhidA nigaditaM viyadarthaM / mAtArthasAdhanadAthI vidhaupaTIyaH / proktaM pramANamiha zabdagarIya // 1 // sUrizcaMdraku lAma laika tilakazcAritraratnAMbudhiH vasAdavAti
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jainvaartikvRttau| cagiroryAvarddhamAnabhidhaH / tacchiSyAvayavaH sasUrirabhavat zrIzAM. tinAmAkRtA yeneyaM vivRttirvicArakalilAnAtmanA // 2 // ., avajJAnaM hone samadhikaguNe dveSamadhikaM // samAne saspardhA guNavati guNI yatra kurute| - tadasmin saMsAre viralasunane pAstavyApratiSThA zAstre tadapi ca bhavecchRtyakaraNam // 3 // iti azAMtyAcAryaviracitAyAM vArtikavRttAvAgamaparicchedaH caturthaH saMpUrNaH // saMvat 1965 zAke 1830 pauSa kRSNa dvitIyA 2 tithau saumyavAsare samAptam //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
_