Book Title: Bhagavana Mahavira ke Panch Kalyanaka
Author(s): Tilakdhar Shastri
Publisher: Atmaram Jain Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010168/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ke rAjA bhArata kA prAruta zAna nAma - - Ysasya ASIA . AZA INDIA KAR 14 : PRINC 47 AF-ING ENTRY htra Poor RAN CHANA COM 24 ABER A . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namostyuSa samaNassa bhagavo mahAvIrassa paccIsavI mahAvIra nirmANa zatAbdI ke upalakSya me bhagavAna mahAvIra ke parAgata mahAvIra : jIvana-rekhAeM sampAdaka : zrI tilakadhara zAstrI (sampAdaka bhArama razmi ) B AcArya zrI AtmA rAma jaina prakAzana samiti jaina sthAnaka, ludhiyAnA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vivaraNikA ghAcArya zrI prAtmA rAma jaina prakAza-samiti hI pajAba me eka | pustaka paJca kalyANaka mAna aisI sasthA hai jo nirantara preraka zrI muni phUlacanda jI zramaNa zrI sagha kI sAhityika mevA kara rahI hai / maba taka mamiti dvArA prAstAvika vyA vA zrI krAnti muni jI ma. lagabhaga 27 andha prakAzita ho sampAdaka zrI tilakadhara zAstrI prastuta 'paJcakalyANaka' pustaka cyavana | pro0 mulakharAja jaina ema, e paccIsavI mahAvIra nirvANa zatAbdI ke pAvana varSa meM kiyA gayA janma | zrI tilakadhara zAstrI eka mahAna mAhityika prayAsa hai jo jana-dharma-divAkara pajAba-dIkSA zrI jJAna muni jI mahAgaja pravartaka muni zrI phUla canda jI kevala-jAna zrI manohara muni jI mahArAja zramaNa mahArAja eva didvadratna zrI rala muni jI mahArAja kI preraNA nirvANa | zrI muni nemicandra jI mahArAja kA phala hai / isameM vidvAn munIpravarI evaM lekhako ne atyanta pari- | vacanAmRta ) zrI zramaNa jI mahArAja ama eva gaveSaNA pUrvaka bhagavAna / mRdraka Atma jaina priMTiMga presa mahAvIra kA jIvana prastuta kiyA hai hama mamiti kI ora se ima 350, iNDasTriyala eriyA-e, kRti kA abhinandana karate haiN| samini ne prastuta pustaka ke ludhiyAnA-3 pa meM 'lAI mahAvIra phAuNDezana' ke sAhitya prakAzana ke lakSya ko prakAzaka / prAcArya zrI prAnmArAma jaina mI pUrNa karane kI dizA meM yaha / / prakAzana mamiti, nahAna prayAsa kiyA hai| isa pustaka ke prakAzanArya dravya jaina sthAnaka, ludhiyAnA mahAyatA prI svarUpacanda jI jaina arthavyavasthA seTha sItArAma gaptA govindagaDha govindagar3ha, meM0 sItArAma guptA govindagada, sAgaramala jaina eNDa sAgara mala jaina eNDa kampanI , kampanI govindagaDha. mai0 kanyA lAla eNDa mama govindagaDhane kI lA0 kanhayA lAla eNDa sansa , , hai / isa mahAn puNya kArya ke liye maiM samiti kI ora se iva zrI svarUpacandra jaina govindagar3ha mara ko zata-zata dhanyavAda detA hai santaraNa / prathama paura AyA karatA hU~ ki ye hama isI prakAra samora dete rahege / vIra mamvata 2501 nasvantarAya jaina vikrama samvata 2032 prajJAna - -- - - -- memasomaadhaarope wor Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jo hamAre liye vareNya hai, zareNya hai jinakI preraNA ne prastuta pustaka paJca kalyANaka ko pUrNa kiyA hai unhIM jaina-dharma- divAkara paMjAba - pravartaka muni zrI phUlacanda 'zramaNa' jI ke kara-kamalo me sAdara samarpita - svarUpa canda jaina Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Un 16.40 1 vyA. vA zrI krAntimuni jI ma prAstAvika pR0 noM 2 pro0 mulakharAja jaina ema e cyavana-kalyANa 1-18 nayasAra ke rUpa me / parIci ke rUpa me . kauzika ke rUpa me| tripRSTha vAsudeva ke ' rUpa me| priyaminna ke rUpa meM / nandana ke rUpa me| 3. zrI tilakaghara zAstrI janma-kalyANaka patha kI prAcInatA / mahAvIra kI AvazyakatA / vaizAlI kA saubhAnya jAgA / janma kalyANaka kA smy| mAtA kI dhanyattA pitA kI siddhaarthtaa| vIra kI vIratA pratyakSa ho utthii| devatva ne mAnavatA ke caraNa pakaDe / anekAnta kA janma / pUrva janmAjita vidyA / tAnI ulajhI sulajhane ke liye| jvAlAmukhI uphanane lgaa| mukti mArga khulane kI pratIkSA me / citA zAMta, citta prazAnta / mamatva luTane lgaa| bhautiktA AdhyAtmikatA ke caraNo me jhuka gii| virATa kI ora prasthAna / dukha aura harSa kA milana / 4. zrI jJAna muni jI mahArAja dIkSA-palyANaka 41.80 camupTi loca kyA hai ? advitIya mhaabor| mana paryavajJAna kI upalabdhi / / cAra / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjakumAra se bhikSu / bhiissm-prtijnyaa| janma-bhUmi se prsthaan| sahRdayatA ke amara pratinidhi / upasargo kI chAyA tale / indra kI abhyrthnaa| pAca divyo kI varSA / pAMca pratijJApo kI ArAdhanA / pAvo me cakravartI ke cinha / zUlapANi yakSa kA uddhAra / acchandaka para upakAra / AdhA vastra bhI gira gyaa| caNDakozika sarpa kA jAgaraNa / caNDakozika eka paricaya naiyA ke khivaiyA / gozAlaka kA niyativAda / sagama deva ke upadrava / karuNA ke ke parama pAvana srot| jIrNa seTha kI vilakSaNa dAna-bhAvanA / rAjakumArI candana vAlA / kAno me kIliyAM / upasarga sahiSNutA / sAdhanA-kAla kI tapasyA / ikkIsa upmaae| 5 zrI manohara muni jI 'kumuda' / phevala-jJAna kalyANaka 81-136 tIrthaDara aura avatAra me antara / tIrthasara kA kArya / smvsrnn| bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA / gaNadharo kA prAgamana / sAdhvI-sagha / devatAo kI gulAmI se chuttkaaraa| nimna varga kA utthAna / jAtivAda se mukti / nArI jAti kI jAgRti / darzana ke kSetra meM eka nayA pryog| prcaar-yaatraa| rAjagRha kI orAvidehavAsa, pandrahave cAturmAsa se viyAlIsave cAtuma sa taka pd-yaanaa| 6. zrI muni nemicandra jI mahArAja nirvANa-kalyANaka 137-154 nirvANa bhUmi kI aora baDhate caraNa / nirvANa se pUrva bhagavAna kI mnobhuumikaa| [ pAca ] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa / nirvANa kyA hai ? gautama mmAmI kI manasthiti aura kevalajJAna / nirvANa ke bAda devo kA Agamana / devo aura mAnavo ke dvArA nirvANa kalyANaka utsava / nirvANa kI smRti me dIpAvalI parva / nirvANa ke sAya bhaiyAdUja kA sambandha / bhasmaka graha kA sagha para prabhAva / nirvANa-rAtri me utpanna sUkSma jIva-rAzi / nirvANottara saMgha ke mcaaln-suutr| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke baad| 7 mani zrI phUlacanda jo 'zramaNa' mahAvIra-vacanAmRta 155-166 prAkArAGgamUtra, sUtrakRtAGga, sthAnAGgasUtra, bhagavatI sUtra, prazna vyAkaraNa sUtra, dazavakAlika, jJAtA-dharmakathA, nandI sUtra eva uttarAdhyayana / gaNadhara-paricaya 168-170 ela R PASI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika vyAkhyAna-vAcaspati zrI krAnti muni jI mahArAja vizvavandya magala mUti "bhagavAna mahAvIra" kI smRtiyA grAja cAro ora sUrya kI kiraNo ke prakAza ke mamAna sarvatra hI phaila gaI haiM aura phaila rahI haiN| maiM vizvAsa-pUrvaka kaha sakatA haiM ki isa varSa meM jaina-dharma kI jaisI prabhAvanA huI hai aura ho rahI hai vaisI sambhavana sadiyo pahale bhI kabhI na huI hogii| prAja mArA vizva usa puNya-puruSa kA smaraNa kara rahA hai, usa ke guNo kA gAna kara rahA hai aura usake vatAe patha ko jIvana kA zreSThatama mArga kaha kara apanAne ko prastuta ho zramaNa-bhagavAna mahAvIra aura unake pAvana-patha kI ora AkarSaNa kA koI vizeSa kAraNa avazya hai,kyoki mAnavI vRtti soddezya pravRtti ke liye prasiddha hai| maiM samajhatA ha ki vaha kAraNa aura kucha nahI hai, bhagavAna mahAvIra kA jIvana prAja ke mAnava kI samasyAo kA samAdhAna hai, usakI jijJAsAo kI pUrti hai, usake bhaTakate jIvana ke liye prakAza hai aura usake jIvana kA mahAn sambala hai, kyoki mAnavIya mahattA kI jo sArvabhauma vyAkhyA bhagavAna mahAvIra aura unake pUrvavartI tIrthakaro ne upasthita kI hai vaha vyAkhyA Aja taka koI bhI upasthita nahIM kara sakA / yadyapi aneka saskRtiyo ne kisI aisI ajJAta zakti ko bhagavAna mAnA hai jo sarvatantra svatantra hai, sarvazakti-sampanna hai, maSTi kA kartA-dhartA hai, vaha paramAtmA bhI bhagavAna mahAvIra kI dRSTi me mAnava hI hai aura koI nahIM, ata vaha paramAtmA bhI mahAvIra ke liye koI camatkAra kA [ nau / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipaya nahI hai| unhone pramu-sattA ke bAda prakAza ke poche bhAgane kI apekSA usake anta.srota ko pahacAnA hai aura sabhI ke liye usa srota taka pahuMcane kA mArga prazasta kiyA hai| unhoMne mAnava ko manuSya to kyA devatAyo kI gulAmI tapha se mukta kiyA hai| aimeM prakAga-puruSa ke liye hArdika zraddhA kA umar3a par3anA koI vizeSa prAzcarya nahIM bhagavAna mahAvIra kA 'jIvana' rAjA kA jIvana hote hue bhI eka akiMcana tapasvI kA jIvana hai, sasIma mattA se baMdha kara vicaraNa karate hue bhI eka virATa sattA kA jIvana hai, bindu meM samAe sindhu kA jIvana hai| yadyapi aneka jaina munIzvaroM ne bhagavAna mahAvIra ke pApa-tApa-hArI jIvana kA paricaya diyA hai, use kAbya ke Fpa meM bhI upasthita kiyA hai, prAgamo kI vIthiyo meM vicaraNa karane para unake jIvana ke vibhinna bhAgo kA paricaya bhI prApta ho jAtA hai, phira bhI unake kramabaddha jIvana-carita kI AvazyakatA banI huI thii| sanmati bhagavAna mahAvIra kA jIvana antarmukhI jIvana hai, vAhyaprakriyAo se udAsIna jIvana hai, ata: usame ve ghAta-pratighAta nahIM hai jo sAmAnya jIvana-carito ko lokaruci ke nikaTa le pAte hai, yahI kAraNa hai ki unakA jIvana sAmAnya janatA kI adhyayana-vRtti kA vizeSa vipaya nahIM bana paayaa| prAyaH Aja taka yahI samajhA jAtA rahA hai ki unakA jIvana palAyanatA kA poSaka hai, virakti kI pravRtti ko jAgRta karanevAlA hai, vaha jInA nahI mRtyu sikhAtA hai, ataH jana-mana usakI ora jAte hue DaratA rahA hai, parantu vigata dazako me vidvAno ne unake jIvana kA vizleSaNa kiyA, unake siddhAnto ko mAnavatA kI kasauTI para parakhA to yaha siddha huA ki unakA jIvana to vaha sajIvanI hai jo mRtako meM bhI sphUti jAgRta kara detA hai, unameM navacetanA kA sacAra kara detA hai, ataH unake jIvana-carito ke prakAzana kI ruci kA jAgRta honA svAbhAvika thaa| bhagavAna mahAvIra kA jIvana-paricaya maiM nahIM denA cAhatA, maiM to unake jIvana kI usa mahattA kI aora saketa karanA cAhatA ha jisase hama Aja taka anabhijJa rahe hai| [ dasa ] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika sAhitya me ullekha kA aMbhAva yaha niyama hai ki jo hame prApta nahIM hai na to hama usa kA tyAga kara sakate hai aura na hI usako prApta karane ko kAmanA ko chor3a sakate haiN| yaha prApti kI icchA hI vAsanA hai jo jIvAtmA ke saMsAra-bhramaNa kA kAraNa hai| mahAvIra rAjasI vaibhava me utpanna hue, unhone usa vaibhava kA antima bAra punaH prayoga karake dekhA, kintu use nissAra pAyA, ata nissAra se asIma vistAra kI ora vaDhane ko unmukta icchA unake hRdaya me ubhara aaii| hRdaya jisa vastu ko nissAra samajha letA hai vaha usakI vAsanA se mukta ho jAtA hai aura vAsanA-mukta zuddhAtmA hI vizvamagala kI virATa bhAvanA ko lekara kucha kara pAne meM samartha ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki gRha-parityAga ke anantara unhone kabhI kahI para "rAjakumAra hU" yaha kaha kara apanA paricaya nahI diyaa| - vaidika saMskRti ke purANa aitihAsika sAmagrI ke vizAla bhaNDAra haiM, una purANo me buddha kA ullekha viSNu ke daza avatAro ke rUpa me huA hai, parantu purANo ne bhagavAna mahAvIra kA kahI ullekha nahI kiyaa| itanA baDA aitihAsika mahApuruSa bhArata me vicaraNa kara rahA ho aura usakA purANakAra ullekha na kareM isakA koI na koI vizeSa kAraNa honA hI caahie| maiM samajhatA hU purANa-saskRti ke nirmAtA rAjyatantra ke pravala samarthaka the, kyoki rAjA hI to rAjasUya azvameva Adi yajJo dvArA unakI sevA-pUjA kara rahe the| bhagavAna mahAvIra rAjasUya azva-medha Adi hiMsaka yajJo se jana-mana ko moDa rahe the, ataH virodha bhAva ne unhe upekSita kara diyA hogaa| * bhagavAna mahAvIra kA mArga nivRtti kA mArga hai aura vaidika saMskRti pravRtti mArga kI pravala samarthaka hai, ataH pravRtti-pradhAna purANa unake nivRtti-mArga kA ullekha na kara sake / ____ maiM mAnatA hU~ ki "upaniSad" sAhitya nivRtti kA poSaka hai, parantu yaha bhI to satya hai ki vaidika saMskRti ke mata-matAntaro me koI bhI aisA mata nahIM hai jo vizuddha aupaniSadika AdhAra para pravRtta [ gyAraha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA ho| to jisa prakAra upaniSad-mArga kI nivRtti-parAyaNatA kI upekSA kI gaI hai, isI prakAra mahAvIra ke nivRtti-mArga kI bhI upekSA karadI gaI hai| ___ yaha saba kucha hote hue bhI vedo meM aura zrImadbhAgavata purANa me jana-saskRti ke Adi purupa bhagavAn RSabhadeva jI kA aura ariSTa nemi jo kA ullekha to huyA hI hai, kyoMki satya kI pUrNa upekSA nahIM ho sktii| kAvya-granyo me bhI bhagavAn mahAvIra kA kucha jaina munIzvaro ko choDakara anya kaviyo ne varNana nahIM kiyA, isakA kAraNa bhI yahI hai ki mahA-kAvya ke liye usa dhIrodAtta nAyaka kI AvazyakatA hotI hai jo bar3e-bar3e yuddha karatA ho, prema kI sImAno ke pAra pahuMca jAtA ho, jisakA jIvana dhR gAra, vIra, raudra, Adi raso se pari-pUrNa ghaTanAyo se bharA ho, bhagavAn mahAvIra ne na to koI yuddha lar3A, na kahI kisI se prema kiyA, na kahI apanA raudra rUpa prakaTa kiyA, ata: unakA prazAnta mahAsAgara sA gambhIra nIvana mahAkAvya ke liye upayogI siddha na ho skaa| saMsAra phira loTa rahA hai : vizva-cakra ghUma rahA hai apanI avAdha gati se, ata. eka yuga kA vAtAvaraNa dUsare yuga me punaH loTa AtA hai| mahAvIra kAlIna samasyAe nae-nae rUpo me punaH lauTa AI haiN| taba yajJa ke nAma para honevAlI hiMsA Aja mAsa-bhakSaNa ko pravRtti ke rUpa meM sAmane AI hai, taba nAro ghara kI cAra dIvArI meM kaida ho kara sAdhanA se vimukha ho gaI thI, aba vaha phaigana etra vAsanA ke jAla meM ghira kara sAdhanAko bhUla rahI hai, taba tayAkathita ucca varga garIvo se ghRNA karatA thA, aba pUjovAdo garIba se vRNA karate haiM, bAhya ADambaroM ko hI taba dharma mAnA jAtA thA, vAhyADambara hI Aja bhI dharma kahe jAne lage - haiM, ata: ava apane siddhAnta ke rUpa me amara bhagavAn mahAvIra kI punaH 'zrAvazyakatA hai| / dAraha] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhagavAna mahAvIra kI dRSTi me "vastu-svabhAva hI dharma hai"-- "vatthu-sahAvo dhammo" kA udghopa kaha rahA hai ki Atma-avasthiti hI dharma hai / prAtmA jise cetanA bhI kaha sakate haiM usakA svabhAva hai Upara uThanA, vaise hI jaise jyoti kA svabhAva hai Upara uThanA / jyoti miTTI ke dIpaka ke sAtha cAhe vadhI rahe, parantu vaha vadha kara bhI Upara kI ora hI uThatI hai / cetanA bhI bhautika vandhano se vadhI huI hai, ata: vaha apane Upara uThane ke svabhAva ko bhUla vaiThI hai| tumve kA svabhAva hai pAnI kI sataha para tairanA, parantu patthara bAMdha kara pAnI meM phaikA huA tUmbA DUba jAtA hai, isI prakAra karma-bhAra se badhI cetanA bhI sasAra-samudra me eva vAsanAo ke mahAnado me DUba jAtI hai| vAsanAno ke pASANo se mukta cetanA bhI puna: Upara uThane lagatI haiUpara uTha jAtI hai| cetanA ko yaha utthAna hI dharma hai| vastu-svabhAva ke antargata hama mAnavIya kartavyoM ko bhI rakha sakate haiM, kartavya-pAlana manuSya kA svabhAva hai, ata: kartavya-pAlana bhI dharma hai / kartavya-sImA pratyeka vyakti kI bhinna hai| ahiMsA ahiMsA eka kendra-vindu hai jisake cAro ora karuNA, dayA, sahAnubhUti, prema aura maitrI ke bAre hai / ahiMsA sUrya hai, karuNA-dayA Adi usakI kiraNe haiN| sUrya-kiraNo ke vinA nahI raha sakatA, ahisA bhI karuNA Adi ke binA nahI raha sakatI / aitihAsiko kA kathana hai ki vigata 2500 varSoM meM isa pRthvI para lagabhaga caudaha hajAra laDAiyAM laDI jA cukI hai| jo prati-dina par3osiyo me, parivAro me lar3AiyAM hotI haiM unakI gaNanA to asambhava hI hai| lar3AI cAhe kaisI bhI ho usakA mUlaM hiMsA kI pravRtti hai aura usake Asa-pAsa anAyAsa hI krUratA, bhayakaratA, ghRNA, IrSyA, vidvepa Adi ikaTThe ho jAte haiN| Aja rAjanaitika sAmAjika, pArivArika evaM vaiyaktika sabhI kSetroM meM phailI hiMsA ke kAraNa hI sarvatra zAnti hai| java azAnta jagata ko kahI zAnti kI kiraNa dRpTi gocara hotI hai to vaha anAyAsa hI [ teraha ] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usako pora prAkRSTa hone lagatA hai| Aja kA himAtmaka vAtAvaraNa bhagavAn mahAvIra ke siddhAnto kI ora AkRSTa ho rahA hai maiM samajhatA hU usakA yahI kAraNa hai| ahiMsA 'karuNA' sikhAtI hai aura karuNA hI gAnta jIvana ko AvAra-bhUmi hai| karuNA denA sikhAtI hai, pyAra sigvAtI hai, sahAnubhUti ke gIta gAtI hai| ___ mahApurupa kA lakSaNa karate hue upaniSad me kahA gayA hai 'karuNAkeli.' mahApurupa vaha hai jisake liye karuNA jovana kA khela hai| vela me svArya nahIM hotA, kevala vinoda hotA hai, usame lagAva nahIM hotA, kevala sAmAnya pravRtti hotI hai, mahApurupa karugA bhI karate hai to vaha bhI kisI lagAva svArtha yA prayojana ke liye nahI, kaNA to unakA khela hotA hai| bhagavAna mahAvIra jIvana bhara karuNA keli meM hI lIna rhe| ve sagamaka jaise duSTa kI yAtanAoM ko bhI sahate rahe karuNA kA khela samajha kara / koI yAtanAe de tabhI to usa para karuNA kI jAya / che mAsa ke bAda yAtanAeM dete hue thaka kara saMgamaka java karuNAvatAra prabhu me kSamA mAga kara calane lagA to karuNA-purupa ko Akho me AsU pA gae / sagamaka cakita ho gayA, bolA 'prAja yAMmU ?' prabhu kI karuNA ne kahA-'tumhArI bhAvI yAtanAyo kA smaraNa kara merI karuNA ro uTho hai / " yadi aisI karuNA kI kiraNa mAnavatA ko prApta ho jAya to vizva-zAnti ke mAnavIya svapna zIghra hI sAkAra ho uThe isame sandeha nhii| unakA jovana kisI para bhAra nahIM thA : eka bAra sunA kisI se ki 'mahAvIra ne bhikSuo kI phauja taiyAra kara dI thii|" maiM muskarAyA para kucha bolA nahIM, kyoki mujhe vae aura bandara ko eka purAnI kahAnI yAda A gaI thii| bandara ko zikSA dekara vae ne apanA ghosalA hI ujar3avA liyA thaa| para socatA hUM ki kyA 'mahAvIra bhikSumo eva bhikSuNiyo kI phauja taiyAra karate the, bAta vicAraNIya hai| - [,caudaha } Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhikSuka aura bhikhArI donoM meM antara haiM / bhikhArI parAzrita rahatA hai, bhikSA avazya mile yaha usakA uddezya hotA hai, usake mana meM adhika se adhika aura acche se acche pAne kI vAsanA hotI hai, vaha cillA-cillA kara logo ko apane bhikhArIpana kI sUcanA detA hai, vaha bhikhArI bana kara sotA hai aura bhikhArI bana kara jAgatA hai, usakI bhIkha yojanAvaddha bhIkha hotI hai, parantu bhikSuka parAzrita nahI, bhikSA avazya mile yaha usakA dhyeya nahI mila jAne para vaha le letA hai na milane para vaha dukhI nahI hotaa| do-cAra dina to kyA do cAra mAsa bhI yadi bhikSA na mile to bhI use bhikSA kI cAha nahI hotI / yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra sAr3he bAraha varSoM me kevala 356 dina AhAra lete the / bhikSuka cAhatA hai use vaha mile jisa kI gRhastha ko svayaM ke liye AvazyakatA na ho, vaha sAmAnya se bhI sAmAnya cAhatA hai, rUkhAsukhA cAhatA hai| bhikSuka kabhI kisI ko apane Ane kI sUcanA nahI detA, vaha anAyAsa hI pahuca jAtA hai jisase ki usake liye kucha na banAyA jA sake, vaha bhikSuka vana kara sotA hai, kyoMki vaha kala ke liye kucha nahI rakhatA, usakI bhikSA aniyojita hotI hai, vaha bhikSuka ho kara jAgatA hai, kyoki usakI jAgRta cetanA kisI khAdyapeya kI icchA lekara nahI jAgatI, ata sAskRtika bhASAme aise bhikSuka ko 'akalpita bhikSAzI' kahA gayA hai / 1 aise bhikSuka khAne ke liye nahI jIte, jIne ke liye kucha khA lete haiM / khAnA unakA uddezya nahI hotaa| unakI bhAvanA hotI hai ki ve itanA kama khAe ki unake hisse kA bhojana bhI anya ko prApta ho sake / isaliye bhagavAna ne upavAsa ko adhika mahattva diyA hai / bhojana kI sImAe vAdhakara honevAlI aneka vidha tapasyAo ke vivaraNa isake sAkSI haiM ki bhikSuka kA uddezya adhika se adhika tyAga hai, grahaNa nahI / prata bhagavAna mahAvIra ne bhikSuo kA arthAt tyAgiyo kA eka bahuta baDhA varga taiyAra kara diyA thA bhikhAriyo kA nahI / ekAkI vicaraNa mahAvIra jaba taka pUrNa jJAna, arthAt kevala jJAna kI upalabdhi nahI [ pandraha ] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara pAe taba taka ve ekAkI rhai| ekAkI kA artha hai ve apane sAtha kevala apane ko hI rakhanA cAhate the| jaba taka dUsarA sAtha rahatA hai tabhI taka sava upadrava huyA karate haiM, nissaga jIvana meM hI AtmaramaNake Ananda kI upalabdhi ho sakatI hai| sagI-sAyiyo se hama prema karate hai, unhe apanA banAne ke liye, parantu jaba taka AtmA me pyAra na kiyA jAegA taba taka prAtmA ko apanA kaise banAyA jA sakatA hai ? prAtma-jJAna ke liye prAtma-prema Avazyaka hai aura vaha ekAkI jIvana me hI kiyA jA sakatA hai 1 ekAkI jIvana kI nispRhatA hI anya ke liye sukha-suvidhAe juTA sakatI hai| bhagavAna zUnya sthAno me-mazAno me jAkara dhyAna lagAte the| hama na jAne kitane logo ko apane kaMdho para Tokara zmagAna me pahuMcA dete haiM aura mana hI mana apanI isa kAmanA ko pUrNa karate haiM ki 'calo hama to jIvita haiN|' yaha svArtha hai, mahAvIra apane ko Apa hI zmazAna me pahucA kara zarIra' ko nazvaratA ko dekhate the aura zarIra kI nazvaratA ko dekha kara hI ve zArIrika sukha-suvidhAoM se muha mor3a kara sva-bhAva me lIna ho jAte the, ve jIte jI zarIra ko chor3a dete the| yahI kAraNa hai ki aneka vyaktiyo dvArA dI gaI zArIrika yAtanAe unako vicalita nahIM kara pAtI thii| umazAna meM jAkara svata. hI kAyotsarga kara denA sAdhanA kI eka uccatama avasthA hai jise bhagavAna mahAvIra ne hI pradarzita kiyA hai| nirvANa kI ora : nirvANa yaha eka mahattvapUrNa zabda hai / nirvANa zatAbdI ke sandarbha me isa para bhI thor3A vicAra kara le| maranA aura nirvANa ye do nikaTavartI zabda haiM, kyoki dono me zarIra kA tyAga hotA hai, marane kA artha hai puna. sasAra me lauTanA, Upara uThakara nIce giranA aura nirvANa hai kevala Upara uThanA, lauTane kI prakriyA kA vanda ho jAnA, mRtyu ke sira para paira rakhakara vahA pahuca jAnA, jahAM pahuMcane para na bhAnA hotA hai aura na vahA se jAnA hotA hai, Ane-jAne kI prakriyA se mukta ho kara akSaya rUpa me avasthiti hI nirvANa hai / nirvANa ke bAda ye saba upadrava, ve saba vyAdhiyA eva upAdhiyA samApta ho jAtI haiM [ solaha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo mRtyu ke samaya banI rahatI haiM / bhagavAna mahAvIra jIvana bhara nirvANa kI ora bar3hane kA hI prayatna karate rahe aura unhone apanI prakriyA dvArA na jAne kitane sAdhako ko nirvANa sAdhanA ke yogya banA diyaa| prastuta pustaka prastuta pustaka kA nAma hai 'paJca-kalyANaka' maiM yahA kalyANaka zabda kI vizeSa vyAkhyA nahIM karanA cAhatA, kyoki pratyeka kalyANaka ke lekhaka ne kalyANa zabda kI thoDI yA vistRta vyAkhyA avazya kI hai| phira bhI itanA kahanA avazya hI upayukta samajhatA hUM ki tIrthakaro ke jIvana kI pAca ghaTanAmo ko jaina bhASA kalyANaka kahatI hai-cyavana arthAt aAtmA kA anya loko se isa loka me avataraNa, janma, dIkSA, kevala jJAna aura nirvANa / tIrthaGkaro ke jIvana kI ye pAca ghaTanAe kalyANakAriNI hotI hai| jaina saskRti kevala unhI mahApurupo ke liye tIrthakara zabda kA prayoga karatI hai jo isa dharatI para Ate haiM, una tIrtho arthAt ghATo ko kholane ke liye jahA se calI huI jIvana-nokAeM sasAra sAgara se pAra pahuMca sakatI haiN| ve aisI samAja racanA kara dete haiM jisase sabhI ko tarane kA avasara prApta ho sake, ve svaya bho tIrtharUpa hote haiM -kyoki unake sAnidhya me pahuMca kara manuSya aise hI apane Apako pavitra samajhane lagatA hai, jaise agni ke pAsa pahuMca kara vyakti apane Apako zItaprakopa se surakSita samajhane lagatA hai| mahAvIra aise hI eka tIrthakara the| tIrthaGkaro kA dharatI para Agamana dharatI ke liye kalyANakArI hotA hai| bhagavAna mahAvIra kI AtmA ke yahA Ate hI videha kI bhUmi sukha-samRddhi se paripUrNa ho gaI / unakA janma unake parivAra ko yaza-kIrti eva sukha-samRddhi kA kAraNa to vanA hI sAtha hI unakA janma sArI mAnavatA ke liye kalyANakArI bana gayA / unhone dIkSA lI apane liye hI nahI santapta samAja ke kalyANa ke liye ve usa jyoti ko DhUDhane ke liye nikale jo yuga-yuga taka sasAra ko Alokita kara sake / unako kevala-jJAna kI prApti satya ke vAstavika svarUpa ko [ satraha ] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaTa kara vizva ke liye kalyANakAriNI bana gii| unakA nirvANa bhI maGgalakArI banA, kyoki jisa bhUmi bhAga se koI prAtmA mokSagAmI vanatI hai usa sthAna se mokSa-patha kI pagaDaNDiyA prArambha ho jAtI haiN| isI dRSTi se nirvANa-sthala ko tIrya kahA jAtA hai| isa prakAra unakA nirvANa bhI vizva kalyANa kA sAdhaka bnaa| jaina-dharma divAkara pajAba pravartaka zrI phUla kanda jo zramaNa mahArAja kI divya preraNA se pAca vyaktiyoM ne bhagavAna mahAvIra ke samagra jIvana ko upasthita kiyA hai, sakSipta sarala rocaka aura sArabhita bhASA me / vizepatA yaha hai ki isame pravartaka zrI jI ne kitanI mUjha-bUjha se kAma liyA hai bhagavAna mahAvIra ke cyavana-kalyANaka aura janma-kalyANaka kA gRhastha jIvana se sambandha hone ke kAraNa ina gRhasya lekhako se hI upasthita karavAyA gayA hai aura dIkSA, kevalanAna aura nirvANa kA sambandha muni jIvana se hone ke nAte use munIzvaro kI samartha lekhanI dvArA hI prastuta karavAyA hai / anta me bhagavAna mahAvIra kI vANI ko unhone svaya upasthita kara pustaka ko pUrNatA pradAna kI hai| zrI tilakaghara zAstrI apanI sampAdana-kuzala lekhanI ke liye jaina-samAja me apanA viziSTa sthAna banAte jA rahe hai| isa pustaka ke sampAdana me bhI unakA pratibhA-kauzala nikhara kara sAmane AyA hai| bhagavAna mahAvIra kI paccIsavI nirvANa zatAbdI para isa grantha kA prakAzana vizva ke liye 'kalyANaka' hI vane-vizva maGgala kI pAvana bhAvanA isake dvArA phalIbhUta ho, maiM inhI jhabdo ke sAtha pustaka ke pracAra aura prasAra kI kAmanA karatA huuN| 10-3-75 ludhiyAnA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prASADha-sumisa-SaSThyA hastottaramadhyamAzrite zazini / prAyAta: svargasukha bhuktvA puSpottarAdhIzaH / / siddhArtha-nRpati-tanayo bhAratavAsye videhakuNDapure / devyA priyakAriNyAM susvapnAnsapradarya vibhuH // jaba mApa acyuta svarga ke puSpottara vimAna se svarga-sukho ko bhogakara cyuta hue aura devI priyakAriNI kI kukSi me praviSTa hue taba prASADha zukla paNThI kA dina thA, candramA uttarASADhA nakSatra meM thA, bhAratavarSa ke videha deza me kuNDapura nagara, kA zAsaka siddhArtha yA, yaha priyakAriNI (trizalA) unakI paTarAnI thii| prApake garbha me Ane se pahale usane molaha svapna dekhe the| zvetAmbara-zAstra cyavana-samaya meM istoMttarA-utarAphAlgunI nakSatra mAnate haiN| Cop ASPCL - Kerao hd 4 P.AR PS CANA VO . . ANO RSES ...... .. JNP IM RSION... AAVA . FAAR mumAYUKRI away PHOG. - -- TASTE wiN VAN JIMALS : : - K KER . - 1 arti-nunHERE ALL MA - - pro. mularava rAja jaina ema.e. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namotyuNa samaNassa bhagavo mahAvIrassa - cyavana-kalyAka 0 1 0 'kalyANaka' zabda tIrthaGkara ke jIvana me AnevAle magalamaya avasaro se sambaddha hai| vaise to mahApuruSo ke jIvana kA pratyeka kSaNa hI kalyANakArI hotA hai, parantu jaina saskRti me tIrthakaro (mahApuruSo) ke jIvana meM AnevAle magalamaya pAca avasaro ko 'kalyANaka' kahA gayA hai| isa dRSTi se 'kalyANaka' zabda jaina-dharma kA pAribhASika zabda bana gayA hai| zAstrakAra kalyANaka kI vyAkhyA karate hue kahate hai :(ka) yaha vaha magalamaya avasara hotA hai jisame mahA sAdhaka apanA kalyANa to karatA hI hai, sAtha hI usake dvArA ananta jIvo ke kalyANa kA upakrama bhI Arambha ho jAtA hai| (kha) isa maMgalamaya puNyotsava me deva, manuSya aura vikAsonmukha anya jIva bhI sammilita hote hai| aisI mAnyatA hai ki tIrthakaro ke janmAdi ke mamaya indrAdi deva milakara utsava karate hai| (ga) isa magalamaya avasara para kucha samaya ke liye narakavAsI jIva bhI sukha kI sAsa lete hai / (gha) isa puNya avasara ke Ane para tIno loko ke bhavya prANiyo ke hRdaya me anAyAsa hI harpa hiloreM lene lagatA hai| (Da) kalyANaka velA me sarvatra sukha aura zAti kA prasAra ho jAtA hai| saba ke hRdayo me anAyAsa hI puNya-prakRtiyo kA udaya ho jAtA hai, samasta vAtAvaraNa me divya saundarya bhara jAtA hai| paJcakalyANaka ] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra ke vizeSa maMgalakArI pAca utsava haiM-tIrthaGkara-pada prApta karanevAlI divya AtmA kA dharatI para janma ke liye avataraNa, jise cyavana-kalyANaka kahA jAtA hai, janma-kalyANaka, dIkSA-kalyANaka, kevalajJAna-kalyANaka, aura nirvANa-kalyANaka / bhagavAna mahAvIra kA cyavana-kalyANaka 'cyavana' kA artha hai -Urdhvasthita devaloko ne dharatI para avatIrNa honA, arthAt bhAvI tIrthakura ke jIva kI mAtA ke garbha meM praveza kI kalyANakArI ghaTanA ko 'cyavana-kalyANaka' kahA gayA hai| tIrthakara ke rUpa me avatarita hone se pUrva divya AtmAe aneka sAdhanAe karatI huI apane Apako zuddha pavitra eva zraddhAmaya banA detI haiM, pariNAma svarUpa ve AtmAe tIrthaGkara banane kI yogyatA prApta kara letI hai| jaina paribhASA me use 'tIrthaGkara-gotra kA upArjana karanA kahA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIvAtmA ne bhI aneka pUrva janmo me zubha karmoM kA upArjana kiyA, tathA karmo ke kSayopazama se tIrthakara gotra bAMdhA aura prANata devaloka se avatIrNa ho kara mAtA trizalA ke garbha me nivAsa kiyaa| Aja ke vaijJAnika yuga meM punarjanma aura paraloka kI vAta upahAsAspada sI pratIta hotI hai. parantu hame yaha jAnanA cAhie ki yaha viSaya bhautika vijJAna kA nahI, avyAtma-vijJAna kA hai| bhArata ke prAya sabhI dArganiko ne (cArvAka darzana ko chor3akara) AtmA ke astitva aura punarjanma ke siddhAnta ko svIkAra kiyA hai| jaina darzana ne cAra dhruva siddhAta svIkAra kie haiM--prAtmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda / jaina dharma dvArA AtmA ko svIkRti ke kAraNa karma, usake zubhAzubha pariNAmo tathA una pariNAmo se honevAle aneka janmo kI siddhi kI svIkRti bhI svata hI ho jAtI hai / jaina darzana kI mAnyatA hai ki yaha loka nAnA prakAra kI karmavargaNAyo ke samUho se bharA par3A hai| jaba bhI koI jIva gaMga-dveSa-janya kriyAyo ke vazIbhUta hotA hai, tabhI karma-samUha AtmA ke sAtha jur3ane lagate hai aura karma tathA AtmA kA yaha sambandha hI janma kA kAraNa bana jAtA hai| jisa prakAra cumvaka lohe ko apanI ora AkarSita karatA hai usI [ cyavana kalyANaka Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra karma-yukta jIva bhI aneka mubha-azubha gatiyo kI ora svata. khicate cale jAte hai| jaina darzana kI bhAti punarjanma ko vaidika paramparA me bhI svIkAra kiyA gayA hai / jaina dharma me punarjanma kA kAraNa mAnava dvArA kRta karma haiM jo kArmaNa zarIra kI racanA karate haiM / vaidika paramparA me punarjanma kA kAraNa eka sUkSma zarIra hai / yaha sUkSma zarIra hI gamanAgamana ke samaya karmoM kA samudAya apane sAtha lekara jAtA hai / jIvAtmA jaba apane pUrva sthUla zarIra ko choDakara naye sthUla zarIra meM praveza karatA hai tava vaha sUkSma zarIra ke rUpa me hI jAtA hai| vaidika paramparA kI yaha mAnyatA kucha sUkSma antara ke sAtha jaina-mAnyatA kA hI samarthana karatI hai| Adhunika kAla ke prasiddha pAzcAtya dArzaniko ne bhI punarjanma kI spaSTa ghoSaNA kI hai / vAlTa biTamaina ne spaSTa likhA hai ki 'jIvana' / tuma mere aneka avasAno ke avazepa ho / isa me koI sandeha nahI ki maiM isake pUrva dasa hajAra vAra mara cukA hai| prAdhyApaka haksale (Prof Huxly) kA kathana hai-kevala vinA ThIka se soce samajhe nirNaya lene vAle vicAraka hI punarjanma ke siddhAnta ko mUrkhatA kI vAta samajhakara isakA virodha karege / dehAntaravAda kA siddhAta vAstavikatA ke sudRDha dharAtala para TikA huA hai| 1-sabhuvi tabhuvi kammAyatau kammavivAu loi balavatau / lohu va kadaeNa kaDhadijjae jIva sakammi caugai Nijjai / / (jasahara-cariu) 2- "uktalakSaNa prANAdimAjIvo hi sUkSmabhUtamparivRta. eva deha vihAya dehAntara gcchti"| (va0 bhU0 3-1-1 kI parijAta saurabha) 3- As to you, life I reckon you are the leavings of many deaths. No doubt I have died myself ten thousand times before (Walt Whitman) paJcakalyANaka ) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparyukta vivecana se punarjanma aura pUrvabhava kI mAnyatA kI puSTi ho jAtI hai / yaha puSTi 'AtmavAda' ke siddhAta kI svIkRti para hI nirbhara hai / yadi aAtmA hai to punarjanma aura paraloka bhI hai| isa prakAra bhAratIya aura pAzcAtya vidvAno kI mAnyatAoM aura dhAraNAgro se AtmA ke paraloka-gamana eva paraloka se pRthvI para Agamana kA siddhAta spapTa hai| bhagavAna mahAvIra ke jIva kI mAtA trizalA ke garbha me Ane kI ghaTanA se pUrva kI sAdhanA eka vistRta jIvana-paramparA se sambaddha hai| unhone aneka janmo me satata vizuddha bhAva se prAtma-sAvanA kii| puNya-anuSThAna kie, aneka vAra zramaNatva kI dIkSA grahaNa kI, samyaktva kA sparga kiyA tathA tIrtha dhara gotra vAvakara 26 veM janma me devaloka se avatarita hokara mAtA trizalA ke garbha me pahuce / zAstro me unake isa janma se pUrva ke kaI janmo kA ullekha milatA hai, parantu vistAra-bhaya 1- 1. valAdhika athavA nayamAra nAmaka rAjyAdhikArI / 2. modharma nAmaka devaloka ke devatA / 3.bhagavAna RSabhadeva ke pona marIci / 4 brahmaloka meM devtaa| 5. kollAka saniveza me kauzika braahmnn| 6. thUNA nagarI meM puSyaminna nAmaka brAhmaNa / 7 maudharma devaloka ke devatA / 8 caitya saniveza nagara meM agnidyota nAmaka braahmnn| 9. IzAna devaloka me devatA / 10. saniveza nagara meM agnibhUti brAhmaNa / 11. manatkumAra devaloka ke devtaa| 12. zvetAmvikA nagarI me bhAradvAja nAmaka braahmnn| 13. mAhendra devaloka ke devatA / 14 rAjagRha nagara meM sthavira brAhmaNa / 15. brahmadevaloka me devtaa| 16. rAjagRha nagara me vizvabhUti rAjakumAra / 17 zukra kalpaloka ke devatA / 18 potanapura me tripRSTha nAmaka vAsudeva / 19 narayika jIvana / 20. siMha-janma / 21 narayika jIvana ! 22 poTTala nareza (vizeSa vivaraNa upalabdha nahIM) 23 kAkadI nagarI me priyaminna cshvrtii| 24. mahAzukra kalpanAmaka devaloka me marthinAmaka vimAna ke devtaa| 25 chanA nagarI meM nandana nAmaka rAnakumAra / 26 prANataklpa nAmaka devaloka ke puSpottara vimAna me devatA / 27 vardhamAna ' mahAvIra (mokSa ke anantara janma-maraNa kI paramparA samApta huI) [ cyavanakalyANaka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hamAre liye unake kucha pUrva janmo kA ullekha karanA hI upayukta hogA nayasAra ke rUpa meM bhagavAna mahAvIra kA jIvana apanI sAdhanAmayI jIvana-paramparA me pahale-pahala pRthvI-pratiSTha nAmaka nagara me 'nayasAra' ke nAma se hamAre sAmane AtA hai / isI janma me nayasAra ne vaha tIryaGkara banane ke liye apanA pahalA kadama uThAyA thA jo Atma-vikAsa kI pUrNatA ko prApta kara svaya tarane kI mahAzakti ke sAtha-sAtha loka ko tArane kI mahAzakti se sampanna mahApuruSa hotA hai| eka dina nayasAra vana me lakaDiyA kATane ke liye gyaa| vahA vaha jaba bhojana karane ke liye baiThA hI thA usI samaya koI atithi mArga bhUlakara bhaTakate hue udhara A niklaa| nayasAra ne atyanta bhakti-pUrvaka use AhArAdi diyA / vizuddha bhAva se diyA gayA AhArAdi tathA zraddhA-sahita kiyA gayA satkAra hI nayasAra ke liye 'mahAvIra' banane kI nIva bana gyaa| marIci ke rUpa me - nayasAra ke rUpa me prapanI Ayu pUrNa kara bhagavAna mahAvIra kA jIva suvarma devaloka me utpanna humA / vahA se lauTane para bharata cakravartI ke putra marIci ke rUpa me usane janma liyaa| eka bAra apane putra marIci ko lekara mahArAja bharata bhagavAna RSabhadeva kA upadeza sunane ge| cakravartI bharata ne bhagavAna RSabhadeva se prazna kiyA ki "bhagavan / kyA yahA koI aisA prANI bhI hai jo isI caubIsI (cauvIsa tIrthaGkaro) me tIrthaGkara padavI ko prApta karegA ?" bhagavAna RSabhadeva ne kahA ki "bharata | tumhArA yaha putra marIci hI vAsudeva aura cakravartI banane ke pazcAt cauvIsave tIrthaGkara mahAvIra ke rUpa me prakaTa hogaa|" paJcakalyANaka } Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vAta sunakara marIci ko vairAgya utpanna ho gayA aura vaha muni bana kara sAdhanA karane lagA / aneka prakAra kI dharma-sAdhanAeM aura tapasyAeM karake marIci apanI Ayu pUrNa karane ke pazcAt brahmadevaloka me jA phucaa| kauzika ke rUpa meM brahmaloka ke sukho kA upabhoga karate hue java usa jIva ne devaloka kI Ayu pUrNa kara lo, taba vaha kollAka nAmaka grAma me eka brAhmaNa ke ghara jnmaa| vahA isakA nAma 'kauzika' rakhA gyaa| kauzika ne isa janma me daNDI sanyAsI kA veza dhAraNa kiyA aura tapa-japa kI sAdhanA karate hue apanI Ayu samApta hone para svarga sidhAra ge| tripRSTha vAsudeva ke rUpa meM isa prakAra aneka janmo me bhramaNa karate hue mahAvIra ke jIva ne tripRSTha vAsudeva ke rUpa meM janma liyaa| tripRSTha bar3A balavAna aura zaktizAlI rAjA thaa| eka dina usa ke daravAra me gAne vAle kucha gavaiye Aye / rAjA ne kahA-hama tumhArA gAyana apanI zayyA para leTe hue hI suneMge / kAryakrama nizcita ho gyaa| rAjA ne apane zayyA-pAlaka ko AjJA dI ki jaba maiM gAnA sunate-sunate so jAU, tava tuma gAnA vada karavA kara kalAkAra ko vidA kara denaa| gAyana ke svara gUjane lage aura rAjA ko nIda A gii| saMgIta me masta zayyApAlaka ne sagIta vada nahIM karavAyA / sagIta calatA hI rahA, ata rAjA kI nIda TUTa gaI / usane kruddha hokara zayyA-pAlaka se pUchA 'ava taka sagIta kyo cala rahA hai ? usane AjJA-bhaMga kA aparAdha ThaharAte hue rAja-mada me DUba kara zayyA-pAlaka ke kAno me garama sikkA DalavAkara zayyApAlaka ko mArane kA kaThora Adeza diyA / kahate haiM 'tapa se rAja aura rAja se naraka' ke niyama ke anukUla [cyavanakalyANaka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usane nikAcita arthAt binA bhoga ke samApta na hone vAle dRDha karma kA vadha kiyaa| priyamitra ke rUpa me isa prakAra isa janma me aneka prakAra ke bhogo kA upabhoga kara janma-maraNa kI paramparA ko pAra karate hue yaha jIva priyamitra cakravartI ke rUpa meM avatarita huaa| cakravartI ke rUpa me usane cha khaNDo para zAsana kara sAMsArika bhogoM kA upabhoga kiyA / nandana ke rUpa meM aba vaha chatrA nAmaka nagarI meM eka rAja gharAne meM utpanna hmaa| yahA isakA nAma 'nandana'rakhA gyaa| nandana java kizorAvasthA me praviSTa hue tava inake pitA ne inake kandho para rAjya kA bhAra rakhakara svaya sAdhu-vRtti grahaNa krlii| kucha varSoM ke vAda nandana ke mana me bhI vairAgya kI tarage ThAThe mArane lagI aura usane sampUrNa sAMsArika vaibhava ko ThukarA kara kauTilyAcArya ke pAsa pahucakara sAdhu-dIkSA grahaNa krlii| isa prakAra pUrva janmo me bhagadAna mahAvIra kA jIva samyaktva kA sparza kara cukA thA / ava usake liye Atma-sAdhanA ke dvAra khula gae, ataH vaha karmoM se mukta hone lgaa| usakI pravala sAdhanA saphalIbhUta hone lgii| nandana ne isI janma me tIrthaGkara gotra kA upArjana kara liyA / nandana ne utkaTa bhAvo se tapa, japa svAdhyAya aura dhyAna me utkRSTa bhakti bhAva me tallIna hokara tIrthaGkara banane kI yogyatA prApta kara lii| jaina dharma me tIrthakara pada ko prApta karane ke liye vizeSa rUpa se Atma-sAdhanA karate hue vIsa guNo kI upalabdhi Avazyaka mAnI gaI hai / AgamakAro ne una vIsa guNo kA paricaya isa prakAra diyA hai : arihanta, siddha, pravacana, (bhagavAna ke upadeza) guru, sthavira, (vRddhamuni) vahusUtrI paNDita, tapasvI. ina sAto kA guNAnuvAda karane se, vAra-bAra manovRttiyo ko jJAnonmukhI banAne se, nirmala samyaktva paJcakalyANaka ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vizuddha sadAcaraNa) kA pAlana karane se, guru Adi pUjya jano ko vinaya karane me, nirantara SaD Avazyaka kA anuSThAna karane se, gIla arthAt brahmacarya athavA uttara guNo evaM mUla guNo kA tathA pratyAkhyAna kA aticAra rahita pAlana karane se, sadaiva vairAgya-bhAva rakhane se, vAhya aura Abhyatara tapa karane se, supAtra ko dAna dene se guru, rogI, tapasvI vRddha tathA navadIkSita muni kI sevA karane se, kSamAbhAva rakhane se, nitya naye jJAna kA abhyAsa karane se, AdarabhAva se, jinezvara bhagavAna ke pravacano para zraddhA karane se aura tana, mana, dhana se jina-gAsana kI prabhAvanA karane se jIva tIrtha vara banane ko yogyatA prApta kara pAtA hai|' uparyukta vIsa sAdhanAe bhagavAna mahAvIra ke jIva ke dvArA sampanna huI , yaha sAdhanA karate hue tIyaMkara gotra kA upArjana bhagavAna ke jIva ne nandana ke janma me kiyA thA / isa janma kI Ayu pUrNa kara inakA jIva dasave svarga me sthita ho gyaa| dasaveM svarga me bhagavAna mahAvIra ke jIva ne bahuta lambI devaAyu prApta kI aura devaloka ke sukho kA upabhoga kiyA / devaloka kI Ayu pUrNa hone para jambU dvIpa ke dakSiNa bhAga me avasthita bharata kSetra me bhagavAna ne isa gharA ghAma ko apane janma se pavitra banAyA / jaina dharma kI mAnyatA hai ki tIrthaGkara bananevAlA jIva kSatriyakulodbhava rAjakumAra hI hotA hai / vaha zAsaka hotA hai zAsita nahI, parantu bhagavAna ke jIva ko pahale devAnandA brAhmaNI ke garbha me AnA 1- arihanta-siddha-pavayaNa-guru-thera-vahussuya-tavarasIsu / vacchalayA ya tesi, mabhikkhaNANovanoge ya // dasaNa-viNaya zrAvassaya, sIlavvae ya niraiyAre / khaNalava tavacciyAe, vayAvacca samAhIya / / apuvaNANa gahaNe, suyabhattI pavayaNe bhAvaNayA / eehi kAraNehiM, tityayaratta lahai jIvo / / (zrI jJAtAdharma kathAMga, adhyAya AThavA) [ cyavana kalyANaka Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pddaa| yaha eka prakAra kI ananta kAla ke bAda honevAlI anahonI bAna thI, jise jaina dharma me 'accherA' kahA jAtA hai| ___ jaba mahAvIra kA jIva devAnandA ke garbha me avatarita huA taba devAnandA ne jo caudaha svapna dekhe the ve haiM-hAthI, baila, siMha, lakSmI, phUlo kI mAlA, candra, dhvajA, kumbha, padma, sAgara, vimAna, bhavana, ratno kA Dhera aura agni-zikhA / isa prakAra ke kalyANakArI aura magalamaya svapna dekhakara devAnandA jAga uThI aura usane apane pati RSabhadatta ke samakSa ina svapno kI carcA kii| ina svapno kI carcA sunakara RSabhadatta ne batAyA ki garbhiNI strI dvArA isa prakAra ke svapna dekhane kA phala yaha hotA hai ki usake garbha se kisI maGgalamaya mahApuruSa kA janma hotA hai| kahA jAtA hai ki IsA se lagabhaga cha* sau varSa pUrva ASADha zuklA SaSThI ko vaizAlI ke upanagara brAhmaNa kuNDapura ke Rpabhadatta brAhmaNa kI patnI devAnandA ne jo garbha dhAraNa kiyA usame bhagavAna mahAvIra ke jIva ne praveza kiyA thA, kintu saudharmendra nAmaka indra ne hariNagameSI nAmaka devatA ke dvArA devAnandA ke putrarUpa garbha ko mahArAja siddhArtha kI patnI mahArAnI trizalA ke garbha me pahucavA diyaa| Adhunika vaijJAnika yuga me garbha-parivartana kI bAta kucha upahAsAspada sI pratIta hotI hai, kintu devatAo me adbhuta zakti hotI hai, ve avadhi-jJAna ke dhAraka hone ke nAte sabhI kArya baDI sugamatA se kara sakate hai / jaina AgamoM me devatAo kI asakhya zaktiyo kA varNana milatA hai / alpajJa mAnava to unakI zakti kI kalpanA bhI nahI kara sktaa| vaijJAnika yuga me to garbha-parivartana sAdhAraNa sI vAta pratIta hotI hai| yadi devatAo ke isa kRtya ko vaijJAnika hI mAna liyA jAya to koI atizayokti nahI hogii| vaidika paramparA me bhI garbha-parivartana kI ghaTanA milatI hai| kasa mAtA devakI ke garbha se utpanna bAlako kI hatyA kara detA thaa| devamAyA ne mAtA devakI ke garbha me sthita zeSa ke avatAra sAtave putra balarAma ko yoga-zakti ke dvArA balAt sakarSaNa (khIcakara) karake paJcakalyANaka ] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rohiNI ke garbha me sthApita kara diyA thA ?' isa prakAra ina donoM paramparAgro me garbha-parivartana kI sthiti spaSTa eva samAna hai / isa viSaya para thI tilakadhara zAstrI ke nimnalikhita vicAra mananIya haiN| bhagavAna mahAvIra kA jIva usa samaya tIrya kara vana kara AyA / tIrtha kA artha hai-pAra karane kA sthAna yA pAra hone kA sthAna / pAra karanA aura bAta hai, pAra hone kI vidyA mikhalA denA aura bAta hai| nIrthakara kisI ko pAra nahIM karate balki pAra hone kI vidyA sikhalAte haiM / Aja taka dukho se pAra karane ko vidyA ke ThekedAra brAhmaNa hI samajhe jAte the, parantu bhagavAna mahAvIra ne janma lekara kevala dugyo se hI nahI, dukho kI mUla viSayAsakti se eva sasAra-sAgara se pAra karane kA mArga dikhalA kara 'tIrthakara' pada prApta kiyA, arthAt brAhmaNatva ko jItakara, viSayavAsanAyo ko jIta kara, devo ko jItakara, jinezvara kahalAnevAle bhagavAna mahAvIra ne kSatriya hote hue bhI brAhmaNatva ko prApta kara liyA / maiM samajhatA hU, brAhmaNI ke garbha se kSatrANI ke garbha me Ane kA yahI abhiprAya hai jise zAstrakAro ne apanI kathA-galI me garbha-parivartana kI ghaTanA ke rUpa me upasthita kiyA hai| yahA eka viSaya aura bhI vicAraNIya hai ki bhagavAna mahAvIra ke brAhmaNa pitA kA nAma 'RSabha' batAyA gayA hai aura mAtA kA nAma devAnandA hai| garbha-parivartana karAnevAle 'saudharmendra' hai aura kArya karanevAle 'harinagameSI' haiN| Rpabha kA artha vaila hai jo eka ora to zakti kA pratIka mAnA gayA hai aura dUsarI ora use dharma kA pratIka svIkAra kiyA jAtA hai / devAnandA zabda daivI prAnanda kA pratIka hai| saudharmendra zabda kA artha bhI sundara dharmopAsako me zreSTha indra hotA hai / harinaigameSI kA artha indra-mevaka hotA hai| ina pratIkAtmaka nAmo ko , 1- zepAza: saptamastana devakIgarbhasasthita. / vivasitazca garbho'sau yogena yogmaayyaa| nItazca rohiNIgarne, kRtvA saMkarSaNa balAt / -zrI zrImaddevI bhAgavata 4-22-23 10] [cyavana-kalyANaka Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSya meM rakhakara yaha bhI kahA jA sakatA hai ki brAhmaNa jAti ke dharmabala, devatAo ke Ananda, sundara eva vAstavika dharmAMcaraNa karanevAle mahApuruSo kI zreSThatA eva daivI zaktiyo dvArA sevA karavAne kI samasta zaktiyo ne sammilita rUpa me puNyazIlA mAtA trizalA ke garbha se vardhamAna ke rUpa me janma liyA / jisa rAtri ko bhagavAna mahAvIra devAnandA kI kukSi se trizalA rAnI kI kukSi meM padhAre usa samaya arddhanidrita avasthA me soI huI mAtA trigalA ne caudaha pradhAna svapno ko dekhA / prabhAta hote hI rAnI trizalA ne rAjA siddhArtha ko una caudaha svapno kA vivaraNa diyaa| rAjA siddhArtha ne svapna-zAstriyo ko apane rAja-prAsAda me vulvaayaa| unheM yathAyogya sammAna dekara rAjA siddhArtha bole ki 'rAtrI ke tIsare prahara me mahArAnI trizalA ne amuka-amuka caudaha svapna dekhe hai / Apa apane anubhUta jJAna se inakA phala kahie / yaha bAta sunakara -svapnazAstrI bole-'he devAnupriya ! mahArAnI trizalA ne jo caudaha svapna dekhe haiM ve prazasta aura kalyANakArI haiN| iname Apako sarvottama artha, putra, sukha aura rAjya kI prApti hogI aura mahArAnI trizalA eka kula-dhvaja kuladIpaka, kula-dyotaka, kula-mukuTa aura kula paramparA-varddhaka bahuta hI zIlavAn tathA dedIpyamAna tIrthakara pada prApta karane yogya putra ko janma degii| isa prakAra svapna-zAstriyo ne bhAvI zizu kI mahAmahimAzAlinI prabhutA kA paricaya diyA, tatpazcAt una svapna-zAstriyo ko bahuta sampatti dekara rAjA siddhArtha ne mahatI kRtajJatA se vidA kiyaa| jaina kathA-sAhitya me mahApurupo ke janma se pUrva prAya: 14 svapna dekhane kI bAta avazya kahI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ke avataraNa se pUrva mAtA devAnandA ne tadanantara mahAmahimAzAlinI mAtA trizalA ne svapna me kramazaH caudaha padArtha dekhe the 1 zvata hAthI 2 sapheda vaila 3 siMha 4 lakSmI 5 puSpamAlA 6 candra 7. sUrya 8 dhvajA 6 pUrNa kalaza 10 padma-sarovara 11 kSIra-sasudra 12 deva-vimAna 13. ratna-rAzi 14 nirdhU ma agni / paJcakalyANaka] [11 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi ina caudaha magala padArthoM ke darzana devAnandA ne bhI kiye the aura use bhI unakA yahI phala milanA cAhie thA jo mAtA trizalA ko prApta hugrA parantu zAstrakAra kahate haiM ki garbha-haraNa hote hI devAnandA ne yaha bhI svapna dekhA thA ki mujhe svapno kA jo phala prApta hone vAlA thA vaha ava mahArAnI trizalA ko prApta hogaa| svapna mAnava-jIvana kA anivArya aga haiN| prAcIna kAla meM isa viSaya para aneka grantha likhe gae hai aura Adhunika manovijJAnavettA bhI isa dizA me prayatnagola haiM, jiname phrAyaDa, eDalara, yuga, Delega Adi vidvAn pramukha haiN| phrAyaDa kA kathana hai ki svapna-atIta kI ghaTanAoM ke pratIka hote haiN| eDalara svapna ko vartamAna jIvana ko samasyAo kA prativimba kahate hai| yuga mahodaya svapna ko atIta ke anubhavo kA anukaraNa mAnate haiN| Delega mahodaya kI mAnyatA hai ki svapna me hamAre jIvana ke asAmajasya kI pUrti hotI hai / yadyapi vartamAna svapna-zAstriyo kI mAnyatAe bhinna-bhinna haiM, parantu ina saba mAnyatApro ke isa sArAza ko asvIkRta nahI kiyA jA sakatA ki svapna hamArI mAnasika dazA kA paricaya dete hai svapna hamAre mAnasika jagata ke adhyayana kI aisI pustaka haiM jise hama sokara hI par3ha sakate hai, jAgRta avasthA meM nhiiN| bhUta vartamAna aura bhaviSyat kI koI sImA nahI, jo bhUta hai vahI to vartamAna hai / eka vidyArthI par3ha rahA hai, vigata dasa varSoM se paDha rahA hai / vaha Aja se dasa varSa pUrva bhI vartamAna kAlika kriyA kA prayoga karate hue kahatA thA-'mai paDha rahA hUM' vaha Aja bhI kahatA hai 'maiM paDha rahA hUM aura yadi vaha dasa varSa aura paDhatA rahA to vaha pAca varSa bAda bhI vartamAna kAlika kriyA kA prayoga karatA huA kahegA "maiM paDha rahA hU~' 1 niSkarSa yaha ki bhUta bhaviSyata aura vartamAna 12] [ cyavana-kalyANaka Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI koI sImA nahI, ata svapna atIta ke paricAyaka bhI hote haiM, vartamAna ke prativimba bhI hote hai aura bhaviSya kI sUcanA denevAle bhI hote haiN| bhAratIya svapna-vijJAna svapna ko pratIkAtmaka mAnatA hai aura mAnava-prakRti kA paricAyaka bhii| Ayurveda ke grantho me batAyA gayA hai ki 'svapna me UMcI uDAne bharanevAle vyakti vAyu-prakRti ke hote haiN|' isakA abhiprAya hai ki ur3Ana ke svapna dvArA vAyu-prakRti kA parijJAna hotA hai| svapna citta kI avasthA para nirbhara karate haiN| bhagavAna mahAvIra ne sADhe bAraha varSa taka tapa karake jisa mAnasika pavitratA aura AdhyAtmika zaktiyo kA vikAsa kara liyA thA unake svapna usI ke pratIka the| ina pratIkoM kA AdhAra bhI hamArI jIvana-paddhati hai, hamAre jIvana ke anurUpa svapna-pratIka apanA phala dikhalAyA karate haiM / eka DAkU dvArA svapna me dekhA gayA siMha aura artha detA hai tathA eka mahApuruSa dvArA svapna me dRSTa siMha kA artha kucha aura huA karatA hai| ata pratIko ke nirmANa me hamArI sAmAjika dazA, pArivArika sthiti, naitika mAnyatAoM Adi kA bar3A mahattva hotA hai| isIliye aksara kAmI prakRti ke manuSya hI svapnadoSa jaise mAnasika rogo ke zikAra hote haiM / bhagavAna mahAvIra kI mAtA trizalA ne eka hI rAta me 14 svapna dekhe / yaha caudaha svapna mAtA trizalA ke mana kI viziSTa avasthA kA eva usakI abhilASAyo kA tathA garbha me AnevAle jIva ke bhAvI jIvana kA paricaya denevAle haiN| Ajakala ke svapnazAstrI vibhinna vyaktiyo dvArA dekhe gae eka jaise svapno kA adhyayana karate haiM, unakI tulanA karate haiM, taba usakA niSkarSa nikAlate hai / jaina paramparA ke vidvAno ne caubIsa tIrthaGkaroM kI mAtAo dvArA dekhe gae samAna svapno kA adhyayana karake hI yaha niSkarSa nikAlA hai ki isa prakAra ke svapna dekhanevAlI mAtAe paJcakalyANaka] [13 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakaro ko janma detI hai| hama nIce svapna-dRSTa padArthoM dvArA mAtA vigalA kI mAnasika dazA kA eva bhAvI tIrthaGkara kI abhilASAo kA paricaya isa prakAra de sakate haiM : 1. sapheda hAthI mAtA trizalA : vaha pavitra AcaraNavAlA, kintu atyanta valazAlI putra cAhatI thii| mahAvIra : garbhastha zizu kA jIvana pAvana eva zArIrika zakti aparimita hogii| 2. sapheda baila mAtA trizalA : mAtA zuddha dharmAcaraNa kA pAlana kara rahI thI (vaila dharma aura vala kA pratIka hai) mahAvIra : bhAvI zizu dharma kA sAkSAt svarUpa hogaa| 3. siMha mAtA vizalA : usakI bhAvanA thI ki usakA putra mahAna zAsaka bane / mahAvIra : bhAvI zizu jagalo me rahegA,vaha siMha ke samAna nirbhIka hokara hiMsA kA virodha eva pApo kA sahAra karegA, vaha zAsaka hogA, dharma-sagha kA, sAmAnya prajA kA nahIM / 4. lakSmI mAtA trizalA : mAtA trizalA, cAhatI thI ki merA putra lakSmIvAna ho aura ghara me lakSmI sI vaha laae| mahAvIra : bhAvI zizu lakSmI ko ThukarAkara mokSa-lakSmI kA varaNa kregaa| ___5. puSpamAlA mAtA vizalA : merA bhAvI putra saMgaThana evaM ekatA kA vidhAtA ho| mahAvIra : bhAvI zizu caturvidha zrI saMgha kA sagaThana kregaa| 6, candra mAtA trizalA : merI bhAvI santAna sundara ho aura vaha aneka patniyo 14] [ cyavana-kalyANaka Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha rAja-mahala ko sugobhita kre| mahAvIra : bhAvI zizu ajJAnAndhakAra ko dUra kara jagata ko zItalatA arthAt zAnti pradAna kregaa| 7 sUrya mAtA trizalA : merA putra sUryasama tejasvI ho| mahAvIra : bhAvI zizu tapa -teja se maNDita eva sarvavyApaka jJAna se Alokita hogaa| 8. dhvajA mAtA nizalA : merA putra apane kula ke yaza kI dhvajA sarvatra phaharA de aura vaha jagad-vandha vane / mahAvIra : bhAvI zizu sarvatra dharma-dhvajA phaharAegA aura jagad vandha hogaa| 8. kalaza mAsA vizalA : mero bhAvI santAna sabho dRSTiyo se paripUrNa ho / mahAvIra : bhAvo zizu jJAnAmRta kA vaha pUrNa kalaza hogA jisako eka bU da pAkara bhI loga dhanya ho jAyA karege / 10. padma-sarovara mAtA trizalA : merA bhAvI zizu apanI rAjadhAnI ko sundara banAe aura merA parivAra pautra-prapautro se paripUrNa ho / mahAvIra : bhAvI zizu sAdhu-sagha kA vistAra karegA aura usakA apanA jIvana kamala-patra sA nirlepa hogaa| 11. kSIra-samudra mAtA trizalA : mere parivAra me zAti aura samRddhiyAM nivAsa kreN| mahAvIra : bhAvI zizu kA sagha dugdha-sindhu-sA pavitra aura usake siddhAnta sarva sukhakArI hoge| 12. deva-vimAna mAtA trizalA : mere ghara meM jo bhI bAlaka ho vaha koI svargIya vibhUti ho, nArakIya jIva nahI / paJcakalyANaka ] . [15 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra : bhAvI zizu deva-vimAno ko ThukarAkara deva-vimAno kI pahuca me bhI dUra siddhAlaya kI UcAiyo para pahucanevAlA hogaa| 13 ratna-rAzi mAtA vizalA : merA putra pRthvI kA eka ratna ho / __ mahAvIra : bhAvI zizu ratnatraya kA pArAvaka ho nahI, usa para sarvatobhAvena adhikAra karanevAlA hogA / 14. ni-- ma agni-zikhA mAtA trizalA : merA zizu sabhI prakAra ke durguNo se mukta ho / mahAvIra : bhAvI ginu tejasvI hogA, parantu usakA teja saMsAra kI Akhe kholanevAlA hogA, vaha sava taraha ke pAkhaNDo se rahita hogaa| isa prakAra ye 14 svapna apane pratIkAtmaka rUpo me mAtA trigalA kI mAnasika sthiti, vicAra-rAgi aura abhilApAmo ke paricAyaka haiM aura bhagavAna mahAvIra ke bhAvI jIvana ke dyotaka bhI / jaina-Agamo ke anusAra sabhI tIrthaGkara pAca jJAno-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:-paryavajJAna aura kevalajJAna ke dhAraka hote haiN| garbhAvasthA me unheM tIna jJAna hote hai-mati-jJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna / ye jJAna pUrva janmo kI sAdhanA se eva karmoM kA kSayopazama hone se huA karate haiN| mahApuruSo kA avataraNa vasudhA ke liye mahAna puNya kA kArya hotA hai| mahAvIra ke trizalA mAtA ke garbha me Ate hI sava ora mAgalika dAtAvaraNa chA gayA, deza ke kaNa-kaNa me harSollAsa umar3a par3A / pattIpattI eva DAlI-DAlI para eka naI bahAra A gii| rAjA siddhArtha ke rAjya-kopa kI vRddhi hone lagI / siddhArtha ke zatru bhI unake Age natamastaka hone lage / sabhI prakAra kI samRddhiyA unake caraNo me loTane lgii| jIvo ne apanA-apanA sahaja vaira visarA diyA, mAno ve kabhI kisI ke zatruthe hI nahI / apane koSa kI vRddhi aura saba prakAra kI samRddhi dekhakara vana-kalyANaka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAjA siddhArtha aura mahA rAnI trizalA ne nizcaya kiyA ki isa jIva ke garbha me Ane se dhana-dhAnya kI vRddhi huI hai aura yaza tathA prabhAva" me samRddhi huI hai, ataH janma ke pazcAt isa bAlaka kA nAma 'vardhamAna' hI rakhA jAyegA / f manovijJAnavAdiyo ne bhI yaha siddha kara diyA hai ki zubha bhAvanAmro se bhara kara Apa yadi kahI bhI jAte hai to vahA kA vAtAvaraNa zrAnandamaya aura magalaprada ho jAtA hai / sakalpa aura bhAvo me mahAna zakti hai / zubha pariNAmo graura gubha makalpo se dUra baiThakara bhI hama apane iSTa mitro kA mahAna hita kara sakate hai aura bure sakalpo se dUra baiThe hI kisI kA aniSTa kiyA jA sakatA hai / jabaki sAdhAraNa prANiyo ke zubhAzubha sakalpo me hitAhita ho sakatA hai to ananta jJAna, ananta darzana Adi mahAzaktiyo ke dhAraka prabhu mahAvIra ke mAtA kI kukSi me Ane se vAtAvaraNa grAnandina tathA sukhamaya vana gayA ho to isame vismaya kI koI bAta nahI hai / , isa prakAra ke jIva prati dayAlu aura anukampA se yukta hote hai | unakA hRdaya dUsaro ke dukho ko dekhakara dravita ho uThatA hai / paradukhakAtaratA unakI jIvana-vATikA kA madhura phala hai / ve navanIta ke samAna komala hRdayavAle hote haiM / bhagavAna mahAvIra atyanta dayAlu aura anukampA se yukta the / mAtA ke garbha me unhone avadhi jJAna se dekhA ki merI hilane-Dulane kI kriyAo se mAtA ko kucha pIDA hotI hai, ata unhone anukampA eva mAtR-bhakti se apane ko yogI kI taraha sthira kara liyA / mAtR-bhakti aura mAtR-prema kA isa se baDhakara ujjvala udAharaNa aura kauna sA ho sakatA hai ? parantu isa ghaTanA se mAtA trizalA ko garbha kI niSprANatA kA bhrama paidA ho gayA zraura vaha zoka-sAgara me DUba gaI / mAno usake hAtha me AyA huA ratna kisI ne chIna liyA ho / - mAtA ko dukhI dekhakara garbhastha mahAvIra ne vicAra kiyA ki moha kI gati baDI vicitra hai / maine apanI mAtA ke sukha ke liye aga - sacAlana banda kiyA thA, parantu merI yaha kriyA mAtA ke liye kaSTa-kAraka siddha [ 17 paJcakalyANaka ] i Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huI hai / isa prakAra mahAvIra ke jIva ne apanI mAtA ke aise icchita aura manogata sakalpa ko jAnakara phira se aga-sacAlana Arambha kara diyA / mAtA puna. harSita ho gaI / usakA roma-roma kamala kI bhAti vikasita ho gayA / apanI mAtA ke pragADha sneha ke kAraNa hI bhagavAna mahAvIra ne garbha me hI pratijJA kI thI ki jaba taka mere mAtA-pitA jIvita hai taba taka maiM gRhatyAga kara zramaNatva kI dIkSA grahaNa nahI karU gaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catrasitapakSaphAlguni zazAMkayoge dine trayodazyAm / jaje svoccasthegu graheSu saumyeSu zubhalagne / / hastAdhite zazAke caitrajyotsne caturdazI-divase / pUrvANhe ratnaghaTavibudhendrAzcakrurabhipekam / / paMtra zuklA yodazI ke dina, aryamA yoga mai jabaki samasta graha apane-apane ucca sthAno para sthita the, candramA hasta nabhanna meM thA, aise zubha lagna meM prApakA janma huprA / caturdazI ke dina pUrvAha meM devendro ne ratna-nirmita kalazo se prApakA abhiSeka kiyA ! stojarAra ne janma ke samaya hasta nakAra likhA hai, parantu jvetAmbara-zAstra usa samaya uttarAphAlAgI nakSara mAnane hai OPAN. - ISLAM NIOS Won Inc .. AE AIR CHOTI SonS IMS TION LATION SCANVA VOMC EH58 // 100 Lu kalyANaka zrI tilakadhara zAstrI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ram TAMATA PLANEONEYMORA.7 janma-kalyArAka 0 2 0 hama pichale adhyAya meM bhagavAna mahAvIra ke cyavana arthAt prANata nAmaka devaloka se dharatI para Agamana kI ghaTanA kA vistRta paricaya prApta kara cuke haiM, aba hama prastuta adhyAya me bhagavAna mahAvIra ke janma kalyANaka eva chadmastha jIvana arthAt dIkSA grahaNa se pUrva ke jIvana para prakAza ddaalege| patha kI prAcInatA jaina saskRti kI yaha dRDha dhAraNA hai ki pratyeka yuga me satrasta mAnavatA kI rakSA ke liye tIrthaGkara janma liyA karate haiN| vartamAna avasapiNI yuga ke prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadeva the, jinakA nAmollekha vedo eva purANo me bhI prApta hotA hai| kucha vidvAna to yahA taka svIkAra karate hai ki jaina-saskRti kI sattA AryoM ke prAgamana se bhI pUrva yahA para vidyamAna thii| jaise ki DA0 rAmadhArI siMha dinakara likhate hai' - "yaha mAnanA yukti-yukta hai ki zramaNa 1- "eva sarvAvasapiNyutsarpiNISu jinaM nmaa."| -mabhidhAna-cintAmaNi 2- saskRti ke cAra adhyAya / paJcakalyANaka ]. ( 19 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthA bhArata meM AryoM ke Agamana se pUrva vidyamAna thI / " mAnya jaina grantha 'Agama' kahalAte haiM aura sabhI jaina tIrthaGkara 'paNNatta' kahate haiM jisakA artha hai ki yaha jJAna-dhArA zAzvata hai, Agama prarUpita satya paramparA prApta hai, grata kevala isakI prarUpaNA kI jA rahI hai arthAt usako punaH kahA jA rahA hai / - mohanajodaDo kI khudAI meM prApta bhagavAna RSabhadeva kI kAyotsarga - mudrA isa viSaya kA jvalanta sAkSya hai ki jaina dharma kI prAcInatA ko asvIkAra nahI kiyA jA sakatA / rUsI samAja-zAstrI zrImatI gumevA ne bhI apanI pustaka 'jainijma' meM yaha svIkAra kiyA hai ki haDappA ke sAskRtika avazeSoM ke rUpa me prApta moharoM para kita svastika cinha nizcita ho jaina vane ke pratoko me se eka hai, anaM jaina saMskRti vaidika saMskRti se bhI pUrva ko saskRti hai / yaha to mAnA jA sakatA hai ki aitihAsika anveSaNoM kI pahuMca abhI taka vahA nahI huI hai jahA me jaina saMskRti ke pUrvatama avazeSa prApta ho, parantu Rgveda' AraNyako evaM upaniSadoM me jina nivRtti varmA muniyoM ko 'vAtareganA' kahA gayA hai ve jaina munIzvara ho the / anaeva DA0 vAsudeva zaraNa ne spaSTa likhA hai ki "prAcInakAla me java govratika, zvAvratika, dizArtika Adi saiMkaDo prakAra ke siddhAntoM ko mAnanevAle AcArya the, unhI dino nirgranya mahAvIra bhI hue / zramaNa paramparA ke kAraNa brAhmaNa varma me vAnaprasya aura sanyAsa ko prazraya milA / " zrImadbhAgavat aura vAlmIki rAmAyaNa me bhI zramaNa paramparA ke ullekha jaina 1. munayI vAtarazanA pizaGkA vasane malA 2. vAtarazanAhaMvA RSayaH zramaNA Urdhvamanthito baMbhUvu / 3- zramaNo'maNA tApasI nanvAgata puNyetAnanvAgata pApena tIrNo hi tadA sarvAn zokAn hRdayasya tarati / -- vRhadAraNyaka 4-3-22 4- zramaNA vAtarazanA prAtmavidyAvizAradA. 1 bhAgavata 12-2-20 5- tApatA muJjate caiva zramaNAzcaiva bhuJjate // 20 ] 1 -R0 10-135-2 - vAlmikI jANa1-14-12 [' janma-kalyANaka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti aura brAhmaNa-saMskRti ke yugo taka sAtha-sAtha calate rahane kA saMketa karate haiM / yahA~ eka bAta aura spaSTa karane yogya hai ki dono paramparAe yadyapi sAtha-sAtha calatI rahI, parantu dono kA lakSya eka dUsare se sarvathA bhinna thaa| brAhmaNa-saMskRti dharma ko jIvana ke liye mAnatI thI aura zramaNa paramparA jIvana ko dharma ke liye svIkAra karatI thI, ata brAhmaNI ke hAMtho me paDa kara dharma eka vvevasAya banatA jA rahA thA aura zramaNa paramparA me dharma grAdhyAtmika sAvanA kA uccatama rUpa upasthita kara rahA thA / brAhmaNa saMskRti bhautika sukho ke liye dharmasAdhanA karatI thI aura jaina saMskRti kI sAdhanA kA lakSya thA AtmasAkSAtkAra / brAhmaNa-saMskRti me preya kI pradhAnatA rahI aura jainasaMskRti me zreya kI / brAhmaNa-saMskRti ne "jIvema zaradaH zatam " - Adi ke rUpa me devatAo se jIvana-sAdhano kI bhikSA mAgI, devo kA dAsatva svIkAra kiyA, parantu zramaNa paramparA ne Atma-jJAna ke liye sasAra kI samasta sampattiyo ko svAhA kara devAdhideva banane kA mArga prazasta kiyA / brAhmaNa dharma pravRtti parAyaNatA ko mahattva de rahA thA aura jaina saMskRti nivRtti parAyaNatA ko pramukhatA de rahI thI / mahAvIra kI zrAvazyakatA vaidika saskRti kI loka-kalyANAbhimukhatA ke kAraNa janamata usa ora AkRSTa ho rahA thA yaha satya hai, parantu upaniSado ke kAla me loka-parAyaNatA eva hiMsA - pradhAna yajJIyaM kRtyoM se janatA kA mana nivRttimArga kI ora muDa gayA thA / yahI kAraNa hai ki chAndogya upaniSada meM 'yajJoM' ko TUTI-phUTI nAva batAyA gayA hai, parantu brAhmaNo kA pravRttivAda jana-mana ko aise jakaDe hue thA ki vaha nivRtti-mArga kI zra eSThatA ko samajha kara bhI usakI ora unmukha nahI ho pAtA thA / brAhmaNa varge ne vedo ko grAjIvikA kA sAdhana mAna kara usa para pUrNa adhikAra kara liyA thA aura una adhikAro kI surakSA ke liye yahA taka vidhAna banAe ki yadi zUdra vedamantra sunale to usake kAno me garama zIzA aura lAkha DAla dI jAe, yadi vaha uccAraNa kare to paJcavalyAyaka ] [ 21 779 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI jIbha kATa dI jAya aura vedo ko yAda karale to usakA zarIra kATa diyA jAya / yajJIya hiMsA ke kAraNa mahAbhArata yuga se pUrva taka kA rAjAyo kA vahuta vaDA varga hiMsAvAdI bana gayA thA, usI hiMsA kI bhayakara pravRtti ne mahAbhArata jaise bhayakara yuddha ko janma diyA, yahI kAraNa hai ki mahAbhArata ke kAla se hI vaidika Rpi bhI ahiMsA ko parama dharma kahane laga gae the| mahAbhArata ke anuzAsana parva me kahA gayA hai ahiMsA paramo dharmastAhisA paro dmH| ahiMsA paramaM dAnamahiMsA paramaM tpH|| -mahA0 anu0 126-2 ahiMsA hI parama dharma hai, ahiMsA hI parama dama hai, ahiMsA ho savase vaDA dAna hai aura ahiMsA hI savase vaDA tapa hai| mahAbhArata kAla me vAIsave tIrthaGkara zrI neminAtha jI hue the, yaduvazIya kSatriyo para unakA prabhAva bhI thA hI, ataH zrIkRSNa ke mAgavata-dharma me ahiMsA, satya, acaurya aura anahakAra Adi tatvo kI pradhAnatA hai, parantu tatkAlIna samAja ke zAstA brAhmaNavarga ne una ahimA-svaro ko vizeSa ubharane nahIM diyA, ata., "yajJArtha pazavaH suSTA:" kA svara manda nahI ho pAyA / bhagavAna mahAvIra ke kAla taka hisAvAdI kSatriya-kula prAya, apanI zakti kho cuke the, pUrva ke kAzI, kozala, videha Adi gaNarAjyo me bhagavAna pArzvanAtha ke anuyAyI ahiMsA-dharma kA pracAra karanA cAhate the, parantu usa pracAra ke liye jisa jIvaTa kI AvazyakatA thI vaha jIvaTa uname na thaa| usI jIvaTa kI pUrti ke rUpa meM bhagavAna mahAvIra ne janma liyA thaa| yaha ThIka hai ki vaidika kAla taka brAhmaNa saskRti nArI jAti ko puruSa ke samAna hI Adara detI thI, gautamI Adi isake nidarzana haiM, 1- atha hAsya vedamupazrRNvatastrapujatubhyA dhonaparipUraNam, udAharaNe jivhAcchedo, dhAraNe zarIrabheda / -gautama dharmasUtra 165 22 ] [.janma kalyAmaka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu mahAbhArata kAla ke pAsa pahuMcate-pahuMcate nArI kevala samAja kI bImArI raha gaI thI, aba usake adhikAra bhI kevala pati-pAdodaka taka sImita ho gae the| zUdro ke samAna aba use bhI khule Ama bAjAro meM, becA jAtA thaa| campApura nareza mahArAja dadhivAhana kI putrI vasumatI (jo candanA ke nAma se sAdhvI rUpa me mahAvIra ke sAdhvI-sagha kI pramukha banI) kA kauzAmvI ke bAjAra me vecA jAnA isakA pramANa hai| isa prakAra nArI nirIha bana cukI thI, nArItva karAha rahA thA, saDI galI rUDhiyo kI durgandha se usakA dama ghuTa rahA thA, ata. nArI-hRdaya aisI bhayAvaha paristhiti me kisI mahAzakti kA AvAhana kara thA / isI AvAhana ke AkarSaNa ne 'mahAvIra' ko avatarita kiyA thaa| vecArI duniyArI to 'bhikhArI bana hI cukI thI, paraloka 'viSayaka satya bhI tirohita ho rahA thaa| 'mokSa' zabda to kevala koSo kI zobhAmAtra raha gayA thaa| svarga hI sava kA lakSya thA, kyoki vahA para sundariyo ke AkarSaNa haiM, daihika du.kho kA abhAva hai, manacAhe sukho kI prApti eva svargIya lobhAvaraNo se jana-mana ko svarga-parAyaNa banAyA jA rahA thaa| itanA hI nahI yajJo me mAre gae pazuo kI bhIDa bhI svarga meM hI baDha rahI thii| aisI dazA me dharma-maryAdAe bhaTaka rahI thIM, rUDhiyo se jakaDa rahI thI, anekavAda apane-apane vicAro ke bADo me pazuo kI taraha janatA ko banda kara rahe the| usa samaya lagabhaga 363 'mata-matAntara janatA ko mithyA ADambaro me ulajhA rahe the / isa prakAra khoI-khoI sI janatA trANa cAhatI thI, patha-pradarzana cAhatI thI, usa gahana adhakAra me jyoti cAhatI thI 'tamaso mA jyotirgamaya' ke svara kisI jyoti-puruSa ko pukAra rahe the, isI pukAra kI pUrti ke rUpa me bhagavAna mahAvIra ke caraNo ne isa dharA ko pAvana kiyA thaa| vaizAlI kA saubhAgya jAgA janma aura mRtyu ye dono hamAre jAne-pahacAne zabda haiM, kyoki yahAM hama pratidina janma aura maraNa dekhate rahate haiM / janma hamAre liye paJcakalyANaka ] / 23 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsava bana kara Ate haiM isIliye yahA janmotsava manAe jAte haiM, parantu bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM janma kA koI mahatva nahIM, kyoki janma to mRtyu kA kAraNa hai| janma lene vAle ko mRtyu kI zaraNa meM avazya jAnA par3atA hai aura mRtyu manuSya kA janma ke liye DhakelatI rahatI hai / isa prakAra janma aura mRtyu kA bala yuga-yugAntarI me bala rahA hai| bhagavAna mahAvIra isa rola meM santuSTa na the| isaliye ve prava isa khela ko samApta karanA cAhate the, parantu isa khela kI samApti ke liye janma lenA anivArya thaa| ____ isIliye unhe jagajjananI trizalA ke garbha se janma lenA par3A, parantu mRtyu para vijaya pAne ke liye, janma maraNa kI kIr3A ko sadA ke liye samApta karanA hI unake janma kA lakSya thA, iso lakSya kI pUrti ke liye unhone vaizAlI meM janma liyaa| vaizAlI vihAra prAnta me vartamAna mujaphpharapura jile kI gaNDaka nadI ke taTa para basA eka mahAnagara thA, Ajakala usake khaTaharo para vasA eka choTA sA grAma hai 'besAha pttttii|' isako dUrI paTanA se lagabhaga 27 mIla hai| janma-kalyANaka kA samaya yaha to sarvamAnya hai ki bhagavAna ma viIra ke caraNo ne pahalI bAra caitra zuklA trayodazI ke dina hI isa dharA ko pAvana kiyA thA, kintu unake janma-sambat ke viSaya me aneka mAnyatAoM ke kAraNa kucha matabheda ho jAtA hai, parantu aba prAya: vidvAno ne eka mata hokara yaha svIkAra kara liyA hai ki unakA janma I0 pU0 598 me hunA thaa| isakA aAdhAra zrI hemacandrAcArya jI kA pariziSTa parva hai| DA0 grAkobI aura zAnTiyara Adi vidvAno ne bhI unakA yahI janma samvat svIkAra kiyA hai| Ajakala 1974 IsavI san hai / isameM unakA nirvANa-varSa I0 pU0 526 jor3ane para hI 2500 sauvI nirvANazatIisa varSa meM manAI jA rahI hai / isame jIvanakAla ke 72 varpa aura joDane para unakA janma I0 pU0 568 svIkAra karanA par3atA hai| mAtA ko dhanyatA pitA kI siddhArthatA vaizAlI licchaviyo kA mahAna gaNatantra rAjya thA / isa rAjya ke 24] [ janma-kalyANaka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramukha the mahArAja ceTaka / unhI kI vahina thI trizalA, jise ve pyAra se "priyakAriNI" bhI kahate the| priyakAriNI trizalA me eka Adarza bhAratIya nArI ke sabhI guNa vidyamAna the, vaha tapasvinI dharmapriyA nArI thI usakI guNa-garimA se vaizAlI dhanya thii| priyakAriNI trizalA kA vivAha jJAtRgaNa ke pramukha mahArAja siddhArtha se huA thA aura bhagavAna mahAvIra ke janma se pUrva mAtA trizalA nandIvardhana nAmaka guNavAna putra eva sudarzanA nAmaka guNavatI kanyA ko janma de cukI thii| usakI dinacaryA kA varNana karate hue kalpa sUtra me kahA gayA hai "vaha trikAla sAmAyika aura dono kAlo me Avazyaka kriyA karatI thI, dIna-hIna-jana-upakAriNI, pativratA, dharma-vimukho me dharma kA prasAra karanevAlI, guru-vAkyo para zraddhA rakhanevAlI, priyadharmA aura dRDhadharmA thI tathA karuNA ke kavaca se antaHkaraNa kI eva dharma kI rakSA karanevAlI thii|" mahArAja siddhArtha aura mAtA trizalA bhagavAn pArzvanAtha ke upAsaka aura zramaNa-saskRti ke anuyAyI the|' itanA hI nahI vaizAlI me jainadharma kA eka-chatra rAjya thA, arthAt sava loga jaina-dharma ke anuyAyI the| aisA pratIta hotA hai ki jainadharma vaizAlI gaNa-rAjya kA rAjadharma thaa| isa prakAra nau mAsa sAta dina bAda vaizAlI kA vizAla prAGgaNa mahAvIra ke punIta caraNo kA pAvana sparza pAkara pAvanatA se paripUrNa ho uThA, mAM trizalA ke sabhI zalya zAnta ho gae, pitA siddhArtha ke sabhI artha siddha ho gae / bhAI nandIvardhana ke savardhanArtha sabhI sAdhana samRddha ho gae, bhAratavarSa una vilakSaNa sarakSaNazIla kSaNo kA AbhArI hai jinhone dharatI ko taraNatAraNahAra tIrthaGkara kA varadAna diyA, dharatI ko tIrthaGkara kI dharatI hone kA saubhAgya pradAna kiyA aura bhArata ko bhAgyavAna kiyaa| 1. dekhiye kalpasUna dvitIya vaacnaa| 2. mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvaccijjA (prAcArAGga) 3 egAyapattAyamANa-pArahayadhammo tattha Nagare / (kalpasUtra) paJca-kalyANaka ] [ 25 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ke bhAgya khula gae, pApa-paka ke kalaka ghula gae / himA kI sahanana zaktiyoM kA sahanana ho gayA, pAkhaNDa kho gayA, Tiyo kA vala so gyaa| janatA me jAgRti grAI, usane navacetanA pAI, puNya kI lahara dauDI, pApa pravRtti choDI, mAyA ke bandhana toDe, samasta duSkRtya choDe / bhArata kA itihAsa ullAsa se bhara gayA, usake kore pRSTho para svarNAkSara prati hone lage, supta zrahiMsA jAgI, covRtti bhAgI, satya - kha kholI, mukharita huI brahmacarya kI bolI, parigraha pallA chur3A kara cala paDA, zramaNa-saMskRti kA jhaNDA gaDA / sisakatI mAnavatA muskarA uThI, hiMsA karAha uThI / tIthaMDara ke jaya-jayakAroM se zrambara bhara gayA, jaga tara gayA / unake janma ke prabhAva se aparAdhiyoM ne aparAdha karane choDa die / mahArAja siddhArtha ne bar3e-bar3e aparAdhiyo ke aparAdhoM ko kSamA kara diyA, rAjya bhara ke vandIgRha khAlI ho ge| mArA kSatriya kuNDa ullAsa aura prasannatA kA kuNDa hI bana gayA / nirantara dasa dina taka janma - mahotsava kI cahala-pahala me vaizAlI prAnandazAlinI banI rhii| jaino kI dhArmika grAsthA ke anusAra isa janmotsava me indra, devagaNa tathA dizA - kumAriyo ne bhI bhAga liyA thA, unakA meruparvata para janma abhiSeka kiyA gayA thA / ho sakatA hai ki yaha devotsava kI ghaTanA bhI grAja ke bhautika yuga me buddhivAdI svIkAra na kare, aisI dazA meM isa ghaTanA kA AdhyAtmika artha bhI kiyA jA sakatA hai / bhagavAn mahAvIra ke janma lete hI prasUtigRha meM chappana dizA kumAriyo kA grAgamana huA - ina chappana dizAkumAriyo ke nAma aura dizAe yaha saMketa karatI haiM ki sabhI dizAo kI samRddhiyA usa dina mAtA trizalA ke ghara meM praviSTa ho gaI jisa dina bhagavAn mahAvIra vahA prakaTa hue - jaise pRthvI ke nIce rahanevAlI bhogakarA ( sukha sAdhano ko janma denevAlI) bhogavatI Adi dizA kumAriyo ne prasUtigRha ko zuddha aura sugandhita kiyA / pRthvI kA gandha guNa prasiddha hI hai aura pRthvI ke nivAno se hama aparicita bhI nahI haiM / zrAkAza se Ane vAlI dizAkumAriyA, meghakarA (megha-banAne [ janma-kalyANuka 36 ] Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlI) meghavatI, sumedhA Adi nAma mahAvIra ke janmakAla se hI rAjya ke liye muvRSTi kA saketa kara haiN| pUrvadizA se AnevAlI nandottarA (Ananda-kAriNI) nandA, aAnandA, vijayA Adi dizA kumAriyA sukha eva Ananda ke savardhana ke Agamana kI sUcanA de rahI haiN| dakSiNa se AnevAlI, yagovarA, lakSmIvatI, vasundharA Adi dizAkumAriyA, yaza, lakSmI eva ratna-bhaNDAra kI adhikatA ko vyajita kara rahI haiN| pazcima dizA se AnevAlI padmAvatI, sItA, bhadrikA Adi rucaka parvata nivAsinI dizAkumAriyAM rucikAraka vAtAvaraNa ke nirmANa kI ora saketa kara rahI hai, ataeva inake hAtho me pakhe hone kA nirdeza kiyA gayA hai| uttara se AnevAlI hAsA, sarvagA, zrI, hrI (lajjA) ye dizAkumAriyA mumkAna lakSmI, lajjAzIlatA Adi guNo ke Agamana ko prakaTa kara rahI hai| citrA, citra-kanakA Adi cAra digAkumAriyA jo cAro dizAkoNo se AI thI ve sukha-samRddhiyo kI vividhatA kA saketa de rahI haiN| madhyamArga se AnevAlI rUpA, rUpAMgA, murUpA aura rUpavatI ye dizAkumAriyA saundarya-vRddhi ko vyajita kara rahI hai| ___ isa varNana kI sAMketika artha-praNAlI bhagavAn mahAvIra ke janma lete hI vaizAlI me zArIrika, mAnasika, pArivArika, sAmAjika, rASTrIya eva sabhI prakAra kI samRddhiyo ke Agamana kI sUcanA de rahI haiN| isake anantara kalpasUtra me sudharmA svAmI vahA para devo-sahita indra aura indrANI ke Agamana, unake dvArA mahAvIra ko meru parvata para ' le jAne aura vahA para unake abhiSeka kI sUcanA dete hai / yadi isa ghaTanA kA bhI pratIkAtmaka artha svIkAra kara liyA jAya to Aja ke buddhivAdI kI parituSTi ho jaaegii| __ "saudharma deva loka' se 'indra' kA Agamana yaha sUcanA detA hai paJca-kalyANaka] [27 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki mundara dharma bhAva (modharma) kI divya jyoti (indra) apanI ma zakti ke sAtha grAI, umana mahAvIra ko meyaMta para biThAyA praryAna susthiratA pradAna kii| abhipakA unakI janma-jAta pAbananAevaM mAnasika viguddhi kA paricaya de rahA hai| indra ke dvArA pAMca rUpa dhAraNa karake bhagavAna ko uThAnA bhI imI pora saketa karatA hai ki isa ghamaMjyoti ne patra paramelI yo pArAdhanA karanI hai, ahiMmA grAdi pAMca mahAdharmoM kA unnayana karanA hai| sAtha hI mahAvIra ke dvArA pragUThe meM mega ko gampita karane kA artha hai mera hila sakatA hai, dharatI kApa nakatI hai, parantu mahAvIra apanI dRDhatA se vicalita nahI ho sakate / bhagavAna kI isI nA ko dekhakara indra ne unako 'mahAvIra' kahA thaa| isa prakAra kalpasUtra meM varNita kSatriya kuNDagrAma kA mahotsava uparyukta devI samRddhiyo kI hI sUcanA detA hai / nAmakaraNa saMskAra ke samaya mahArAja siddhArya ne kahA ina vAlaka ke janma kI sambhAvanA vAle dina se hI rAjya meM sukha-samRddhi, vAtAvaraNa kI pAvanatA, mAnamika bhAvo me pavitratA evaM sarvatra manonukUlatA vaDha rahI hai, ataH isa bAlaka kA nAma 'varSamAna' ralA jaae| isa prakAra 'mahAvIra' aura vardhamAna ye dono nAma unheM prApta hue| mAtA kI goda bhara gaI, vardhamAna baDhane lage aura sAtha hI dhana se bhaNDAra bharane lage, jalAzaya vaDhane lage, khetiyA lahanahAne lagI, nairogya savRddha hone lagA, cAro ora mubhikSa chA gyaa| vardhamAna kI bAla-tejasvitA, unake paira para zera kA cihna, unakI prakhara buddhi, unakI janmajAta jJAna-garimA unake zaizava meM hI akurita virakti kI bhAvanAe, unako sahiSNutA, unakI prANimAtra ke prati karuNA ko dekhakara savakA anumAna yahI kahatA thA 'vardhamAna' isa yuga kA tejasvI mahApurupa banegA / unakA jIvana mAno dharma kA unmukta 1. paca sakkarUve viuvvai / kalpasUtra 2. siri mahAvIreti nAma kaya / kalpasUtra 28] [janma-kalyANaka Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra kI vIratA pratyakSa ho uThI vardhamAna ava ATha varSa ke ho cuke the, parantu unakI zArIrika kSamatA mAno graThAraha varSa pAra kara cukI thI / unakI zakti javAna ho cukI thI / vardhamAna abhI bAlaka hI to the, bAlako ke sAtha khele binA vacapana kI sArthakatA kahA ? ve khela rahe the bacco ke sAtha / tabhI vahA~ para eka bhayakara sarpa A gayA, sarpa kI vizAla zrAkRti eva usakI bhayakara phUtkAro se vAlaka bhayabhIta ho gae, koI vRkSa para caDha gayA, koI bhAga khar3A huA, sarpa vardhamAna mahAvIra ke sAmane grAkara khar3A ho gayA / mahAvIra vardhamAna ne sarpa kI ora dekhA aura muskarAne lage, tabhI unhone bacco se kahA- 'are / sarpa se ghabarAte kyo ho ? sarpa to devatA hotA hai, devatA se Dara kaisA ? becArA bhaTaka kara yahA grA gayA hai, ho sakatA hai hamAre sAtha khelanA cAhatA ho, tabhI unhone dono hAtha Age vaDhAe aura sarpa ko uThA liyA / I bAlaka cillAne lage - 'vardhamAna yaha ajagara jaisA sarpa tumhe kATa legA, choDa do vardhamAna ise / vardhamAna grava bhI muskarA rahe the / unhone phira kahA - mitro | jaba hama sarpa ko dukha nahI de rahe to yaha hame dukha kyo degA ? du.kha kI sambhAvanA usI prANI se ho sakatI hai jise hama dukha dete haiM, ata: isase Daro nahI, becArA hAtho se chUTanA cAhatA hai / tabhI unhone usa sarpa ko kucha dUra le jAkara chor3a diyA / sarpa mukta huA, vaha jela se chUTe kaidI kI taraha bhAgA, usane socA- prANa bace so lAkho pAe / ' Aja bAlako ke hRdaya ne pahalI bAra vardhamAna kA vaha nAma doharAyA jo nAma unhe indra ne diyA thA - ''vardhamAna tuma to mahAvIra ho, tumhe itane bar3e sarpa se bhI bhaya nahI lagA / " mahAvIra ne kahA - 'bhaya usI ko satAtA hai jo kisI se zatrutA rakhatA hai aura anyo ko bhayabhIta karanA cAhatA hai / sarpa se hamArI kauna sI zatrutA thI? hamane use DarAne-dhamakAne kI bhI koI ceSTA nahI kI, phira hame usase Dara kyo lagatA ? panca - kalyANaka ] Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devatva ne mAnavatA ke caraNa pakar3e ___ mahAvIra khela rahe the iSTa-mitro ke sAtha / tabhI vahAM eka hRSTa-puSTa 'vAlaka bhI A gayA / prAkRti se to vAlaka hI thA, parantu usakA valiSTha zarIra usake bacapana ko DhApa rahA thaa| pakar3A-pakaDAI kA khela khelA jA rahA thA, ata. jo pakaDa me A jAtA vaha pakaDanevAle ko pITha para caDhAkara savArI detA thaa| Agantuka duSTa vAlaka jAnabUjha kara mahAvIra varSamAna kI pakaDa me prA gayA, ata: usane varSamAna ko pITha para caDhA liyA aura jagala kI ora bhAgA / mahAvIra ne kahA-'are devatA kahA le jA rahe ho ?" vaha aura teja bhaagaa| 'acchA to yaha vAta hai ?" kahate hue vardhamAna ne usakI pITha ko jora se thapathapAte hue kahA-'bhAgo bhAI bhAgo | bhAgakara jAoge kahA ? kahAM taka bhAgoge ? bhalA bhagor3o ko bhI kabhI saphalatA milI bhagor3e ko aisA pratIta ho rahA thA mAno usakI pITha para kisI ne parvata hI rakha diyA ho, mahAvIra kI thapathapAhaTa use vajra-prahAra sI pratIta hone lgii| AkhirakAra vaha hAphane lagA, vaha khar3A ho gyaa| usane mahAvIra se kahA-'vardhamAna merI pITha se utara jaao| vardhamAna utara kara sAmane khar3e ho gae aura bole-"are devatA - svarUpa ! mujhe yahAM kyo le pAe ?" yaha munate hI usane hAtha joDe amA mAMgI aura kahA-'vardhamAna 'tuma sacamuca mahAvIra ho ! maiM devatA kahalAne yogya kahA hUM? maiM to daityo se bhI gayA bItA hUM, kyA mujhe kSamA nahI karoge ? 'kSamA kaisI mitra ? kaNTa to tumhe hI huA hai ki mujhe yahA taka "pITha para viThalA kara lAe ho / tumhe kaNTa avazya huA hogA, kSamA to mujhe mAMganI caahie| kSamAmUrti / mere praNAma svIkAra karo / ' yaha kaha kara vaha cala diyaa| bAlaka bhI Darate-Darate eva bhAgate-bhAgate vahI A phuNce| unhone vardhamAna ko sakuzala dekhA to pUchA-'kahA gayA vaha duSTa ?' vardhamAna kA uttara thA-'use dupTa kahane se hame kyA lAbha hogA? .30] [janma-kalyANaka Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha calA gayA hame savArI dekara / vaha sAsArika khela meM ulajhane ke liye prAyA thA aura usI ulajhana me ulajha kara calA gayA hai / ' vAlaka vardhamAna ko pAkara prasanna the, parantu ve vardhamAna kI vANI kA artha nahI samajha pAe / yaha to mahAvIra hI jAnate the ki usane kapaTa karake apane sasAra bhramaNa ko hI vaDhAyA hai / anekAnta kA janma mahAvIra jaba bhI ekAnta me vaiThate to ve ghaNTo Atma-cintana me lIna rahate the / eka dina ve apane bahumajile mahala kI vIca kI maz2ila me baiTha kara khiDakI me se saMsAra kI dazA ko dekhakara grAtma-lIna ho rahe the / tabhI kucha vAlaka nIce khar3I mAtA trizalA ke pAsa pahuce zrIra unhone pUchA - 'mAM jI | vardhamAna kahA hai ?" mAtA trigalA ne uttara diyA - ' Upara haiM / " vacce saba se Upara vAlI maMjila para jA pahuce / vahA mahArAja siddhArtha baiThe hue the / unhone unase pUchA - 'pitA jI / vardhamAna kahAM hai / ' uttara milA nIce hai / bacce nIce grA rahe the tabhI unakI dRSTi bIca kI maMjila me baiThe hue mahAvIra para paDI / ve mahAvIra ke pAsa pahuce, aura bole - mAtA jI ne kahA - 'Apa Upara hai / ' Upara baiThe hue pitA jI ne kahA - 'grApa nIce hai / ' para Apa to yahA vaiThe haiM / cintana zIla mahAvIra kI pratibhA ne kahA- 'mAtA jI ne Thoka hI kahA, kyoki nIce kI maMjila kI apekSA maiM Upara thA aura pitA jI ne bhI ThIka hI kahA hai- 'maiM Upara kI maMjila kI apekSA nIce thA / " sasAra ke pratyeka padArtha ko saba apanI-apanI apekSA me hI dekhate haiM, ata. jo kisI kI dRSTi meM Upara hai vahI kimI kI dRSTi meM nIce hai / ' isI vicAra ke sAtha mahAvIra ke hRdaya kA pramupta anekAntavAda jAga uThA / ve bahuta dera se khiDakI me baiThe hue eka kaue ko dekha rahe the, unhone mitra - varga me pUchA - 'yaha kauyA kisa raMga kA hai ? mitro kA uttara thA " kAle raMga kA" / mahAvIra vole 'asthiyo ko dRSTi se kyo * paJca- kalyANaka ] [ 31 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ise sapheda kahA jAya aura lAla rakta kI dRSTi se kyA kaue ko lAla nahI kahA jA sakatA ? zranekAnta kA siddhAnta dhIre-dhIre ubharatA calA prAyA / pUrva janmArjita vidyA vardhamAna mahAvIra ko mAtA-pitA ne zikSA ke liye guru ke pAsa bhejane kA nizcaya kiyA / vaizAlI ke prasiddha kalAcArya ke pAsa unheM zikSita hone ke liye le jAyA gayA, parantu yaha ghaTanA aisI hI thI mAno grAmravRkSa ko grAmrapatro kI toraNo se sajAne kA prayAsa kiyA jA rahA ho / mAno gramRta ko mIThA karane ke liye usa me zarkarA gholI jA rahI ho, yA cAnda ko sapheda karane ke liye dUdha se dhone kI yojanA banAI jA rahI ho / gambhIra dhIra mahAvIra ne mAtA-pitA kI grAjJA kA pAlana kiyA, aura ve vidyAlaya me kalAcArya ke pAsa jA pahuce | kalAcArya ke pAsa baiThe eka vRddha brAhmaNa ne (jo vastutaH indra thA) vardhamAna se kucha vyAkaraNa sambandhI prazna kiye | mahAvIra ne uttara ke rUpa meM pUrA vyAkaraNa- zAstra samajhA diyA / kalAcArya kI vidyA gote khAne lagI / zrava vRddha brAhmaNa ne kucha adhyAtmika prazna kie| unake uttara me vardhamAna mahAvIra ne samasta adhyAtma-zAstra hI kaha DAlA / kalAcArya ne mahArAja siddhArtha se nivedana kiyA- 'deva | mujhe jo kucha par3hanA thA vaha isa bAlaka se paDha liyA hai, bhalA Aja taka kabhI koI sarasvatI ko bhI paDhA sakA hai / isa bAlaka kI buddhi sAkSAt sarasvatI hai, maiM ise vandanAe hI kara sakatA hU / pitA siddhArtha to pahale se hI bahuta kucha samajhe baiThe the, ve mauna bhAva se vardhamAna ko sAtha lekara hAthI para baiThe aura ghara ko lauTa mAe / tAnI ulajhI sulajhane ke liye mahAvIra ke zarIra me praveza kara yauvana dhanya ho uThA, unake sugaThita zarIra, varcasvI prAkRti, UrjasvI mana grojasvI mukhAkRti aura zarIra ke roma-roma se phUTatA puruSArtha dekha kara vaizAlI kA janajana mugdha thA / pratyeka mAtA-putra ke vivAhotsava kI cAha ko mana me sajoe hI 32 ] [ janma-kalyANaka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhatI hai| lar3akI ke pitA bhI putrI ke liye yogya vara khojate hI rahate haiM / mAtA trizalA kA mana ava putra-vadhU lAne ke liye lAlAyita ho uThA aura dUsarI ora sAketa-nareza mahArAja samaravIra apanI sarvAGgaH sundarI putrI yazodA ke liye sundara vara kI talAza kara hI rahe the| mAtA trizalA kI abhilASA aura yazodA kA saubhAgya paraspara mila gae aura vivAha kI taiyAriyA hone lgii| vardhamAna mahAvIra ke sAmane vivAha kA prastAva prastuta huA, ve vicAra me par3a gae cintana ke sAgara me DUba ge| ve apanA lakSya jAnate the| mAtA trizalA ke svapno ke mAdhyama se siddhArtha bhI jAnate the ki 'nirdhUma agni ke rUpa me dikhI tapa kI agni me apane jIvana kI Ahuti DAle vinA vardhamAna nahIM raha sakate, parantu unhone mahArAnI trizalA kA mana rakhA aura vivAha kI taiyAriyA karane lge| mahAvIra mAtA-pitA kI AjJA ke viruddha cala kara apane kSatriyatva kI paramparA ko dUSita na karanA cAhate the| unhe karma-vidhAna kI aTalatA kA bhI pUrNa jJAna thA, yazodA ke saMga raha kara kucha karmoM kA bhugatAna bhI unhe karanA hI thA aura eka tIsarA kAraNa bhI thA, mahAvIra sahaja jIvana ke abhyAsI the, ve laDanA eva virodha karanA nahI jAnate the, isI kAraNa unhone vivAha kA bhI virodha na kiyaa| vivAha prakRti hai, prakRti kA virodha vikRti hai aura prakRti eva vikRti se nirvirodha Upara uThanA saskRti hai| mahAvIra saskRti ke unnAyaka bana kara Ae the, ve nAnA prakAra ke vikAro kI rAkha me davI saskRti ke mahAnatama ujjvala rUpa ko prakaTa karanA cAhate the, ata unhone vivAha kA bhI virodha nahIM kiyaa| virodha kA artha hai prema eva Asakti, kyoki Asakti aura virodha eka hI lAThI ke do sire hai / eka sire vAlI lAThI hotI hI nahI, ata: virodha ke pIche Asakti rahatI hI hai| mahAvIra Asakti aura virakti kisI kA virodha nahIM karanA cAhate the, ata unhone vivAha kA bhI virodha nahI kiyaa| phira vivAha zrAvaka jIvana kA hI eka aga hai, jisa mahAna virakta jIvana ke liye ve apane Apako prastuta kara rahe the, usake liye dezaviraktitva kI bhUmikA bhI prastuta honI hI cAhie thI, unakA vivAha paJcakalyANaka] [33 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI jIvana kI eka bhUmikA thii| ata. vivAha sampanna huaa| unakA vivAha kitane varSa kI avasthA me huyA aura unhone kitane varSa taka vaivAhika jIvana vyatIta kiyA, isakA lekhA-jokhA itihAsa ke parde ke pIche chipa cukA hai, parantu digambara sampradAya Avazyaka niyukti ke 'kumAra-pravajita' zabda ke AdhAra para unake vaivAhika jIvana se sahamata nahIM hai, kintu kalpamUtrakAra unake vaivAhika jIvana kI spaSTa ghoSaNA karate hai| jvAlAmukhI uphanane lagA mahAvIra ke hRdaya kA vairAgya ava vAhara Ane lagA, jvAlA-mukhI kA lAvA andara hI andara kaba taka raha sakatA thA, phira bhI unhone mAtA-pitA se virakta jovana me jAne ko pAnA nahI mAgI, kyoki ve garbhastha-kAla me ho mAtA-pitA ke rahate hue prabajita jIvana na apanAne kI pratijJA kara cuke the, ata: unake hRdaya me virakti kA lAvA uphanatA rahA, phira bhI unhone rAja-mahalo ke jIvana kA parityAga nahI kiyA ve rahate rahe ghara me hI, parantu anAsaktabhAva se, udAsInavRtti se, samatA pUrvaka / kamala pAnI me rahatA rahe, para pAnI me itanI zakti kahA hai ki vaha usakA sparza kara sake / mahAvIra ghara meM hI rahe, parantu gharelU vyavahAro se ve nilipta rahakara pratikSaNa Upara uThane kA mahAprayAsa nirantara karate rhe| mukti-mArga khulane kI pratIkSA meM "AyA hai so jAyegA, kauna sakegA roka / " Akhira mAtA trizalA eva mahArAja siddhArtha ne vratopavAsa pUrvaka zubha bhAvanA bhAte hue zarIra chor3a diyA aura cale gae una devaloko kI ora jahA vaiTha kara ve apane putra ke sura-nara-vandya tapa.pUta arihanta rUpa ke darzana kara ske| citA zAnta : citta prazAnta citAno para caitya bana gae / nandIvarvana ne pitRdAyitva sabhAla liye / mahAvIra ne bhAI nandIvardhana se kahA-'bhaiyA mujhe Arta mAnavatA pukAra rahI hai, tyAga aura vairAgya merI pratIkSA kara rahe hai, jabaki 34] [janma-kalyANaka Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sasAra santapta hai. pIDita hai, zoSita hai to majhe aizvarya maya jIvana jIne kA kyA adhikAra hai ? maiM jarA-maraNa ke vega me bahanA nahI cAhatA, mai isa vega ko pAra karUgA aura sasAra ke liye samatA kA vaha setu taiyAra karane kA prayAsa karU gA jimase janatA bhI isa bhava-nada se sahaja hI pAra ho ske| ___ nandIvardhana kI Akhe prema-vihvala ho utthiiN| ve socane lage-'varvamAna mere anantara isa sasAra me pAyA hai aura vaha mujha se pahale ise choDanA cAhatA hai, vaya me kama para prajJA me zreSTha hai| santapta manujatA kI zAnti ke liye kitanA Atura hai isakA karuNA-pUrNa hRdaya ? kyA kahUM ise ? ve cintA me DUba ge| .. varSamAna ne phira kahA- bhaiyA | bhoga sAtha nahIM jAte, mAtApitA ise choDa gae hai, yaha rAjya-vaibhava na jAne hamase pUrva kitano ke dvArA choDA jA cukA hai ? parantu rAjya-vaibhava hame choDe isame koI Ananda nahI, aAnanda to isame hai ki hama pahale hI ise choDa de| AjJA do bhaiyA | maiM ise sahaja bhAva se tyAgane ke Ananda se kahI vacita na raha jaauu|' nandIvardhana 'hA' nahI kaha sake / ve itanA hI kaha pAe 'vardhamAna / abhI Thaharo / duniyA kyA kahegI ? bhAI ne bhAI ko ghara se nikAla diyA, tumhe bhI duniyA kahegI ki vaha ghara se bhAga gyaa| mahAvIra muskarAe aura bole - 'bhaiyA ! duniyA kA kAma hai kahanA, vaha kahatI rahe / duniyA ko dIkha rahA hai ki mujhe pArivArika asantoSa nahI, rAja-mahala hai, vaibhava hai, dAsa-dAsiyA haiM, sundara patnI hai| dUsarI ora Apa mujhe rokanA cAhate haiM, mai jAnA cAhatA ha, kyoki mai asantuSTa hU~, apanI sthiti se / maiMne dhana-vaibhava isase bhI adhika pAyA hai, anya sAsArika padArtha bhI mujhe ananta vAra prApta ho cuke haiM, ataH mujhe ye priya nahI rahe / phira maiM mahalo me rahatA hI kaba hU, maiM iTo aura pattharo ko mahala nahI mAna sakatA- ye to ITa-patthara hI haiM, mujhe rahane ke liye mahala hI to nahI mila rahA, mahala kI khoja ke liye hI to mujhe jAnA hai, Atma-paritoSa kI khoja hI to mujhe pukAra rahI hai| paJcakalyANaka Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuta: mahAvIra ghara choDane kA Agraha nahI kara rahe the, na hI ve vAhara jAne ke liye pAtura ho rahe the| ve to kevala mamatva kA tyAga karanA cAhate the| ghara me rahane para ghara kI mamatA ubhara sakatI hai, ata. ve mamatA se mukta honA cAhate the| mamatva luTane lagA mahAvIra kI karuNA ne aba nayA rUpa dhAraNa kiyA / ve janatA kA bhAva se hI nahI dravya se bhI dAridraya dUra karane lge| jisa dhana para janatA unakA mamatva mAnatI thI, ve use dono hAtho se luTAne lge| ThIka hI thA yaha vitaraNa, kyoki pAnI bADhe nAva me ghara me vAr3he dAma / doU hAtha ulIcie, yahI sujana ko kAma // kalpasUtrakAra ne dAna-rAzi kA hisAva lagAyA hai aura batAyA hai ki ve sUryodaya se eka prahara dina caDhane taka eka karoDa ATha lAkha svarNa-mudrAe pratidina bATA karate the, isa prakAra janatA ke dAridraya-haraNa kI prakriyA nirantara eka varSa taka calatI rahI aura varSa bhara me tIna araba aThAsI karoDa assI lAkha svarNa-mudrAe rAjya-koSa meM se una logo ke pAsa pahuca gaI jinhe unakI AvazyakatA thI / svecchA se sampatti kA vitaraNa hI to samAjavAda hai| bhagavAna mahAvIra ne samatA kI dRSTi ke prayogo dvArA samAjavAda ko jo kriyAtmaka rUpa diyA vahI to vAstavika samAjavAda hai| bhautikatA prAdhyAtmikatA ke caraNoM meM jhuka gaI ___ bhAI nandIvardhana ne dekhA ki mahAbIra ghara me rahate hue bhI bAhara hI rahate hai, kyoki unakA ghara me astitva na hone jaisA hotA hai| ghara ke kisI kArya se koI vAstA nahI, kisI kArya meM koI salAha 'hI, ata unakI mamatA hAra gaI, vaha mahAvIra kI virakti ke caraNo para jhuka gaI / bhAI ne kahA-'vardhamAna | tuma mahAn ho, virAT ho| virATa ko sakIrNa-sImAo meM vAdhanA kaThina hI nahI asambhava bhI hai, tumhArI vizva-magala kI mahatI bhAvanA ko maiM bAdhane meM asamartha hUM, [ janma-kalyANaka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuma grAtmotthAna aura vizva maMgala kI bhAvanA ko sAkAra karane ke liye svatantra ho / virATa kI ora prasthAna vaDe bhAI se mahAbhiniSkramaNa kI grAjJA milate hI mahAvIra prasthAna ke liye prastuta ho ge| na to choDane kA dukha thA, na AjJA prApta ho jAne kA sukha, unhone samabhAva se sAdhu jIvana meM praveza ke liye ghara se vidAI lI / ve kisI guru kI zaraNa meM nahI gae, kyoMki ve jJAna lenA nahIM cAhate the / ve to kevala grAtmA me chipe anantajJAna ke srota ko kholanA cAhate the| grAtmAnanda antara kI vastu hai, usake liye jisa bAhya prakriyA kI AvazyakatA hotI hai usa prakriyA ko ve pUrNa karake hI janme the, guru kI grAvazyakatA bAhya prakiyAoM ke liye hotI hai / satya ke phUla AtmA kI bhUmi para khilate haiM, mahAvIra unhI phUlo kI khoja ke liye nikale the, guru kI khoja ke liye nahI / unhone samarpita kara diyA thA apane Apako samaSTi ke liye, ataH kisI aura guru ke caraNo meM samaparNa ke liye unake pAsa kucha bacA hI nahI thA / ve jAnate the ki maiM jisa virAT tattva kI khoja karane ke liye jA rahA hU, vaha mere andara hI hai bAhara nahI, prata . ve cale antarmukha hokara -- unakA vizvAsa thAuddharedAtmanAtmAna - apanI AtmA kA Apa hI uddhAra kro| ve apanA uddhAra karane ke liye svaya hI prayatnazIla hue, parantu unakA apanatva itanA vizAla, itanA mahAna aura itanA asIma thA ki usame saba samA gae the, isI vizAla apanatva ne unhe 'ahiMsA' kA mahA tattva pradAna kiyA - dukha aura harSa kA milana 'mArgazIrSa mAsa thA, kRSNa pakSa thA, jisa dina vardhamAna mahAvIra dIkSA - patha para calane ko prastuta hue the / 'mArgazIrSa' kA artha hai- 'mArga kA antima chora yAtrA kA antima paDAva, AkhirI zikhara / mahAvIra apane 26 pUrva-janmo ke rUpa me vizAla - jIvana yAtrA karate A rahe the / paJcakalyAzaka ] [ 37 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha janma unakI yAtrA kA antima chora thA, unakI sAdhanA yAtrA kA antima par3Ava thA, ve ava jIvana ke antima zikhara para pahanane kI taiyArI karake nikale the, ata 'mArga-zIrSa mAsa hI dIkSA-mAsa ke rUpa me upayukta rhaa| * ve dharma ke dasa agoM ke samaSTi rUpa kI upAsanA dvArA jIvana ke kRSNa bhAga se zukla bhAga kI ora jAne ko prastuta hue the, ata. dIkSAdivasa ke rUpa me unhoMne kRSNa pakSa kI dazamI kA dina hI cunA thaa| phira dagamI ko 'pUrNA' tithi kahA jAtA hai / ve 'pUrNa-puruSa' banane hI to jA rahe the| ata: dIkSA-kAla me 'pUrNA' tithi dazamI kA honA anivArya thaa| isa prakAra mArga-zIrNa kRSNA dazamI ke prabhAta me hI ardhamAna navIna AdhyAtmika jIvana ke liye prastuta ho ge| dIkSA-divasa (mArgazIrSa kRSNA dazamI) ko jyotipa kI bhASA me 'suvrata' kahA jAtA hai| sundara pAMca mahAvrato ke pAlana kI dIkSA ke liye suvrata dina kA cunAva jahA maMgalakArI thA vahAM dIkSA-samaya kA 'vijaya' nAmaka muhUrta unako avazyabhAvI vijaya kI sUcanA de rahA thaa| kSatriya kuNDapura meM zobhA-yAtrA ke mArga meM sthAna-sthAna para anekavidha raMga-birage maNDapa bane hue the| bhagavAna mahAvIra ko dIkSAsnAna karavAne ke liye svarNa, rajata aura ratna Adi ke eka hajAra ATha kalA prastuta the| isa dIkSA-mahotsava me sammilita hone ke liye sage-sambandhiyo ko bhI sAdara nimantrita kiyA gayA thaa| rAjakumAra vardhamAna dIkSA agIkAra kara rahe hai, isa samAcAra ke sarvatra prasArita ho jAne ke kAraNa dImA-mahotsava ko dekhane ke liye dUra-dUra se janatA bhIvahA pahuca gaI thii| aneko rAjyo ke rAjA mahArAjA tathA choTe-bar3e saradAra bhI paryApta saMkhyA me dIkSA-mahotsava dekhane Ae the| dIkSAmahotsava bhI sAdhAraNa dIkSA-mahotsava nahI thA cauvIsaveM tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra svaya dIkSita ho rahe the| pariNAma svarUpa mArgazIrSa kRSNA dagamI ke zubha dina kSatriya-kuNDapura me cAroM ora se jana-samUha kA umaDa paDanA svAbhAvika hI thaa| [janma-kalyANaka Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAcArAMga sUtra kI mAnyatA ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke dIkSA mahotsava me bhavanapati, vANavyantara jyotiSka aura vaimAnike ina cAge prakAra ke devadeviyo ke samUha apane-apane vimAno me baiTha kara pUrNa Rddhi-samRddhi ke sAtha samupasthita hue| unhone zrI vardhamAna ke liye navya aura bhavya mihAmana ko racanA ko| dIkSA kA kAryakrama cAlU karate hae unhone sarvatrayama pUrva dizA ko pora mukha karake bhagavAna mahAvIra ko uma siMhAsana para baiThAyA, tadanantara zatapAka' aura sahastrapAka tela se bhagavAna mahAvIra kA abhyagana kiyA, kSIra-sAgara ke svaccha jala se unhe snAna karAyA, sugandhita vastra se zarIra pochA, gozIrSa-vandana kA zarIra para lepa kiyA, bhAra me halke aura vahamUlya vastra evaM AbhUSaNa pahanAe, jipa samara bhagavAna ko vastro, AbhUpaNo me vibhUpita kiyA gayA, usa samaya ve kalpavRkSa kI taraha suzobhita ho rahe the| bhagavAna kA rUpa-saundarya itanA adhika tejasvI aura nikharA huA pratIta ho rahA thA ki svaya saudarya bhI unake saundarya ke Age natamastaka ho gayA thaa| anta me anupama chavi ke dhAraka bhagavAna mahAvIra ko candraprabhA nAmaka usa pAlakI me viThalAyA gayo jisa pAlakI ko manuSyo aura devo ne mila kara utthaayaa| varSamAna jaise hI candraprabhA nAmaka pAlakI me baiThe, janatA ne jaya-jayakAra kiyA, vaizAlI kA priya rAjakumAra vidA ho rahA thA, prata. janatA ko duHkha honA hI thA, parantu vaizAlI kA rAjakumAra usa amara patha para jA rahA thA, jahA pahuca kara vaha amaratA ke dvAra saba ke liye khola degA, ata. vaizAlI ke jana-jana kA hapita honA bhI svAbhAvika thaa| vaTI huI rassiyo kI taraha janatA ke harSa aura dukha paraspara mile hue the| candraprabhA pAlakI virakta mahAvIra ko IzAnakoNa kI ora jA rahI thii| IzAna-pUrva aura uttara kA koNa hai| pUrva se jJAna kA sUrya nikalanA thA, vizva-kalyANa kI bhAvanA uttarottara vikasita honI thI, ata pUrva aura uttara ke koNa me sthita jAtakhaNDa kI ora pAlakI 1 eka mau auSadhiyA se banAyA gayA eka taraha kA uttama tela / paJca-kalyANaka] [39 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bar3hanA svAbhAvika hI thA / pAlakI dUra nikala cukI hai aba to kevala vardhamAna kI jaya ho rahI thI tathA hajAro hitacintaka vyakti bhagavAna mahAvIra ko preraNA pradhAna vAte bhI kaha rahe the vardhamAna ! "yadi Apane svarNa - siMhAsana choDA hI hai to aba jJAna darzana, cAritra ko vilakSaNa ArAdhanA se indriyo kA pUrNatayA damana karo, rAga aura dvaSa ye dono savala malla haiM inako pachAr3o, karmazatruno ko naSTa karake parama sAdhya mokSa ko adhigata karo, siha vana kara nikale ho to antima kSaNa taka siMha hI vana kara raho aura samasta vighna-bAdhAmo para vijaya prApta kro| mahAvIra kI jaya, vaizAlI kA tapasvI amara hai, bhadra mahApuruSa kI jaya, mahAvIra kA, kalyANa ho, mahAvora, indriya-vijayI ho, zramaNa-dharma ke pAlana me, saphala ho, mahAvIra ko kevalajJAna prApta ho, mahAvIra kA mArga nirvighna ho, jaya ho vijaya ho kI dhvaniyA mere kAno me gUMja rahI haiN| ... FANARTA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnAvidharUpacitA vicitrakUTocchritAM maNivibhUSAm / candraprabhAkhya-zivikAmAruhya purAdviniSkrAntaH / / mArgazirakRSNa-dazamIhastottara- madhyAzrite some / SaSThena tvaparAle bhaktena jinaH pravavAja / magazira kRSNA dazamI ke dina devI dvArA nirmita maNi-vibhUSita candraprabhA nAma kI pAlakI para virAjamAna hokara javaki candramA uttarAhasta nakSatra me thA taba pApa nagara se bAhara nikale bhaura SaSTha bhakta (do upavAsa kI pratijJA) pUrvaka prApane svaya jainendrI dIkSA dhAraNa kara lii| USA M THANIAbin 2620KE taHITY 533 EGatioOM dakSA.kalyA zrI jJAna munijI mahArAja Page #66 -------------------------------------------------------------------------- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA- kalyANaka 0, hajAro hRdaya bhagavAna mahAvIra ke caraNa sevaka bana kara apanA kalyANa karane kI kAmanA kara rahe the| hajAro hAtha apane-apane iSTa mitro ko bhagavAna kA paricaya karavA rahe the aura hajAro mastaka prabhu ke maMgalamaya pAvana caraNo me zraddhA pUrvaka praNata ho rahe the / isa taraha deva - vandanIya bhagavAna mahAvIra kI zobhA kucha nirAlI hI dRSTigocara ho rahI thI / taruNa divAkara kA prakhara teja netro ke liye jaise prasahya hotA hai, vaise hI bhagavAna mahAvIra rUpa taruNa divAkara ke sanmukha Akha uThAne kA kisI ko bhI sAhasa nahI hotA thA / kuNDapura ke samasta bAjAro ko pAra karate hue bhagavAna mahAvIra jJAtRkhaNDa nAmaka udyAna meM padhAra gae / prabhu pAlakI se nIce utare aura azoka vRkSa ke nIce jAkara unhone dIkSA-pATha paDhane ke uddezya se jaba apane vastro aura grAbhUSaNo ko utAra diyA, tabhI indra ne unake kandhe para eka vastra rakha diyA jo devadUSya ke nAma se sarvatra prasiddha hai / tadanantara bhagavAna mahAvIra ne apane hAtho se pacamuSTi-loca kiyA / paMcasRSTi-loca kyA hai ? kalpasUtrIya suvodhikA TIkA ke anusAra paJcamuSTi loca kA artha hai eka muSTi se dADhI mUMcha ke aura cAra muSTiyo se sAre sira ke kezoM ko ukhAr3a kara pheMka denA / isa artha vicAraNA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki tIrthakara bhagavAna garadana se Upara ke bhAgo meM jo keza hai una saba ko pAMca muSTiyoM me bhara kara ukhAr3a diyA karate hai / 1 ekayA muSTyA kUrca catasRbhistu tAbhiH zirojAn, svayameva pacamauSTika loca karoti / " paJcakalyANaka ] [" Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu dAr3hI mUMcha aura sira ke samUce keza pAMca muTiyo se kaise ukhAr3e jA sakate haiM ? yaha vicAraNIya hai / vuddhi isakI vyAvahArikatA para sandeha karatI hai| eka bAra luviyAnA meM jaina-dharma-divAkara prAcAryapravara pUjya zrI AtmA rAma jI mahArAja ne zrI kalpasUtra kA adhyayana karAte hue paca muSTi kezaloca zabda kA jo abhiprAya samajhAyA thA mujhe vaha tarka-saMgata evaM vyAvahArika jAna par3atA hai / pUjya gurudeva ne kahA thA ki jisa vyakti ne kega-luJcana kA dRzya dekhA hai vaha yaha acchI taraha jAnatA hai ki loca karanevAlA vyakti apanI aguliyo se kezo ko ukhAr3a-ukhAr3a kara apanI muTThI meM ekatrita karatA calA jAtA hai, luJcita kezoM se jaba muTThI bhara jAtI hai taba vaha kezo ko chor3a kara muTThI khAlI kara letA hai| muTThI bharane aura bhara jAne para usake rikta karane kA yaha krama calatA hI rahatA hai| isa taraha jisa loca meM kezo kI pAMca muTThiyAM bhara lI jAeM ayavA jisa loca meM keza pacamuSTi-pramANavAle hoM unakI loca ko paca-muSTi-kezaloca kahA jAtA hai / paca-muSTiloca kA yaha rUpa vuddhigamya jAna par3atA hai| __ tadantara dIkSA grahaNa karate samaya sarvaprathama prabhu ne 'Namo siddhANa' kaha kara siddha bhagavAna ko vandanA kI / vandana karane ke pazcAt deva manuSyoM ke vizAla samudAya ke sAmane hI karemi sAmAiya, savva sAvaja paMcakvAmi" yaha dIkSA-pATha par3ha kara unhoMne sAmAyika cAritra aGgIkAra kiyaa| . . . . sAmAyika grahaNa karate samaya bhagavAna mahAvIra ne 'bhate !' isa pada kA prayoga nahIM kiyA, kyoMki sabhI tIrtha kAroM kA paramparAgata aisA hI mAcAra hotA hai / aAja taka jitane bhI tIrthaGkara hue haiM, ve sabhI karemi sAmAiya saJcaM " .." inhI pado kA uccAraNa karate haiN| mahAvIra jisa samaya pravajita jIvana me praveza ke liye dIkSA-pATha par3ha rahe the usa samayaM deva manuSyoM kA saba kolAhala zAnta ho gayA tathA / sampUrNa pApa-karNe'kA tIna karaNa aura tIna yoga se tyAya karatA hU~ arthAt - mana vacana aura karma meM na sdaya himA karUMgA; na kisI se hiMsA karavA UMgA aura na hI hiMsA karanedAte kA kabhI samarthana hI kruugaa| , - [dIkSA-klyANaka, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahotsava ke upalakSya meM bajAe jAnevAle vividha bAjoM kI dhvaniyAM bhI banda kara dI gaI tAki zAnta vAtAvaraNa meM bhagavAna mahAvIra dIkSA kA pATha paDha sake aura manuSya devo kA samudAya bhI maMgalamaya usa dIkSApATha ko dhyAnapUrvaka zravaNa kara sake / jaba koI mahAsAdhaka kisI guru kI zaraNa grahaNa kara dIkSita hotA hai taba vaha guru ke liye sammAnArtha 'bhante / " zabda kA prayoga karatA hai, parantu bhagavAna mahAvIra ke liye kisI guru kI AvazyakatA na thI, kyoki guruo dvArA jo kucha sIkhA jAtA hai, use ve pUrvajanmoM meM sIkha cuke the, unhe kisI zAstra kA zravaNa kara udbodha prApta nahI karanA thA, unhone to kevala apane antara meM avasthita jJAna-srota ko udghATita karanA thA / unhone uddharedAtmanAtmAnam - apanA uddhAra grApa ho karo, kI ukti ke anusAra apanA uddhAra Apa hI karanA thA, ata. ve svayaM hI dIkSita hue / zradvitIya mahAvIra jaina sAhitya kA parizIlana karane para patA calatA hai ki jaba bhagavAna RSabha deva dIkSita hue the to usa samaya unake sAtha cAra hajAra rAjA aura bhI dIkSita hue the / isI prakAra bhagavAna vAsupUjya ke sAtha cha: sau, bhagavAna mallinAtha aura pArzvanAtha ke sAtha tIna-tIna sau vyaktiyo ne dIkSA aGgIkAra kI thI / ina tIrthaGkaroM ke atirikta anya jitane bhI tIrthaGkara hue, unake sAtha eka-eka hajAra vyakti pravajita hue, parantu bhagavAna mahAvIra hI eka aise tIrthaGkara the, jinake sAtha anya kisI vyakti ne pravajyA grahaNa nahI kii| ve akele hI sAdhu bane / isIliye kalpasUtrakAra ne inake liye - 'ege abIe" kahA hai jisakA bhAva spaSTa karate hue TIkAkAra kahate haiM eko rAgadveSasahAyavirahAt advitIyaH yathA hi RSabhAcatuH 1 (ka) divvo maNussa ghoso, turiyaNiNAmro ya sakkavayaNaM / ( khippAmeva Nilukko, jAhe paDivajjai carita // 1 // --bhAcA0 bhA0 2 (kha) zrAvazyaka cUrNa, prathama bhAga pR0 262. paJca-kalyANaka 1 " ' [ 43 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSAmahasrayA rAjJA, mallipazciI vibhistribhiH zata, vAsupUjya: 'SaTzatyA, pAzca sahasreNa saha.prabajitAstathA eko bhagavAnna kenApi sahetyato'dvitIya / rAgadveSa kI sahAyatA se rahita hone ke kAraNa koI anya vyakti dIkSita hone vAlA unake sAtha nahI thA, ataH bhagavAna mahAvIra ko advitIya kahA gayA hai| manaHparyavajJAna kI upalabdhi jaina-zAstro kI mAnyatA ke anusAra jAna pAca prakAra ke hote haiM1 mati-jJAna, 2 zruta-jAna, 3 avadhi-jAna, 4 mana.paryava-jJAna aura 5 kevala jnyaan| indriyo aura mana kI sahAyatA se padArthoM ko jAnanevAlA jJAna matinAna, zAstro ke paDhane-sunane se utpanna honevAlA bodha zrutajJAna, indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA rUpavAn padArthoM ko grahaNa karanevAlA jJAna avadhijJAna, indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA samanaska jIvo ke manogata bhAvo ko jAnanevAlA jJAna mana.paryavajJAna aura traikAlika samasta padArtho ko hastAmalaka-vat eka sAtha jAnakArI karAnevAlA jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| jaina-darzana kI yaha mAnyatA hai ki tIrthakara bhagavAna jaba garbha meM avatarita hote haiM taba ve avadhi-jJAna se yukta hote haiM / ata: carama tIrthakara bhagavAna mahAvIra garbhastha avasthA me hI avadhinAna ke dhAraka the, pariNAma svarUpa ve indriyo aura mana kI sahAyatA ke vinA hI maryAdApUrvaka rUpI padArthoM ko jAna sakate the aura dekha sakate the| unhone garbhakAla me mAtA bitralA ke viSAda aura harSa pUrNa dRzyo se prabhAvita hokara mAtA-pitA ke jIvita rahane taka dIkSA grahaNa na karane kI jo pratimA kI thI, isake pIche bhI avadhijJAna ko zakti hI kAma kara rahI tho| tIrthakara bhagavAna ko pUrva jIvana-kRta adhyAtma-sAdhanA ke prabhAva se garbhakAla me jaise avavijJAna kI upalabdhi hotI hai, vaise hI pUrvabhavIya "tapa -sAdhanA ke vala se dokSA grahaNa ke sAtha hI unhe 'manaM paryava-jJAna kI bhI upalabdhi ho jAtI hai / isIliye jJAtR-kula-ziromaNi bhagavAna 84] [ dIkSA-kalyANaka Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ne jisa samaya dIkSA grahaNa kI usI samaya-unhe manaHparyava-jJAna kI upalabdhi bhI ho gaI thii| isa jJAna ke prabhAva se bhagavAna sAdhu banate hI jIvo ke bhAvo ko jAnane lage the| kisI ne ThIka hI kahA hai ki 'puNyagIla jIva kA apanA kucha nirAlA hI prabhAva hotA hai, usake pAsa samasta Rddhi-siddhiyAM apane Apa hI bhAgI calI AtI haiN| rAjakumAra se bhikSu bhagavAna mahAvIra jisa samaya dIkSA-pATha par3ha rahe the usa samaya kA dRzya baDA hI romAJcakArI thaa| sava anubhava kara rahe the ki kucha kSaNa pahale jo rAjakumAra the ve aba bhikSu bana gaye haiN| jisa zarIra para rAjasI vastra aura AbhUSaNa zobhA pA rahe the aura jo zarIra cakAcauMdha kara denevAlI hIre-javAharAta kI divya-prabhA se svargapurI ke devazarIro ko bhI nisteja banA rahA thA, usa zarIra para ava AbhUSaNa nAma kI koI vastu nahI rahI hai, kevala indrapradatta devadUSya vastra kandhe para DAlA huA dikhAI de rahA hai / bhale hI prabhu kA mukhamaNDala tyAga eva vairAgya kI kucha nirAlI hI chaTA dikhalA rahA thA, parantu bhagavAna mahAvIra ko ziromuNDita veSa me dekhakara inake vaDe bhAI nareza nandIvardhana tathA anya pArivArika loga vihvala se ho uThe, saba kA dila bhara AyA, aAMkhe sajala ho gaI, sabake saba bhAvI viraha-janya pIDA se paripIDita ho 'gae, saMvake kaNTha gadgad ho gae, sava mana hI mana prabhu ke sAdhu-patha kI saphalatA ke liye magala kAmanAe karane lge| bhISma-pratijJA ___ ava mahAmahima bhagavAna mahAvIra ne eka bhISma pratijJA kI"Aja se bAraha varSa taka jaba taka kevala-jJAna kA mahAprakAza prApta na hogA taba taka maiM jana-samparka se sarvathA alaga rahakara AtmasAdhanA kruuNgaa| sabhI prakAra ke kepTo ko samatA se sahana kruuNgaa|" 1 vArasa vAmAi vosaTThakAe,ciyattadehe je keI uvasaggA samuppajjati ta jahA - divvA vA, mANussAvA, tericchiyA vA, te savve uvasagge mamugpanne samANe mamma sahissAmi, khamissAmi, ahyiAsissAmi / 'prAcA0, zru0 2.10 13 panna 391 'paJca-kalyANaka] [45 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna ho sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra mati, zruti, avadhi aura mana paryavajJAna ina cAro jJAno ke dhAraka the, ina ke liye dharma kA koI rahasya anajAnA nahI thA, aisI dazA me unhoMne jana samparka se nivRtti kyo kI ? sayama kSetra me padArpaNa karate hI dharma dezanA kI pAvana gaMgA pravAhita na karake bAraha varSa ke lambe kAla ke liye ve mauna sAdhanA ke kSetra me kyo utare ? parantu bhagavAna mahAvIra ke jIvana-zAstra kA jaba hama gambhIratA se adhyayana karate hai to vinA kisI jhijhaka ke vahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra apane jIvana ko hI eka prayogazAlA banA kara jIvana-nirmANa ke sabhI siddhAnto ko usameM parakhanA cAhate the, kyoki java taka kisI bAta ko pahale apane jIvana kI prayogazAlA me na parakhA jAe taba taka usakA anyatra saphala honA anizcita hotA hai / 3 f dUsarI bAta kathanI aura karanI kI viSamatA ko bhagavAna mahAvIra apane nikaTa nahI Ane denA cAhate the| kahane se pahale kathanIya tattva 7 ko jIvana meM lAkara parakhane kI unakI sudRDha AsthA thI / isIliye dIrghadarzI bhagavAna mahAvIra ne sabase pahale Atma-sudhAra kA, kevalajJAna prApta karane ke liye apane vikAro ko naSTa karane kA mahAvrata amIkAra kiyA, joki unake maMgalamaya vyaktitva ke sarvathA anurUpa hI thA / yadi Aja ke samAja-sudhAraka bhagavAna mahAvIra ke isa anUThe pradarza ko apanA, dUsaro ko samajhAne se pahale apane Apako samajhAne kI koziza kare tathA kathanI aura karanI me viSamatA na rahane deM to bahuta zIghra hI bhAratIya janatA kA maGgala ho sakatA hai / " janmabhUmi se prasthAna aba bhagavAna mahAvIra ne jJAtakhaNDa nAmaka udyAna se prasthAna kara diyA / yaha vihAra kA dRzya bhI kucha nirAlA hI thA / usa samaya sabake netra premAzru se bhIga gae the / jAte hue bhagavAna ko ve taba taba taka dekhate rahe jaba taka ki bhagavAna mahAvIra unakI zrAkho se mojhala na ho gae / vApisa jAte hue sabhI darzako ko yahI anubhava ho rahA thA ki mAno Aja hamArA sarvasva kisI ne chIna liyA ho / 1 1 x ] [ dIkSA- kalyANaka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahRdayatA ke amara pratinidhi bhagavAna mahAvIra kahIM para dhyAnastha khar3e the, vahAM para eka vRddha brAhmaNa prAyA, yaha vipatti kA mArA huaA, garIbI kA satAyA huA aura daridratA se burI taraha se pisA huA thA / vaha bhagavAna mahAvIra kA sAkSAtkAra karate hI Ananda-vibhora ho uThA aura unake caraNoM kA sparza karake kahane lagA-"bhagavan ! maiM bahuta dino se Apako DhUDha rahA thA, pAsa-pAsa ke gAvoM aura jaMgalo ko chAna mArA, prAja darzana pAkara kRta-kRtya ho gayA huuN| mujhe patA calA hai ki Apane sAdhu banane se pUrva sAvana kI jhar3I kI taraha svarNa-mudrAe varasAI , kintu maiM bhAgyahIna khAlI hI rahA / Apa to brahmanAnI mahApurupa haiM, merI nirdhanatA garIThI aura dayanIya dazA se Apa aparicita nahIM haiN| mereliye to Apa kalpavRkSa hai, ApakA zaraNAgata hU prabho ! isa dIna brAhmaNa para bhI kucha kRpA kiijie| anekoM vAra gir3agir3Ane para bhI jaba bhagavAna mauna rahe, unhone koI uttara nahIM diyA to usa brAhmaNa kI AzAo ke sava dIpa basa gae / anta me vaha sisakiyAM bharatA huA rone lagA aura bhagavAna ke caraNo se lipaTa gyaa| brAhmaNa kI dayanIya sthiti dekha kara karuNAsAgara bhagavAna mahAvIra dhyAna kholakara bole __ "devAnupriya ! tumhArI dayanIya dazA to maiM svaya dekha rahA hUM, parantu, ava to maiM eka akiMcana bhikSu hUM, artha-sampadA kI terI kAmanA isa samaya kaise pUrNa kara sakatA hU ?" / yaha sunakara brAhmaNa ne dInatApUrNa zabdo me punaH kahA-"bhagavan / Apa to ananta balI hai, jo cAhe kara sakate hai| cAhe to eka kSaNa meM ratnoM ko varSA karade aura miTTI ko svarNa banA ddaale| brAhmaNa kI cApalUsI kA nirAkaraNa karate hue bhagavAna bole "bhadra | meM jAdUgara nahI hU, yAtma-sAdhanA kA vizuddha sAdhaka hUM, sonecAdI ke Tukar3o ko liye nIlAma kI jAnevAlI merI sAdhanA nahI hai| * yaha sunate hI brAhmaNa kI Akho ke Age andherA sA chA gayA / bhagavAna ke ghara jAkara bhI apane ko khAlI rahatA dekhakara vaha puna paJca-kalyANaka] [45 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phUTa-phUTa kara rone lgaa| kanNAmUrti bhagavAna mahAvIra jyo-jyo ume sAnvanA dete tyo-tyo usakA dila aura adhika cItkAra kara utthtaa| sahRdayatA aura savedanA ke amara pratinidhi bhagavAna mahAvIra me yaha dRzya dekhA nahIM gayA / unhone apanA devadUpya phADA aura usakA prAdhA bhAga brAhmaNa ko de diyaa| brAhmaNa lobhI thA, vaha sArA devadRSya lenA cAhatA thA, lajjA ke mAre vaha mAga to nahIM sakA, parantu use, prApta karane kA prayAsa karane lgaa| bhagavAna ke vihAra karane para kucha hI dUrI para vaha bhagavAna ke pIche-pIche rahatA thA, samaya kI bAta samajhie ki teraha mAsa ke bAda eka dina vaha aAvA devadUpya kAMToM meM ulajha kara kahI gira par3A / apanI manorathapUrti dekhakara brAhmaNa harSa ke mAre phUlA nahIM samAyA / yaha bhI kahA jA sakatA hai ki mahAvIra itane prAtma-avasthita ho gae the ki unhe deha kA bhAna hI na raha gayA thA, ata: deha se devadUpya gira gayA isakI unhe pratIti bhI na huI hogI, kyoki devadUSya kA sambandha garIra se thA aura mahAvIra usa zarIra se alaga raha kara sAdhanA ke abhyAsI ho gae the| upasargoM kI chAyA tale vihAra karate hue bhagavAna mahAvIra sancyA samaya eka muhurta dina zeSa rahate kUrmAragrAma me phuce| yogya sthAna dekha kara prabhu dhyAna meM avasthita ho ge| dIkSA ke samaya gozIpacandana kA zarIra para jo lepa kiyA gayA thA, usakI sugandhi kA prabhAva cAra mahIne se bhI adhika rahA thaa| yahI kAraNa thA ki bhramara Adi sugandhi-priya kITa inake garIra para tIkSNa Daka mArate the, mAMsa nocate the, rakta cUsate the, parantu mahAvIra ne kabhI unhe haTAyA nahI, na hI ve kabhI vyathita hue| meru kI -1 kalpasUna ke mUla me yA kisI anya zAstra meM isa kathAnaka kA koI ullekha nahIM hai / prAcArAgasUtra tathA kalpasUtra me 13 mAsa ke bAda devadUSya ke gira jAne kA ullekha milatA hai| tathApi AdhA vastra brAhmaNa ko dene kA vahA para koI varNana nahIM hai, parantu cUNi TIkA mAdi me bhagavAna dvArA AdhA vastra dene kA ullekha avazya dekhane me AtA hai| [dIkSA kalyANaka Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAMti nizcala hokara, ve daMga - parIpaha-janya bhayaMkara vedanAo ko samanA ke sAtha sahana karate rahe / indra ko zrabhyarthanA bhagavAna mahAvIra kurmAragrAma ke vAhira vyAna me khaDe the ki acAnaka eka gvAlA vahA AyA aura prabhu ke pAsa apane pazuo ko carane ke liye chor3a kara svayaM apane ghara calA gayA / apane svabhAva ke kAraNa pazu carate-carate vahA se dUra cale ge| gRha-kAryoM se nivRtta hokara gvAlA jaba vApisa AyA to pazuoM ko na dekha kara usane bhagavAna se pUchA / bhagavAna to vyAnAvasthita the, ata ve mauna hI rahe / gvAlA pazugro ko DhUDhane calA gayA / samaya kI bAta samajhie ki jisa dizA me pazu gae the vaha usa dizA me na jAkara kisI dUsarI dizA meM jA pahucA, phalataH sArI rAta pAva ghisAne para bhI use pazu nahI mile| idhara pazu carate-carate puna bhagavAna ke pAsa grA gae aura vahI baiTha gae / gvAle ne Akara jaba vahAM baiThe pazu dekhe to vaha Aga babUlA ho gayA, krodha me tamatamAne lagA aura grAveza me bhara kara volA - "rAta bhara pazuo ko chipAe rakkhA / aba ina ko le jAnA cAhatA hai ? terI isa ghUrtatA kA abhI tujhe majA cakhAtA hU~ / " yaha kahakara vaha hAtha meM pakar3I rassI se hI prabhu para prahAra karane lgaa| idhara devarAja zakrendra mahArAja ne avavijJAna se bhagavAna para prahAra kara rahe gvAle ko dekhA to ve nimeSArtha meM hI vahA pahuca gae aura devI prabhAva se gvAle ke hAtha vahI uThe raha gaye / usa gvAle ko indra mahArAja ne bhagavAna mahAvIra ke vilakSaNa tyAgI jIvana kA java paricaya diyA taba vaha vahuta lajjita huA / usane apane aparAdha ke liye prabhu se kSamAyAcanA kI / gvAle dvArA kie jA rahe durvyavahAra se zakrendra mahArAja kA mana baDA khedakhinna ho rahA thA, isIliye unhone mahAmanA bhagavAna mahAvIra se vinIta prArthanA karate hue kahA - "bhagavan | ApakA sAvanAkAla mujhe tUphAno sakaTo se ghirA huA dikhAI de rahA hai / ajJAnI jIva Apako yAtanAeM phucaaeNge| mere ArAdhya deva pAmara jIvo se apamAnita ho yaha mere liye grasahya hai, ataH Apa AjJA de ki yaha caraNa paJcakalyANaka } | 49 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevaka pApa kI sevA meM rahe aura pApako mAnavI, devI yA pAzavika koI bhI kaSTa na hone de| indra kI yaha prArthanA sunakara prabhu mahAvIra ne sahaja bhAva se kahA-"indra karmoM kA bhoga cakravartI eva vAsudeva satra ko bhoganA paDatA hai| jinhe Apa upasarga kapTa yA vedanA kahate hai, maiM unhe pUrvasacita karmo ke parimArjaka mAnatA huu| ata yahA khinnatA kA kyA matalaba? ina sthitiyo me bhI mere mana santoSa meM kizcit bhI antara nahI pA sktaa| rahI tumhArI mere pAsa rahane kI bAta, yaha tumhArI bhakti hai, parantu devendra | sAdhanA ke kadama kisI anya ke pAvo me nahI nApe jAyA karate, ve to apane hI pAMvo se nApe jAte haiN| saccI sAdhanA ko kisI ke sAhAyya kI apekSA nahIM hotii| sahAyatA aura sAdhanA kA 36 ke aka jaisA virodha hai / vaha sAvanA hI kyA hai jo apanI rakSA svaya na kara sake, ata mujhe tumhArI kisI sahAyatA ko AvazyakatA nahIM hai|' pAMca divyo kI varSA : kUrmAragrAma meM rAtri vyatIta karane ke anantara bhagavAna mahAvIra ne vahA se vihAra kara diyA aura ve kollAga nAmaka nagara me pahuce / vahA para bhagavAna ne eka brAhmaNa ke ghara khIra se paSTha bhaktatapa (vele) kA pAraNA kiyaa| khIra-dAna ke avasara para "ahodAnamahodAnam (AzcaryakAraka dAna") ke divyaghopa ke sAtha devatAyo ne AkAza se pAMca divyo kI varSA karake dAna kI mahimA ke gIta gaae| ve pAca divya . haiM - vastro kI varSA kI, sugandhita jala se pRthvI kA siMcana kiyA, puppo kI vRSTi kI, devadundubhi vajAI aura mADhe bAraha karoDa svarNa mudrAmo kI varSA karake bhUmi ko svarNima banA diyaa| pAMca pratijJAoM kI ArAdhanA : - kollAga-sanniveza se vihAra karake bhagavAna mahAvIra morAka "nApekSA cakrire'haMnta parasAhAyika kvacit, kevala kevalajJAna prApnuvanti svavIyaMta / "svavIryeNaiva gacchanti, jinendrA paramaM padam / " --tripapTizalAkA puruSa 50 ['dIkSA-kalyANaka Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanniveza (nagara) me pdhaare| --vahAM para sanyAsiyo kA eka praashrm-thaa| Azrama ke kulapati bhagavAna ke pitA mahArAjA siddhArtha ke mitra the, ata: unhone bhagavAna mahAvIra ko dekhate hI pahacAna liyA, lene ke lie Age Ae, svAgata kiyA, kulapati kI prArthanA para bhagavAna eka rAtri ke lie vahA para Thahara ge| - - dUsare dina jaba vahA se prasthAna karane lage to kulapati ne apane Azrama me hI varSAvAsa (cAturmAsa) vyatIta karane kI vinati kii| isa vinati ko svIkAra karate hue bhagavAna kucha samaya ke liye prAsa-pAsa ke gAvo me bhramaNa karake, puna. usI Azrama me padhAra gae aura eka parNakuTIra (ghAsa kI kuTiyA) me rahane lge| isa bAra varSAvAsa me varSA itanI adhika huI ki pazuyo ko ghAsa milanI bhI kaThina ho gii| pariNAma-svarUpa bhUkhe pazu sanyAsiyo ke parNakuTIro kI ghAsa khAne lge| anya sabhI sanyAsiyo ne to apanI-apanI kuTiyA ke sarakSaNArtha ghAsa khAne se pazuzo ko haTA diyA, parantu bhagavAna mahAvIra sahajabhAva se apane AtmadhyAna me hI lage rhe| unhone kisI pazu ko vahA se nahI httaayaa| pazuo dvArA parNakuTIra kA nukasAna hotA dekhakara Azrama ke kulapati ne bhagavAna se kahA-"kSatriya hokara bhI eka kuTiyA kI rakSA nahIM kara pA rahe"? kulapati kA yaha khedapUrNa upAlabha sunakara bhagavAna mahAvIra mana hI mana vicAra karane lage-"jaba mahalo kI mamatA nahI rakkho tava isa parNakuTIra para mamatA rakhane kA kyA matalaba ?" yadi mamatA ke patha para hI calanA hotA to ghara-bAra chor3ane kI kyA AvazyakatA thI ? yaha mamatA to aAtmacintana me vAdhaka hai, viSa aura amRta tathA anvakAra aura prakAza kA mela kaisA ? dUsarI bAta, pazu bhUkhe haiM apane svArtha ke liye maiM ina ke bhojana me vAdhaka banU , yaha mere lie asahya hai| isaliye bhagavAna ne kulapati kI bAta para dhyAna nahIM diyaa| tathApi bhagavAna kulapati ke mAnasa ko bhI vyathita nahI karanA cAhate the, isaliye unhone vahA para rahanA hI ucita nahIM samajhA aura unhone cAturmAsa me hI vihAra kara diyaa| aisI sthiti me vihAra kA honA svAbhAvika thA, kyoki mamatA ko ber3iyo ko toDakara "vasuva' paJca-kalyANaka] [51 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuTumbakam" ke maGgalalaya mahAmantra kA pATha karanevAlA eka ahimAvratadhArI apane kAraNa kisI ko paripIDita yA parivyathita nahIM kara sakatA / ava unhone pAca pratimAe dhAraNa karalI-1. jisa sthAna para rahane se aprIti paidA ho vahA para nahIM rhuuNgaa|2 yathAzakya adhika samaya pratimA dhyAna me hI vyatIta karU gaa|3 mauna ramva gA, arthAt jahA bolanA Avazyaka na ho vahA kisI me bolUgA nhiiN| 4. kimI anya pAtra kA prayoga na karake apane hAtho me hI bhojana kruugaa| 5 gRhasyo ko kabhI khuzAmada nahI karU gaa|' pAMvo me cakravartI ke cinha puSpa nAma ke eka mAmudrika zAstrI the jo sAmudrika zAstra ke bar3e acche jJAtA the| ve eka vAra gaGgA nadI ke kinAre-kinAre jA rahe the| vahA se abhI-abhI bhagavAna mahAvIra gae the, ata reta me prabhu kI pAdapaktiyo dvArA cakra, dhvaja aura akuza Adi ke cinha par3a gae the| ina pada-cinhoM ko dekhate hI sAmudrika zAstrI vaDe vismita hue aura vicAra karane lage ki yahA se avazya hI abhI koI cakravartI nage pAva gujarA hai| apanI Arthika sthiti ko UMcA uThAne kI dRSTi se unhone socA ki 'cakravartI ke darzana karane cAhie / unakI sevA karake apane soe bhAgya ko jagAnA caahie|" yaha soca kara ve zIghra hI cale aura padacinho kA anugamana karate hue bhagavAna mahAvIra ke pAsa jA phuNce| mahAvIra dhyAnAvasthita the, pada-cinha vAle vyakti ko ziromaNDita eka santa ke rUpa meM dekha kara ve Azcaryacakita raha ge| ' sAmudrika-zAstra ke anusAra ye pada-cinha cakravartI ke hone cAhie, parantu yaha to eka bhikSAjIvI sAdhu hai| jo svaya bhikSA mAga kara jIvana kA nirvAha karatA hai, vaha mujhe kyA de sakatA hai ? kyA sAmudrika zAstra jhUThA hI hai? maiM Aja taka isa zAstra ko vyartha hI satya mAnatA rahA, yaha to vilkula asatya hai / aime jhUThe zAstra ko to nadI me hI pravAhita 1. (ka) imeNa teNa paca abhingahA gahiyA... , .. -Ava0 malaya0 (kha) nAprItimadgRhe vAsa., sthaya pratimayA mdaa| na gehi vinaya kAryoM, mona pANI ca bhojanam // -kalpasUna-muvodhikATIkA 52 [ dIkSA-kalyANaka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara denA ThIka hai|' yaha socakara ve sAmudrika zAstra ko nadI meM pravAhita karane hI vAle the ki itane meM bhagavAna mahAvIra kI caraNa-vandanA karane A rahe devarAja zakendra ne avadhijJAna se yaha sArI sthiti samajha lI aura unhone use gAstra ko phekane se rokate hue kahA___ "bhadra | sAmudrika zAstra sarvathA satya hai, isa me cakravartI hone ke jo cinha likhe haiM ve bhI ThIka hai parantu Apane gambhIratA se inakA abhiprAya nahI samajhA jisa vyakti ke caraNo me sAmudrika-gAstra-vaNita ye cinha upalabdha ho,yadi vaha gRhastha-jIvana me rahatA hai to vaha cha.khaNDo kA nAtha cakravartI hotA hai,parantu yadi vaha gRhasthAzrama ko chor3akara sayama-sAdhanA ke kSetra me pA jAtA hai to vaha tIna jagat kA pUjya, vandanIya, surAsuroM kA sevya aura caturvidha sagha kA sasthApaka tIrthakara hotA hai| tIrthakara bhagavAna ke zarIra kA pasInA durganva-rahita, zvAsocchavAsa sugandhita aura rudhira gAya ke dUdha ke samAna sapheda aura madhura hotA hai| ye sAmAnya santa nahIM hai| ye parama tyAgI, vairAgI zAnti ke amara sandeza-vAhaka, tathA deva-manuSyo ke pArAvya, pUjya tIrthakara bhagavAna mahAvIra haiN| Ajakala inakA sAdhanAkAla cala rahA hai, isIliye inakA vAstavika tejasvI aura varcasvI svarUpa tumhAre carma cakSutro se ojhala ho rahA hai| itanA kaha kara zakrendra mahArAja ne sAmudrika zAstrI ke manoratha kI pUrti karate hue unhe suvarNAdi dekara santuSTa kiyA aura sAmudrika zAstrI tathA zakrendra dono hI bhagavAna mahAvIra ke pAvana caraNo me vandanA, namaskAra karake apane-apane sthAno ko cale ge| zUlapANi yakSa kA uddhAra aura daza svapna ava bhagavAna mahAvIra asthikagrAma me padhAre / sandhyAkAla ho gayA thaa| gAva ke bAhara zUlapANi nAmaka yakSa kA mandira thaa| bhagavAna usI me virAjamAna ho gae / gAva vAlo ne prabhu se prArthanA kii-"prbho| mandira kA yakSa baDA krUra hai, vaha rAtri me yahA para kisI ko Thaharane nahIM detA, ata Apa kisI dUsare sthAna para Thahara jaaeN|" sAyakAla hone para mandira kA pujArI AyA to usane bhI prabhu se mandira ko choDa dene kA Agraha kiyA, parantu bhagavAna mahAvIra ko apane prAtmavala para paJcakalyANaka ) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo vizvAsa thA.use Aja ve parakhanA cAhate the, tathA yakSa ke suvAra kI bhI unakI pravala bhAvanA thI, ata: ve saba ke kahane para bhI kimI anya sthAna para nahIM gae, pratyuta vahI para eka kone me vyAna lagA kara khar3e ho ge| __rAtri hone para zUla rANi yakSa ne bhagavAna mahAvIra ko vyAnAvasthita dekha kara socA-"yahA rAtri ko rahanA niSiddha hai yaha samajhA dene para bhI yaha sAdhu yahA se gayA nahIM aura dhyAna lagA kara khaDA ho gayA hai, mAlUma hotA hai ise apanI zakti kA abhimAna ho gayA hai| sabase pahale maiM isake abhimAna kA nazA utAratA hai| usane kahakara itanA bhayakara aTTahAsa kiyA jisase ki Asa-pAsa kA sArA pradeza kApa uThA, parantu bhagavAna mahAvIra para isa aTTahAsa kA koI prabhAva nahIM paDo / ve pahale kI bhAti nyAnastha hI gvaDe rhe| aba usa yakSa ne hAthI kA rUpa dhAraNa karake tIkSNa dAto se bhagavAna mahAvIra para aneko prahAra kie, unhe pAtro me rauMdA, pizAca banakara bhayakara nakho se bhagavAna ke zarIra ko nocA, sarpa bana kara jaharIle Daka mAre, tathApi bhagavAna apane dhyAna se vicalita nahIM hue / yakSa ko java apanI parAjaya hotI dikhAI dene lagI to usane apane antima hathiyAra kA prayoga kiyA aura bhagavAna ke pAkha, kAna, nAka, sira, dAMta, nakha aura pITha ina sAta sthAno para aisI bhaya karatama vedanA utpanna kara dI ki yadi koI sAdhAraNa vyakti hotA to vaha tatkSaNa vahI para Dhera ho jAtA, parantu mahAvIra to sacce mahAvIra the, sAta sthAno ko choDakara yadi zarIra ke sabhI ago me isa se bhI una vedanA paidA kara dI jAtI tava bhI ve DAvADola honevAle nahIM the, sakaTo kI isa loma-harSaka AdhI me bhI prabhu mahAvIra meru parvata kI bhAti aDiga rhe| zUlapANi yakSa apanA pUrA jora lagA kara aba thaka cukA thA, pariNAma svarUpa mahAvIra ke dharya aura zaurya ke Age vaha lajjita tathA natamastaka ho gayA, anta me prabhu ke caraNo me praNata hokara kSamAyAcanA karane ke atirikta usake pAsa koI cArA nahI thaa| isaliye prabhu ke caraNo me girakara usane kSamAyAcanA karate hue vinamra prArthanA kI 54] [ dIkSA-kalyANaka Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "bhagavana ! maiM Apa ko eka sAdhAraNa, durvala sanyAsI hI samajhatA thA, parantu Apa to eka asAdhAraNa santa haiM, santa hI nahI, santaziromaNi haiM, ApakA dhairya aura zaurya baDA hI vilakSaNa hai, pApa itane mahAn sahiSNu aura dRDhavratI haiM, isakI mujhe svapna me bhI kalpanA nahIM thii| kSamAsAgara prabho, mere aparAdho ke liye mujhe kSamA kre| maiMne Aja kI rAtri me Apa ko jo du kha diye hai, isakA mujhe hAdika kheda hai, pazcAttApa hai, glAni hai / ApakI ahisA-mAdhanA ne merA hRdaya vilkula parivartita kara diyA hai / prata. Aja maiM Apake zrI caraNo me sacce hRdaya se pratijJA karatA hUM ki Aja se maiM kisI jIva kI hiMsA nahI karU gA aura ahiMsA bhagavatI kI ArAdhanA karatA huA apane pApo kA prAyazcitta kruuNgaa|" itanA kahakara zUlapANi yakSa sajala nayano ke sAtha bhagavAna ke caraNo me apanA mastaka rakha kara kSamA mAMgatA huA vahAM se calA gyaa| usa samaya muhUrta bhara rAtri avaziSTa thI, tatpazcAt bhagavAna mahAvIra ko acAnaka nidrA A gii|' nidrita avasthA me hI bhagavAna ne daza svapna dekhe 1 eka tAlapizAca ko apane hAtho se pachADate dekhaa| 2 eka zveta pakSI ko apanI sevA me upasthita dekhaa| 3 vicitra varNavAlA puskokila sAmane dekhaa| 4 dedIpyamAna do ratnamAlAe dekhii| . . zrI kalpasUtrIya TIkA ke anusAra zakrendra mahArAja dvArA niyukta kie hue siddhArtha deva ne java zUlapANi yakSa kA yaha upadrava dekhA, tava vahAM Akara usane use bahuta DATA aura kahA, "ye bhagavAna mahAvIra haiM, deveza zakendra ke ArAdhya haiM, yadi tero isa kAlI karatUta kA unhe patA cala gayA to ve terA nAmonizAna miTA deNge| siddhArtha deva kI isa dhamakI se zUlapANi yakSa bhayabhIta ho gayA aura usI samaya usane bhagavAna se kSamA-yAcanA kI tathA bhaviSya me aisI bhUla na karane kA praNa kiyaa| 2. tattha sAmI desUNe cattAri jAme atIva pritaavito|| pabhAyakAle muhuttametta niddApapAya gato // -mAva0 ma0 pR0270 paJcakalyANaka ] [ 55 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. eka zveta go-varga sammukha khaDA dekhaa| 6 vikasita padmasarovara dekhaa| 7 apanI mujAno se mahAsasudra ko tairate hue dekhaa| 8 vizva ko prakAzita karate hue sUrya ko dekhaa| 6 vaiDUrya varNa sI apanI prAto se mAnupottara parvata ko veSThita karate dekhaa| 10 apane Apako meru parvata para caDhate dekhaa| ina svapno ke anantara unakI nidrA bhaga ho gaI aura ve puna* apane Atma-cintana me tallIna ho ge| asthika grAma me utpala nAma ke eka nimittajJa (jyotipI) rahate the| ve kabhI bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke santa the, kintu durvalatA vaza sAdhu-vRtti choDa kara gRhasya bana gae the| jaba inhe patA calA ki mahAvIra zUlapANi yakSa ke mandira me Thahare haiM to aniSTa kI sabhAvanA me usakA kalejA kAMpa utthaa| prAta.kAla hote ho vaha yakSa ke mandira me pahucA to vahA bhagavAna ko sakuzala dekhA tathA "bhagavAna mahAvIra kI dayAdRSTi se zUlapANi yakSa kA upadrava sadA ke lie zAnta ho gayA hai|" isa harSa samAcAra se prasanna hue asthika grAma nivAsiyo ko bhagavAna kI mahimA kA gAna karate dekhA to unako parama hAdika santoSa huaa| utpala apane daivika iSTa ke bala se mana kI bAta bhI jAna lete the, isIliye java unhe bhagavAna ke.dekhe daza svapno kA jAna huA tava unhone svapno kA phalAdeza batalAte hue bhagavAna se prArthanA kii-'prbho| Aja rAtri ko Apane jo daza svapna dekhe haiM ve bar3e mahattvapUrNa, uttama aura zubha phaladAyaka haiN| ina svapno kA phalAdeza dekha kara aisA lagatA hai ki eka dina Apa vizva ke jAne-mAne mahApratApI mahApurupa hoge, sasAra kI mamUcI zaktiyA ApakI caraNadAsI hogii| Apa to saba kucha jAnate hI haiM, parantu maiM apane anubhava ke AdhAra para svapno kA jo phalAdeza jAna sakA hUM, vaha Apa zrI ke pavitra caraNo me nivedana karatA hU: 1 tAlapizAca dIrghakAya rAkSasa kA nAma hai| isako mArane kA artha hai ki Apa zrI moha-rUpa karma-pizAca kA anta kreNge| [ dIkSA-kalyANaka Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 puskokila nara koyala ko kahate haiM, isakA svapna-darzana"Apa ko zukla dhyAna prApta hogA" isa abhiprAya ko abhivyakta karatA hai| dhyAna ke aneka prakAro me se zuvala-dhyAna saba se uttama eva prazasta cyAna mAnA gayA hai / isakI Apako avazya hI prApti hogii| 3. vicitra varNavAle (raga-virage) pakSI ke darzana kA artha haigrApa vividha jJAna rUpa zruta kI dezanA dege, dvAdazAGgI vANI kA prakAza krege| 4 zveta govarga (go-samudAya) ko dekhane se Apa sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa caturvidha sagha ko sthApita kreNge| 5 vikasita padmasarovara dekhane se bhavanapati, vANavyantara, jyotipka aura vaimAnika ye cAra prakAra ke deva Apa kI sevA krege| 7 samudra ko taira kara pAra karane se Apa eka dina sasAra-sAgara ko pAra krege| 7. vizva ko Alokita karate hue udIyamAna sUrya ko dekhane me Apa kevala-jJAna adhigata kreNge| 8 aAto se mAnupottara parvata ko veSTita karane se Apa kI kIrti sAre manuSya loka me prasArita hogii| 6. meru parvata para caDhane se Apa dharma-siMhAsana para baiTha kara devo aura manupyo ko dharmopadeza dege| 10 Apane dedIpyamAna jo do ratna mAlAe dekhI haiM, isa svapna kA abhiprAya maiM to nahI samajha skaa|" nimittajJa kI yaha bAta suna kara bhagavAna ne tatkAla uttara diyA ki isa svapna ko dekhane kA artha hai ki "maiM sAdhu-dharma aura zrAvaka-dharma kA kathana krugaa|" 1 bhagavAna mahAvIra ne jo mauna rahane kI pratijJA kI thI usakA abhiprAya yahI thA ki, jahA bolano atyadhika pAvazyaka hogA, vahIM volUgA, anyathA mauna hI rahUgA / ata eka atyadhika Avazyaka prazna kA uttara dene ke liye bhagavAna kA bolanA unakI pratijJA ke viruddha nahI kahA jA sktaa| paJca-kalyANaka] [27 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra ke pAvana mukhAravinda se yaha phalAdeza sunakara nimittajJa prAnandavibhora ho utthaa| zUlapANi-yakSa kA upadrava zAnta ho jAne se asyigrAma ke ghara-ghara me harpa chA gyaa| bhagavAna mahAvIra ne yahI para prathama cAturmAma kiyA aura isa cAturmAsa me bhagavAna ne pandrahapandraha dino ke ATha bAra upavAsa kie / acchandaka para upakAra : asthikagrAma kA cAturmAma samApta karake bhagavAna ne mArgazIrSa pratipadA ko vahA se vihAra kara diyA aura ve morAka sanniveza me pahuca kara vahA ke eka udyAna meM virAjamAna ho ge| yahA acchandaka nAma kA eka jyonipo rahatA thaa| logo me isakA vaDA acchA prabhAva thA, isI prabhAva se imakI aura isake parivAra ko AjIvikA calatI thI, parantu jaba logo ne zramaNa bhagavAna mahAvIra kA vilakSaNa tyAgavairAgya dekhA tA saba ne prabhu-caraNa ko zaraNa grahaNa kii| adhika se adhika janatA prabhu ke caraNo me upasthita hone lgii| prabhu kI sevA me rahanevAlA siddhArtha nAmaka deva sava Agantuka vyaktiyo kI manokAmanAe pUrNa kara detA thaa| phalata prabhu kA prabhAva vyApaka hotA gayA aura acchandaka jyotiSI kA prabhAva ghaTatA calA gayA / apane girate hue prabhAva ko dekha kara acchandaka vaDA dukhI huA aura koI upAya na dekha kara anta meM vaha sIdhA bhagavAna ke caraNo me pAyA, dIna svara me abhyarthanA karate hue kahane lagA "prabho | pApa to tejasvI mahApurupa haiM aura maiM ThaharA eka pAmara annakoTa / bhagavan / aAja eka antarvedanA lekara ApakI zaraNa me AyA hai| kahate hue lajjA bhI grAtI hai, parantu kahe vinA gujArA bhI nahI hai| Apa ke ivara pAne se merI prAjIvikA samApta ho rahI hai, ata yadi Apa mujha para dayA karate hue kahI anyatra padhAra jAe to maiM aura merA parivAra jIvita raha sakege, anyathA saba ko bhUkhe hI maranA hogaa|" acchandaka kI antarvedanA suna kara karuNAvatAra bhagavAna mahAvIra usI samaya vahA me cala die| inake kAraNa kisI ko kaSTa ho yaha [ dIkSA-kalyANaka Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhe sarvathA asahya thA, isIliye inhone morAka sanniveza me prasthAna karane me jarA bhI vilamba nahIM kiyaa| prAdhA vastra bhI gira gayA : bhagavAna jA rahe the, mArga me suvarNavAlukA nado para unakA dIkSAkAlIna devadUSya kATo me ulajha kara gira gyaa| isa samaya prabhu ko dIkSita hue 13 mahIne ho cuke the| isa taraha teraha mahIne prabhu vastradhArI rahe, isake pazcAt ye acela arthAt vastra-rahita ho gye| ve isa svalpa se sAdhanAkAla me hI videha ho gae the, deha kA bhAna bhUla se gae the| Atma-avasthita ke liye deha kA jJAna kahA raha jAtA hai| java deha kA jJAna nahI to vastra kI kyA AvazyakatA tho ? vastra deha ke liye hai. deha vastro ke liye nahI, ata aba na deha kA dhyAna thA aura na vastra kaa| caNDakauzika sarpa kA jAgaraNa : bhagavAna mahAvIra uttara vAcAlA nagarI kI ora jA rahe the| mArga me kucha vyakti mile to unhone kahA- Age cala kara eka dRSTiviSa bhayakara sarpa rahatA hai, jisakA vipa dekhane mAtra se manuSya ko jalA detA hai| usakI vipailI phuphakAro se to AkAza ke pakSI bhI dharAzAyI ho jAte hai| isake viSa ne vRkSo ko bhI mukhAdiyA hai| sarpa kA nAma caNDa kozika hai, ata Apa yaha mAga choDa deN| dUsare mArga se cale jaae|" parantu bhagavAna ne logo kI isa bAta ko sunakara bhI anasunA kara diyA aura ve apanI mastI se usI rAste para hI baDhate cale ge| sacce mahA-puruSa kI yahI vizeSatA hotI hai ki usakI karuNAdRSTi mAnava taka sImita nahI rahatI, unakI AtmIyatA jIva mAtra taka vistRta ho jAtI hai, isIliye bhagavAna mahAvIra ne nAgarAja caNDakauzika ke uddhAra kA nizcaya kiyaa| caNDakauzika : eka paricaya : eka tapasvI apane ziSya ko sAtha lekara bhikSA ko jA rahe the / ziSya guru ke pIche thaa| acAnaka eka meNDhaka guru ke pAva ke nIce dava paJcakalyANaka ] [ 59 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kara mara gayA / ziSya ne use dekhA to apane guru meM prAyacita ne ko kahA / yaha to pahale hI marA patra thaa|" yaha kara guru yi kI bAta para koI dhyAna nahIM diyA | ziva ne sAyakAnIna praNi karate samaya puna kahA- 'bheNThana ke mara jAne kA bAkI prAcina meM lenA cAhie / ' ziSya ke bArabAra kahane se guru ko ko gayA / dhAnya ho ke ziSya ko mArane dauTe aura thoDI hI dUrI para eka svabha se TakarA kara unakA prANAnta ho gayA / vaha tapasvI vahAM se marakara banakara nAmaka bAthama ke kulapati kI dharmapatnI ke garbha me bAlaka rUpa se paidA hue| janma hone para bAlaka kA nAma kauzika vA gyaa| yaha (na) prakRti kA thA, phalata caNDakauzika ke nAma se prasiddha ho gayA / vA hone para kulapati banA diyA gayA / ise prAthama ke vRkSoM meM vaTA pyAra thA / kisI ko phala-puSpa bhI nahIM tor3ane detA thaa| eka bAra kucha rAjakumAra ikaTThe hokara prAzrama ke phala phUla toDane lage to vaha krodhita hokara kulhAr3e se unheM mArane daur3A / rAste me kUpa meM gira jAne se usakI mRtyu ho gaI aura vaha grAzrama me sarpa dana gayA / loga bhI use caNDakauzika ho kahane lage / isakA viSa bar3A bhayakara thA / Azrama ke bahuta se tApama usane viSa me jalA die / gravaziSTa tApasa bhAga ge| yavama ujar3a gayA / isI caNDakauzika kA uddhAra karane ke liye prabhu mahAvIra idhara Ae aura Ate hI ye usake dila ke pAsa dhyAna lagAkara bar3he ho gae / sarvarAja ko jaba manuSya kI gandha hAI to yaha tatkAla bila se bAhira grAyA aura isane sAte hI pUre dhAveza ke sAtha prabhu ke caraNoM para Daka de mArA, parantu prabhu mahAvIra para usakA koI prabhAva nahI huA aura ve zAnta bhAva se dhyAna meM khar3e rahe / nAgarAja ne ise apanA apamAna samajhA / yaha bhI kahA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra ke zarIra se raktavArA ke sthAna para dugdha kI vArA pravAhita huI thI / sambhava hai ise Aja vA buddhivAdI svIkAra na pare / aise buddhivAdiyoM ke yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke paritoSa ke liye zarIra me kaSAyoM 60 ] [ dIkSA- kalyANara Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA abhAva thA, ata daza-sthAna se dugdha pravAhita huA kA yaha abhiprAya mAnA jA sakatA hai ki unake zarIra se zuklalezyA ke zveta paramANu pravAhita hue aura unake sparza se 'nAga' bhI zveta ho gayA, arthAt umakI bhAvanAe bhI vizuha ho gaI / pariNAma svarUpa krodhAveza me aAkara usane phira itane jora se Daka mArA ki rakta kI dhArA pravAhitta hone lgii| bhagavAna kI saumya aura zAnta mukhamudrA me koI antara nahI pAyA cehare para pahale kI bhAti muskarAhaTa aThakheliyA kara rahI thI / nAgarAja kA abhimAna gala gyaa| vaha zithila hokara prabhu-caraNo para phana rakha kara gAnta ho gyaa| nAgarAja kI yaha dazA dekhakara karuNAsAgara bhagavAna ne dhyAna kholA aura ve muskarAte hue bole-"nAgarAja / jAgo, kyo vyartha me krodha kI Aga me jala rahe ho / isa krodhAgni ne to pahale hI tumhArA bahuta nukasAna kara rakkhA hai| apane atIta ko dekho, pahale tuma manuSya the, para krodhAgni se jalakara sarpa bana gae ho| ava to hoza karo, apane ko sbhaalii|' bhagavAna ke ina vacanoM ne dhadhakanI agnijvAlA para jala DAlane jaisA kAma kiyaa| nAgarAja kA krodha zAnta ho gayA aura usane eka alaukika zAnti anabhava kii| antara se sphUraNA kA srota phUTa paDA-"aise zAnta vacana sune hue hai" / cintana me gabhIratA pAne para jAti-smaraNa jJAna kI jyoti jagamagAne lgii| jAti-smaraNa kA artha hai-apane pichale janmo kA parivodha / vasa phira kyA thA, pUrva jIvana ke calacitra pAkho ke Age nAcane lage, krodha ke duSpariNAma kitane bhayakara hote haiM, yaha samajhane me kucha bhI dera nahI lgii| apane hI jAna-cakSupro se apane atIta ko dekhakara nAgarAja baDA lajjita eva svinna huaa| apane kRtakarma ke liye pazcAttApa karate hue nAgarAja ne mUka bhASA me bhagavAna se kSamA maagii| isake bAda ahiMsA bhagavatI ke caraNo me apane ko samarpita kara diyaa| yahI kAraNa hai ki bhaviSya me kimI ko kATA nahI satAyA nahIM / anta me apane jIvana se sarvathA udAsIna hokara apanA mukha vila me kara liyA, zeSa sArA dhaDa vila paJcakalyANaka ) [61 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me vAhira hI rkvaa| tadanantara bhagavAna mahAvIra vahA se cala diye| bhagavAna mahAvIra ko sarvathA svastha vahA se jAte dekhakara Asa-pAsa ke loga bhI sarpa ke nikaTa A gae aura badalA lene kI bhAvanA se ve sarparAja para kakara, patthara mArane lage, parantu prAyazcitta kI bhAvanA se sarparAja sahiSNu vana kara una prahAro ko samatApUrvaka sahana karane lgaa| kucha bhAvuka loga sarparAja kI sahiSNutA se prabhAvita hokara dUdha, zakkara Adi se usa kI pUjA me juTa gae / vahA para moThA A jAne ke kAraNa cITiyo kA Agamana bhI prArambha ho gyaa| ve cITiyA sarparAja ke zarIra ko burI taraha se kATane lagI, parantu sarparAja jarA bhI vikSubdha nahI huaa| Ayu kI samApti hone para eka dina isI zAnta bhAva se jIvana-lIlA samApta karake nAgarAja sahasrAra nAmaka pAThaveM devaloka me jA virAjamAna hue| isa taraha mahAmahima bhagavAna mahAvIra ne eka sarpa ke jIvana kA uddhAra karake vipa ko amRta banAne kA eka aisA aitihAsika Adarza upasthita kiyA jo kAla kI ananta ghATiyo ko pAra karane para bhI kabhI vismRta nahI ho skegaa| nayyA ke khivayyA : nAgarAja caNDakauzika kA uddhAra karane ke pazcAt bhramaNa karate hue bhagavAna mahAvIra zvetAmbikA nagarI kI ora padhAra rahe the| rAste me gaGgA nadI paDatI thii| vahA yAtriyo ko naukA kA upayoga karanA paDatA thaa| bhagavAna mahAvIra bhI anya yAtriyo ke sAtha naukA me virAjamAna ho ge| nAviko ne naukA calAnI prArambha hI kI thI ki usI samaya ullU kI AvAja aaii| AvAja sunakara zakuna-gAstra ke jAnanevAle eka yAtrI ne kahA--"Aja khaira nahI hai, ullU kI AvAz2a kisI bhISaNa upadrava ke hone kI sUcanA de rahI hai| para ye (bhagavAna mahAvIra kI ora saketa karake) mahApuruSa baiThe hai, sambhava hai, inakI kRpA se baca jAe, anyathA muzkila hai| pAca miNTa bhI nahIM gujare hoge ki AdhI . calane lagI dekhate hI dekhate naukA bhaMvara me A gii| isa aAkasmika upadrava se saba kApane lge| 1 "addhamAmasma kAlagato sahassAre uvavanno" -Ava0 0 1 pR0 279 62] [ dIkSA-kalyANaka Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tripRSTha vAsudeva ke pUrva janma me bhagavAna mahAvIra ke jIva ne eka siha ko mArA thA, usI siMha kA jIva sudaSTra nAma kA devatA vanA / purAtana vairabhAva ke kAraNa usI deva ne yaha sArA upadrava khaDA kiyA thA / upadrava bhI itanA bhayakara thA ki yAtriyo ke kaleje kApa uThe / sava ko apanI-apanI antima ghaDI dikhAI dene lagI / parantu akele mahAvIra jo sarvathA nirbhIka the, kevala unake cehare para bhaya kA cinha bhI nahI thA / upadrava kA prAraMbha to kAphI bhayakara thA, parantu prabhu kRpA kucha aisI huI ki grAdhI dhIre-dhIre zAnta ho gaI aura yAtrI vinA kisI vighnavAdhA ke dUsare kinAre para pahuca ge| sabhI yAtriyo kI jihvA para yahI svara nAca rahe the - " hamArI nayyA ke khivayyA to mahAvIra hI hai, yadi Aja ye hamAre madhya me na hote to hama sava samApta ho jaate|" vRddha paramparA kA vizvAsa hai ki bhavanapati jAti ke kambala aura gambala nAmaka nAgakumAro ne upadravI deva ko samajhA kara yaha upadrava zAnta kiyA thA, parantu hamArA vizvAsa hai ki ina nAgakumAro ke puruSArtha ke pIche bhI bhagavAna mahAvIra kA hI puNyapratApa kAma kara rahA thA / gozAlaka kA niyativAda bhagavAna mahAvIra ne dUsarA cAturmAsa nAladA me kiyA / yahA prabhu eka julAhe ke makAna me Thahare the / makhaliputra gozAlaka' bhI vahI para ThaharA huA thA / bhagavAna mahAvIra ke vilakSaNa eva Adarza tyAgavairAgya se vaha bhI bahuta prabhAvita huA / isa cAturmAsa me bhagavAna ne mahIne - mahIne kA upavAsa tapa cAlU kara diyA / pahale mAsa-kSamaNa (mAsa ke kSamaNa-upavAsa) kA pAraNA jisa ghara me hugrA usa ghara me devatAgro ne pAca divyo kI varSA kI isase sAre nagara me tapomahimA kA prasAra ho gayA / gozAlaka ne jaba tapa kI aisI grAzcarya janaka mahimA dekhI to vaha bhI bhagavAna ke pAsa Ane-jAne lagA / dUsare mAsakSamaNa ke pAraNe 1 makhali nAmaka eka makha [ eka bhikSuka jAti jo citrapaTa dikhAkara jIvananirvAha karatI hai ] ke putra ko gauzAlA me paidA hone ke kAraNa gozAlaka kahA jAtA thA / paJcakalyANaka ] [ 63 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jaba pAca divyo kI varSA huI to isame gozAlaka aura bhI adhika prabhAvita huaa| eka dina kArtika pUrNimA ke dina bhikSA ko jAte samaya gozAlaka ne bhagavAna se pUchA-'mahAtman / Aja mujhe bhikSA me kyA milegA ?" bhagavAna to mauna rahe, para una ke caraNa-mevaka siddhArtha deva ne inhI kI ora se kahA - "bAsI bhAta, khaTTI chAcha aura eka khoTA rupyaa|" ___gozAlaka yaha bhaviSyavANI bhagavAna kI hI samajhatA thA, ata ise mithyA pramANita karane ke liye usane bar3A prayAsa kiyA, vaha nagara ke baDe-baDe seTho ke ghara bhI gayA, parantu sabhI sthAno me vaha nigaza hI lauttaa| anta me eka luhAra ke yahA use bAsI bhAta, khaTTI chAcha aura dakSiNA me eka khoTA rupayA hI prApta huaa| ___ isa prakAra bhaviSyavANI kI satyatA ke pramANita hone para usake mana para baDA gaharA prabhAva pdd'aa| usake mana me bhagavAna ke vyaktitva ke prati mahAn AsthA ho gii| isa ghaTanA me usane yaha bhI vicAra kiyA ki jo kucha honevAlA hotA hai vaha pahale hI niyata arthAt nizcita hotA hai, isaliye niyativAda' kA siddhAnta hI vAstavika aura sarva zreSTha hai| isake atirikta, usane nizcaya kiyA ki Rddhi-siddhi prApta karane ke liye mujhe mahAvIra kA ziSya vana jAnA cAhiye / dUsarA cAturmAsa * ___nAlandA kA cAturmAsa sampUrNa hone para bhagavAna mahAvIra ne vahAM me vihAra kara diyA aura ve kollAgasanniveza me padhAra ge| vahI para unhone cauthe mAsa-kSamaNa kA pAraNA kiyaa| pUrvavat pAca divyo kI varSA yahA para bhI huii| gogAlaka ko jaba bhagavAna ke vihAra kA patA calA to vaha bhI bhagavAna ko DhUDhatA huA kollAga-sanniveza me A gayA aura prabhu ke caraNo me praNata hokara usa ne prArthanA kI-"bhagavan / Aja me grApa mere dharmAcArya hai, gurudeva hai aura maiM ApakA caraNa-sevaka ziSya banatA hU-" bhagavAna mauna hI rhe| gozAlaka ne Agraha pUrvaka apanI bAta ko 2 jo honA hai, vaha avazya hogA, yahI siddhAnta niyativAda hai| [ dIkSA-kalyANaka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puna: dohraayaa| phalata bhagavAna ne use sAtha rahane kI svIkRti pradAna krdii| kollAgasanniveza se vihAra kara dene para bhagavAna svarNakhala padhAre / mArga me kucha gvAle khIra banA rahe the| khIra ko dekhate hI gozAlaka ke muMha meM pAnI aagyaa| usane kahA - "khIra khAkara clege|" bhagavAna to mauna rahe, para siddhArtha deva ne kaha diyA .- "khIra khA nahI sakege, haNDiyA TUTa jAne kI sthiti bana rahI hai|" bhagavAna Age baDhe, para gozAlaka khIra khAne ke liye vahI para Thahara ge| kucha hI kSaNo ke vAda khIravAlI haNDiyA TUTa gaI, ata. gozAlaka nirAza hokara mlAna-mukha liye bhagavAna ke pAsa A gayA, isa ghaTanA se use isa bAta kA bhI dRDha vizvAsa ho gayA ki niyati arthAt honahAra TalatI nahI ata: niyativAda sarvathA-yathArtha hai / tIsarA cAturmAsa : svarNakhala se vihAra karate hue bhagavAna brAhmaNagAva padhAre, yahA bhagavAna ne bhojana kiyaa| tadanantara prabhu campApurI A ge| tIsarA cAturmAsa yahI para vyatIta kiyA, cAturmAsa me do-do mahIne kI tapasyA kii| cAturmAsa kI pUrNatA para prabhu 'kAlayasanniveza' padhAre / yahA gozAlaka ko apanI aniyantrita prakRti ke kAraNa janatA se pratADita aura apamAnita honA pddaa| gogAlaka svacchanda aura uddaNDa svabhAva ke the, jahA kahI bhI jAte, koI na koI ajhaTa khaDA kara lene ke kAraNa logo se phaTakAra prApta kara lete the| cauthA cAturmAsa : bhagavAna mahAvIra ne caturtha cAturmAsa 'pRSTha campA' nAmaka nagarI me sampanna kiyaa| isa cAturmAsa me prabhu ne cAra mAsa kA lambA tapa kiyaa| cAturmAsa kI pUrNatA para tapa kA pAraNA kiyA aura vihAra karane para prabhu eka vRkSa ke nIce dhyAna lagAkara khaDe ho ge| vahA anya 1 "gosAlassa makhaliputtassa eyamaTTha paDisuNemi" -bhagavatI0 zataka 15/1 paJcakalyANaka] [ 65 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneko yAtrI bhI the / gItakAla hone se yAtriyo ne Aga jlaaii| prAta * kAla hone para Aga ko vinA vujhAe hI ve cale ge| jora kI havA calI, pAsa me rakkhe mUkhe ghAsa me Aga laga gaI, usakI lapaTeM bhagavAna ke nikaTa bhI jA pahucI, pariNAma svarUpa bhagavAna ke pAva jhulasa ge| parantu sahiSNutA ke sAgara prabhu phira bhI dhyAnAvasthita hI rhe| ve agnijanya parIpaha se rattI bhara bhI calAyamAna nahIM hue| anArya deza meM saMkaToM kI prAdhiyAM : bhagavAna mahAvIra ava lADha nAmaka anArya deza me pdhaare| yahA unhe hRdaya ko kapA dene vAle kapTo kA sAmanA karanA pdd'aa| anAryadega me prabhu ko rahane ke liye anukUla sthAna nahIM milatA thA, anArya loga inake pIche zikArI kutte lagA dete the, jo unake zarIra se mAMsa ke lothaDe nikAla lete the| kahI para unhe daNDo, bhAlo, pattharoM aura Dhelo ke prahAra sahana karane paDate the| bhagavAna ko lahUluhAna kara dene para anArya loga dUba hamane, tAliyAM pITate / kahI para bhagavAna ko Upara uchAlauchAla kara gendra kI taraha paTakA jAtA, paranta kSamA-bhUti bhagavAna ina sava sakaTo ko karma-bhoga samajha kara gAnta-bhAva se sahana karate rahe the| ve mana se bhI kabhI kimI kA aniSTa nahI socate the / pAcavAM cAturmAsa : isa taraha bhagavAna loma-harSaka kaSTo ko sahana karate hue malayadeza kI rAjadhAnI bhaddilanagarI me Ae aura pAcavA cAturmAsa yahI para vyatIta kiyaa| isa cAturmAsa me prabhu ne lagAtAra cAra mahIne tapasyA meM hI vyatIta kiye aura cAturmAsa ke pazcAt nagarI ke vAhira prabhu ne pAraNA kiyaa| pAraNA karane ke anantara java prabhu ne vihAra kiyA to mArga me inako jAsUsa samajha kara pakaDa liyA gayA aura unakI burI taraha piTAI kI gii| sAtha me gozAlaka ko bhI vaDI nirdayatA se pITA gyaa| gozAlaka to sthAna-sthAna para hI apanI bhUlo ke kAraNa prAya mAra 4 kalpasUna ke hindI-TIkAkAra likhate hai - prabhu ke pairo ko cUlhA banAkara, prAga jalAkara usa para khIra pakAI, prabhU vyAnamudrA me acala rahe ata unake paira jala ge| -pRSTha 77 [dIkSA-kalyANaka Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAte rahate the, isIliye eka dina inhone dukhI hokara prabhu se kahA"Apa ke sAtha rahane se to mujhe mAra khAnI par3atI hai prata maiM Apake sAtha nahI rahUgA / " yaha kaha kara gozAlaka prabhu se alaga ho gaye aura rAjagRha kI ora prasthAna kara gae / paramAvadhijJAna aura chaThA cAturmAsa - grava bhagavAna mahAvIra viharaNa karate hue vaizAlI hote hue gAlizIrSa gAMva me Ae aura yahAM ke eka udyAna me dhyAna lagAkara khaDe ho gae / mAgha mahIne kI bhayaMkara sardI thI, barphAnI-tUphAnI havA zarIra kampA rahI thI, tathApi bhagavAna mastI se grAtma-cintana me tanmaya ho rahe the / acAnaka hI mUsalAdhAra varSA hone lagI / kaDakaDAtI sardI me barpha se bhI gItala pAnI zarIra ko sunna karatA jA rahA thA / parantu bhagavAna dhyAnasthita the, zarIra me dUra grAtma-gravasthita the / yahI para unhe paramAvadhi jJAna prApta huA indriya aura mana kI sahAyatA ke vinA samUce loka ke rUpI dravyoM kA maryAdA -sahita sAkSAtkAra karAne vAlA jJAna paramAvadhijJAna hotA hai / / * zAlizIrSa grAma se bhagavAna mahAvIra cAturmAsa ke bAda vihAra karake bhadrikA nagarI pdhaare| bhAgala pura se ATha mIla dUra dakSiNa meM bhadariyA grAma hai, vahI para pahale bhadrikA nagarI thii| isI nagarI me prabhu ne chaThA cAturmAsa vyatIta kiyA / vaha samUcA cAturmAsa upavAsa tapasyA me hI cyatIta huA / isa cAturmAsika vrata kA pAraNA nagarI ke bAhira jAkara kiyA gayA / gozAlaka jo pahale prabhu se alaga ho gae the, punaH isI zAlizIrSa grAma me prabhu ke caraNo me A ge| sAtavAM prAThavAM cAturmAsa - dIrgha tapasvI bhagavAna mahAvIra ne sAtavAM cAturmAsa AlambiyA nagarI me aura prAThavA cAturmAsa rAjagRha nagara me sampanna kiyA / ye 1 zAstrakAro kA vizvAsa hai ki bhagavAna mahAvIra ko ye kapTa kaTapUtanA nAmaka kisI vyantarI ne pUrvajanmoM kA badalA lene ke liye diye the / paJca-kalyANaka ] { 67 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dono cAturmAsa unhone tapasyA meM hI vyatIta kie| cAturmAsa me kisI bhI dina inhone anna aura jala kA sevana nahI kiyA / cAturmAsa samApta karane ke anantara cAturmAsa sthAno se bAhira jAkara tapasyA ke pAraNe kiye / cAturmAso se pUrva bhagavAna ne "bhaddA sanniveza" tathA "lohArgalA" Adi aneko grAma eva nagara pAvana kie| isa sudIrgha yAtrA me unhe nAnA prakAra ke kaSTo kA sAmanA karanA par3A / prAkRtika utpAto, rAjakIya pIDApro aura vividha vidha yAtanAo ne unhe vicalita karane ke prayAsa kiye, parantu sabhI prayAso ko himAlaya se TakarAte vAyu ke jhoko ke samAna viphala hokara lauTa jAnA par3A / nauvAM cAturmAsa - rAjagRha se vihAra karake bhagavAna puna anArya deza me padhAra gae / mAno sakaTo me inako pyAra thA, karma - nirjarA kI dRSTi se sakaTApanna dazA meM prabhu ko adhika AnandAnubhUti hotI thI, isIliye dUsarI bAra prabhu anArya deza me phira cale gaye / prabhu jahA bhI padhAra jAte svaya samApta hone ke liye paripahasenA vahI para pahuca jAtI thii| unhe nauvA cAturmAsa vRkSo ke nIce tathA khaNDaharo ke madhya me hI vyatIta karanA paDA / anArya deza kA yaha cAturmAsa samApta karane ke granantara bhagavAna phira Arya deza me padhAre / dasavAM cAturmAsa bhagavAna mahAvIra siddhArthapura se karmagrAma kI ora padhAra rahe the, gozAlaka bhI sAtha hI the / mArga me sAta puSpo vAle tilo ke eka paudhe ko dekha kara gozAlaka ne bhagavAna se pUchA - "prabho / yaha paudhA phala degA yA nahI ?" isa prazna kA samAdhAna karate hue bhagavAna bole - " yaha paudhA phala degA aura isa kI phalI me sAta dAne hoge / " gozAlaka avinIta aura uddaNDa to prArambha se hI thA, grataeva usane bhagavAna kI bhaviSyavANI ko mithyA pramANita karane ke liye usa paudhe ko jaDa se ukhADa kara kinAre para phaika diyA / inake jAne ke vAda varSA ho gaI, phalata vaha paudhA jar3a jamA kara dhIre-dhIre phira khar3A hone lagA / bhagavAna mahAvIra vahA se kUrmagrAma padhAre the / isa gAva ke bAhira 68 ] [ dIkSA kalyANaka Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizyAyana nAma ke eka tApasa the jo sUrya kI prAtApanA liyA karate the| eka dina ve sadA kI bhAnti sUrya kI AtApanA le rahe the, tApaMsa kI jaTAe lambI thI, uname se jUe gira rahI thI, para karuNAvaza ve tApasa unhe uThA-uThA kara puna apanI jaTAyo me rakhate jA rahe the| gogAlaka ne jaba yaha dRzya dekhA to yaha apane sahaja uddaNDa svabhAva ke anusAra tApasa kA upahAsa uDAne lagA aura anApa-zanApa bAte bhI kahane lgaa| tApasa pahale to zAnta rahe, para jaba gozAlaka volatA hI calA gayA tava unako Avega A gayA, gozAlaka ko jalAne ke liye unhone tatkAla tejolenyA choDa dii| tapavizeSa ke prabhAva se utpanna hone vAlI zakti vizepa se janita teja kI jvAlA tejolezyA hotI hai| tejojvAlA ko nikaTa pAte dekha gogAlaka bhAgA aura 'bacAyo-vacAro' kahatA huyA bhagavAna ke caraNo se lipaTa gyaa| gozAlaka kI dayanIya dazA dekha kara paramakRpAlU bhagavAna ne zItalalezyA chor3a kara tejolenyA ke prabhAva ko zAnta kara diyaa| zItalalelyA bhI tapavigepa se utpanna eka zaktivizeSa hotI hai jo tejojvAlA ke prabhAva ko samApta kara detI hai| gozAlaka ko surakSita dekha kara tApasa vole-'mUDha / ina santo kI kRpA se tU vaca gayA hai, anyathA Aja tU baca nahIM sakatA thaa|" kUrmagrAma me kucha dina Thahara kara bhagavAna mahAvIra ne puna siddhArthapura kI ora vihAra kara diyaa| rAste me tila kA paudhA lahalahA rahA thaa| yaha vahI paudhA thA jise gogAlaka ne ukhAr3a kara pheka diyA thaa| paudhA dekhate hI use purAnI bAta yAda A gii| bhagavAna kI bhaviSyavANI ke anusAra sAta dAne dekhane ke liye jaba podhe kI phalI tor3I to sacamuca usame sAta hI dAne the| gogAlaka bhagavAna kI bhaviSya-vANI kI satyatA se Azcaryacakita raha gyaa| jahA use bhagavAna kI vANI para vizvAsa baDhA vahA vaha niyativAda kA bhI pakkA samarthaka ho gyaa| usane socA ava mujhe bhagavAna se judA hokara svatantra rUpa se niyativAda kA pracAra karanA cAhiye / pariNAma-svarUpa vaha bhagavAna se judA ho gayA aura usane niyativATa kA pracAra karanA prArambha kara diyaa| bhagavAna mahAvIra dhIre-dhIre siddhArthapura padhAra ge| vahA se jaba bhagavAna vANijyagrAma ko ora jA rahe the to mArga me unhe nadI pAra panna-kalyANaka] Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke lie naukA kA eka bAra phira prayoga karanA pdd'aa| dhIre-dhIre bhagavAna vANijya grAma me padhAra gaye / vANijya grAma me bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA ke Ananda nAmaka eka zrAvaka rahate the, inhe avadhijJAna prApta ho rahA thaa| bhagavAna ke caraNo me pAnanda bhI phuce| prabhu ko vandanA karane ke anantara inhone kahA-'bhagavana ! Apa kA mana aura tana dono hI vajra jaise dRDha haiM, isIlie Apa kaThora se kaThora sakaTa ko samabhAva se sahana kara lete hai, para Apa kI tapa sAdhanA bahuta jaldI hI saphala honevAlI hai| eka dina yaha sAdhanA Apa ko kevala jJAna kI mahAjyoti se jyotirmAna banA degii|" yaha kaha kara Ananda zrAvaka vandana karake cale ge| prabhu ne bhI vANijyagrAma se vihAra kara diyA aura ve zrAvastI nagarI me phuce| dasavAM cAtumasi inhone isI nagarI me vyatIta kiyaa| saMgama deva ke upadrava bhagavAna mahAvIra ne cAturmAsa ke anantara zrAvastI nagarI se vihAra kara diyA aura ve "sAnulaTThiya sanniveza" me padhAra ge| vahA para prabhu ne lagAtAra solaha dina kA upavAsa kiyaa| bhadrapratimA, mahAbhadrapratimA aura sarvatobhadrapratimA kI ArAdhanA bhI sampanna kii| bhadrapratimA me prabhu pUrva, dakSiNa pazcima aura uttara dizA me cAra-cAra praharo taka dhyAna karate rhe| do dina kI tapasyA kA pAraNA na kara ke prabhu ne mahAbhadrapratimA kI ArAdhanA Arambha kara dii| isame prati dizA eka-eka dina rAta taka dhyAna lgaayaa| phira isa kA pAraNA kei vinA hI sarvatobhadrapratimA kI sAdhanA prArambha krdii| isame daza dizApro ke kama se eka-eka dina rAta taka dhyAna lagAe aura yaha daza dino me sampanna kii| isa taraha solaha dina ke upavAso me prabhu ne tIno pratimAno kI dhyAna sAdhanA paripUrNa krdii| tadanantara prabhu ne Ananda gAthApati ke ghara se solahadino ke vrato kA pAraNA kiyA / prabhu kI isa kaThora tapa sAdhanA se prabhAvita ho kara devatAo ne Ananda gAthApati ke ghara pAca divyo kI varSA kii| sAnulaTThiya sanniveza" se vihAra karake prabhu "dRDha bhUmi" padhAre isa nagara ke udyAna me prabhu ne tele kI tapasyA karake dhyAna lagA diyaa| . 70] [dIkSA-kalyANaka Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ idhara prabhu dhyAna kI jyoti jagA rahe the aura udhara svargapurI me devarAja zakrandra prabhu kI dhyAna-gata dRDhatA kI mahimA gAte hue kaha rahe themahAvIra jaise vIra aura dhIra tapasvI ko Aja taka kisI jananI ne janma nahI diyaa| mAnava to kyA dAnava bhI bhagavAna mahAvIra ko unakI dhyAna sAdhanA se vicalita nahI kara sktaa| deva-sabhA me sagama nAma kA eka devatA bhI baiThA huA thaa| vaha zakrendra mahArAja kI bAta se sahamata nahI thaa| usakA vicAra thA ki mahAvIra bhI eka annakITa mAnava hai, unako dhyAna-mAdhanA se girAnA kyA kaThina hai ? mAlUma hoto hai hamAre indra ko mahAvIra se kucha vaiyaktika lagAva hai, anyathA ve cunautI kI bhASA me kabhI na bolte| calo. Aja mahAvIra ke mahAvIratva ko parakhatA huuN| usane Ate hI kaSTo kA jAla bichA diyA / prabhu ke roma-roma me bhayakara vedanA utpanna karake unako vicalita karane ke prayAsa kie ge| pralayakArI dhUla kI varSA kI, vajramukhI cITiyA utpanna kI gaI, jinhone mAsa noca-noca kara prabhu ke garIra ko khokhalA kara diyA, DAsa aura bhayakara macchara choDe gae jo prabhu kA rakta cUsane lage, dImaka utpanna kI gaI jo prabhu ke zarIra ko kATane lagI, vicchupro dvArA jaharIle Daka lagavAe, nevale utpanna kie jo prabha ke mAsa ko nocane lage. bhImakAya sarpa unake zarIra ko kATa-kATa kara khAne lage, hAthA aura hathiniyA prakaTa ko gaI jinakI sUMDo se prabhu ko uchalavAyA gayA aura unake tIkSNa dAto se prabhu para prahAra karavAe gae, pizAca vana kara unhe DarAyA, dhamakAyA aura voM se parivyathita kiyA gayA, prabhu ke zarIra ko bAgha bana kara nakho se vidorNa kiyA gayA,siddhArtha aura trizalA kA rUpa dhAraNa kara unako vilApa karate dikhAyA gayA, bhagavAna ke pairo ke madhya me Aga jalA kara bhojana pakAne kI ceSTA kI gaI, caNDAla kA rUpa banA kara bhagavAna ke zarIra para pakSiyo ke pijare laTakAe gae, jo apanI coco aura nakho se zarIra para prahAra karane lage aura AdhiyA calAkara aneko bAra bhagavAna ke zarIra ko Upara uThAyA aura nIce phekA, kalakalikA vAyu (vaha vAyu jo vaDe vega ke sAtha cakra ke AkAra me ghUmato hai) utpanna karake usase bhagavAna ko cakra kI taraha paJca-kalyANaka] [71 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zumAyA gayA. kAlacakra (vaha cakra jo mRtyu-janaka ho) calAyA jisase bhagavAna ghuTano taka z2amIna me dhasa gaye, deva rUpa se vimAna me baiThakara mAmane AyA aura bolA- "svarga cAhie yA apavarga arthAt mokSa ?" tathA vIsa svargIya deviyA upasthita kI gaI jo vaipayika hAvabhAva ke sAtha bhagavAna ke Age azlIla nRtya karane lgii| isa taraha sagama deva ne bhagavAna mahAvIra ko pratikUla aura anukUla sabhI taraha ke kaSTa die, yaha sava kucha eka hI rAtri me kiyA gayA thaa| bhagavAna ke jIvana kI yaha sabase baDI bhayakara rAtri thii| isa rAtri me sagamadeva ne bhagavAna ko dhyAna se vicalita karane ke liye apanI sArI zaktiyA lagA dI, parantu yaha sava kucha kara lene para bhI vaha bhagavAna ko sAdhanA se calAya mAna nahI kara sakA / prabhu ne ina samUce sakaTo ko karmayoga samajha kara pUrNa samatAbhAva ke sAtha sahana kiyaa| karuNA ke parama-pAvana strota bhagavAna ke vihAra kara dene para bhI usane bhagavAna kA pIchA nahI chodd'aa| bhagavAna 'tosalI gAva' ke udyAna meM dhyAna lagAe khar3e the tava sagama bhagavAna ko ukasAne ke liye sAdhu kA veSa pahana kara kisI ke yahA corI karane lgaa| pakaDA jAne para jaba usakI piTAI hone lagI to usane tatkAla logo se kahA-''merA koI doSa nahIM hai, mere guru ne mujhe corI karane ko kahA thA, maiM to kevala guru kI AjJA kA pAlana kara rahA hU, jo kucha kahanA hai mere guru ko kho| mere garu bAhira udyAna me kapaTa-dhyAna lagAkara khar3e hai|" logoM ne sagama kI isa bAta para vizvAsa karake prabhu ko bahuta burI taraha se parezAna kiyA, parantu prabhu ne isa parezAnI ko bhI zAnti ke sAtha sahana kiyaa| __ava mahAvIra 'mosalIgAva' padhAra gae, gAva ke bAhira hI jaba prabhu dhyAna me avasthita ho gae tava sagama ne unake pAsa aneko zastrAstra rakha die aura svaya corI karatA huyA java pakaDA gayA to bhagavAna ko apanA guru vatAkara phira pakar3avA diyA / rAjya-karmacAriyo ne java zastrAstra dekhe to bhagavAna ko pakkA cora samajha kara phAsI para laTakAne kA nirNaya kara diyaa| jyo hI bhagavAna ko phAsI ke takhte para caDhA [ dIkSA-kalyANaka Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara aura garadana me phadA DAlakara nIce se takhtA haTAyA gayA to tatkAla phadA TUTa gayA, phandA puna. DAlA gayA, para vaha dUsarI bAra bhI TUTa gayA, isa taraha mAta vAra garadana me phadA DAlA gayA aura takhtA haTAte hI vaha mAto vAra TUTa gyaa| taba rAjya-karmacAriyo ne inhe koI nirdoSa tapasvI jAna kara unase kSamA mAgI aura choDa diyaa| isa taraha saMgama deva lagAtAra cha mahIne prabhu ko paripIDita karatA rahA, tathApi prabhu apanI dharma-sAdhanA se eka tila bhara bhI idhara-udhara nahIM hue| bhagavAna ko pUrNa vIra aura dhIra dekha kara anta me sagama nirAza ho gyaa| devarAja gakendra mahArAja ke dvArA kI gaI stuti se prabhAvita hokara tatkAla prabhu ke caraNo me natamastaka hokara kSamA mAgane lgaa| samA mAga kara sagama vApisa jAne hI lagA thA ki use prabhu kI Akho me AsU dikhAI die / prAsU dekha kara vaha Azcaryacakita raha gyaa| usane bhagavAna se pUchA : "bhagavan / Apake netro me ye AsU kyo ? jaba itane bhayakara sakaTa kAla me Apa nahI ghabarAe, to ava yaha adhIratA kaisI ? kyA koI kaSTa hai ?" "sagama | mere pAsa rahakara tumane pApo kA jo vojha apane sira para lAda liyA hai, eka dina unakA tuma phala prApta karoge, usa phala kA upabhoga karate hue java tuma taDapoge aura vaha taDapa java mere jJAna-cakSayo ke sammukha pAtI hai to merA kalejA kApa uThatA hai| maiM socatA ha, usa taDapa kA kAraNa mai banA huuN| isI vAta kA mujhe atyadhika duHkha hai| maiM kisI ko paripIDita nahI dekha sakatA," yaha kahate-kahate prabhu kI Akhe phira DavaDavA pAI / karuNAmUti-prabhu vIra kI paramapAvanI karuNA ko dekhakara sagama pAnI-pAnI ho gyaa| mana hI mana usane kahA-'kahA mai nirdayI, adhama, nIca eva pAmara-jIva aura kahA ye mere hI du.kha se Akula-vyAkula hone vAle mahAn karuNAzIla Adarza santa ?' use baDI zrAtma-glAni huii| usakA dila bhara AyA, usane devAdhideva bhagavAna mahAvIra ke pAvana caraNo me praNata ho kara vinati kI- "karuNA-sAgara | Aja mai ne pahalI vAra Apake karuNA-svarUpa pavitrAtmA ke darzana kie hai / prabho / paJca-kalyANaka] [73 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rjha adhama ko kSamA kara do| Aja svarga-loka kI devI-zakti isa adhyAtma-zakti ke sanmakha lajjita hai, parAjita hai aura vijita hai|" anta me sagama prabhu se kSamA kA AzvAsana pAkara vahAM se calA gyaa| chaH mAsa ko ghora tapasyA aura gyArahavAM cAturmAsa : jaba sagama calA gayA taba bhagavAna ne anna-jala grahaNa kiyaa| jisa dina yaha anna-jala grahaNa kiyA gayA thA, yaha bhagavAna kI upasarga sahita cha mAsa kI lavI tapasyA kA pAraNA thA aura prabhu ne brajagAva se vihAra kiyaa| 'zvetAmbikA' Adi nagariyo ke vAhira eka udyAna me prabhu ne gyArahavA cAturmAsa vyatIta kiyaa| isa cAturmAsa me ve lagAtAra cAra mahIne tapasyA hI karate rhe| jIrNa seTha kI lakSaNa dAna-bhAvanA: vaigAlI nagarI me jinadatta nAma ke sAdhu-santoM ke parama-bhakta zrAvaka the, inakA nivAsa sthAna jIrNa-zIrNa thA, isIliye ye jIrNa-seTha ke nAma se prasiddha the| ye pratidina bhagavAna ke darzanArya jAyA karate the| "mere ghara bhI prabhu pAhAra grahaNa kare' yaha inakI prabala bhAvanA thii| isIliye ye pratidina bhagavAna se nivedana bhI karate the, paranta nirantara upavAsa calate rahane ke kAraNa inakI AzA pUrNa nahIM ho pA rahI thii| jIrNa-seTha ko pUrNa vizvAsa thA ki cAturmAsika-tapa kA pAraNA bhagavAna mere yahA para kreNge| isI vizvAsa para ye cAturmAsa samApti se agale dina apane ghara me baiTha kara bhagavAna kI pratIkSA karane lge| bhagavAna jIrNa-seTha ke ghara na jAkara pUrNa nAmaka kisI dUsare seTha ke ghara pacAra gae aura vahI para inhone cAturmAsika-tapa kA pAraNA kara liyaa| idhara jIrNa seTha kI pratIkSA baDA hI utkRSTa-rUpa dhAraNa kara cukI thii| bhAvanAgata samuccatA ke kAraNa jIrNa-seTha ne vArahave devaloka me paMdA ho jAne kI bhUmikA taiyAra karalI / camarendra dvArA zaraNa-grahaNa karanA : vaizAlI kA cAturmAsa samApta karake prabhu 'mu sumAra' padhAre, vahA [ dIkSA-kalyANaka Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve azoka-vRkSa ke nIce dhyAna lagAkara Atma-sAdhanA karane lge| usa samaya navajAta asurajAti ke devo ke svAmI camarendra ne java avadhijJAna se apane Upara prathama-devaloka ke svAmI zakendra mahArAja ko sihAsana para baiThe dekhA to ve krodha se tamatamA utthe| kahane lage-"yaha mere sira para baiThane vAlA kauna hai ?" sAthI devatAo ne kahA-"deveza ! ye pahale devaloka ke nAtha zakrendra mahArAja hai| apane siMhAsana para virAjamAna haiN| nIce-Upara baiThane kA yaha krama to sadA se aise hI calA AyA hai, ata Apa isase khinna na ho|" camarendra abhimAnI the, ata: abhimAna kI bhApA meM vole"maiM camarendra ha, mere se pahale jo yahAM the ve sava camariyA thii| maiM java taka gakrendra ko siMhAsana se girA nahIM detA, tava taka maiM caina na lU gaa| camarendra vahA~ se uThe aura yaha socate hue ki mujhe kisI parama-zakti kA sahArA lenA Avazyaka hai, ve jahAM bhagavAna mahAvIra dhyAna lagA kara .khar3e the, vahA pAe, prabhu ko caraNa-vandanA karake vole - 'prabho ! maiM Apake caraNa kI zaraNa lekara zakrendra ko daNDita karane jA rahA huu|" / ve apanI vaikriya zakti se sIve saudharma devaloka me jA pahuce, jAte hI aisI bhayakara huMkAra kI, jisa se samUcA deva-vimAna kApa utthaa| kucha kSaNo ke liye to svaya devendra bhI stabdha raha gae, parantu sArI sthiti samajhakara unhe var3A krodha AyA, phalata. unhone siMhAsana para baiThe-baiThe hI apanA vajra phaikA / hajAro bhayakara jvAlAe vakheratA huA vajra java camarendra kI ora AyA to ve ghavarA utthe| ve tatkAla vApisa doDe, vajra bhI pIche-pIche Ane lgaa| kahI zaraNa na pAkara, camarendra bhagavAna mahAvIra ke caraNo me "vacAro-bacAo" kahate hue jA chipe / idhara indra ne avadhijJAna se camarendra ko prabhu ke caraNo me chipA dekhA to ve zIghra hI svarga-loka se daur3e, bhagavAna se vajra abhI cAra agula dUra thA ki devarAja ne use pakar3a liyaa| camarendra ne bhagavAna kI caraNa-zaraNa grahaNa kara lI thI. isaliye use abhayadAna de diyA aura svaya prabhucaraNo ko namaskAra karake vApisa svarga purI me cale gae / devendra ke cale jAne para camarendra bhI prabhu ke caraNo se nikale aura apane sthAna kI ora yaha kahate hue cala die ki "prabho ! yadi nAja ApakI caraNa-zaraNa paJca-kalyANaka] [75 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa na karatA to sacamuca merA jIvana-bhavana dharAgAyI ho jaataa| bhagavan ! Apa vAstava me azaraNa-garaNa haiN|" rAjakumArI candanavAlA : bhagavAna mahAvIra mumumAra nagara se vihAra karake grAma-nagaroM meM vivarate hue kauzAbI me padhAre / yahA para prabhu ne eka kaThora abhigraha arthAt praNa dhAraNa kiyA- "avivAhita aura bAjAra me vikI rAja-kanyA ho, mira muMDA huyA ho, hAtho ne hayakaDiyA aura pAvo me veDiyA ho, tona dino kI bhUbo ho, na ghara me ho aura na hI ghara se vAhira ho, kipA aniyi ko pratIkSA me ho, khAne ke liye ubale hue vAkale chAja me liye khaDo ho, prasanna-mukha ho, para Akho me grAm bhI ho" aisI rAja-kanyA mujhe AhAra de to maiM AhAra grahaNa karU gaa| anyathA cha: mahIne taka bhojana grahaNa nahIM karU gaa|' isa abhigraha ko dhAraNa karane ke anantara pramu jaba bhikSA ke liye nagarI me jAte to abhigraha kI garte pUrI na hone se khAlI hI vApisa lauTa aate| aise karate-karate prabhu ko pAca mahIne paccIsa dina ho ge| samasta nagara-nivAsI prabhu ke AhAra grahaNa na karane se vyathita the para kisI kA koI vA nahI cala rahA thaa| sabhI ko isa bAta kA avazya prAzcarya thA ki itane dIrgha upavAsa kI dazA meM bhI prabhu ke mukha-maNDala para tapa sAdhanA-janita teja kucha nirAlI hI chaTA dikhalA rahA thaa| eka dina prabhu kInAmbI nagarI ke vikhyAta seTha dhannA ke ghara me bhikSArtha gae to vahA para tIna dino kI bhUgbI rAjakumArI candanavAlA chAja me uDada ke vAkale liye bhikSA dene ke liye kimI jagatAraka santa kI pratIkSA kara rahI thii| dIrya tapasvI tejasvI bhagavAna mahAvIra ko dekha kara usakA roma-roma muskarA uThA / usane tatkAla prabhu se bhojana grahaNa karane ko vinota prArthanA ko / abhigraha kI anya sabhI zarte pUrNa thI, kintu eka apUrNa tho-rAjakumArI kI Akho me AMsU nahI the, isaliye prabhu vApisa lauTane lge| para bhagavAna ko vApisa jAte hue dekha kara candanavAlA apane Apako kosatI huI vihvala ho uThI'bhagavan !- mujha abhAgina se kyA aparAdha ho gayA hai ? santa to parama kRpAnu, jagatAraka hote haiM, isa dIna mevikA ko kyo ThukarAte ho ? 76 ] dIkSA-kalyANaka Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanA kahate hI usakI Akhe DavaDavA paaii| dekha kara karuNAsAgara prabhu vApisa aage| vApisa Ane ko dera thI ki pAkho me pAsU a.ne para bhI rAjakumArI ke cehare para muskarAhaTa nAcane lgii| isa taraha abhigraha kI zarta pUrI hone para prabhu ne candanavAlA ke hAtho se vAkale grahaNa karake pAca mahIne 25 dino kI lambI tapasyA kA pAraNA kiyaa| pAraNA karane ke sAtha hI devatAo ne pAca divyo kI varSA kI / dAna ke prabhAva se hathakaDiyA hAtho ke aura veDiyA pAvo ke grAbhUpaNo ke rUpa meM parivatita ho gaI / yatra, tatra, sarvatra honevAle jaya-jayakAro se AkAza gUja utthaa| rAjakumArI candanavAlA vahI mahAsatI candanavAlA hai jo kabhI rAjasI vaibhava kI sukhada chAyA me janmI, parivardhita aura sambaMdhita huI, eka dina eka sArathI dvArA bAjAra me nIlAma karake eka vezyA ke hAtho vecI gii| zIla devatA ke pratApa se jo vezyA ke kucakra se nikalI aura dhannA seTha ne jise kharIdA / kahI merI sIta na bana jAe isa vicAra se seThAnI ne jimake lamve-lambe kego ko kATa kara tathA hAtho me hathakaDiyA aura pAvo me veDiyA DAla kara bhUmigRha me vanda kara diyaa| tIna dino ke pazcAt sadAcArI pitA usa seTha dvArA bhUmigRha me vAhira nikAlI gaI, khAne ko jimako chAja me uDada ke vAkule die gae aura ve hI vAkule jo patita-pAvana bhagavAna mahAvIra ke hastapAtra me jAkara varadAna vana gae / prabhu-kRpA se jisake sadA ke liye sava sakaTa samApta ho ge| karuNA-varuNAmaya bhagavAna mahAvIra ko kevala jAna hone para candanavAlA prabhu kI prathama ziSyA banI tathA jisane 36 hajAra sAdhviyo para prAdhyAtmika netRtva karake sadA ke liye apane jIvana ko amara banA liyaa| vAharavAM cAturmAsa kauzAmbI nagarI me apane abhigraha kA pAraNA karane ke bAda bhagavAna mahAvIra ne vahA se vihAra kara diyaa| mumagalA Adi nagariyo ko pAvana banAte hue prabhu campA nagarI me padhAre aura vahI para vAharavAM cAturmAsa vyatIta kiyaa| paJca-kalyANaka ] [77 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnoM meM koliyAM ThokanA campA nagarI se vihAra karate hue, bhagavAna mahAvIra 'chammANi' gAva me padhAre / gAva ke bAhara prabhu dhyAna lagA kara khaDe the| sAyakAla eka gvAlA aayaa| vaha apane pazu vahA para choDa kara apane gAva calA gyaa| jaba vApisa AyA to vahA pazu na dekhakara prabhu me pazupro ke sambandha me pUchane lgaa| dhyAnastha hone ke kAraNa prabhu mauna rahe, prabhu ko mauna dekhakara use krodha A gyaa| volA-"pahale maiM tumhAre kAna kholatA huuN|" itanA kahakara usa ajJAnI ne bhagavAna mahAvIra ke kAno me kIliyA Thoka dii| isase vedanA kA honA svAbhAvika hI thA, parantu prabhu ne karmabhoga samajha kara ise bhI samatA se sahana kara liyaa| isI dazA me prabha vahAM se cane aura madhyapAvA nAmaka nagarI me padhAre, vahA AhArArtha eka vaizya ke ghara gae, jisa samaya vahA pahuce usa samaya vaizya apane kisI mitra se vArtAlApa kara rahA thA vadyarAja ne prabhu ko nihArate hI kahA- inake cehare me to koI vyAdhi hai / usane apane mitra se kahA ki santa jI ko roko, inako maiM abhI dekhatA huu| parantu prabhu to itane me cale gae aura vAhara udyAna me jAkara dhyAna meM avasthita ho gae / vaidya jI prabhu kI vyAdhi dUra karanA cAhate the, phalata. ve apane mitra ko lekara udyAna me pahuce, inhe prabhu ke cehare ko dhyAna se dekhA to dekhane para patA calA ki inake kAno me kIliyA ThukI haI haiM / unhone usI samaya kIliyAM nikaalii| isa kriyA se bhagavAna mahAvIra ko bahuta vedanA huI, vaidya ne dhAvo para auSadhiyA lagAI / bhagavAna kI dazA dekhakara vaidya bole- loga kitane duSTa haiM jo aise santo ko bhI parezAna karane se nahIM cUkate, parantu ye santa bhI dhanya hai jo itanI asahya vedanA hone para bhI vilkula zAnta dikhAI de rahe haiN| upasarga aura sahiSNutA bhagavAna mahAvIra ke jIvana-zAstra kA parizIlana karane se patA 1 yaha gAva magadha deza meM thA, bauddha grantho me isakA nAma khAumata prasiddha hai| -vIra vihAra momAMsA , ] [ dIkSA-kalyANaka Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calatA hai ki bhagavAna Adi nAtha se lekara bhagavAna pArzvanAtha taka jo 23 tIrthaMkara hue haiM, ina samasta tIrthaGkaro kI apekSA cobIsave tIrthaGkara mahAvIra kA karma-bhAra bahuta hI pravala aura adhika thA / yahI kAraNa hai ki akele bhagavAna mahAvIra ko sAdhanA kAla me jitane kapTo, sakaTo aura upasargo kA bhoga karanA par3A utane kaSTo sakaTo aura upasargoM kA upabhoga 23 tIrthakaroM ne nahI kiyA / bhagavAna mahAvIra ke sAdhanAkAla me eka ora yadi sakaTa apanI bhayakaratA kI caramasImA pAra karate dikhAI dete haiM to dUsarI ora bhagavAna mahAvIra kI sahanazIlatA bhI apanI utkRSTatA kI parAkASThA para pahucI huI dRSTigocara hotI hai / madhyapAvA nagarI ke bAhira gvAle ne bhagavAna mahAvIra ke kAno me kIliyA Thoka kara jo kaSTa diyA thA, yaha bhagavAna ke sAdhaka - jIvana kA antima upasarga mAnA jAtA hai / Azcarya isa bAta kA hai ki sAdhanA kAla me sabase pahalA upasargabha gvAle ke hAtho se huA thA aura antima upasarga bhI gvAle ke dvArA hI diyA gayA thA / sAdhanAkAla kI tapasyA bhagavAna mahAvIra kA sAdhanAkAla kucha adhika sAr3he bAraha varSa kA thA, kalpasUtrakAra bhagavAna kA sAdhanAkAla kucha adhika bAraha varSa mAnate haiM, itane lambe kAla me prabhu ne kevala tIna sau unacAsa dina hI AhAra grahaNa kiyA / geSa saba dina tapa. - sAvanA me hI vyatIta kie| isa tapasyA me jala kA upayoga bhI nahI kiyA gayA thA / nirjala tapasyA ke pAraNe bhI nIrasa AhAra se kiye jAte the / tapasyA to sabhI tIrthaGkara karate rahe haiM, parantu jo kaThora upasarga-sahita tapa sAdhanA bhagavAna mahAvIra ne kI hai, vaha kisI anya tIrthaGkara ne nahI kI / isIliye yaha vinA kisI jhijhaka ke kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra kI tapasyA pratIta ke anya tIrthaGkaro se utkaSTa thI / sAdhanAkAla me bhagavAna mahAvIra ne jo upavAsa - tapasyA kI usakI tAlikA isa prakAra hai : eka chamAsI tapa, eka pAca dina kama chamAsI tapa, nau-cAturmAsika paJca-kalyANaka ] [ 79 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa, do traimAsika tapa, do sArtha hamAsika tapa, cha mAmika tapa, do sArdhamAsika tapa, bAraha mAmika tapa, bahattara pAkSika tapa, do dina kI eka bhadrapratimA, eka mahAbhadrapratimA cAra dina kI, eka sarvatobhadrapratimA dasa dina kI, do sau unatIsa vele, vAraha upavAsa ima tapasyAkAla ke gyAraha varSa cha mAsa paccIsa dina hote hai / tapasyA ke pAraNe ke 346 dina hote hai| ye saba milA kara bAraha varSa cha mAsa caudaha dina banate haiN| ina dino me dIkSAvAlA dina sakalita karane para inako kula saMkhyA 12 varSa 6 mAsa 15 dina ho jAtI hai| bhagavAna mahAvIra cAturmAsa kAla ko choDa kara zepa pATha mAsa viharaNa kiyA karate the| gAva me eka rAtri aura nagara me pAca rAtri se adhika nahIM rahate the / yatra, tatra, sarvatra inake dhyAna dIpaka sadA jagamagAte rahate the, unako jyoti ko bhagavAna mahAvIra ne kahI bujhane nahIM diyA / bhagavAna kI 21 upamAeM vizva-zAnti, ahiMsA, kSamA, tapasyA aura titikSA ke amara sandezavAhaka bhagavAna mahAvIra vizva ke eka kAntikArI, aitihAsika adhyAtma-mahApurupa the| ina ke mahAmahima, tejasvI vyaktitva ko yadi upamA kI bhApA me abhivyakta karane lage to hajAro upamAe prastuta kI jAsakatI haiM, parantu zAstrakAro ne unake vyaktitva kI jhAkI dikhalAne ke lie nimnokta 21 upamAno se unhe upamita kiyA hai___mahAvIra kAsya-pAtra ke samAna nirlepa, zakhakI taraha nirakhana, jIva kI taraha apratihatagati, AkAzakI taraha parAvalambana se rahita, vAyu kI bhAti aprativaddha, zarad kAlIna jala kI taraha nirmala, kamala ke samAna nilipta, kachue ke samAna jinendriya, gaiNDe ke samAna dRDha, pakSI ke samAna apara dina kI apekSA se rahita, bhAraNDa pakSI ke samAna apramatta, gandhahastI ke samAna vala-bhaNDAra, vRSabhatulya parAkramI, siha ke. samAna aparAjeya, sumeru ke samAna sthira, sAgara-sama-gambhIra, candrasadRza saumya, sUrya ke samAna tejasvI, svarNa ke samAna bhAsvara, pRthvI ke samAna sahiSNu aura agni ke samAna dedIpyamAna the / bhagavAn mahAvIra ke uparyukta guNa unakI gaurava-gAthA ko spaSTa kara rahe hai| . 80 [ dIkSA-kalyANaka Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAhe paSThenAsthitasya khalu jU bhrakAgrAme / / vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzrite cndre| kSapakaNyArUDhasyotpanna kevalaM jJAnam / / mApa ambhikA grAma ke nikaTa bahanevAlI RjukUlA nadI ke taTa para jahA ki bhAna vRkSa thA aura usake nIce eka zilApaTTa thA. SaSTha bhakta pUrvaka aparANha kAla me Apa usa para virAjamAna hue pApako kSapaka gheNI para mArUDha ho jAne para vaizAkha zuklAdazamI ke dina abaki candramA hasta eva uttarAphAlgunI nakSatra ke bIca me yA 'kevala jJAna prApta huaa| IAO ANAKISTANI YOUR GS INISTRA pAnxHESKORH CUM - - 'Haitianit ISCLAGand PEOSRA sa te ANNA Ss auN M devandra / / kevala jJAna kalyANa zrI manohara muni kumuda Page #108 -------------------------------------------------------------------------- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala - jJAna - kalyANaka bhagavAna mahAvIra vicaraNa karate hue jRmbhika grAma ke bAhara Rju pAlikA nadI ke zAnta kinAro ko apane caraNa-sparza se pAvana karate hue zyAmaka gAthApati ke kheta me pahuce aura vahA zAli vRkSa ke nIce dhyAnastha ho gaye / vaizAkha kA madhura mAsa cala rahA thA / zuklapakSa apane dasaveM ga me praveza kara cukA thA / uttarAphAlgunI nakSatra se candramA kA uttama yoga thA / suvrata nAmaka dina kA caturtha prahara thA / usa samaya vijaya muhartta bhI bhagavAna mahAvIra kI apane moha-karma para pUrNa vijaya kI ghoSaNA kara rahA thaa| bhagavAna apane 'sva' me lIna goduhAsana me baiThe hue the / ve zrAnandAvdhi me taira rahe the / karma, vikSepa aura AvaraNa saba haTa cuke the / kevala-jJAna svarUpa eka grAtmA kA hI astitva raha gayA / sarvocca zikhara para unhone apanI zrAtmA ko ananta prakAza ke puJja ke rUpa me anubhava kiyA / carAcara jagat ko apane grananta 'sva' ke vimala darpaNa me prativimvita hote hue dekhA / sADhe bAraha varSa taka jIvana kI aneka vikaTa ghATiyAM pAra karane ke bAda mahAvIra kevala - jJAna ke pahuca gaye / kevala-jJAna hone ke bAda jIva ko apane prakAra se pramANa-patra hI upalabdha ho jAtA hai, kyoki siddhatva nizcita hotA hai / ghaTa ke phUTane para jaise ghaTAkAza, maThAkAga me samA jAtA hai, aise hI pAJcabhautika zarIra ke chUTate hI jIva siddha jyoti me jA kara jyoti svarUpa ho jAtA hai / kalyANa kA eka kevala- jJAnI kA sAmAnya kevalI aura tIrthaGkara kevala jJAna kI dRSTi se samAna hote hai, kintu sAmAnya kevalI ke kevala jJAna ko kalyANaka nahI kahA jA paJca-kalyANaka ] [59 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnA, kyoki ve kevala-jJAna kI upalabdhi kA proga karane meM svatantra hote haiN| vaha samAdhistha raha kara mauna rUpa se AyuSya ko pUrNa kare yA loka-kalyANa ke liye pravRtti kare, yaha unakI apanI icchA para nirbhara karatA hai, kinnu tIrthakara aisA nahIM kara sktaa| vaha kevala-nAna ke bAda abhApaka tathA mauna nahIM rahatA / vaha jaba kevala-jJAna me prakRti ke virATa tattvo ko anubhUti karatA hai taba vizva ke hita, maMgala tathA kalyANa ke liye unakA pracAra eva pramAra bhI karatA hai| loka-hita ke liye vaha tIrtha kA pravartana karanA hai| tIrtha ke pravartana ke bAda hI vaha vastuta tIrthaGkara ke rUpa me hamAre sAmane AtA hai| pratyeka tIrthakara pahale arihanta banatA hai aura phira tIrthakara / tIrthakara nAma-karma ke udaya se to dravyata: tIrthakara kahA jAtA hai, kintu tIrtha kI sthApanA karane para hI mahApurupa vAstavika tIrthaGkara kahalAte hai| pratyeka tIrthakara arihanta hotA hai, kintu pratyeka arihanta tIrthaGkara nahIM hotaa| tIrthakaratva kA mokSa ke sAtha koI sambandha nahI hai| arihanta kA artha sakSepa me jarA samajha lenA cAhiye / arihanta ke tIna bhAva hai / prathama hai : 1. parehananArihantA arthAt jo moha Adi zatruo kA hanana pharatA hai, vaha arihanta hotA hai| 2 rajohananAdarihantA-jo kamaraja ko dUra kara detA hai vaha ari - 3. rahasyAbhAvAtrA arihantA-jo antarAya karma ko dUra karatA hai yaha arihanta hai| aimA arihantatva hI tIrthaGkara ko mokSa taka pahucAtA hai| yadi tIrtharatva me mokSa dene kI zakti hotI to phira tIrthaGkara ke rUpa me janma lete hI unhe kevala-jJAna ho jAtA, kintu aisA nahIM hotaa| tIrthakara ko sAdhanA se sarvaprathama arihanta-pada taka pahuMcanA par3atA hai aura tabhI usakA tIrthakaratva sArthaka hotA hai| jaise pratyeka prAcArya aura upAdhyAya mAvu hotA hai, kintu pratyeka sAyu prAcArya va upAdhyAya nahIM hotaa| Atma-kalyANa ke liye prAcArya va upAdhyAya honA koI Avazyaka nahIM hai, kyoki ye saba padaviyA aura upAdhiyA hai| sAmAjika dharAtala para 2] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakA avazya kucha mahattva rahatA hai, kintu AtmA ke vikAsa ke sAtha inakA dUra kA bhI koI samvandha nahIM hai / grAtmA kA vikAsa to sAdhutva ke kramaza vikAsa se hotA hai / sAdhutva kA kramaza: vikAsa hI guNa-sthAno kA ArohaNa karatA huyA terahave guNa-sthAna me pahuce kara vItarAgatA kA rUpa le letA hai / vItarAga hone ke liye tIrthaGkara honA koI grAvazyaka nahI hai kintu tIrthaGkara gravatrya ho vItarAga hotA hai / yaha gAgvana niyama hai / vItarAga ke hone ke bAda hI tIrthaGkara tIrtha kI sthApanA karate haiM / tIrthaGkara aura avatAra meM antara sanAtana-dharma ke avatAra aura jaina dharma ke tIrthaGkara ke avataraga tathA avirbhAva kA eka hI uddezya rahatA hai, vaha hai jana-mAnasa me dharma kI sasthApanA / jaise ki gItA me kahA hai yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / zrabhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // parivANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / dharma-saMsthApanArthAya sambhavAni yuge yuge // uparyukta zlokadvaya kA bhAvArtha padma me kucha isa prakAra vyakta kiyA gayA hai : jaba jaba hoi dharma kI hAnI, vADhaha zrasura mahA 'abhimAnI I taba tava ghari prabhu manuja sarIza, hahi sakala sujana jana pIrA / isa dharatI para sanAtana-dharma kI dRSTi se bhagavAna ke avatAra lene kA jo prayojana hotA hai vahI uddezya jaina-dharma ke tIrthaGkara ke janma lene kA hai, kintu dono me kucha maulika bheda hotA hai, uddezya kI siddhi me aura kArya karane kI paddhati me 1 sanAtana dharma me bhagavAna svayaM mAnava ke rUpa meM avatAra letA hai, jabaki jaina dharma kA tIrthaGkara eka viziSTa mAnava hI hotA hai vaha apanI sAvanA se bhagavattA ko prApta karatA hai / sanAtana dharma me bhagavAna kA avatAra jaba yaha dekhatA hai ki upadeza zrora namratA se duSTa apanI duSTatA se vAja nahI grAtA to phira vaha sahAra kA mArga apanAtA hai / vaha isa dharatI ko AsurI prabhAva se mukta paJca-kalyANaka ] [ 83 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke liye dupTo kA saMhAra karatA hai, kintu jaina-dharma kA tIrthaGkara vItarAga hone se aisA nahIM krtaa| - sanAtana-dharma kA avatAra apanI zaraNa meM AnevAle ke liye usake kalyANa aura mukti kA dAvA karatA hai, kintu jaina-dharma kA tIrthaGkara kisI ko kalyANa aura mukti kI gAranTI nahIM detaa| vaha kisI ke karmoM kA bhAra apane sira para nahIM letaa| vaha to sahaja-rUpa me ahiMsA aura satya kA upadeza detA hai| vaha vyakta ko mithyA-dRSTi aura asat saskAro ko badalane kA prayatna karatA hai| vaha apane uddezya me saphala hotA hai yA asaphala isa ora vaha dhyAna nahIM detA, kyoki kisI ke upadeza ko grahaNa karanA yA na karanA yaha vyakti kI apanI pAtratA va apAtratA para nirbhara karatA hai| jisakA jaisA upAdAna hotA hai usame vaisI hI pariNati hotI hai / tIrthaGkara kahI bhI vala aura zakti kA prayoga nahIM krte| sahAra kA prAcaraNa to kyA ve kabhI isakA anumodana bhI nahIM krte| jaina-tIrthakaro kA yaha dRDha vizvAsa hai ki sahAra se prANI kA kabhI uddhAra nahI hotA aura yaha pRthvI bhI pApa se kabhI zUnya nahI hotI,kyoki pApa ke saskAro ko sAtha lekara maranevAle prANI phira nayA zarIra lekara isa dharatI para hI A jAte haiN| isa taraha saskAra rUpI bIja ke naSTa na hone se pApo kI paramparA sadaiva banI rahatI hai| tIrthabAra sadaiva ahiMsA aura satya ke mAdhyama se hI loka-mAnasa me dharma kI pratiSThA karate haiN| bItarAga hone ke bAda loka-hita kI bhAvanA me prerita hokara ve dharma-dezanA dete hai| ve vizva kA nirmANa karane ke liye pahale apanA nirmANa karate hai / jo apanA nirmANa kiye binA hI dUsaro kA uddhAra karane jAte haiM, ve apane uddezya meM saphala to hote hI nahIM, balki ve nindA aura upahAsa ke pAtra banate hai| yadi pratyeka vyakti apanA hI sudhAra kara le to jagata kA uddhAra kSaNo me ho jAye / zAyada isI lie kisI ne kahA hai- "If every man hooks his on reformation then how very easy to reform a nation?" tIrthakara sva-nirmANa ke bAda hI paropadeza me pravRtti karate haiM / torthaDara kA kArya : kevala-jJAna ko upalabdhi ke bAda tIrthara ke liye kucha aura 84] [ kevala-jJAta-kalyANa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha karanA meSa nahIM hotaa| ve kevala apanI upalabdhi se sasAra ko lAbhAnvita karane ke liye hI vANI bolate haiN| vANI jIvana kI eka mahatI zakti hai| prAtmA aura prakRti ke rahasyodghATana vANI ke dvArA hI hote haiN| AtmA dvArA anubhUta satya vANI ke dvArA hI janamAnasa taka pahuMcatA hai| kevala-jJAna vANI ke dvArA hI zrutajJAna kA rUpa, letA hai| vizva ke liye zruta-jJAna hI upayogI hotA hai| heya, neya aura upAdeya kA parijJAna zruta-jJAna se hI hotA hai| jIva ko indriyo kI upalabdhi me zrutendriya sava se vAda prApta hotI hai| zruta kA viSaya zabda hai / vANI bhI zabda rUpA hai| zabda hI zruta aura vANI ke milana kA mAdhyama hai| zavda hI brahma ko vyakta karatA hai| sanAtana-dharma me isIliye zabda ko brahma kahA gayA hai| gavda ke vinA AtmA mUka hai| jaina-dharma ne ise abhApaka kahA hai, abhASaka kA jAna utkRSTa hone para bhI sasAra ke liye anupayogI hotA hai| jaise siddha bhagavAna kA jJAna ananta hone para bhI laukika dRSTi se kAryakArI eva upakArI nahIM hai, kyoki siddha abhASaka hote haiM / arihanta sazarIrI hone se bhApaka hote haiN| unakA jJAna vANI ke mAdhyama se prasphuTita hokara sasAra ke liye udbodhaka tathA preraka vana jAtA hai| tIrthaGkara sarvana tathA sarvadarzI hote hai| unake vacana satya tathA yathArtha hote haiM, isaliye unake vANI-pravAha ko pravacana kahA jAtA hai / prakRSTa vacana hI pravacana hotA hai| chanastha arthAt jisame abhI mAnasika vikAra zeSa hai unake bhASaNa ko pravacana nahIM kahA jA sktaa| yadi ve sarvaja kI vANI ko AdhAra mAnakara ni.gaka bhAva se tattvo kA pratipAdana kare to use bhI pravacana kahA jA sakatA hai, tIrthakara kI vANI ko isIliye nirgrantha pravacana kahA jAtA hai, kyoki usame rAgadveSa aura pakSapAta nahI hotA / kevala vizva-hita kI bhAvanA nihita rahatI hai| tIrtharo ke vacana asAmpradAyika tathA sArvabhauma hote hai| unakI dRSTi me Uca-nIca tathA choTe-baDe kA bheda-bhAva nahIM hotaa| sUrya arghya caDhAnevAle aura apane Upara dhUla phaikanevAle ko samAna rUpa se hI apanI zaktiyo se lAbhAnvita karatA hai / ThIka isI taraha tIrthaGkara nindaka aura prazAsaka ko samAna dRSTi se apanI dharma-vANI se kRtArtha karate haiM / isa sambandha me zAstra paJca-kalyANaka ] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kahA hai jahA puNNassa katyai tahA tucchassa katthaI / jahA tucchassa katthai tahA puNNassa katthaI // arthAt jo upadeza ve eka rAjA yA rAnI ko dete hai vahI zikSA ve eka dAsa aura dAmI ko bhI dete hai, kyoMki dharma pravRtti kA adhikAra sabako hotA hai / jo udbo vacana ve eka bhadrapuruSa ko sunAte hai vahI jJAna sUkta abhadra ke prati bhI kahate haiM tAki vaha abhadra se bhadra ho jAe / tIrthaGkara prema karuNA aura vAtsalya kI bhAvanA se prerita hokara atyanta miSTa, zAnta priya, saMyamita gambhIra, parimita nirbhIka, suspaSTa, mantulita, deza - kAlAnusAra, niSpakSa, duritahArI tathA satya eva yathArtha vacana hI bolate hai | samavasaraNa : ve jisa dharma-sabhA me pravacana dete hai use samavasaraNa kahA jAtA hai | jahAM zrotA loga vaira bhAva ko chor3a kara samabhAva se dharmopadeza sunate haiM aura jisa sthAna se dharma kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai, use samavasaraNa kahA jAtA hai / yaha samavasaraNa deva-nirmita hotA hai / yaha eka yojana lambA caur3A rahatA hai, kyoki tIrthaMkara kI vANI eka yojana taka sunAI detI hai / unakI vANI kI yaha vizeSatA hai ki use pratyeka prANI apanI-apanI bhASA me samajha letA hai / tIrthaGkara deva eka Uce siMhAsana para grazoka vRkSa ke nIce baiThakara sAre jagata ke tritApa rUpa zoka ko dUra karane ke liye apanI vANI kA prasAra karate hai / bhagavAna mahAvIra kI prathama dezanA : - bhagavAna mahAvIra ne vaizAkha zuklA dazamI ke dina apanI prathama dharma dezanA dI, kintu bhagavAna mahAvIra kI yaha dezanA niSphala calI gii| kahA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra kI isa sabhA me koI mAnava nahI thA / parantu yaha vAta kucha aTapaTI sI mAlUma par3atI hai / java sanAtana jagat me bhagavAna kRSNa kI muralI ke mAdhurya eva AkarSaNa ke sambandha 86 ] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me kahA jAnA hai ki gopiyAM aura gaue dUra-dUra se bhI kRSNa kI vAsurI kI tAna suna kara bhAgI AtI thI / tava bhagavAna mahAvIra kI vANI kA mAdhurya eka yojana taka bikhara rahA ho aura koI bhI mAnava usase zrAkarSita hokara samavasaraNa me na pahuce, aisA socanA bhagavAna kI vANI ko hIna kahanA hai / maiM aisA samajhatA hUM ki bhagavAna ke samavasaraNa me mAnava to bahuta the, kintu mAnava kA hRdaya rakhanevAlA aura bhagavAna kI vANI ko dhAraNa karane meM sakSama jana-mAnasa vahA zAyada koI nahI thA / java uttama padArtha vo pAtra grahaNa nahI kara pAtA to usame padArtha kA doSa nahI hotA, balki pAtra kI apanI ayogyatA hotI hai / jisa dharma-sabhA me koI mAnava nahI usame dharmopadeza dene se tIthaGkara kA uddezya siddha nahI ho sakatA / tIrthaGkara 'tIrtha' kI sthApanA karane ke liye hI pravacana dete haiM, kyoki tIrtha ke dvArA hI ve sasAra me dharma-cakra kA pravartana karate haiM / tIrtha kI sthApanA mAnava mAtra ke kalyANa ke liye hotI hai aura vaha mAnava jAti ke vala para hI kI jAtI hai| vahAM pazu aura deva kI apekSA nahI hotI / sAmAnya dRSTi se pazu caritra kA adhikArI nahI, kintu pavAda dazA me kahI-kahI vaha bhI bhAva-jagata me vratI bana sakatA hai / devatA to sadaiva vratI hI rahate haiM, isaliye bhagavAna ke samavasaraNa me unake thAne se aura tIrthaGkara kI dezanA sunane se tIrtha-sthApanA kA vAstavika uddezya siddha nahI hotA, kintu yahA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki tIrthaGkara ke upadeza ko dhAraNa karane me grakSama mAnava-sabhA me bhI upadeza dene se tIrthaGkara kA kyA prayojana siddha ho sakatA hai ? kucha bhI nahI / parantu tIrthaGkara sarvajJa hone se yaha jAnatA hai ki merI dezanA se kisI ko bhI pratibodha honevAlA nahI hai, phira bhalA ve kyo dezanA dete hai ? isa prazna ke uttara me itanA hI kahanA paryApta hogA ki tIrthaGkara saba kucha jAnate hue bhI loka-maryAdA kA ullaghana kadApi nahI karate / vyAvahArikatA kA ve pUrNa paripAlana karate hai / apane pAsa Ae hue jana-samAja ko ve yaha kadApi nahI kahate - calo | bhAgo | yahA se / tuma me se kisI ko bhI pratibodha honevAlA nahI hai / meM vyartha hI apanA samaya naSTa karanA nahI cAhatA / tIrthaGkara yathArtha draSTA hone para bhI kisI ko kaThora tathA aziSTa vacana nahI kahate / sarvajJa ko dUsare kI sthiti 1 paJcakalyANaka } [ 87 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jJAna pahale hI ho jAtA hai, kintu alpaja ko apanI vAstavika zakti va sthiti kA bodha kArya ke pazcAt hotA hai| tIrthakara pratyeka vyakti ko apanI anubhUti ke dvArA hI apanI zakti, yogyatA tayA sthiti ko samajhane kA avasara dete haiN| tIrthakara apane samavasaraNa me yaha sadaiva jAnate hai ki kauna pratiyuddha hogA aura kauna nahIM, kintu phira bhI ve eka-eka ko cuna-cuna kara jJAna ke bUTa nahIM pilAte, balki ve sahaja bhAva me sabako apanI zAna-gagA kA pIyUpa pilAte haiN| bhAgyavAna pI jAte hai aura puNyahIna vamana kara dete hai| tIrthakara apane jAna ke motI samAna bhAva se dikherate jAte haiN| rAjahama to motI cuga lete hai aura dUsare pakSI vyartha hI coca ragaDa-ragaDa kara ur3a jAte hai / kahanA hogA ki bhagavAna mahAvIra kI prathama dharma-dezanA ke jJAna-,ktA cugane ke liye bhagavAna ke samavasaraNa rUpI sarovara me koI rAjahasa nahIM phucaa| devo aura pazumo ke liye ve kisI kAma ke nahIM the / isaliye tIthaMDara mahAvIra kI prathama dezanA akArtha calI gii| jaina-jagata meM ise dasa Azcaryo me eka mAnA jAtA hai| vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina bhagavAna mahAvIra ne madhyamA pAvA kI aora vihAra kiyaa| yahAM ve mahAsena nAmaka udyAna me Thahare / unake zubhAgamana kI sukhada sUcanA vidyuta-laharI kI taraha sArI nagarI me phaila gaI / vAla-yuvA va vRddha sabhI nara-nArI bhagavAna kI amRta vANI kA pAna karane ke liye sAgara kI taraha umaDa pdd'e| bhagavAna mahAvIra ne lokahitArtha parama satya kA pratipAdana kiyA / unhone pharamAyA ki caurAsI lAkha jIva yoniyo me karmoM ke anusAra bhramaNa karate hue atyanta puNyodaya se mAnavatA kI upalabdhi hotI hai| kyoki manuSya isa dharatI kA sarvazreSTha prANI hai, vahI jJAna ke prakAza me uttama karma karatA hai aura ajJAnAvasthA me adharmAcaraNa karake aghama yati me calA jAtA hai / svarga kI sattA manupya kI puNya-sAdhanA para khar3I hai| pazu aura naraka manapya ke nIca karmo kA hI dukhada pariNAma hai| manuSya ke apane jIvana me bhI jo dukha-sukha roga-zoka, sayoga-viyoga tathA mAna-apamAna dekhA jAtA hai vaha bhI manuSya ke karmoM kA hI pratiphala hai| manuSya ko satyAsatya kA Avazyaka viveka honA cAhiye / tabhI vaha apane tathA anya ke jIvana kA kucha hita kara sakatA hai| [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna aura darzana ke pariprekSya me volate hue unhone jIva, grajIva puNya, pApa zrava, savara, nirjarA, bandha aura mokSa kA vizada vivecana kiyA / ' loka kA svarUpa samajhAte hue jIvAstikAya, dharmAstikAya, gravarmAstikAya prakAzAstikAya aura pudralAstikAya, kA vistRta pratipAdana kiyA / jJAna aura darzana se jIva ko apane svarUpa kA jJAna hotA hai auaura cAritra se 'sva' tatva kI upalabdhi hotI hai / jJAna ke vAda hI vastu kI saprApti kI icchA jAgatI hai, grata: jJAna eva darzana ke vAda jIvana me cAritra kA udaya hotA hai / samAja me svastha, sukhI tathA zreSTha jIvana vyatIta karane ke liye bhI cAritra grapekSita hai aura isa jIvana ke uparAnta sadgati aura mukti prApta karane ke liye bhI cAritra paramAvazyaka hai / jo sAdhaka cAritra ko dhAraNa karatA hai / vaha zramaNa arthAt sAdhu "kahA jAtA hai aura isa cAritra kI sAdhikA - strI zramaNI arthAt sAdhvI kahalAtI hai / jo sAvaka sasAra kI cIz2o kA moha nahI chor3a sakate, jo apanI indriyoM aura mana para pUrNa niyantraNa nahI rakha sakate, jinake hRdaya me abhI pUrNa vairAgya nahI utpanna huA, jo tyAga mArga para calane meM apane Apa ko asamartha pAte haiM, unheM deza-vratI cAritra kA ArAvana karanA cAhiye / yaha cAritra vAraha vrato para grAdhArita hai / ve vAraha vrata haiM-- sthUla prANAtipAta viramaNa-vrata, sthUla- mRpAvAda - viramaNa vrata, sthUla-pradattAdAna - viramaNa vrata, svadAra-satoSa vrata aura icchA-parimANa vrata / ye pAca aNuvrata haiM / ina aNuvrato ke atirikta sAta aura vrata hai / jinhe guNa vrata aura zikSA-vrata kahate haiM / guNa-vrata tIna haiM aura zikSA vrata cAra haiM / guNa-vrata haiM- dizA parimANa - vata, bhoga- upabhoga parimANavrata aura anarthadaNDa viramaNa-vrata sAmAyika vrata, dezAvakAzika-tra pIpavavrata aura atithi - savibhAga- vrata ye zikSA vrata kahe jAte hai / jo gRhasya ina sampUrNa vrato yA iname se kucha vrato ko grahaNa karatA hai use deza cAritrI zrAvaka yA zramaNopAsaka kahA jAtA hai / jo kevala kevalI prarUpita dharma para vizvAsa karatA hai aura guru ke sacce svarUpa ko samajha kara una para grAsyA rakhatA hai use darzanI zrAvaka kahA jAtA hai / isI prakAra ina vrato kI ArAdhikA strI zramaNopAsikA kahalAtI hai / [ = paJcakalyANaka ] -trata, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vAta satya hai ki prakRti ne puruSa aura nArI ko alaga-alaga zaktiyA pradAna kI hai, sAmAjika jIvana meM unake kartavyoM meM avazya bheda rahatA hai, kintu puruSa kI AtmA aura strI kI AtmA me koI bheda nahI hai / dono ke janma lene. karma karane aura karmoM kA phala bhogane ke mAdhyamo tathA vidhiyo meM koI antara nahI, imaliye dono kA zrAtmadharma eka hI hai| dono ko mokSa-prApta karane kA samAna adhikAra hai| tIrthaDro ne purupa aura nArI ke dhArmika adhikAro me kabhI bheda nahI maanaa| tIrthakara jAti-pAti ko bhI svIkAra nahIM krte| kisI bhI jAti kA vyakti ima nimra nya-dharma ko grahaNa kara ke apanI AtmA kA kalyANa kara sakatA hai / bhagavAna kI upadeza gagA isa prakAra avAca-gati se pravAhita ho rahI thI, jana-mAnasa me Aloka kI kiraNe phaila rahI thI, mithyAtva kA andhakAra phaTa rahA thA, loga masta hokara amRta kA pAna kara rahe the| unheM aisA laga rahA thA jaise ki pahalI hI bAra unhe yaha divya prakAza prApta huyA ho / bhUle-bhaTake logo ko jIvana kI nayI rAhe misa rahI thii| bhagavAna kI projasvinI-vANI se bahuta se logo kA moha bhaga ho gayA aura ve sAdha-jIvana ke liye tatpara ho gye| apanI zaktiyogyatA tathA paristhiti para ve gambhIra cintana karane lge| vahuta se bhAvuka strI-hRdaya bhI sayama ke liye macalane lge| apane Apa ko sayama jIvana kI kaThora aArAdhanA me asamatha pAte hue bahuta se anya jana bhagavAna ke zramaNopAsaka va zramaNopAsikAe banane ke liye taiyAra ho gye| samavasaraNa me pratyeka strI-puruSa ke antaraGga meM eka AdhyAtmika utkrAnti cala rahI thii| itane me sahasA hI bhagavAna kI dharma-sabhA me eka nayA hI dRzya upasthita ho gyaa| gaNadharoM kA Agamana : _ 'madhyamA-pAvA' nAmaka nagarI me somila brAhmaNa eka mahAyajJa kara rahA thaa| sAre pUrvI bhArata me usa yajJa kI khUba dhUma macI huI thii| usa yaja me vaidika-dharma ke baDe-baDe dhurandhara vidvAn upasthita the| unakI cAra hajAra cAra sau ziSya-sampadA bhI unake sAtha thii| somila kI 10] [kevala-jJAna-kalyANaka Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJa-zAlA meM janatA kA eka sAgara hI umaDa rahA thaa| apane-apane abhISTa kI siddhi me saba loga AzAvAna hokara baiThe the| sahasA unho ne dekhA ki loga mahAsena udyAna kI ora bar3I utsukatA se cale jA rahe hai| yaja-maNDapa ke hajAro loga bhI uTha-uTha kara calane lage / dekhate hI dekhate yajJa-maNDapa khAlI ho gyaa| bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa me janatA kA eka mahAsAgara ThAThe mArane lgaa| bhagavAna tIrtha arthAt sagha kI sthApanA kahI bhI kara sakate the, kintu ve madhyamA pAvA me apane sAtha eka mahAna uddezya lekara hI upasthita hue the / madhyamA-pAvA usa samaya vaidika dharma kA eka bahuta vaDA kendra thaa| gyAraha diggaja vidvAno ke netRtva me usa samaya eka mahAn yajIya anuSThAna bhI ho rahA thaa| usa yajJa kI chaTA nihArane ke liye yajJa-maNDapa ke pAzcala me dUra-dUra se loga Akara Asana jamAe baiThe the| aise durlabha avasara ko mahAvIra apane hAtha se nahI jAne denA cAhate the| ve jAna bUjha kara madhyamA pAvA kI ora bddhe| mahAvIra vedo ke aura vaidika-jagata ke hI nahIM, balki usa samaya dharma ke nAma para pracalita ghora hiMsA ke pravala virodhI the| yajJo ke nAma para bhArata ke pAvana prAGgaNa me hiMsA kA tANDava nRtya ho rahA thA / mahAvIra bhArata ke pavitra lalATa se hiMsA ke isa kalaka ko dho denA cAhate the| dharma ke nAma para cala rahI galata rUDhiyo tathA pAkhaNDo kA anta kara dene ke liye ve kaTivaddha the| apane uddezya kI pUrti ke liye unhone sava se pahale madhyamA-pAvA ko hI cunA, kyoki unake kevalajJAna ke darpaNa me madhyamA nagarI meM prApta honevAlI saphalatA pahale se hI jhalaka rahI thii| unhone dekha liyA thA ki somila ke yajJa. maNDapa para vijaya pAnA-hiMsA para ahiMsA kI eka mahAna vijaya hogii| isa se bhArata deza meM ahiMsA ke pracAra ke dvAra khula jaayeNge| mahAvIra koI vijaya kI bhAvanA lekara madhyamA meM nahIM pAe the, ve khyAti ke bhI bhUkhe na the| ve pAe the jana-mAnasa ko tathA jana-netAyo ko prAtmA ke virATa satya kA parivodha dene ke liye| ___somila kI yajJa-zAlA eka-dama sUnI ho gii| paNDita varga Azcarya ma DUba gyaa| bhagavAna mahAvIra ke teja aura prabhAva ko dekha kara ve citra likhita se raha gye| somila ke yajJa kI to ve anupama paJca-kalyANaka] [1 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zobhA hI the, vinnu mahAvIra ke samavasaraNa kI zobhA ne unakI gomA ko kSINa kara diyaa| kahA jAtA hai ki indrabhUti mahAvIra ko parAsta karane tathA unheM nIcA dikhAne ke liye hI unake samavasaraNa meM gaye the, kintu maiM unameM sahamata nahIM hai| maiM aisA mAnatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke tapasleja aura avyAtma-teja ke prakhara pratApa ko dekha kara undrabhUti kA ahasAra pahale hI vilina ho gayA thA, unake mana meM mahAvIra ke prati eka sahaja bhakti jAgRta ho gaI thii| aneka janmo kA pragupta sneha gahamA unake mAnasa me gagA ke nirmala pravAha kI taraha umaH par3A thaa| kinI virAT satya kI upalabdhi ke liye ve hI vahA pAe the| yadi indrabhUti ke hRdaya me ahakAra aura abhimAna bharA honA, yadi ve vijaya kI abhilApA eva mahAvIra ko parAsta karane kA sakalpa apane mana meM samAye hue vahA pAte to ve apanI gakA ke prati diye hue mahAvIra ke mamAyAno ko ve ekadama ThukarA dete, bhulA dete| indrabhUti ko apane sAmane Ae hue dekhakara bhagavAna ne kahA"indrabhUti / kyA tumhAre mana me jIva ke astitva ke sambandha meM magaya bhagavAna mahAvIra ne jaba indrabhUti gautama ke mana ke samaya kA udghATana kiyA to gautama ne rame mahaja bhAva se svIkAra kara liyA aura mahAvIra kI sarvajatA ke Age mastaka jhukA diyaa| jisake mana me chala aura ahakAra ho vaha isa prakAra lAkho logo ke sAmane apanI durvalatA ko svIkAra nahI kara makatA / isase siddha hotA hai ki gautama apane ahakAra kA paridhAna utAra kara hI bhagavAna ke samavasaraNa meM Ae the| isI prakAra agnibhUti, vAyubhUti tathA anya , paNDitagaNa bhI bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa me zraddhA aura prema se prAplAvita hRdaya lekara phuNce| unake mana bhI bhinna-bhinna prakAra ko zakAo se AvRta the| jaise|k- 'agnibhUti ko yaha sandeha thA ki karma kA phala hotA hai yA [ kevala-jJAna-kalyANaka 92 ] Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahI ?" vAyubhUti yaha nirNaya nahI kara pA rahe the ki "zarIra aura jIva bhinna-bhinna hai yA eka hI hai ?" vyakta svAmI yaha mAnate the ki "brahma hI satya hai zeSa saba mithyA hai|" zrI sudharmA svAmI kI yaha dhAraNA banI huI thI ki 'pratyeka prANI apanI hI yoni me utpanna hotA hai, arthAt yoni-parivartana nahI hotaa| maNDita jI yaha mAnate the ki 'AtmA eka amUrta tattva hai, usase karma jaise mUrta dravya kA vandha nahI ho sakatA, java vandha hI nahI to phira usase mukta hone kA to koI prazna hI nahI hai| mauryaputra jI kA yaha vizvAsa bana gayA thA ki sakha kA astitva isI dharAtala para hai, usakA astitva isa sasAra se pare anyatra kahI nahI hai| akampita jI bhI isI taraha dukha, zoka, azAnti, roga tathA daridratA ke rUpa me naraka isI loka me hI mAnate the| acalaprAtA jI bhI puNya-pApa ke sambandha me sadA vicalita rahate the| metArya svAmI pUnarjanma ke viSaya me sazaya grasta the aura prabhAsa svAmI kA hRdaya mokSa ke sambandha me sadaiva calAyamAna rahatA thaa| sabhI ko bhagavAna ke dharmadarabAra me apanI zakAyo tathA mrAnniyo ke yuktiyukta samAdhAna upalabdha hae aura ve sabhI eka mata hokara atyanta zraddhAmaya tathA vinIta hRdaya se bhagavAna ke nirgrantha dharma me dIkSita ho gaye / __unake mana me uparyukta zakAe thI yA nahI / ve eka-eka karake bhagavAna ke samavasaraNa me gaye yA ekatra hokara, yaha to cAhe nizcita na ho, kintu eka vAta sunizcita hai ki ve mahAvIra ko apanA pratidvandvI samajha kara usase Takkara lene kI bhAvanA se aura indrabhUti jI ko mukta karAne ke sakalpa se vahAM nahI gaye the| ve saba mahAvIra ke samavasaraNa me kevala jJAna ke motI cugane ke liye hI pahuce the aura bhagavAna ke caraNa-bhramara vana kara unhI ke ho gae the| samavasaraNa me upasthita aneka bahino va bhAiyo ne sAdhu tathA zrAvaka dharma ko grahaNa kiyaa| bhagavAna mahAvIra kI yaha dharma-pariSada saphalatA se alakRta ho gii| dharma-cakra kA pravartana karane ke liye tIrthakara mahAvIra ne caturvidha tIrtha kI sthApanA kI / vaha vaizAkha zuklA ekAdazI kA dina sagha-sthApanA ke rUpa me amara ho gyaa| bhagavAna mahAvIra ne ina gyAraha dharma-prAcAryoM ko prAcArya pada para paJca-kalyANaka] [13 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI surakSita rkhaa| jaina sasAra meM ye gyAraha gaNadharo ke nAma se prasiddha hai| bhagavAna mahAvIra ne apane sava ko 'tIrtha' kI majJA dI / yaha sajJA baDI hI mahattvapUrNa hai| eka hI vicAra-saraNi ke vyaktiyo ke samUha ko sagha kahate hai| saMgha ke paryAyavAcI aura bhI bahuta se zabda hai, kintu tIrthaGkara bhagavAna sAdhu-sAdhvI tathA zrAvaka-zrAvikA ke sagha ko tIrtha kahate haiM / yaha nAma bar3A hI pAvana eva mahattama rahasya se paripUrNa hai| sasAra me aihika svArthoM kI siddhi tathA anya logo se sagharSa kara ke apane adhikAro ko prApta karane liye aneka prakAra ke saMgho va dalo grAdi kA nirmANa hotA rahatA hai| ve saba sAmAjika jIvana se sambavita hone se laukika kahe jAte hai, kintu tIrthakara deva jisa dharma-saMgha kI sthApanA karate haiM, vaha lokottara hotA hai| vaha Atma-zuddhi kI sAdhanA ke liye banAyA jAtA hai| usame jJAna, darzana aura caritra kI pradhAnatA rahatI hai| yaha sagha sasAra se svaya tarane aura dUsaro ko tArane ke liye hotA hai| isaliye ise 'tIrtha' kahA jAtA hai, kyoki jisa ke dvArA tarA jAye use hI tIrtha kahate haiN| dravya aura bhAva kI dRSTi se tIrtha do prakAra ke hote hai / jina bhUmi-khaNDo kA sambandha mahApurupo ke janma, dIkSA, sAdhanA, jJAna tathA parinirvANa Adi se jur3a jAtA hai, ve sthAna bhI 'tIrtha' kahe jAte hai, jaise ki hastinApura, kesariyA nAtha jI, mahAvIra jI, rANakapura pAvApurI, rAjagRha, sammeda zikhara pAlItANA, zatruJjaya, girinAra, gomaTezvara zramaNavelagolA, ayodhyA, vArANasI, tathA udayagiri pAdi, ye saba bAhya tIrtha haiN| java mana me AtmA kA saccA vizvAsa tathA jIvana me saccaritra kI jyoti lekara ina tIrtho kI yAtrA kI jAtI hai to phira ye bhUmi-khaNDa avazya hI tIrtha bana jAte hai| sanAtana jagata ke bhI apane aneko tIrtha haiN| rAmezvaram, badrInArAyaNa, purI tathA dvArakA Adi ye sanAtaniyoM ke prasiddha dharma-dhAma hai paura unake aneko tIrtha sthAna aura bhI hai, kintu bhakti-bhAvanA aura zuddha hRdaya se yAtrA karane para hI ye jIvana ke liye upayogI tathA preraka banate haiN| tIrtha yAtrA ke uddezya se vyakti saMsAra ke viSaya-prapaJco se [ 94 { kevala-jJAna-kalyANaka Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha samaya ke liye nivRtta ho jAtA hai| usake mana ko kucha Atma-zAnti upalabdha hotI hai / isa nimitta se vaha dAna Adi ke dvArA aneko sukRto kA upArjana kara letA hai| bahuta sI duSpravRttiyo se vaca jAtA hai / tIrtha-sthAnoM me santa-darzana, prabhu-smaraNa, dharma-kathA zravaNa tathA bhajana-pATha ke dvArA citta ko kucha zuddhi bhI ho jAtI hai, kintu eka vAta kabhI bhUlano nahI cAhiye ki yaha lAbha tabhI mila sakatA hai yadi tIrtha sthAno kA vAtAvaraNa mAttvika tathA pavitra ho aura vyakti kI jAna, darzana aura cAritra ke prati pUrI niSThA ho| vAhya tIrtha to nimitta mAtra haiN| jIvana kA saccA tIrtha to jJAna, darzana aura cAritra ko ArAdhanA hI hai| bhAva ke binA dravya kisI ko kabhI tAra nahIM sakatA ! bhUmi ne Aja taka kisI ko pavitra nahI banAyA, kintu AtmA ke sacce sAdhaka apanI satya-sAdhanA se apavitra sthAna ko bhI pavitra banA kara use tIrtha banA dete haiN| isa saMsAra me vAhara kahI pavitratA nahI hai| pavitratA to cAritra kA maurabha hai jo vAhya jagat me bikhara kara usa ke kaNa-kaNa ko pavitra kara detA hai| tIrthakara devoM ne vastuta. ratnatraya kI bhAvanA ko hI tIrtha kahA hai| sAdhu-sAdhvI tathA zrAvaka-zrAvikA ratnatraya kI sAdhanA karane se hI tIrtha svarUpa mAne jAte haiN| __ bhagavAna mahAvIra ne apane adhyAtma-sagha ke bala para bhArata me dharma-cakra kA pravattana kiyaa| pApa ne apane saMgha ko gyAraha bhAgo me vibhakta kiyA / pratyeka bhAga ko gaNa kI saMjJA dI aura gaNa ke pramukha ko 'gaNa-dhara' pada se vibhUpita kiyaa| bhagavAna ne samavasaraNa meM tathA zaraNa meM AnevAle prathama gyAraha paNDito ko hI gaNadhara banAyA gayA thaa| sAdhvI-saMgha devI candanA ne bhI bhagavAna ke caraNo meM saba se pahale dIkSA grahaNa kI / bhagavAna ne ume sAdhvI sagha kA netRtva pradAna kiyaa| isa taraha bhagabAna mahAvIra ne deza bhara me dharma kI utkrAnti karane ke liye samatA para AdhArita sarvajana-hitakArI sArvabhauma siddhAnto prAdhyAtmika tayA pandha-kalyANaka ] [95 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika jIvana ke uccatama AdarzoM kA vyApaka abhiyAna prArambha kara diyaa| devatAoM kI gulAmI se chuTakArA : bhagavAna mahAvIra kA yuga gahana andhakAra se yukta thaa| mahAvIra usa andhakAra ke liye sUrya banakara Ae the| sArA deza mithyAtva ke athAha sAgara me DUvA huA thaa| manupya apanI Atma-zakti ko bhUlakara svarga ke devI-devatAo ko manAne meM lagA huyA thaa| bhoga ko hI jIvana kA carama-lakSya mAna liyA gayA thaa| mAnava kA yaha vizvAsa banA diyA gayA thA ki svarga ke devatA hI strI, puruSa, dhana, vijaya tathA pratiSThA cAdi saba kucha dene meM samartha haiM, hiMsaka yano ke mUla me mAnava kI yahI kutsita eva bhrAnta dhAraNA kAma kara rahI thii| sarvatra hisA kA nagA nAca ho rahA thA aura dukha kI bAta yaha hai ki yaha saba devatAo ke nAma para ho rahA thA java koI bhI aparAdha yA bhUla vyakti kI apanI nirvalatA se hotA hai to usakA pratikAra zIghra ho sakatA hai, kintu vurAI java dharma ke nAma para hone lagatI hai taba use haTAnA vaDA kaThina ho jAtA hai| mahAvIra ke sAmane virodho ke kitane hI himAlaya khar3e the| dharma-guruyo, brAhmaNoM, paNDito, purohito tayA pujAriyo ne bholI-bhAlI janatA ko andha-vizvAso ke piMjare me bandI vanA rakhA thaa| bar3e-bar3e rAjA, mantrI, senApati, rAjakIya karmacArI tathA bar3e-bar3e seTha-sAhUkAra bhI laukika eSaNAmo ke dAsa vane hue mithyAtva ke cakra meM phase hue the| nimna varga kA utthAna : ucca-varga nimna-varga kA jIvana ke kisI bhI kSetra me vikAsa nahIM cAhatA thA, kyoki aisA hone se unakA dambha aura pola-paTTI nahI cala sakatI thii| isaliye brAhmaNa veda aura Izvara ke ghara kI cAvI sadaiva apanI jeba meM hI DAla kara rakhatA thaa| tAki usa ghara me koI ghusa kara vahA kI vAstavika sthiti ko jAna na sake / yadi koI sAhasa karake atyAcAro ke viruddha javAna bhI kholatA thA to use utpIDana kA zikAra athavA maraNa kA varaNa karanevAlA bananA par3atA thA aura use 96] [kevala-jJAna-kalyANaka Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naraka kA bhaya dikhA kara cupa karA diyA jAtA thaa| sAmiSa bhojana aura surApAna mAnava ke AhAra ke pradhAna aga bana gaye the| mAnava ke jIvana me aparAdha kI vRttiyA to svabhAva se hI hotI haiM, kevala dharma hI usakA niyantraNa karatA hai, kintu jaba dharma hI aparAdho kI chUTa de deve to phira vyakti ko pApa karane se bhaya, sakoca tathA lajjA kaise ho sakatI hai| dharma ke prati galata dRSTi hI samAja ke adha.patana kA kAraNa bana rahI thii| bhagavAna mahAvIra mAnava kI dRSTi kA motiyA vinda utArane ke liye hI isa dharatI para ThIka samaya para utare the| unhone baDhate hue pApa aura pAkhaNDa se lohA lene ke liye eka tIrtha ke rUpa meM eka sudRDha sagaThana banA liyA thaa| bhagavAna ke sandeza vAhaka sAdhu-sAdhvI bhI prANo kA moha choDakara satya kA pracAra karane ke liye nikala pdd'e| usa samaya yAtAyAta ke mahAna sAdhana nahI the / kacce rAste aura nadI nAle pada-yAtrI sAdhako ke pago ko gati roka dete the| kahI sAdhu-jIvana kI maryAdAno, niyamo tathA vrato kA pAlana karate hue ve pracAra ke kSetra me Age baDhate the, sAdhanA ke sAtha-sAtha pracAra bhI karate the| sayama kI paridhi me rahate hue ve yathAzakti jahAM bhI pahuMca sakate the, pahucate the| gaNa-tantra ke pramukha mahArAja ceTaka, magadhAdhipati rAjA zreNika caNDapradyotana aura udayana bhI Apa ke bhakta bana gaye the| jaise mUla ko hAtha me kara lene para usa vRkSa kA sarvasva apane adhikAra me yA jAtA hai| isI prakAra rAjA kA hRdaya-parivartana hone para prajA kA mana sahaja me hI badala jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne isI sunIti kA anusaraNa kiyaa| isase bhagavAna ko apane siddhAnto ke pracAra me baDI sahAyatA milii| kucha udayana jaise rAjAno ne bhagavAna ke caraNo me dIkSA bhI grahaNa kI, sayama ke patha para calakara bhagavAna ke siddhAnto kA pracAra bhI kiyaa| bhagavAna mahAvIra kA bhramaNa kSetra adhikatayA vihAra hI rahA / aApake pAco kalyANako kA sambandha bhI vihAra se hI hai| bhagavAna mahAvIra ne apane jJAna-kendra se jJAna-razmiyA prasArita karane ke liye apane sandeza vAhaka bhArata kI cAro dizAmo me dUra-dUra taka bheje| ve hiMsA kI zyAmala ghaTAyo se tUphAna banakara TakkarAe paJca-kalyANaka | [ 97 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dhIre-dhIre hiMsA ke kAle vAdala chaTane lge| bhagavAna ke siddhAnta yugAnukula, sArvabhauma tathA vizvopayogI the| the tarka, yukti tathA satya para AdhArita the| usa samaya vedo ke ujjvala siddhAnto ko svArthI loga tor3a-maroDa kara tathA unhe vikRta rUpa dekara upasthita kara rahe the aura sava se adhika dukha aura pAzcarya kI bAta yaha thI ki ye ghora-pApa veda aura Izvara ke nAma para kiyA jA rahA thaa| bhagavAna ne jana-mana ko ahisA kA veda-sammata artha vtaayaa| Apa meM kahA ki hama vedo ke una arthoM ko nahI mAnate jo sasAra ko utpIDana, yantraNA aura hiMsA kA pATha paDhAte hai aura hama aise bhagavAna ko bhI nahIM mAnate jo vedo ke rUpa me hiMsA kI vANI bolatA ho / hama una vedo ko mAnate he jo brahma vidyA ke prAdi srota haiM aura usa bhagavAna ko bhI svIkAra karate haiM jo nitya, zAzvata, vItarAga jJAnamaya vathA prAnanda svarUpa hai / jo ki siddha hai, vuddha hai aura sarvathA mukta hai| unhone jana-mana ko devo kI dAsatA se mukta karate hue kahA dhammo magalamukkiTu ahiMsA majamo tvo| devAvi taM namasati jassa dhamme sayA mnno|| dharma vizva ke sukha tathA magala ke liye hotA hai, zAstra aura bhagavAna magalamaya dharma ke sasthApaka tathA preraka hote haiM / usame bhagavAna banane ke sazakta upAya hai| yadi aAtmA ahisA sayama aura tapa kI sAdhanA kare to devatA bhI usake dAsa bana sakate hai| jo hame aihika jIvana ke kSaNika sukha ke liye devI devatAo kA dAsa banA de vaha kaisA zAstra ? baha kaisA dharma ? aura vaha kaisA bhagavAna | bhagavAna mahAvIra ke krAntikArI vicAro ne hiMsA jagata me eka bhUkampa paidA kara diyA, brAhmaNo aura purohito ke siMhAsana hila utthe| mahAvIra ke vicAro ko dabAne ke liye unhone bhagavAna mahAvIra ko veda-virodhI tathA anIzvaravAdI kahanA prArambha kara diyA, kintu mahAvIra isa prakAra ke apazabdo tathA anargala Aropo se tanika bhI vicalita nahI hue, unhone apanA abhiyAna zurU rkhaa| mahAvIra ne apanA tIsarA prahAra Izvara ke kartRtva-vAda para kiyaa| unhone spaSTa kahA ki jIvana ke pratyeka kSetra me Izvara ko hI sarvesarvA 18 ] -jJAna-kalyANaka Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna lene para vyakti vilkula pagu bana jAtA hai| vaha apanI zaktiyo se anabhijJa raha jAtA hai aura una zaktiyo kA zodha va vikAsa nahIM kara pAtA vaha sadA dIna-hIna vanA rahatA hai| sadA Izvara kI kRpA para jIne vAlA gulAma bana jAtA hai| vyakti java apane karma kA preraka Izvara ko mAna letA hai to phira vaha apane Apako doSo eva aparAdho ko nahIM samajhatA aisI sthiti meM vaha apane kRtadoSa eva aparAdha kA parimArjana karane ke liye tapa va prAyazcitta nahIM karatA, apitu Izvara ko kosanA zuru kara detA hai| "jo karatA hai vaha Izvara hI karatA hai" bhagavAna mahAvIra ne manupya kI isa dhAraNA ko bhrAnti mUlaka kahA / mahAvIra ne mAnava ko apAra kartRtva-zakti kI aora saketa karate hue kahA ki jo kucha bhI karatA hai vaha manuSya hI karatA hai / manuSya apanI zubhAzubha karma prakRtiyo se prerita hokara acche-bure karma karatA rahatA hai aura samaya-samaya para apane kRta karmo kA gubhAzubha phala sukha-dukha ke rUpa me bhogatA rahatA hai| yaha karma prakRti anAdi hai aura jIva ke sAtha isakA sambandha bhI anAdi hai| Izvara isakA na racayitA hai aura jIva ke sAtha isakA sayojanA kartA bhI nahIM hai| prakRti jaDa hai| isaliye vaha jIva ko vAndhane me asamartha hai aura Izvara vinA kisI ke sAtha prazasta aura kisI ke sAtha aprazasta prakRti joDakara kisI ko naraka eva pazu yoni meM aura kisI ko manuSya aura deva gati me bheja nahI sakatA / kyoki aisA karane se Izvara kI pavitra sattA me rAga-dvapakI kA utpanna ho jAtI hai| AvAgamana kA cakra isa karma-santati para calatA rahatA hai| naraka, deva, manupya tathA pazu rUpa yaha virAT jagata isI AvAgamana para TikA huA hai| jIvana kA dukha-sukha, sayoga-viyoga, harSa-goka tathA janma-maraNa kA mUla kAraNa jIva aura prakRti kA sayoga hI hai| jAtivAda se uddhAra : isa taraha bhagavAna mahAvIra ne dArzanika jagata se kartA rUpa Izvara paJca-kalyANaka] [ 99 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko niSkAsita kara diyA / yaha dArzanika jagata meM unhone yaha eka bahuta vaDA visphoTa Izvara ke nAma para hone vAle amAnuSika atyAcArI kA sahAra karane ke liye kiyA thaa| brAhmaNa apanA udbhava brahmA ke mukha se mAnate the| kSatriya ko mujA me utpanna huA mAnA jAtA thaa| vaizyoM ko brahmA ke udara kA sthAna milA aura paMge se zUdro kI utpatti huI aisA samajhA jAtA thaa| isakI chAyA no aAja naka bhI loka-mAnasa meM kahI kahI dekhI jAtI hai| bhagavAna ne kahA "yaha kathana kevala pratIkAtmaka hai / mukha jAna kA sthAna hai, bhujA gakti kA, udara-granna kA tathA para sAre garIra kA prAdhAra hone se usa kI mevA kA pratIka hai| isakA mIdhA tAtparya yaha hai ki mamAja ko jJAna, gakti anna tathA nevA-jIvana ke ina cAro tattvo kI apekSA hai| pratyeka varga meM ina bArI guNo kA samucita vikAsa honA caahiye| bhagavAna mahAvIra ne kahA ki pratyeka vyakti me ananta zaktiyA haiM / vaha jina digA me abhyAsa karatA hai, usame vaha pravINa ho jAtA hai| jAna brAhmaNa ke atirikta kSatriya, vaizya tathA zUdra ko bhI ho sakatA hai| gaurya brAhmaNa, vaizya aura cUdra me bhI jAga sakatA hai / vANijya me naipuNya bAhmaNa kSaviya aura zUdra meM bhI pA sakatA hai aura mevA ke guNa kA prAvirbhAva anya tIno vargoM meM bhI ho sakatA hai isakA sambandha janma aura jAti se nhiiN| isa kA sambandha manuSya kI sAdhanA aura kama se hai| sAdhanA me saskAra-parivanita ho sakate hai| ataeva unhoM ne kahA phammuNA vabhaNo hoi, kammuNA hoi khttiyo| kammRNA vaisso hoi suddo havai kammuNA / / arthAt brAhmaNa kSatriya vaizya aura zUdra ye saba karma se hI hote haiM / jAti aura janma se nahI / ___ bhagavAna mahAvIra ne jAtivAda ke virodha meM joradAra pracAra kiyaa| dave hue hRdaya ubhara paae| unhe mahAvIra kI vANI se utsAha eva bala milaa| mahAvIra kA virAT sagha jAtivAda ke virodha me khar3A ho gayA / cAro tarapha sAmyavAda kA vAtAvaraNa taiyAra hone lgaa| 1.0 [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI jAti kI jAgRti zUdro ke uddhAra ke pazcAt zrApa ne nArI kalyANa ke liye prAndolana Arambha kiyaa| Apa ne kahA nArI puruSa se kisI bhI taraha kama nahI dono kA apanA-apanA kSetra alaga hai / dono ko apane-apane kSetra me svatantra raha kara vikAsa karane kA pUrA pUrA adhikAra hai / svatantratA kA prartha svacchandatA yA uddaNDatA nahI hai / svatantra jIvana ke bhI kucha niyama, vrata tathA maryAdAe hotI haiM / usI paridhi me raha kara vaha sva tathA para ke hita kI dRSTi se apanI mAnavIya zaktiyo kA vikAsa honA cAhie / isa taraha vaha puruSa ke liye bAdhaka nahI balki pUraka banatI hai / gRhastha jIvana kI gADI ke do pahiye nArI aura puruSa haiM / gRhastha jIvana meM dono ke sanmAna aura sahayoga kI grAvazyakatA hai| nArI ko hIna rakhane se puruSa apane jIvana ke eka graga kA tiraskAra va upekSA karake apane ko ho durbala banAtA hai / prakRti ne nArI aura puruSa ko alaga alaga zaktiyo me sampanna kiyA hai / sava kucha saba ke pAsa nahI hai / vaha eka dUsare ke prAdAna-pradAna se pUrA hotA hai / isake liye dono ke hRdaya meM dono ke liye zrAdara, sneha sahayoga tathA sahAnubhUti honI cAhiye aura ima se bhI adhika AvazyakatA isa vAta kI hai ki grapane jIvana ke sukha tathA nirmANa me dUsare ke mahattva ko acchI taraha pahacAnA jAye / apane jIvana me dUsare kA mahattva mamajha me A jAne para koI bhI kisI kA nirAdara nahI kara sakatA | prema me vyakti eka dUsare ke adhikAro kA zoSaNa nahIM karatA, balki apane adhikAro kA bhI dUsare ke hita me utsarga kara denA hai / prema eka sukhada bandhana hai / prema me sabhI svatantra raha kara apanA vikAsa kara sakate hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsAtmaka tarIke se puruSa ke mana me nArI ke prati vizuddha prema jAgRta kara ke use puruSa kI dAsatA se kara diyA / mukta 1 bhagavAna mahAvIra ne eka sAdhvI yagha kI sthApanA kI / nArI ne dhaDAvara usa meM praviSTa honA zurU kiyA / zIghra hI sAvvo saba kI sakhyA 36 hajAra taka pahuca gii| isa se mAlUma hotA hai ki usa samaya kI nArI sAmAjika yantraNAoM se saMpIDita hA cukI thI / dukhI vyakti paJcakalyANaka | [ 101 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga vairAgya tathA bhakti mArga kI ora adhika AkarSita hotA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna ke saMgha me sAdhviyA zramaNo kI apekSA lagabhaga DhAI guNA adhika thii| sAdhvI sagha kA netRtva karane vAlI mahAsatI candanA svaya purupa ke bhayakara atyAcArI kI zikAra ho cukI thii| bhagavAna mahAvIra kA saMgha una ke liye kalpavRkSa siddha huaa| dAsI ke hAtha se dAna lene kA ghora abhigraha bhI unhone nArI kI mukti ke liye hI kiyA thaa| darzana ke kSetra meM eka nayA prayoga : unhone kahA-"kisI kA bhI jIvana va jIvana ke sukha kA apaharaNa karanA hiMsA hai| kevala cetana aura zarIra kA viyogIkaraNa hI hiMsA nahI balki svArthavaza mana, vacana aura kAyA ke kisI bhI asat sakalpa, vANI tathA karma se kisI bhI prANI ko dukha va pIr3A pahuMcAnA hiMsA hai| jIvana aura jagata me vidvoSa aura kalaha ke prasaga bhI Ate rahate haiM, kintu ve jIvana kI apavAdika sthitiyA haiN| ve jIvana ke Adarza va siddhAnta nahI kahe jA sakate, kyoki kalaha aura saMgharSa kA kitanA bhI ugra rUpa kyo na ho Akhira vaha prema aura maitrI dvArA hI zAnta hotA hai| azAnta rahane kI sthiti me vaha jvAlA kI taraha bhaDakatA hai| saba ko apanA karma-bhoga karavA kara anta me ThaNDA ho jAtA hai, aura phira naye sire se prema, maitrI tathA sahayoga kA yuga zurU hotA hai| isa prakAra antatogatvA ahiMsA hI parama dharma siddha hotA hai / yaha koI kRtrima dharma nahIM hai| yaha svAbhAvika hai| traikAlika tathA sArvabhauma hai| jIvana aura jagata ke samasta sadguNa ahiMsA rUpI kalpavRkSa kI zAkhA prazAkhA haiN| ___isa prakAra bhagavAna mahAvIra ne vizva me 'eka AtmA' ke siddhAnta kI pratiSThA kii| isa siddhAnta ne zrAtmIya bhAva ko virATa rUpa pradAna kiyaa| prANo-mAtra ke sAtha AtmIyatA ke madhura sambandha sthApita hote hI apaharaNa, AkramaNa, utpIDana tathA zoSaNa ye sava sadA ke liye samApta ho ge| bhagavAna mahAvIra ne ahisA ke gambhIra rahasya ko mAnava hRdaya me pratiSThita karane kA saphala prayAsa kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke arghalakSa sAdhaka ahiMsA ke pracAra me salagna ho gye| kucha hI varSoM me bhArata kI kAyA palaTa ho gii| 102] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAnta kA virAT siddhAnta : ava unhone eka aura brahmAstra uThAyA jisa kA nAma thA anekAntavAda / bhagavAna ke samaya me cAro tarapha mato kA eka jAla bichA huA thA / kahate hai ki eka varSa me jitane dina hote haiM utane hI mata usa samaya pracalita the / saba mata apane Apa ko ekAnta satyaM aura dUsaro ko ekAnta mithyA kaha rahe the / bhagavAna mahAvIra jAnate the ki martoM me paraspara sauhArda sthApita kiye vinA hiMsA jIvita nahI raha sakatI, kyoki kabhI-kabhI sampradAya ke nAma para bhI bhayakara raktapAta ho jAte hai / mato kA paraspara virodha bhI hiMsA kA bahuta baDA kAraNa hai / bhagavAna mahAvIra anekAnta ke brahmAstra se ise samApta kara denA cAhate the / usa samaya jitane mata the utane hI vAda the / vAdo ke vIca anekAntavAda, vAdo kI abhivRddhi karane ke liye nahI thA balki vaha saba vAdo ko samApta kara pratyeka mata me satya kI sRSTi karane ke liye utpannaM kiyA gayA thA / mahAvIra ne kahA- satya eka hI hai aura vaha grananta dharmAtmaka hai / usake pUrNa svarUpa ko samajhane ke liye use aneka dRSTibinduno se dekhane kI apekSA rahatI hai / sava dRSTi - vinduo kA samanvaya karane para satya kA vAstavika rUpa sthira ho jAtA hai / isa siddhAnta ko apekSAvAda tathA syAdvAda bhI kahate hai / pratyeka mata ko satya ke prati eka dRSTi hai jo ananta satya ke eka pahalU ko hI dekhatI hai / usa ke dUsare pahalU ko koI dUsarA mata dekhatA hai / isaliye satya ko zodha karane ke liye saba mato ke samanvaya karane kI AvazyakatA hai / kabhI kabhI apanA mata asat bhI hotA hai aura dUsare kA sat hotA hai / isaliye apane mata kA mithyAgraha aura dUsare ke mata ke prati anAdarabhAva nahI honA cAhiye / satya ke sAdhaka ko apane mata ke satyAga me dUsare mata ke satyAga ko joDane ke liye taiyAra rahanA cAhiye zraura apane mithyAza ko choDane aura dUsare ke satyAza ko grahaNa karane ke liye bhI sadaiva tatpara rahanA cAhiye / isa prakAra bhagavAna mahAvIra kevala jJAna ke bAda lagabhaga 30 varSa taka apane svarNima siddhAnto kA pracAra karate rahe / ve isa paJca-kalyANaka ] [ 103 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravasarpiNI kAla ke carama tIrthaGkara the / unhone loka mAnasa me satya sanAtana dharma kI puna pratiSThA kii| bhArata ke vIrAna bagIce me eka bAra phira vasanta kA zubhAgamana huncha / dharAtala para prama, sneha aura karuNA kA sAgara laharAne lagA, naitikatA ubharI, sabhyatA jAgI, mAnava saMskRti kA navonmeSa huA / bhUtala para svarga utara grAyA / devatA mAnava ke sAttvika jagata ko animepa dekhane lage / mAnava ko dAsa banA kara rakhane vAle devatA mAnava kI caraNa-vandanA karane lage / bhagavAna mahAvIra kI caraNa-dhUli se vasundharA pAvana huI / una kI makalpa lahariyoM se tIno loka pavitra hue| Apa ne apane tIrthaGkara jIvana kA uccatama lakSya pUrNa kiyA / pracAra-yAtrA rAjagRha kI ora : va bhagavAna mahAvIra apane sAdhu-samudAya ke sAtha vihAra karate hue 'rAjagRha' ke guNazIla caitya me jAkara Thahare / 4411 zramaNo ke sAtha unake grAgamana kA samAcAra pAte hI rAjagRha nareza zreNika unakI choTI rAnI celanA, abhaya kumAra Adi rAjakumAra aura nAgarathika Adi zrAvaka samudAya eva sulasA Adi zrAvikAe upadeza zravaNa ke liye prabhu caraNo me yA phuce| yahAM para bhagavAna mahAvIra ne eka mahatI dharma-sabhA (samavasaraNa) me jIva ke liye parama durlabha manuSyatva, dharmazravaNa, samyak zraddhA aura samaya-mArga me pravRtti Adi viSayo para jo pravacana diye, unase jana-mAnasa unakA anuyAyI bana kara unhI kA ho gayA / muni-dharma aura gRhastha dharma ke sambandha meM unase mArga-darzana pAkara aneko bhavya prANiyo ne unake upadezAnurUpa apane jIvana-patha para pragati karanI prArambha kara dI / * videha-vAsa : zramaNa bhagavAna mahAvIra prava vizAla sAdhu-sagha ke sAtha vihAra karate hue 'brAhmaNa kuNDa pura' pahuce aura unhone 'bahuzAla' nAmaka 108 ] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udyAna me dharmopadeza dene prArambha kiye / yaha sthAna unakI janmabhUmi 'kSatriya-kuNDapura' grAma ke atyanta nikaTa thA ata: unakI dharma-dezanA ke zravaNa ke liye kSatriya kuNDapura ke nivAsI bhI brAhmaNa kuNDapura me Ane lge| yahA para unase dharma-lAbha prApta kara brAhmaNa RSabhadatta aura devI devAnandA ne jo unake mAtA-pitA the pravajita jIvana svIkAra kiyaa| bhagavAna mahAvIra kI suputrI priyadarzanA ne eka hajAra striyo ke sAtha zrI candanA jI se dIkSA grahaNa kara sAdhvI-sagha me praveza kiyA aura usake pati jamAlI ne bhI pAca sau rAjakumAro ke sAtha dIkSA grahaNa kara prabhu-caraNo me rahate hue dharma-sAdhanA prArambha kara dii| lagabhaga eka varSa prabhu ne videha me hI vicaraNa karate aura unhone apane zramaNa-jIvana kA caudahavA cAturmAsa vaizAlI me vyatIta kiyA / tIrthakara jIvana kA pandrahavAM varSa __ vaizAlI ke cAturmAsa kI samApti para bhagavAna mahAvIra vatsa deza kI rAjadhAnI kauzAmbI me pdhaare| kauzAmbI nareza zatAnIka kI mRtyu ke kAraNa unakI rAnI mRgAvatI hI rAjyakArya sambhAla rahI thI aura apane putra udayana ko rAjyakArya kI zikSA de rahI thii| bhagavAna mahAvIra kauzAmbI ke candrAvataraNa nAmaka udyAna me Thahare aura unake dharma-pravacana Arambha ho gae / mahArAja zatAnIka kI vahana (udayana kI vUyA) jayantI nAmaka parama viduSI zrAvikA jayantI bhI prabhu ke dharmopadeza sunane ke liye AI thii| pravacana-sabhA kI samApti para usane bhagavAna mahAvIra se baDe jaTila dArzanika prazna 1. paDhiye cyavana-kalyANaka ke pRSTha 9 se 11 taka isa puNyazIla dampati kA paricaya aura devAnandA ke garbha-haraNa kI ghaTanA / 2 bhagavatI sUtra zataka nauvA / 3 ilAhAvAda se dakSiNa-pazcima kA yamunA taTIya pradeza 'vatsa' kahalAtA thaa| ilAhAvAda se 31 mIla kI dUrI para 'kosamainA' aura kosamaikharAja nAmaka grAma kauzAmbI ke dhvasAvazepo para hI vase hue haiN| paJcakalyANaka ] 105 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kie aura bhagavAna mahAvIra ne usake pratyeka prazna kA prAtma-paritopakArI uttara diyA ! usakA prazna thA---'bhagavan ! jIva bhArIpana ko kaise prApta hote haiM ? bhagavAna ne use batAyA ki hiMsA, asatya, caurya Adi aThAraha pApo ke saskAra jIva ko bhArI banA kara adhogati pradAna karate haiN| usane pUchA-'jIva kA jAganA acchA hai yA sonA ? mahAvIra kahane lage-'jayantI puNyazIla kA jAganA aura pApa-pravRtta kA sonA acchA hotA hai| jayantI ne punaH prazna kiyA-'jIva kA sabala honA acchA hotA hai yA nirvala honA ?' prabhu kA uttara thA-'jayanto puNyazIla kI savalatA aura pApa-pravRtta ko nirbalatA acchI hotI hai|' isI prakAra ke aneko jaTila praznoM ke samAdhAna pAkara jayantI kA hRdaya zramaNatva ke liye lAlAyita ho uThA aura usane bhI prabhu se pravrajyA grahaNa kara mahAsato candanA ke zramaNo-sagha me pradeza kiyA' / / yahA se prabhu aneka grAmo eva nagarA ko pAvana karate hue zrAvastI ke koSThaka caitya meM phuce| sumanobhadra aura supratiSTha Adi zrAvako ne yahI para pravajyA grahaNa kara prAtmoddhAra ke pAvana mArga para AdhyAtmika pragati prArambha kii| yahAM se ve puna. videha-rAjya meM praviSTa hue aura vANijya grAma me cAturmAma vyatIta kiyaa| yahI para gAthApati Ananda aura unako patnI zivAnandA ne bArahavato zrAvaka dharma svIkAra kara apane uddhAra kA mArga prazasta kiyaa| tIrthakara jIvana kA solahavAM varSa aba prabhu-caraNa magadha kI ora vaDhe, aneka nagaro ne unake pAvana 1 bhagavatI sUna zataka 12 2 yaha vaizAlI ke nikaTa gaNDakI nadI ke dakSiNI taTa para avasthita eka vizAla nagara thaa| mujaphpharapura jile kA 'vajiyA' grAma vANijya grAma ke dhvasAvazepo ke rUpa me Aja bhI vidyamAna hai| - 106] [ kevala-jJAna-kalyaNAka Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNo ke sparza se apane ko kRtArtha kiyaa| rAjagRha kA puna bhAgya jAgA, vahA kA guNazIla caitya puna: prabhu ke dharma-pravacanoM se gUMja uThA / yahI para bhagavAna ne gautama ko 'kAla-parimANa ke tattva samajhAe / yahI para zAlibhadra aura dhanyakumAra ke puNya jAge aura unhone bhagavAna ke caraNo me pahuMca kara virakta jIvana vyatIta karate hue AtmoddhAra kiyA / varSAvAsa kA saubhAgya bhI rAjagRha ko hI prApta huA / satrahavAM cAturmAsa aura udayana kI dIkSA rAjagRha se bhagavAna sAdhu-sagha ke sAtha campA grAe aura pUrNabhadra caitya nAmaka udyAna meM tthhre| yahAM ke rAjA datta ke putra mahaccandrakumAra ne prabhu caraNo meM dIkSA graGgIkAra kI / sarvajJa prabhu ne jAnA ki sindhu-sauvIra kA dharma-niSTha rAjA 'udayana " unake darzano kI abhilApA kara rahA hai, ataH ve lagabhaga eka hajAra mIla kI yAtrA karake sauvIra kI rAjadhAnI 'vItabhayapattana' pahuce aura 'mRga - vana udyAna' me Thahare / rAjA udayana prabhu ke darzana karake kRta-kRtya ho gayA / usane prabhu kI magalamayI vANI suna kara dIkSA gragIkAra kI aura zramaNa-dharma kA pAlana karate hue AtmoddhAra kiyA / * 1. pratiSThAna pura ke seTha dhanasAra ke putra dhanyakumAra ne jisake pAsa rAjAzro se bhI adhika samRddhi thI, parantu eka sAmAnya sI ghaTanA ne ise sasAra se udAsIna kara diyA / vaha apanI 8 patniyo ko choDa kara apane sAle zAlibhadra ke sAtha dIkSita ho gayA thaa| vaha dhanyakumAra hI 'dhannA' ke nAma se prasiddha hai / 2 bihAra meM bhAgalapura se 3 mIla kI dUrI para avasthita vartamAna 'campA nAlA' / ' pahale yahA~ kA rAjA 'datta' thA parantu vAda me ajAta zatru (koNika) ne yahA~ para adhikAra kara liyA thA / 3 smaraNa rahe ki yaha vatsa deza ke rAjA 'udayana se bhinna hai | 4 aitihAsiko kA anumAna hai ki pAkistAna ke antargata saragodhA jilA kA jehalama nadI ke taTa para avasthita 'bheharA' nAmaka kasvA hI 'vItabhayapattana hai / bheharA 'pattana' ke rUpa me zrava bhI prasiddha hai / paJca-kalyANaka ] - [ 107 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ava prabhu mahAvIra aneka kaThina mArgoM ko pAra karate hue / bhaTiNDA ke mArga se "mokA nagarI"5 puna vANijya grAma A ga yahI para unhone cAturmAsa vyatIta kiyaa| tIrthakara jIvana kA aThAharavA varSa vANijya grAma ke cAturmAsa kI pUrNatA para prabhu mahAvIra vAna ke 'koSThaka caitya' nAmaka udyAna me tthhre| yahA ke rAjA hi ne ApakA abhUtapUrva svAgata kiyA / yahI para cullanIpitA aura patnI zyAmA ne tathA surAdeva aura usakI dharmapatnI dhanyA ne zrAva svIkAra kiyaa| cullanIpitA aura surAdeva apane yuga ke karo seTho me bahuta prasiddha the| ___ zramaNa bhagavAna mahAvIra ne yahA se puna: rAjagRha kI ora kiyA aura mArga me 'pAlabhiyA' nAmaka nagara ke zakhavana udyAna meM tthhre| . __ pAlabhiyA me poggala nAmaka eka vaidika dharmAnuyAyI tapasvI thaa| yadyapi usane tapasyA dvArA aisA jJAna prApta kara liyA thA se vaha dharatI para baiThe hue hI brahmaloka taka ko dekha letA thA, para jJAna me vaha pUrNatA prApta na kara sakA thA, sAtha hI devaloko ke vi| usakA jJAna kucha bhrAntiyo se bhI yukta thaa| vaha bhI bhagavAna maha se devaloko kI vyavasthA, pRthvI se dUrI Adi kA yathArtha jJAna kara prabhu kA hI ziSya bana gayA aura bhagavatI sUtra ke anusAra anta me nirvANa-pada paayaa| pAlabhiyA ke dhanakubera cullazataka ne apanI patnI bahulA ke prabhu se zrAvaka-dharma kI dIkSA grahaNa kii| yahAM se ve puna: rAjagR guNazIla udyAna me padhAre aura arjuna mAlI Adi ne yahI para dIkSA grahaNa kii| isa varSa ke cAturmAsa se bhI unhone rA ko hI pAvana kiyaa| unnIsaveM cAturmAsa ke mArga meM : cAturmAsa kI pUrNatA para prabhu-mahAvIra dharma-pracArArtha rAjagR 1 mArga kI 'mokA' nagarI sambhavata Adhunika 'mogA' nagarI ho / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI ruke rhe| rAjA zreNika prabhu ke vacano se itanA prabhAvita huA ki usane rAjya me yaha ghoSaNA karavA dI ki - ___"bhagavAna mahAvIra se jo bhI vyakti dIkSA lenA cAhe vaha le sakatA hai / dIkSita honevAlo ke kuTumba ke bharaNa-popaNa kA dAyitva aura dIkSA samAroha kI vyavasthA rAjya kI ora se kiye jaaege|" mahArAja zreNika ke teIsa putro' aura teraha mahArAniyo' ne bhI bhagavAn mahAvIra se dIkSA lekara sAdhu-jIvana vyatIta karanA prArambha kara diyaa| eka vicitra ghaTanA eka dina bhagavAna kI dharma-sabhA meM rAjA 'zreNika' usakA putra 'abhaya kumAra' aura kAla zaukarika nAmaka kasAI bhI Ae hue the| tabhI vahAM phaTe-purAne vastra pahane eka rogAkrAnta bUDhA aayaa| usane bhagavAna kI ora pITha karake sarva-prathaya rAjA zreNika se kahA-"samrATa cirakAla taka jIte rho|' bhagavAna kI ora mukha karake usane kahA'tuma zIghra mara kyo nahI jAte / ' phira abhaya kumAra se bolA'tuma cAhe jIgro, cAhe mro|' aura phira kAlazaukarika nAmaka kasAI ke abhimukha hokara bolA-'tuma na to maro aura na jiiyo|' saba loga usakI isa dhRSTatA aura pahelI jaise vacano se stavdha raha gae aura vaha bUDhA sabake dekhate hI dekhate Akho se aojhala ho gyaa| 1 zreNika ke teIsa putra-jAli kumAra, mayAli kumAra, uvayAli kumAra, puruSasena, vAriSeNa, dIrghadanta, laSTadanta, vehalla, behAsa, abhaya kumAra, dIrghasena, mahAsena, laSTadanta, gUDhadanta, zuddhadanta, halla, druma, drumasena, mahAdrumasena siMha, siMhasena, mahAsiMhasena, pUrNamena / 'laSTadanta' nAma ke sambhavata do putra the, ata anuttaropapAtika sUtra me prathama varga ke daza nAmo me tathA dvitIya varga ke 13 nAmo me lapTadanta nAma do vAra pAyA hai| 2 zreNika kI teraha mahArAniyA-nandA, nandamatI, nandottarA, nanda seNiyA, mahayA, sumarutA, mahAmarutA, marudevA, bhadrA, mubhadrA, sujAtA, sumanA aura bhUtadattA / paJca-kalyANaka] / 109 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba rAjA zreNika ne bhagavAna kI ora vismita dRSTi se dekhA aura bUDhe kI ceSTAgro ke viSaya me pUchA / bhagavAna ne muskarAte hue kahA"usa deva puruSa vRddha ne jo kucha kahA hai usame jIvana kA gUDhatama rahasya chipA huA hai| sava prathama usane tumase kahA 'cirakAla naka jIte rho|' usakA Azaya yaha thA ki isa saMsAra meM tumhe sabhI mumba prApta haiM, parantu mRtyu ke anantara tumhe naraka me jAnA hogA, ata. tumhAre liye jaba taka jIvana hai tabhI taka acchA hai| mara kara to tumheM naraka meM jAnA hI hogaa|" usane mujha se kahA- 'tuma mara kyo nahIM jAte ?' usakA abhiprAya yaha thA ki tumane 'arihanta' avasthA prApta kara lI hai, ava bhI zArIrika vandhano me kyo vave vaiThe ho ? maraNa arthAt mukti ko kyo nahI svIkAra karate ?" usane abhaya kumAra se kahA tuma cAhe jIyo, cAhe maro, kyoki isa vacana se usakA Azaya yaha thA ki abhaya kumAra ko yahAM rAjasI vaibhava prApta hai, ata vaha yahA sukhI hai aura usakI pavitra bhAvanAe use devaloka pradAna karegI, ata: usake liye jIvana bhI mukhamaya hai aura maraNa bhI, ata usake, vartamAna jIvana aura bhAvI devajIvana dono hI sukha-rUpa hai, isI dRSTi se usakA jIvana aura maraNa samAna hai| vRddha ne kAlazaukarika me kahA-'na maro na jIo,' kyoki kAlazaukarika kasAI hai, usakA jIvana hiMsAmaya hai aura sAtha hI vaha nAnAvidha sAsArika kpTo se bhI grasta hai, ata usakA jIvana nissAra hai| kAlazaukarika ne mara kara naraka me jAnA hai, ata. usakA maraNa bhI dukhadAyI hai, isaliye vaha na mare aura na jiie| naraka-mukti ke upAya . vRddha deva-puruSa kI bAto ke rahasya ko jAna kara zreNika prasanna to ho gayA, parantu aba use naraka-gamana kA bhaya satAne lgaa| usane prabhu-caraNo me prArthanA kI-"bhagavan / mujhe naraka se mukti kA upAya vatAe / " bhagavAn ne kahA-'zreNika tumane naraka-bhoga ke anantara bhaviSya me tIrthaGkara pada prApta karanA hai, ata ghabarAo nahI, parantu 110 [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreNika ko vartamAna aura bhAvI jIvana ke madhya kA naraka-vAsa trasta kara rahA thaa| usane vAramvAra prabhu-caraNo me naraka se mukti ke upAya pUche, to bhagavAna ne use kahA-"zreNika | yadi 'rAjagRha' kI kapilAbrAhmaNI se dAna karavA do to tumhArI mukti ho sakatI hai|' zreNika ne aneka upAya kiye, parantu kapilA dAna ke liye prastuta na huii| rAjA ne jarvadastI dAna karavAyA to vaha bolI-"dAna maiM nahI rAja-karmacArI kara rahA hai|" usane bhagavAn me anya upAya pUchA to bhagavAn ne kahA-"yadi kAlazaukarika se hiMsA-kama chuDavAdo to tuma naraka-yAcanA se mukta ho, sakate ho|" zreNika ne aneka pralobhana die, bhaya dikhAyA, parantu kAlazaukarika ne vadha-karma kA tyAga nahI kiyaa| rAjA ne use eka, kue me laTakavA diyA, vaha vahA para bhI hathelI para aguliyAM phera-phera; kara bhAvanA se himA karatA hI rahA / nirAza zreNika ne anya upAya pUchA to bhagavAna ne kahA"yadi tumhArI dAdI darzanArtha A jAe to tuma naraka se mukta ho sakate ho|' zreNika ne dAdI se aneka prakAra kI vinaya kI, parantu vaha nahI. mAnI / java zreNika ne use balAt darzanArtha le jAne ke liye pAlakI: me viThalAyA to usane mArga me apane hAtho se apanI Akhe, phoDa lii| ___ zreNika asaphala hokara puna prabhu-caraNo me pahuca kara anya upAya pUchane lgaa| bhagavAn ne kahA-'rAjagRha kA pUniyA zrAvaka yadi tumhe eka 'sAmAyika' beca de to tuma naraka-se mukti prApta kara sakate ho| zreNika ne pUniyA zrAvaka se aneka vidha prArthanAe kI, parantu vaha eka hI bAta kahatA-'rAjan ! sAmAyika kA mujhe mUlya patA nahI, jisane tuma se sAmAyika kharIdane ke liye kahA hai usI se jAkara sAmAyika kA mUlya pUcha praayo| 'zreNika puna. prabhu-caraNo me AyA aura savinaya volA-'bhagavan / sAmAyika kA mUlya prApa hI batAe / pUniyA ko usakA mUlya patA nahI hai / tava bhagavAn ne vahA-zrekiNa ! sAmAyika to Atma-avasthiti hai, samatA meM sthira honA hai rAgopa se mukta hokara adhyAtma-jIvana meM praveza hai| kyA yaha mUlya cukA sakoge ? himAlaya ke paJca-kalyANaka .00 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikharo se UcA ratno kA Dhera bhI sAmAyika ke mUlyAkana ke liye tuccha hai| __ rAjA zreNika ko jJAta ho gayA hai ki merA naraka-gamana avazya bhAvI hai, ata mujhe sajaga hokara apane kartavya kA pAlana karanA caahie| rAjarSi prasannacandra : eka dina rAjA theNika ne bhagavAna ke darzano ke liye Ate hue eka maharSi ko ugra tapasyA karate hue dekha kara pUchA-'bhagavan ! yaha mahapi kisa uttama gati ko prApta kregaa|' bhagavAn mahAvIra ne kahA-zreNika | yadi yaha isa samaya mRtyu ko prApta ho jAye to yaha sAtave naraka ... chaThe naraka......nahI pAcave naraka ... cauthe naraka . .. tIsare naraka...... dUsare naraka......pahale naraka, nahI zreNika prathama deva-loka,.....isI krama se prabhu Upara ke brahmaloka aura usake anantara sahasA bole ava to vaha kevala jJAnI bana kara mokSAdhikArI bana gayA hai| sArI sabhA vismiyata thii| prabhu ke isa kathana ne saba ko Azcarya ke sAgara me Dubo diyaa| aba bhagavAn ne kahA zreNika | ye maharSi rAjA prasannacandra hai| jaba tuma darzanArtha A rahe the to tumhAre do sainiko se inhone sunA-'yaha rAjA prasanna candra apane choTe se putra ko rAjya dekara tapasyA kara rahA hai aura usakA nanhA sA putra zatruno se ghirA huA hai|" yaha sunate hI mahaSi prasannacandra krodhAveza me pAgae aura mana hI mana putra ke zatruo para AkramaNa karane lge| bhAva-jagat me inhone samasta astra-zastra zatruo para phaike aura khUna kI nadiyA bahAte rahe, taba yaha naraka kI gati me girate cale jA rahe the| zastra samApta hone para unhone zatru para apanA mukuTa phaikanA cAhA, ata. inake hAtha muDe hue sira para pahuce, to inhe tatkAla jJAna huA "maiM to eka sAdhu hU, merA kauna zatru hai, kona putra hai koI nhii| mere liye saba samAna hai, sava mahAn haiM / isa prakAra bhAva jagat ko zuddhi inhe kramaza. devaloko kI ora le jA rahI 112] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thii| anta me aisI bhAva-vizuddhi huI ki aba inhe kevala jJAna prApta ho gayA hai, ata ava ve mokSa-gamana kI hI taiyArI kara rahe haiN| mAnasika pApa-puNya kA gambhIra jJAna prApta kara rAjA zreNika natamastaka hogyaa| yahI para bhagavAn ke pravuddha ziSya zrI Ardraka muni ke sAtha gozAlaka kA vArtAlApa huA thA aura unhone gozAlaka ko samajhAyA thA ki maiMne prANimAtra ke uddhAra kI pravala icchA se prerita hokara hI ekAnta jIvana kA parityAga karake saMgha-jIvana apanAyA hai| Ardraka muni jI ne yahI para vauddha-bhikSutro ko samajhAyA thA ki"prANiyo kI hiMsA karake bhikSupro ko bhojana denevAlA gRhastha sadgati prApta nahI kara sktaa| Ardraka muni jI ne isI cAturmAsa me brAhmaNo ke eka baDe varga ko, sAkhya-darzana ke anuyAiyo ko, hasti-tApaso ko prabodha diyA aura ve bhagavAn se dIkSA grahaNa kara zrI pAka muni jI kI jJAna-garimA kI chAyA me baiThakara sAdhu-jIvana vyatIta karate hue prAtma-kalyANa karane lge| yaha cAturmAsa bhI rAjagRha me hI vyatIta huaa| tIrthakara jIvana kA bIsavAM varSa varSAvAsa kI pUrNatA para prabhu ne kauzAmbI kI ora vihAra kara diyA / mArga me pAlabhiyA ke zakhavana nAmaka mahA udyAna me Thahare / pAlabhiyA ke prasiddha zramaNopAsaka RSibhadra se vahAM ke zrAvaka devaloko ke sambandha me jo kucha sunA karate the, prabhu ke vahA pahucane para java ve hI bAte unhone prabhu mahAvIra se bhI sunI to unakI zramaNopAsaka RSibhadra para tayA bhagavAna mahAvIra para agAdha zraddhA ho gii| pAlabhiyA se prabhu kauzAmbI kI ora cala pdde| hRdaya vadala gayA kauzAvI nareza zatAnIka kI patnI mRgAvatI zramaNopAsikA thii| vaha rUpavatI navayauvanA sundarI thI, ata. avantI nareza caNDapradyota jo usakA vahanoI thA, vaha usake rUpa-saundarya para nAsakta thaa| vidhavA paJca-kalyANaka] [113 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI mRgAvatI usake sainika-vala ke kAraNa use aneka prakAra kI yuktiyo se TAla rahI thI, parantu isa bAra vaha antima nirNaya ke liye senA sahita kauzAmbI A phucaa| isI samaya bhagavAn mahAvIra kA bhI vahA Agamana ho gyaa| bhalA jahAM bhagavAna mahAvIra ho vahAM dopamaya vAtAvaraNa kahA raha sakatA thA ? ata: usakI pAgni eva kAmAgni svata hI zAnta hone lgii| bhagavAn kI dharma-sabhA me mRgAvatI aura caNDa pradyota dono hI phuce| prabhu kI vANI ne mRgAvatI ke hRdaya kI vairAgya-bhAvanA ko uddIpta kara diyA aura usane ucita avasara dekha kara bar3A bahanoI hone ke nAte caNDapradyota se udayana kI rakSA kA AzvAsana aura svaya ke dIkSita hone kI bAjA maagii| caNDapradyota bhI usa samaya zuddha-bhAvanAyo me lIna thaa| usane bhagavAn ke sAnnidhya me udayana ke rAjya-rakSaNa kA AzvAsana de diyA aura mRgAvatI dIkSA ke liye prastuta ho gii| rAjA caNDa pradyota kI agAravatI Adi pATha mahArAniyo ne bhI caNDa pradyota se dIkSA kI AjJA mAgI to usane mantramugdha kI bhAti unhe bhI sAdhu-jIvana meM praveza kI AjJA de dii| isa prakAra ye nau mahArAniyAM bhI zramaNI-sagha me praviSTa hokara sAdhanA-patha para baDhane lgii| bhagavAn isa pradeza me sAdhu-sagha ke sAtha vihAra karate hue gnISmAnta me vaizAlI pahuca gae aura bIsavA cAturmAsa unhone yahI para vyatIta kiyaa| ikkIsaveM cAturmAsa kI ora vaizAlI ke cAturmAsa kI pUrNatA para prabhu mahAvIra ne vihAra kara diyA aura uttarI videha eva mithilA hote hue kAkandI' pahuca kara unhone dhanya eva sunakSatra Adi ko dIkSita kiyaa| __ yahA se zrAvastI ko pAvana karate hue kAmpilya nivAsI mahA 1 kAkrandI yaha uttara pradeza ke gorakhapura nagara se tIsa mIla dakSiNa-pUrva me sthita vartamAna kiSkindhA (khukhundo jI) nAmaka dimambara jaina tIrtha kA prAcIna nAma jJAta hotA hai| 114 ] kevala-jJAna-kalyANaka Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha gRhapati kuNDakolika ko zramaNopAsaka banA kara ahicchatrA' aura gajapura' hote hue polAsapura aae| yahA bhagavAn saddAlaputra nAmaka kumhAra kI prArthanA para usakI bhANDa-zAlA me tthhre| saddAlaputra ko jaina-zAstro ne tIna karoDa svarNa mudrAmo kA eva dasa hajAra gautro kA svAmI likhA hai| vaha makhaliputra gozAlaka ke AjIvaka sampradAya kA eka vaDA stambha mAnA jAtA thA, ata vaha niyativAdI thA-arthAt vaha 'yadabhAvI na tad bhAvI, bhAvI cenna tadanyathA'-jo nahI honA vaha nahI hotA aura jo honA hai vaha hotA hI hai"- isa siddhAnta ko mAnanevAlA thaa| prabhu mahAvIra ne use nAnA yuktiyo se isa mithyAbAda se mukta kara zrama aura puruSArtha kA mahatva samajhAyA aura vaha bhI zramaNopAsaka banakara bhagavAna mahAvIra kI dharmAcArya ke rUpa me ArAdhanA karane lgaa| yadyapi makhaliputra gozAlaka ne vahA Akara bhagavAn mahAvIra ko mahAmAhaNa (jJAna-darzana ke dhAraka), mahAgopa (sAsArika logo ke rakSaka), mahA-dharma-kathI (dharma-tattva ke upadezaka) aura mahA niryAmaka (sasAra-sAgara se tAranevAle) Adi kaha kara bhagavAn mahAvIra kI kapaTa prazasAe karake use punaH apane mata me lauTAnA cAhA, parantu usakI zramaNa-zreSTha mahAvIra ke caraNo meM utpanna zraddhA ne use sthira rakhA aura gozAlaka ko nirAza hokara lauTa jAnA pdd'aa| polAsapura se prabhu mahAvIra puna. vANijyagrAma padhAre aura unhone yahI para varSAvAsa kiyaa| bAisavAM cAturmAsa rAjagRha meM varSAvAsa kI pUrNatA para prabhu zrI sagha ke sAtha vihAra karate hue rAjagRha pdhaare| rAjagRha ke samavasaraNa me gAthApati mahAzataka zramaNopAsaka bnaa| mahAzataka 24 karoDa svarNa mudrAo kA svAmI aura 80 hajAra 1 ahicchanA yaha uttara pradeza me barelI se lagabhaga 20 mIla dUra eka nagara thaa| purAtattvavettA yahA~ ke dhvasAvazeSo kA adhyayana kara rahe hai / 2 gajapura yaha hastinApura kA anya nAma thaa| paJca-kalyANaka] [115 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotro kA svAmI thA / isakI teraha patniyA thiiN| isakI patnI revatI ne apanI 12 sauto ko chala se mAra DAlA thA / madya-mAsa usake priya khAdya eva peya the / vaha kAmAsaktA vAsanAlolupa nArI thI / rAjagRha meM prabhu ke padhArane para mahAzataka ne 12 vrata dhAraNa kara zrAvaka dharma kA pAlana prArambha kara diyA / ava usane jyeSTha putra ko gRha-bhAra sambhAla kara dharma sAdhanA Arambha kara dI / jaba vaha dharmasthAna ( upAzraya) me dharma - sAvanA karane jAtA to revatI vahAM pahuca kara use aneka prakAra se vAsanAmaya jIvana kI ora AkRSTa karatI thI, parantu mahAzataka sthira bhAva se sAvanA karate rahate the ve kabhI bhI vicalita na hote the / dhIre-dhIre mahAzataka apane gravavijJAna se Upara ke pahale devaloka aura nIce ke pahale naraka taka ko dekhane laga ge| eka dina revatI kI abhadra cepTAo ke kAraNa unhe krodha yA hI gayA aura unhone kahA'tuma kyA kara rahI ho| tumane to vipUcikA roga se pIr3ita ho kara sAtaveM dina mara kara caurAmI hajAra varSo ke liye naraka meM jAnA hai / " revatI grava hoza me AI, parantu grava tora hAtha se nikala cukA FREE thA / mahAzataka kA kathana satya huA / bhagavAn mahAvIra yaha saba kucha jAna gae aura unhone gautama ko bheja kara mahAgataka ko kaTu vANI bolane kA prAyazcitta karane ke liye kahA aura mahAzataka ne mAsika sathAre dvArA ArAdhaka hokara devaloka prApta kiyA / yahA para bhagavAn pArzvanAtha ke anuyAyI kucha sthaviro ne Akara bhagavAn se loka kI sthiti Adi ke samvandha me aneka prazna kie / bhagavAn ne eka loka-draSTA ke rUpa me jo uttara die unase prabhAvita hokara unhone cAturyAma dharma ke sthAna para aba prabhu 1 bhagavAna pArzvanAtha ke ahiMsA, satya, asteya aura aparigraha rUpa cAra vrato vAle dharma ko cAturyAma dharma kahA jAtA thA, kyoki bhagavAn pArzvanAtha 'strI' ko bhI parigraha hI mAnate the / bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya ko vizeSa mahattva dene ke liye strI-parigraha ko bhinna mAnA aura pA~ca mahAvrato kA vidhAna kiyA / 116 ] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra kA paca mahA vratAtmaka sapratikramaNa-dharma svIkAra kara apane ko kRtakRtya kiyaa| ___yahI para munirAja roha ne prabhu se loka-aloka, jIva-ajIva, bhava-siddhika, aura abhava-siddhika, aNDA pahale yA murgI pahale Adi ke sambandha meM aneka prazna kie aura bhagavAna ne loka-aloka Adi kI zAzvata sthiti kA parijJAna karAte hue munirAja roha ko 'anekAntavAda' ke tattva smjhaae| yahI para bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI ke prazno kA uttara dete hue batAyA ki __ "gautama | AkAza para vAyu pratiSThita hai, vAyu ke AdhAra para ghanodadhi ThaharA huA hai, usake AdhAra para pRthvo hai, pRthvI para sa eva sthAvara jIva rahate hai, ina jIvo ke AdhAra para ajIva arthAt zarIra kI sattA vidyamAna hai, jIva kA AdhAra karma hai, jIva dvArA ajIvasagRhIta haiM aura karma-sagRhIta jIva hai / " gItama ne kahA-'prabho / vAyu para itanA bhAra kaise raha sakatA hai ?" prazna kA samAdhAna karate hue bhagavAna ne kahA- "gautama | jaise koI vyakti magaka ko havA se bhara kara usakA muha vada karade, phira usa magaka ke madhya bhAga ko majabUtI se bAdhakara muha para vadhI gATha ko khola kara Adhe bhAga kI havA nikAla kara usa bhAga meM pAnI bhara kara phira se mazaka ke muha ko vAdha de aura phira madhya kI gATha khola de, tava pAnI vAyu para ThaharA huyA mazaka ke eka bhAga me hI sthira rahatA hai, isI prakAra loka me vAyu ke AdhAra para samudra eva pRthvI pratiSThita / rAjagRha-nivAsI cAturmAsa bhara prabhu ke mukhAravinda se pravAhita jJAna-gagA meM snAna kara pAvana hote rhe| udita hote hue sUrya ke samAna bhagavAn rAjagRha se vihAra karake aneka grAmo aura nagaro kI sparganA karate hue kRtagalA (kacagalA) nagarI ke chatrapalAza nAmaka udyAna me tthhre| unake upadezAmRta kA pAna karane liye jana-samUha umaDa pddaa| paJca-kalyANaka] [ 117 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtagalA zrAvastI' ke nikaTa hI thii| zrAvastI ke samIpa eka maTha me tridaNDadhArI skandaka nAma ke eka tapasvI parivrAjaka rahate the| unase piMgalaka nAma ke eka nirgrantha muni ne nimnalikhita prazna kie the : 1 isa loka kA anta hai yA nahIM ? 2 jIva kA anta hai yA nahIM ? 3 siddhi kA anta hai yA nahIM ? 4. siddho kA anta hai yA nahI ? 5 kisa maraNa se jIva Urdhvaloka-gAmI yA adholoka-gAmI vanatA hai ? parivrAjaka skandaka ina prazno me kho gae the aura ve inakA samyak uttara cAhate the| bhagavAna mahAvIra kA Agamana sunakara skandaka parivrAjaka kRtagalA kI ora cala paDe / udhara bhagavAna mahAvIra ne gautama jI ko unake Agamana kI eva pigalaka dvArA pUche gae prazno ko pUrva sUcanA de dI thii| skandaka gautama jI ke sAtha prabhu-caraNo me pAe aura unake tejasvI svarUpa ke samakSa unakA mastaka anAyAsa hI jhuka gyaa| bhagavAna mahAvIra ne loka ke sandarbha me skandaka ke prazno kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se samAdhAna karate hue kahA "skandaka | dravya kI dRSTi se yaha loka sAnta aura eka hai, kSetra kI dRSTi se asakhya koTi-koTi yojana parimANa vAlA hai, phira bhI sAnta hai| kAla kI apekSA se yaha gAzvata hai, ata: ananta hai, bhAva kI apekSA se bhI loka ananta hai, kyoki ananta varNo, gandho, gurutva, ladhutva Adi kI dRSTi se isake ananta rUpa hai| 1 zrAvastI vihAra ke goDA jile me balarAma pura ke pazcima me bAraha mIla kI dUrI para rAptI nadI ke taTa para basA eka samRddha nagara thA jisake dhvasAvazeSa saheTha-maheTha ke nAma se Aja bhI pahacAne jA sakate haiN| 1 karoDa kI sakhyA ko karoDa se guNA karane para AnevAle guNanaphala ko 'koTi-koTi' yA koDA-koDi kahA jAtA hai / 118] [ kevalajJAna- kalyANaka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva bhI dravya kI dRSTi se eka hai, ata sAnta hai, kSetra kI dRSTi se ananta pradezovAlA hai tathApi sAnta hai, kAla kI apekSA yaha jJAna-darzana eva cAritra Adi ananta rUpo se yukta hone ke kAraNa ise ananta bhI kahA jA sakatA hai| isI prakAra siddhi aura siddha bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se sAnta bhI haiM aura ananta bhI haiM / abhAvo se grasta hokara, jIvana se nirAza hokara AtmahatyA karake maranA Adi bAraha prakAra ke maraNa ko vAla-maraNa kahA jAtA hai aura zubha dhyAna-pUrvaka anazanAdi ke dvArA mRtyu ke sira para paira rakha kara zarIra kA tyAga karanA paNDita-maraNa hai| skandaka ke jAna-netra khula gae, usane daNDa-kamaNDalu Adi tyAga kara bhagavAna se zramaNatva kI dIkSA prApta kara AtmoddhAra kiyaa| ___ kRtagalA ke chatra-palAsa udyAna se prabhu zrAvastI ke koSThaka udyAna me Ae, yahA jo pravacana-gagA pravAhita haI usameM snAna kara nandinI pitA aura sAlihI pitA Adi seTho ne patniyo sahita zrAvakatva svIkAra kiyaa| ___ yahA se calane ke bAda bhagavAna puna: vANijya grAma me pahuce aura unake isa cAturmAsa-nivAsa kA zreya vANijya-grAma ko hI prApta huaa| caubIsavAM cAturmAsa : jamAli kA pRthak vicaraNa zramaga bhagavAna mahAvora vANijya grAma se brAhmaNa kuNDapura ke vahusAla udyAna me pahuce jamAli bhagavAna ke sAsArika pakSa kA jAmAtA thA aura vaha pAca sau rAjakumAro ke sAtha prajita huA thaa| eka vAra usane prabhu se prArthanA kI -'bhante / maiM apane pAca sau sAdhupro ke sAtha anyatra vicaraNa karanA cAhatA hai| parantu usake tIna bAra pUchane para bhI aniSTa jAnakara prabhu ne koI uttara nahI diyaa| bhagavAna ke mauna kI upekSA karake jamAli apanI sAdhu-maNDalI ke sAtha vahA se svaya hI nihnavatA kI ora calA gyaa| satya kA samarthana sanmati bhagavAna mahAvIra satya ke upAsaka the, ata: ve sva-para paJcakalyANakA [119 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA dhyAna na rakhakara 'jo saccA so merA' kA nizcaya rakhate the| brAhmaNa kuNDa pura se ve kauzAmbI pAe, jainAgama kahate haiM ki yahAM para unhe vandanA karane ke liye sUrya aura candra ke indra apane vAstavika zarIra me hI kauzAmbI me Ae the| isa ghaTanA ko 'Azcarya' mAnA gayA hai| ___ kauzAmbI se kAzI kI sparganA karate hue bhagavAna rAjagRha meM padhAre / usa samaya rAjagRha ke nikaTavartI tuMgIyA ke pupyavatIka caitya meM bhagavAna pArzvanAtha ke sthavira Thahare hue the, unase tuMgIyA ke zrAvako ne pUchA-'devaloka me deva kisa kAraNa se utpanna hote haiM ? to pApityo ne batAyA ki pUrvatapa, pUrva-sayama, kAmikatA aura sAMgikatA (Asakti) ke kAraNa deva devaloka me utpanna hote he / ' zrI gautama svAmI usI dina bhikSA ke liye gae to unhone pApityo ke uttara sune aura bhikSA se lauTa kara una uttaroM kI yathArthatA ke viSaya me bhagavAna se pUchA to unhone pAzrvApatyo ke dvArA pratipAdita satya kA udAra hRdaya se samarthana kiyaa| tIrthakara jIvana : paccIsavAM varSa rAjagRha-cAturmAsa ke anantara bhagavAna mahAvIra magadhapati zreNika ke dehAvasAna ke bAda koNika dvArA nava nirmita rAjadhAnI campA ke 'pUrNabhadra caitya' me tthhre| unake pravacana sunane ke liye koNika bhI saparivAra paayaa| bhagavAn ke pravacanAmRta kA pAna kara mahArAja zreNika ke padma, mahApadma Adi dasa pautro ne munidharma agIkAra kara liyaa| jina-pAlita Adi aneka zreSTiyoM ne bhI muni-jIvana agIkAra kiyA tathA 'pAlita' Adi aneka zreSThiyo ne 'zrAvaka-dharma' me dIkSita hokara zraddhAmaya pAvana jIvana vyatIta karanA prArambha kara diyA / yahA se ve videha me praviSTa hue| mArga me kAkandI me kSetraka aura vRtidhara Adi zreSThiyo ko zramaNa-dharma me dIkSita kara mithilA pahuMce aura yaha cAturmAsa vahI vyatIta kiyaa| tIrthara jIvana : chabbIsavAM cAturmAsa bhagavAna mahAvIra mithilA ke cAturmAsa kI samApti para agadeza kI ora bddh'e| ina dino videha kI rAjadhAnI "vaizAlI" me mahArAja 120] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koNika aura vaigAlI gaNarAjya ke pramukha ceTaka me bhayakara yuddha ho rahA thaa| bhagavAna puna campA ke pUrNabhadra caitya nAmaka udyAna me phuce| yahAM unake pravacana sunane ke liye zreNika kI dasa rAniyA kAlI Adi bhI AI / unake putra koNika kI ora se yuddha me laDane ke liye vaizAlI kI raNabhUmi me gae hue the| unakI kuzalatA pUchane para bhagavAna ne unakI mRtyu kA hAla batAte hue sasAra kI vinazvaratA kA jo varNana kiyA usase prabhAvita hokara una daso rAjamAtAo ne zramaNI "dharma" agIkAra kara liyA aura nirantara AtmoddhAra kA prayAsa karane lgii| vahA se unhone mithilA kI ora vihAra kara diyA aura yaha chabbIsavA cAturmAsa mithilA me sampanna huaa| tIrthaGkara jIvana : sattAIsavI varSAvAsa : varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAna mahAvIra ne vihAra kara diyA aura aneka kSetro kI sparzanA karate hue zrAvastI ke "koSThaka caitya" nAmaka udyAna meM tthhre| inhI dino makhaliputra gozAlaka bhI zrAvastI kI 'hAlAhalA' nAmaka sampanna kumhArina kI bhANDazAlA me ThaharA huA thaa| yahA usakA dUsarA parama bhakta ayapula bhI rahatA thaa| makhaliputra gozAlaka bhI apane ko 'tIrthaDara' kahA karatA thA aura apane AjIvaka dharma kA pracAra kara rahA thA / gautama jI ne zrAvastI me eka sAtha do tIrthaGkaro ke padhArane kI bAta java jana tA dvArA sunI to unhone lauTakara bhagavAn mahAvIra se isa tathya ko batAne kI prArthanA kI to bhagavAn ne gogAlaka kA pUrNa paricaya de diyaa| yaha carcA zrAvastI me dhUpa-dhUma ke samAna sarvatra phaila gaI aura dhIre-dhIre gozAlaka ke pAsa bhI yaha carcA pahaca gii| usane krodhAveza me Akara bhagavAna se badalA lene kA nizcaya kara liyaa| Ananda aura gozAlaka : bhagavAna mahAvIra kA eka sthavira ziSya Ananda jo sarvadA eka dina upavAsa aura eka dina bhojana karatA thA vaha isa krama se tapa paJca-kalyANaka } [121 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA yA bhikSArtha nagara me gayA to use gozAlaka ne roka liyA aura kahA- 'jarA merI bAta sunakara naayo|' grAnanda ruka gayA to gozAlaka ne kahA __ 'prAnanda | eka bAra cAra vaNika vyApAra ke liye jA rahe the| mArga me unhe eka bana me bahuta pyAsa lagI, parantu unheM pAsa-pAsa kahI bhI jala prApta nahI ho rahA thaa| tabhI unhone cAra gimvaro vAlI eka bAmbI (vAtmIka) dikhAI dii| unhone eka zikhara toDA to unhe umake nIce zItala jala prApta hayA / una lobhI baniko ne dUsarA zikhara bhI toDa diyA to usake nIce se unhe vizAla svarNa-rAgi prApta huI / lobha aura baDha gayA, ata. tIsarA zikhara bhI tor3a diyA aura usake nIce se unhe vizAla ratna-bhaNDAra prApta huyA / lobhI vaNiko ne cauthA zikhara bhI toDane kA nizcaya kiyA to unake eka sAthI ne kahA-'ati lobha burA hotA hai, ata cIyA zikhara mata toDo aura isa prApta dhana-rAzi ko lekara cala do| parantu ve nahIM mAne prata cauthA mAthI vahA se dUra haTa gyaa| cauthA zikhara jaise hI TUTA usake nIce se eka dRSTiviSa sarpa nikalA jisake vipa se tIno kA prANAnta ho gyaa| cauthA sAthI prApta vaibhava ke sAtha gantavya sthAna para pahuca gyaa| Ananda | tumhAre dharma-guru ko bhI tapasteja aura yaza prApta ho cukA hai, aba vaha adhika kIti ke lobha se mere viSaya me anApa-zanApa bAte kaha rahA hai, ata usase kaha denA ki vaha anargala bAte kahanA vada kara de anyathA usakI dazA bhI lobhI vaniko jaisI hogii| gozAlaka kI sArI carcA aAnanda ne prabhu mahAvIra ko sunAI to unhone kahA-'Ananda | gozAlaka tejolezyA ke prayoga meM samartha hai| vaha yahI AnevAlA hai, ata samasta sAdhu varga ko kaha do ki ve gogAlaka se kisI taraha kA vAda-vivAda na kre|' gozAlaka prabhu ke pAsa pAyA / gozAlaka bhagavAna ke pAsa AyA aura kucha dUra khaDe hokara bolA'AyuSman mahAvIra | mai makhali putra gozAlaka nahI hU~ maiM to koNDiyAyana gotrIya udAyI hU, maiMne gozAlaka kA garIra dhAraNa kiyA huA hai, kyoMki yaha zarIra sarvavidha kaSTa sahana karane meM sakSama hai| maiMne svecchA se yaha 122 ( kevalajJAna--kalyANaka Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM zarIra dhAraNa kiyA hai, kyoki mere me para-zarIra-praveza kI zakti hai|" bhagavAna ne kahA-gozAlaka | apane ko chipAne kA prayAsa mata kro| satya kA anukaraNa hI zreyaskArI hotA hai|' gozAlaka ne krodha me bhara kara kahA-'kAzyapa [1 tumhAre dina pUrNa hone vAle haiM, aba tuma isa dharatI para vicaraNa nahI kara skoge|' gozAlaka ke isa abhadra vyavahAra ko dekhakara sarvAnubhUti nAmaka sAdhu se rahA na gayA aura vaha gozAlaka ko samajhAne ke liye usake pAsa gayA to gozAlaka ne use 'tejolegyA2 se bhasma kara diyA aura vaha phira mahAvIra ke prati abhadra vacana kahane laga gyaa| sarvAnubhUti kI dazA dekhate hue sunakSatra nAmaka sAdhu se bhI rahA na gayA aura vaha bhI use samajhAne ke liye uThA to use bhI gogAlaka kI tejolezyA se bhasma ho jAnA pdd'aa| aba bhagavAn mahAvIra ne gozAlaka ko svaya samajhAne kA nizcaya kiyA to gozAlaka ne una para bhI tejolezyA se prahAra kiyA, kintu tejolezyA kI lapaTeM prabhu mahAvIra ke vajropama zarIra se TakkarA kara vApisa ho gaI aura makhaliputra gozAlaka ke zarIra me praviSTa ho gaI / tejolezyA ke anucita prayoga ke kAraNa gozAlaka vikSipta ho gayA, usakA zarIra jalane lagA aura vaha sAtave dina samApta ho gyaa| gozAlaka ko sAtave dina apane aparAdha kI anubhUti huI aura pazcAttApa karate hue eva mAnasika rUpa me kSamA-yAcanA karate hue zubha pariNAmo se usane zarIra kA tyAga kiyA thA, ata vaha acyutakalpa nAmaka devaloka me devarUpa se utpanna huA / sarvAnubhUti sahasrArakalpa nAmaka devaloka me tathA sunakSatra muni acyuta kalpa nAmaka devaloka me utpanna hue / gautama ke prazna kA samAdhAna karate hue ina tIna AtmAgro ke devalokavAsa kI bAta bhI bhagavAna mahAvIra ne hI batAI thii| 1 kazyapa gotrIya hone ke kAraNa mahAvIra ko 'kAzyapa' bhI kahA jAtA hai| 2 tapa dvArA prApta eka prakAra kI tejas zakti jisake dvArA kisI ko bhI jalAyA jA sakatA hai| paJcakalyANaka ) [ 123 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI asvasthatA aura upacAra : tejolezyA ke prahAra-prabhAva se bhagavAna mahAvIra kA zarIra bhI raktAtisAra aura pittajvara se grasta rahane lgaa| java zrAvastI se vihAra karake bhagavAn aneka sthAno kI yAtrA karate hue chaH mAsa bAda meDhiya grAma me pahuce aura 'sAlakoSThaka caitya' nAmaka udyAna me tthhre| parama tapasvI siMha muni bhagavAn kI asvasthatA durvalatA evaM giratI huI zArIrika dazA ko dekha kara eka dina pAsa hI mAlukA kaccha me jAkara phUTa-phUTa kara rone laga tabhI bhagavAna ne apane ziSyo ko vulAkara khaa-'paaryo| bhadraprakRti siMha anagAra mere svAsthya kI vigaDatI hAlata se ghabarA kara mAlukA kaccha meM ro rahe haiN| jAmo unhe vulA laayo| unake pAne para bhagavAna ne kahA--siMha ! itane cintAtura kyo ho uThe ho merA yaha zarIra abhI sAr3he pandraha varSa isa varAtala para ho sAnanda rhegaa| yadi tuma mujhe svastha dekhanA hI cAhate to jAno isI grAma me revatI nAmaka samRddha zrAvikA rahatI hai usane peThe se aura vIjAre do auSadhiyA taiyAra kI haiN| pahalI auSadhi usane mere nimitta se taiyAra kI hai, vaha mata lAnA, dUsarI auSadhi bhikSA me le pAyo, maiM svastha ho jAUgA / siMha anagAra revatI ke ghara pahuMce aura kahA-devI ! jo aupadhi Apane prabhu mahAvIra ke liye taiyAra kI hai vaha nahI, dUsarI auSadhi bIjaurApAka de diijie| revatI isa ghaTanA se atyanta prabhAvita huI usane bIjaurApAka de diyA, usa kA grAhAra karate hI bhagavAn sarvathA svastha ho gaye aura revatI bhI isa propavidhAna se devaloka kI adhikAriNI bana gii| jamAli pathabhraSTa huA : bhagavAn mahAvIra jaba teIsavA varSAvAsa pUrNa kara brAhmaNa kuNDapura me padhAre the taba mahAvIra prabhu dvArA AjA prApta na hone para bhI usane svecchA se bhagavAna kA sAtha chor3a diyA thA aura vaha tatra se svatantra vihAra kara rahA thaa| 124 ] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina dino jamAli anagAra atyanta asvastha the ve zrAvastI ke kopThaka caitya me Thahare hue the| unhone ziSyo ko vistara bichAne kI AjJA dii| jamAli anagAra atyadhika asvasthatA ke kAraNa khaDe rahane me bhI asamartha the, ata unhone vistara vichAte hue ziSyo se pUchA 'kyA vistara bichA diyA gayA hai ?' ziSyo ne kahA-gurudeva ! vichA diyaa| vichaunA adhUrA dekhakara bichA to nahI, bichA rahe haiM / kucha hI kSaNo ke vAda jamAli leTa to gae, parantu socane lage bhagavAna mahAvIra to kie jAne vAle kArya ko kiyA huprA (karemANe kaDe) kahate hai, yaha siddhAnta ThIka nhiiN| jaba taka kriyA samApta na ho jAya taba taka use kiyA huyA kaise kahA jA sakatA hai| usane bhagavAna ke mata kA virodha prArambha kara diyaa| usake aneka ziSyo ne samajhAyA bhI ki 'bhagavAn mahAvIra kA 'kie jAne vAle kArya ko kiyA huA' kahane kA siddhAnta nizcayanaya kI dRSTi se ThIka hai kyoki nizcayanaya 'kArya ke hone ke kAla me aura pUrNa ho jAne ke kAla me abhinnatA mAnatA hai, parantu jamAli apane Agraha para dRDha rhaa| __ bhagavAna mahAvIra vihAra karate hue campA pahuMca cuke the / jamAli bhI svastha hokara campA A gyaa| usane bhagavAn ke pAsa pahuMca kara kahA ki 'maiM bhI kevalajJAnI hokara vicaraNa kara rahA huu|" bhagavAn mahAvIra ne kahA-devAnupriya ! kevalajJAna koI aisI vastu nahI hai jisake hone kI ghoSaNA kevalI ko svaya karanI paDe / usI samaya zrI gautama jI ne jamAli se kucha dArzanika prazna bhI kie jina kA vaha uttara na de sakA, ata una prazno kA samAdhAna bhagavAna ko hI karanA pdd'aa| jamAli apane prAgraha para dRDha rahA aura vahA se calA gayA / priyadarzanA jo gRhasya avasthA me jamAli kI patnI thI vaha bhI kucha dina jamAli ke siddhAnta para vizvAsa karatI rahI parantu eka dina vaha zrAvastI me apane sAdhvo saba ke sAtha Dhaka nAmaka kumhAra kI bhANDazAlA meM ThaharI / Dhaka ne jAna bUjha kara unake vastra para ciMgArI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phai kAdIto priya nA kaha uThI-mega para jama gayA, merA yA jala gyaa| tabhI Dhaka ne kahA-'yAryA jI, balla jana rahA hai yAra meM "jala gayA" kyo kaha rahI ho| priyadamaMnA pratibuddha huI aura bahanaH bhagavAn mahAvIra ke zramaNI sagha meM loTa paaii| bhagavAna mahAvIra varSAvAsa liye mithilA pahuMca ge| tIrthara jIvana aTThAIsavAM cAturmAsa : varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAn ne kogala deva jI aura bihAra kara diyaa| indrabhUti gautama buddha bhAge nikala gae aura ve pahale hI zrAvastI ke koSTaka udyAna me Thahara ge| una dino bhagavAn pAva nAya ko paramparA ke mahAzramaNa kesIkumAra bhI zrAvastI ke tindukodyAna meM Thahare hA the| dono munIzvaroM ke ziSya AcAra-vicAra kI bhinnatA devakara gocane lage yaha vibhinnatA kyo hai ? gautama svAmI nirabhimAnI evaM marana prakRti ke munivara the, ata: ve gipyo kI jijJAsAmro kI zakA-nini ke liye apane ziSya samudAya ke sAtha svaya hI tindukodyAna meM cale ge| munirAja kegikumAra jI ne unakA yathocita satkAra kiyaa| dono sthaviro meM jJAna-carcA prArambha huii| mukhya prazna thA---cAra mahAyato kA aura pAca mahAvrato kaa| bhagavAn pArzvanAtha ne cAturyAma dharma me himA, satya, asteya aura aparigraha ko hI sthAna diyA thaa| bhagavAn mahAvIra ne usame brahmacarya ko aura joDa kara pAca-mahAvratoM ke pAlana kA vidhAna kiyA hai| kezIkumAra ke pUchane para gautama svAmI ne batAyA ki 'aba loga prAya: jaDa vakra hai, ata: dhAmika AcaraNa me spaSTatA kI AvazyakatA huA karatI hai| cAturyAma dharma ke anusAra nirgrantha ke liye strI bhI eka parigraha hI hai, kintu bhagavAn mahAvIra strI ko puruSa ke samAna adhikAra dete haiM,ata use parigraha kI sajJA nahI dete aura strI evaM puruSa dono ke liye brahmacarya kI sAdhanA Avazyaka mAnate hai| gautama ke isa samAdhAna se kezikumAra ko hArdika paritoSa huaa| kezIkumAra ke prazno me eka anya mahattva pUrNa prazna thA ki "gautama Apa aneka zatruno se ghire hue haiM, Apa ne una zatruno para kaise vijaya prApta karalI? - 126 ] [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ne kahA-'zramaNa-zreSTha / vAsanA-lipta AtmA, kAma, krodha, mAna, mAyA , lobha aura pAca indriyA ye hI sAdhaka ke sabase baDe zatru hai| maiMne pahale eka ko jItA hai arthAt prAtma-sayama kiyA hai| isa prakAra eka ko jItakara prathama cAro zatruno ko jIta liyA aura pAca zatruno para vijayI ho jAne para dasa zatru apane Apa parAsta ho jAte hai| dasa zatruyo para jisane vijaya prApta karalI usake liye anya koI zatru zeSa nahI raha jAtA hai| kucha anya mahattva pUrNa prazno kA samAdhAna pAkara kezikumAra bhI bhagavAn mahAvIra ke zramaNa sagha me praviSTa ho ge| prabhu mahAvIra bhI zrAvastI pahuca ge| kucha dina vahA Thahara karake bhagavAna ahicchatrA nagarI hote hue hastinApura ke sahamrAna nAmaka udyAna me tthhre| rAjarSi ziva ko pratibodha : hastinApura me nareza ziva ke hRdaya meM vairAgya jAgA aura unhone jyeSTha-putra ko rAjya dekara svaya tApasa pravrajyA dhAraNa kara tapa karanA prArambha kara diyaa| tapa ke prabhAva se unhe jo jJAna-dRSTi upalabdha huI usake anusAra ve isa nizcaya para pahuce ki sAta dvIpa aura sAta hI samudra hai aura ve isI bAta kA pracAra hastinApura me bhI karane laga ge| indrabhUti gautama jaba bhikSA ke liye nagara me gae to unhone rAjapi ziva kI vAta sunii| isa bAta ko unhone prabhu mahAvIra ke samakSa pravacana ke samaya rakhA aura bhagavAna ne dharma-sabhA me pravacana karate hue kahA-'dvIpa aura samudra sAta hI nahI, asakhya hai / / jaba maharSi ziva ko yaha jJAta huA to ve bhI bhagavAna ke pAsa apanI zakAo kA samAdhAna karane ke liye aae| yahA ve bhagavAn kA vairAgyamaya satyaniSTha pravacana suna kara atyanta prasanna hue aura vidhipUrvaka vandanA karake vole-bhagavana | 'mujhe bhI nirgrantha-mArga kI dIkSA dekara anugRhIta kare / bhagavAna ne unhe dIkSita kiyA aura ve sayama pUrvaka tapasyAmaya jIvana vyatIta karane lge| yahA se bhagavAn mokA nagarI padhAre aura aneka sthAno ko pAvana Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate hue ve puna: vANijya grAma zrA gae aura yahI para unhone varSAvAsa kiyA / tIrthaGkara jIvana : unattIsavAM cAturmAsa : vANijyagrAma ke varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAna rAjagRha ke guNagIla udyAna me pahuce / yahA para unhone granya matAvalambiyoM kI dhAraNAoM ke sambandha me gautama ke hRdaya me uThe aneka prazno ke samAdhAna kiye| vizeSata gautama kA prazna thA ki "jaba koI zrAvaka sAmAyika kI grArAdhanA karatA hai taba vaha jIva-jIva sabhI se apanA mamatva sambandha toDa detA hai, arthAta mamatva ke parityAga kA prayatna karatA hai, zrata usakA kisI se koI sambandha nahI raha jaanaa| aisI dazA me bhI sAmAyika vrata ke anantara kyA usakA svAmitva una para banA rahatA hai ?' bhagavAn ne kahA - ' gautama | sAmAyika kI avasthA me usa kA sambandha TUTa jAtA hai kyoki vaha uma samaya unake upabhoga se rahita ho jAtA hai, phira bhI usakA vastu svAmitva samApta nahI hotA | bhagavAna ne isa varSa kA cAturmAma bhI rAjagRha me hI kiyA aura aneka sAdhugro ne rAjagRha ke vipula parvata para anazana karake siddhatva prApta kiyA / tIrthaGkara jIvana : tIsavAM cAturmAsa : cAturmAsa kI pUrNatA para bhagavAna mahAvIra campA ke upanagara pRSThacampA me Thahare | pRSThacampA ke adhipati rAjA zAla aura unakA choTA bhAI mahAzAla bhI pravacana sunane grAe the / pravacana - prabhAva se unakI prasupta vairAgya-bhAvanA jAga uThI aura mahArAja zAla ne choTe bhAI ko bhI pratI dIkSA ke liye prastuta dekha kara apane bhAnaje gAgalI ko rAjyabhAra saupA aura dono bhAiyo ne prabhu caraNo meM pahuMca kara nirgranya-dIkSA grahaNa kara grAtmoddhAra kI sAdhanA Arambha kara dI / kAmadeva kI dharmaniSThA : bhagavAna campA ke pUrNabhadra udyAna me pahuMce / Aja ke pravacana me zrAvaka kAmadeva bhI AyA huA thA / bhagavAna ne usase pUchA - 'kAmadeva ! 128 } [ kevala-jJAna-kalyANaka Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigata rAtri me pauSadhazAlA me pauSadha karate hue kyA tumhe anubhava hunA ki koI deva pizAca, hAthI aura sarpa kA rUpa dhAraNa karake mujhe sAdhanA se vicalita karanA cAhatA hai, parantu tuma apane sAdhanA-mArga se nAmamAtra bhI vicalita nahIM hue| kAmadeva ne sAzcarya kahA-'bhagavan | Apa ThIka kaha rahe haiN|' bhagavAna ne kahA-'munivRnda | yaha eka gRhastha zrAvaka hai, isane kabhI bhI kisI bhaya se apane sAdhanA-mArga kA parityAga nahI kiyA to tuma virakto ko to kisI bhI dazA me sayama-sAdhanA se vicalita nahIM honA caahie| dazArNabhadra rAjA kI dIkSA : __ campA se bhagavAn sudIrgha yAtrA karate hue dazArNapura pahuce / ' dazArNabhadra apanI pAca sau rAniyo eva apAra vaibhava ke pradarzana ke sAtha prabhu ke darzanArtha A rahA thaa| usake mana me apane vaibhava kA ahakAra jAga rahA thaa| tabhI use aisA pratIta huA mAno indra bhI apane adbhuta eva apAra vaibhava ke sAtha darzanArtha A rahA hai / indra ke vaibhava ko dekha kara use apanA vaibhava atyanta tuccha pratIta hone lagA, ata. use usa tuccha vaibhava se virakti ho gaI aura usane bhagavAna ke pravacana sunane ke anantara prabhu ke varada hasta se pAvanI AhatI dIkSA svIkAra kara lii| somila bhI dIkSA ke mahApatha para : bhagavAn dazArNapura se puna. videha kI ora lauTe aura vANijya grAma me padhAre aura isa bAra ve dUtipalAsacaitya udyAna me Thahare / vANijya grAma kA eka vidvAn brAhmaNa somila bhI prabhu ke pAsa AyA aura usane bhagavAna se aneka prakAra ke prazna kie| usakA pramukha prazna thA'bhagavana Apake siddhAnta me kyA yAtrA, yApanIya avyAvAgha aura prAsuka vihAra hai ? bhagavAna ne uttara diyA 'somila tapa, niyama-sayama svAdhyAya aura dhyAna Adi ke liye udyama karanA hI merI yAtrA hai / indriyo ko baza merakhanA yaha merA 'indriya-yApanIya' hai aura krodha, mAna, mAyA aura 1 dazArNapura mAdhunika bhUpAla ke pAsa vidizA nAmaka nagara / paJca-kalyANaka ] [ 129 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lobha maiM inhe apane pAsa nahIM Ane denA, yahI merA no-indriyayApanIya' hai| apane zarIra me vAta-pitta evaM kapha Adi ke kAraNa utpanna rogo se zarIra ko mukta rakhanA yahI merA avyAvAdha hai aura virakta sAdhu ke yogya sthAno me nirdoSa zayyA sastAraka Adi svIkAra karanA yahI merA prAsuka vihAra hai| somila ne eka aura mahattvapUrNa prazna kiyA-"bhagavan ! Apa eka hai yA do ? kyA Apa abhaya, avyaya eva avasthita hai ? kyA Apa bhUta, vartamAna aura bhaviSyata kAla ke anurUpa aneka hai ?" bhagavAna ne anekAntavAda se uttara diyA-'somila | mai AtmA kI dRSTi se eka hai, maiM jJAna-darzana rUpa se do bhI hU / maiM Atma-pradezo kI apekSA se avyaya, akSaya eva zAzvata bhI huu| upayoga kI dRSTi se parivartanazIla hote hue aneka bhI hU / ___isa prakAra ke aneka prazno ke uttara pAkara somila ke hRdaya meM nirgrantha pravacana ke prati apAra zraddhA jAgRta huI aura vaha bhI prabhu kA ziSya bana kara sAdhanA-mArga me pravRtta ho gayA / bhagavAna ne yaha cAturmAsa vANijyagrAma me hI vyatIta kiyaa| tIrthakara jIvana : ikattImavAM cAturmAsa cAturmAsa kI pUrNatA para bhagavAna mahAvIra sAketa eva zrAvastI Adi nagaro ko sparganA karate hue kAmpilya nagara' ke bAhara sahasrAmra vana me tthhre| gautama svAmI java AhAra-pAnI ke liye nagara me gae to unhone sunA ki ambaDa nAmaka parivrAjaka jo sAta sau ziSyo kA guru hai vaha eka sAtha sau gharo me bhAjana karatA hai| indrabhUti gautama ne bhagavAn se pUchA to unhone batAyA ambaDa nirantara SaSThabhakta tapa karatA hai aura usane tapasyA ke dvArA "vakriya landhi" nAmaka siddhi prApta kara lI hai| 1. yaha bihAra me pharrukhAbAda ne paccIsa mIla uttara-pazcima kI ora bUDhI gagA ke kinAre kapilA nAma se Aja bhI vidyamAna hai / usa samaya yaha nagara dakSiNa pAcAla kI rAjadhAnI ke rUpa me thA / 130 ]. -jJAna-kalyANaka Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake bala para vaha eka sAtha sau rUpa dhAraNa karake so gharo me bhojana kara letA hai / vaha sthUla hiMsA, sthUla asatya aura sthUla asteya kA tyAgI eva virAgI pUrNa brahmacArI hai, vaha zrAvaka-dharma kA pUrNa rUpa se pAlana karatA hai| vaha mRtyu ke anantara brahma devaloka meM jAegA aura phira manuSya janma-dhAraNa kara mahAvideha kSetra meM nirvANa prApta kregaa| kAmpilyAra se prabhu puna. videha kI ora lauTa paDe aura unhone isa varSa kA varSAvAsa vaizAlI meM kiyaa| tIrthaGkara jIvana : battIsavAM cAturmAsa vaizAlI ke varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAna mahAvIra kAzI kauzala Adi prAnto me vicaraNa karate hae grISma kAla me vANijya grAma ke dvatI palAsa caitya nAmaka udyAna me tthhre| yahA unake pAsa bhagavAna pArzvanAtha kA anuyAyI eka gAgeya nAmaka sAdhu AyA aura usane bhagavAn se aneka prazna kie| usakA eka mahattvapUrNa prazna yaha thA ki-"Apa jo kucha kahate haiM use Atma-pratyakSa karake kahate hai-yA kisI anumAna grAdi pramANa se, athavA kisI zAstra ke AdhAra para kahate hai ? mahAvIra kA uttara thA-'gAgeya | mere pratyeka vaktavya kA AdhAra merA 'Atma-pratyakSa jJAna' hai, kyoki kevalajJAna ke dvArA saba kucha Atma-pratyakSa kiyA jA sakatA hai|" gAgeya apane pratyeka prazna kA yathArtha eva buddhi-sagata uttara pAkara prabhu kA zipya banakara apanA sAdhanA-patha prazasta karane lgaa| bhagavAna ne isa varSa kA cAturmAsa vaizAlI me jAkara vyatIta kiyaa| tIrthaDara jIvana. : teMtIsavAM cAturmAsa vaizAlI ke cAturmAsa kI pUrNatA para bhagavAna zItakAla me magadha kI bhUmi para hI- vicaraNa karate rahe aura ve puna rAjagRha ke 'guNazIla caMtya' nAmaka udyAna me padhAre / rAjagRha me usa samaya vibhinna dharmAvalambI AcArya eva unake anuyAyI the / indrabhUti, gautama anya dharmoM kI jo mAnyatA sunate ve usake viSaya me bhagavAn se pUchakara vAstavikatA ko prApta kara lete the| eka jIvanopayogI prazna isa prakAra thApaJca-kalyANakA [ 131 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavan ! kucha prAcArya kahate haiM zIla aryAn sadAcAra zreSTha hai, kucha kahate hai zruta arthAt jJAna zreSTha hai, kucha dono ko zreSTha kahate haiM ? prabho / vAstavikatA kyA hai ? bhagavAna kA uttara thA-gautama cAra prakAra ke vyakti hote haiN| 1. kucha zIla sampanna hote haiM, parantu zruta-sampanna nahIM hote| 2 kucha zruta sampanna hote haiM, parantu gola sampanna nahIM hote| 3 kucha zIla sampanna bhI hote haiM, zruta sampanna bho| 4 kucha na zIla sampanna hote haiM aura na zruta sampanna ho / ina me prathama vyakti dezArAvaka arthAt dharma ke eka aza kA pAlana karatA hai / dUsarA vyakti deza virAvaka arthAt dharma ko samajhatA to hai, kintu dharmakA pAlaka nahI mAnA jA sakatA, tIsarA vyakti sampUrNa dharma kA sAdhaka hotA hai aura coyA vyakti kimo bho dRSTi se dharma kI pArAdhanA karanevAlA nahI mAnA jA sakatA / rAjagRha ke zrAvaka zreSTha madduka ne anya dharmAvalambiyo ko jaba bhagavAn mahAvIra ke siddhAnta samajhAe to bhagavAn ne usakI samasta bAto kA samarthana karate hue kahA- kisI bhI prazna kA uttara vinA soce-samajhe nahIM denA cAhie, vinA soce-samajhe bolanevAlA vyakti kevalI bhagavAna kI vANI kA nirAdara karatA hai|' ___ isa varSa kA cAturmAma bhagavAn ne rAjagRha me ho pravacanAmRta ko varSA karate hue pUrNa kiyaa| tIrthaDUra jIvana cautIsavAM cAturmAsa rAjagRha ke varSAvAma ke anantara kucha dina taka bhagavAn mahAvIra idhara-udhara vicaraNa karate rahe / campA kI ora jAte hue mArga me zAla aura mahAzAla nAmaka muniyo ne bhagavAna se apane sasArI pakSa ke bhAnaje ko pratibodha dene kI AjJA mAgo / bhagavAn ne gautama ke sAtha unhe vahA jAne kI AjJA de do| pRSThacampA pahuca kara unhone darzanArtha eva pravacana sunane ke liye prAe hue gAni ko jaba upadeza diyA to vaha bhI apane pitA piThara aura mAtA yazomato ke sAtha virakta hokara gautama svAmI kA ziSya banakara bhagavAna ko zaraNa me A pahucA / 132] / kevala-jJAna-kalyANaka" Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga me nAlandA ke nikaTa hastiyAma nAmaka udyAna me udaka nAmaka pAzrvApatya sAghu rahate the| unhone indrabhUti gautama ke samakSa aneka prakAra kI dhArmika jijJAsAe upasthita kI aura bhagavAna mahAvIya ke mananyopAsaka gautama se sava prazno ke samyak samAdhAna pAkara vaha bhI bhagavAn mahAvIra kA ziSya bana gyaa| isa varSa kA cAturmAsa nAlandA me vyatIta huA / tIrthaDara jIvana : paitIsavAM cAturmAsa varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAna ziSya-maNDalI sahita dharma-pracAra karate hue vANijyagrAma me padhAre aura dUtIpalAsacaitya nAmaka udyAna meM unhone kucha dina pracAra kiyaa| vANijyagrAma ke prasiddha seTha sudarzana ne bhagavAn se kAla-viSayaka aneka prazna kie jinakA uttara pAkara usakA mastaka prabhu-caraNo me jhuka gayA / bhagavAn ne sudarzana seTha ko pUrva janmo kA jJAna karAyA to sudarzana seTha ko jAti-smaraNa jJAna utpanna ho gayA, usane apane pUrvajanmo ke sAdhu-jIvana aura devaloko ke jIvana ko jAnakara bharI sabhA me prabhu se dIkSA pradAna karane kI prArthanA kI / yaha dIkSita hokara bhagavAn kA ziSya bana gyaa| vANijya grAma me zramaNopAsaka aAnanda ke avadhijJAna para gautama ko sandeha huA aura bhagavAna mahAvIra ne gautama ke sandeha kI nivRtti karate hue kahA-'gRhastha jIvana me bhI vidhivat dharma-maryAdAo kA pAlana karatA hA zrAvaka Ananda jaisA vyakti 'avadhijJAna' prApta kara sakatA hai / gautama jI ne Ananda zrAvaka se kSamA yAcanA kI aura ava prabhu mahAvIra vaizAlI kI ora cala paDe / varSAvAsa vaizAlI me hI sampanna huaa| tIrthaGkara jIvana : chattIsavAM cAturmAsa vaizAlI ke varSAvAsa kI samApti para prabhu-pada kozala kI ora baDhe aura kucha hI dino me unhone sAketa' kA sparza kiyaa| sAketa nivAsI jinadeva nAmaka zrAvaka mleccho ke deza ke bhItara 1. aAdhunika ayodhyA nagarI / paJca-kalyANaka] [133 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTi varpa nAmaka nagara meM pahuMcA aura vahA ke kirAta gajA ko usane aneka bahumUlya ratna bheTa kie| kirAtarAja ratno ko dekhakara atyanta hapita huaA aura bolA-' aise ratna kahA utpanna hote hai ?" jinadeva ne apane deza bhArata kA nAma liyA to kirAta rAja bhArata me Ane ko prastuta ho gyaa| jinadeva sAketa naga meM prAjA lekara kirAtarAja ko sAketa le aayaa| saubhAgya se kirAtarAja jinadeva ke sAtha bhagavAna ke samavasaraNa me bhI A pahucA aura bhagavAna se jAnadarzana aura cAritra rUpa mahAratnoM kA paricaya prApta kara kRta-kRtya ho gayA aura usane bhI bhagavAna se dIkSA grahaNa kara ratna-traya kI samyaka ArAdhanA prArambha kara dii| yahA se prabhu mahAvIra kAmpilya hote hue mathurA Ae aura zauryapura nandIpura Adi kI sparganA karate hue mithilA paae| varSAvAsa kA saubhAgya mithilA ko hI prApta huaa| tIrthakara jIvana : saitIsavAM cAturmAsa varSAvAsa kI pUrNatA para bhagavAna kI vihAra-yAtrA prArambha ho gaI aura ve sAdhu-maNDala ke sAtha rAjagRha ke guNagIla caitya nAmaka udyAna meM padhAre / yahA aneka varmAvalastriyo ne bhagavAna se vova prApta kiyA / isI varSa anagAra kAlodAyI ne paSTha bhakta apThama bhakta Adi napasyAeM karake nirvANa prApta kiyA / gaNavara prabhAsa bhI eka mAsa kA anagana karake nirvANa-prApti me saphala hae / aneka mAdhuyo ne vipulAcala para anaganapUrvaka deha tyAga kara mokSa prApta kiyaa| varSAvAsa ke liye bhI rAjagRha me hI mahAvIra Thahare rhe| tIrthakara jIvana : aThatIsavAM cAturmAsa varSAvAsa kI samApti para bhI bhagavAna magadha me hI vicaraNa karate rahe aura varSAkAla me rAjagRha me lauTa aae| yahAM para gautama svAmI ne bhagavAna se kriyAkAla, niSThAkAla, paramANu-sayoga, bhASA-jAna, kriyA kI dukhAtmakatA dukha kI akRtrimatA Adi viSayo kA gambhIra nAna prApta kiyaa| 134] [vala-jJAna-kalyaNAka Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNadhIra acala bhrAtA aura gaNadhara metArya guNazIla caitya me hI mAsika anagana karake mokSagAmI bane / bhagavAna varSAvAsa ke liye nAlandA me padhAre aura isa varSAvAsa ne nAlandA ko pAvana kiyaa| tIrthakara jIvana . unatAlIsavAM cAturmAsa ___ varSAvAsa kI pUrNatA para prabhu ke pAvana caraNa videha kI ora bddhe| mithilA pahuMcane para mahArAja jita zatru ne ApakA abhinandana vandana kiyA / maNibhadra caitya me pratidina pravacana hone lge| mahArAja jitazatru mahArAnI dhAraNI ke sAtha pratidina pravacana sunane ke liye AyA karate the| yahA para indrabhUti gautama ne bhagavAn mahAvIra se khagola sambandhI aneka prazna kiye jinakA uttara bhagavAn ne pratyakSa darzI kI taraha hI diyA jo candra-prajJapti aura sUrya-prajJapti jaise grantho me vidyamAna hai| varSAvAsa mithilA me rhaa| tIrtha dUra jIvana : cAlIsavAM varSa varSAvAsa ke anantara prabhu videha me hI vicaraNa karate rahe aura isa varSa kI cAturmAsika sAdhanA bhI unhone puna. mithilA me hI kI / tIrthaGkara jIvana : ikatAlIsavAM cAturmAsa mithilA me bhagavAna mahAvIra puna. magadha kI bhUmi para padhAre aura aura rAjagRha ke guNagIla caitya me hI pahuMca ge| vahAM para bhI gautama jI ne pramu me aneka vipayo kA jJAna prApta kiyaa| isI varSa me agni bhRti eva vAyubhUmi nAmaka bhagavAna ke gaNadharo ne guNagIla caitya me hI anazana karake mokSa-pada paayaa| ___ cAturmAsa ke anantara bhI bhagavAna vahIM Thahare rahe / isI bIca unake anya gaNadhara, avyakta svAmI maNDika, svAmI, maurya putra aura akampita svAmI ne bhI mAsika anazana pUrvaka siddhatva prApta kiyaa| paJca-kalyANaka.] 8. [ 135 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gautama svAmI ko bhagavAna ne dupamaduSamAkAla kA vistRta paricaya diyA aura bhArata ke bhaviSya ke sambandha meM bahuta kucha btaayaa| anya kAla-vyavasthAoM kA bhI paricaya diyA aura kAlacakra para vijaya pAne ke amogha sAdhana dharmArAdhanA ko btaayaa| ava bhagavAna mahAvIra antima cAturmAsa ke liye pAvApurI kI ora jA rahe the, mAno sUrya astAcala kI ora prasthAna karane ko prastuta thaa| pAvApurI kI ora bar3hate prabhu-caraNo me zata-zata praNAma kara virAma le rahI hai merI lekhnii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra-vama-dIpikAkula-vividhadrumakhaNDamaNDite ramya / pAvAmagarodyAne vyutsargeNa sthito muniH / kAtikakRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya krmrjH| avazeSa saMprApadajarAmarAkSaya sauraNyam // patra-samUho se yukta dIrghikA arthAt bAvar3I se eba aneka prakAra ke vRkSo se maNDita pAvAnapara ke udyAna me pApa vyutsagaM tapa me sthita the, taba kArtika kRSNA ke anta meM(kArtika kRSNa amasyA meM) svAti nakSatra me, pravaziSTa karma-dhUli ko sApha karake bhadhAtiyA karmoM kA nAza karake pApane avinAzI ajarAmara pada prApta kiyA / 44 |v EGAIN /ama 27 AN AVAYAM NA VERMA CAPI P AN sa VILL Pas jivANa kalyANaka zrImuninemicandra jI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvANa-kalyANaka 0 50 nirvANa-bhUmi kI ora bar3hate caraNa tIrthakara bhagavAna mahAvIra ne vibhinna janapado me vicaraNa karate hue apane tIrtha dUra jIvana kA antima cAturmAsa (42vA varSAvAsa) karane ke liye madhyamA pAvApurI ke rAjA hastipAla kI purAnI rajjukasabhA arthAt lekhapAla-zAlA me pdhaare| yaha vahI nagarI thI jahA para bhagavAna mahAvIra dvArA dharmasaMgha (tIrtha) kI sthApanA huI thI, jahA unake pAsa 11 gaNadhara apane ziSyo sahita dIkSita hue the| hastipala rAjA to tIrtha-sthApanA ke samaya se hI bhagavAna mahAvIra ke prati bhaktivibhora ho cukA thA, ata. usane atyanta zraddhA-bhakti ke sAtha apanI lekhapAlazAlA me tIrthakara bhagavAna mahAvIra ko varSAvAsa ke liye sthAna diyaa| lekhapAlo kA yaha kAryAlaya bahuta vizAla thA / nirvANa se pUrva kI sthiti eka-eka karake varSAkAla ke tIna mahIne bhI vyatIta ho cuke the aura cauthA mahInA lagabhaga AdhA bItane ko AyA thaa| kArtika kRSNA caturdazI kA prAta kAla kA samaya thaa| pAkSika dina hone ke kAraNa prAta:kAla hI bhagavAna mahAvIra ke ananya zramaNopAsaka, kAzI-kozala ke malla vIgaNa ke ha evaM licchavIgaNa ke 6, kula aThAraha rAjA' paupadha karane liye A pahuce the| mAlUma hotA hai ki usa samaya bhagavAna ke darzanArtha aura bhI zraddhAlu jana-samUha upasthita hogaa| ina rAjApro ke 1. rajjugA-lehagA tesi sabhA rajjuyasamA, aparibhujjamANA karaNamAlA / kalpasUna cUNi 122 2 kalpasUtra cUNi 127 paJca-kalyANaka / 137 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha inake amAtya eva bhRtyagaNa bhI hoNge| isa prakAra vizAla janasamUha dekhakara bhagavAna mahAvIra ne apanI sudhAmayI vANI se una rAjAo mantriyo eva dhanADhya vyaktiyo kA jIvana-paricaya diyA jinhoMne jIvana bhara anyAya eva anIti kA prayoga kiyA, adharma se apanI AjIvikA kI, durvyamanoM meM apanA amulya samaya vyatIta kiyA, himA aura durAcAra me pravRtti kI, aime patrapana itihAsa sunAe jinakA antima pariNAma ananna du khaparamparA hai, kyoki pApakarma hI du.kho kI paramparA vaDhAte haiM, ve Age ke liye kaise durlabha bodhi bane? isa sambandha meM vizlepaNa bhI kiyA hai| usake bAda bhagavAna ne una pacapana mAnavo kA paricaya diyA hai jinhone apanA jIvana ahiMsA aura satya-niSTha hokara vyatIta kiyA, nyAya-nIti kA avalambana liyA, uccabhAvo se dravya-dAna diyA, guruvaro kI upAsanAe kI, jinase ve bhaviSyat kAla me sukha ke pAtra bane aura sulabhavodhi bhii| itanA hI nahI bhagavAna ne apane mukhAravinda se vinaya Adi chattIsa vipayo para svatantra dezanAe bhI dii|' nirvANa ke pUrva bhagavAna ko manobhUmikA bhagavAna mahAvIra kA mAnama pIyUpavarSI upadezadhArA bahAte samaya atyanta prasanna thA, gatsalya-rasa prAplAvita thaa| jagata ke jIvo ke prati unakI apAra karuNA vAradhArA ke rUpa me pravAhita ho rahI thii| jame megha garmI ne satapta pRthvI ko apanI jaladhArA se sIca kara pracura ghAnya-sampatti se yukta kara detA hai, vaise hI bhagavAna dharmopadeza rUpI jala kA varSaNa karake bhavya jIvo kI hRdayabhUmi ko jJAna, darzana evaM cAritrarUpI dhAnya-sampatti se yukta kara denA cAhate the| jagataguru bhagavAna mahAvIra ke prati indrabhUti gautama kA atyadhika anurAga thaa| eka bAra vaha apane se laghu zramaNo ko kevalajJAna kI upalabdhi hote degva kara cintita ho uThe the ki mujhe abhI taka kevala jJAna 1 ina mahattvapUrNa eva janopayogI dezanA ko gaNadhara mudharmA svAmI ne kramaza: da khavipAka aura sukha-vipAka nAmaka sUtroM ke rUpa me aura uttarAdhyayana mUtra ke rUpa me gUthA / ve mUna Aja bhI bhavya prANiyoM ko jJAna kA prakAza de rahe hai| 138 [ nirvANa-kalyANaka Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyo nahI humA ? isa para bhagavAna mahAvIra ne kevala-jJAna kI anupalabdhi kA kAraNa batAte hue kahA thA "gautama | cirakAla se tU mere sneha me vadhA huA hai / cirakAla se tU merI prazasA karatA rahA hai, sevA karatA rahA hai, mere sAtha dIrghakAla se paricita rahA hai, merA anusaraNa bhI karatA rahA hai| deva aura manuSya ke aneka bhavo (janmo) me hama sAtha-sAtha rahe hai aura yahA se AyuSya pUrNa karake Age bhI hama dono eka hI sthAna para phuceNge|' isI apekSA se bhagavAna mahAvIra ne apanI ahaitukI kRpA-dRSTi se 'muttANa moyagANa" ke apane parama viruda ke kAraNa niSpakSa vAtsalyavaza cintana kiyA ki-'ava mere nirvANa kA samaya nikaTa AtA jA rahA hai / mere paTTa ziSya indrabhUti gautama kA mere prati snehabhAva abhI taka chUTA nahI hai / agara mere nirvANa ke bAda bhI isakA prazasta mohabhAva nahI chUTA to ise kevalajJAna utpanna nahI hogaa|" isa kAraNa se pUrva hI bhagavAna ne zrI gautama svAmI ko eka sannikaTavartI grAma me devazarmA brAhmaNa ko pratibodha dene ke liye bheja diyaa| ve zIghra hI lauTa kara apane dharmaguru mahAvIra ke caraNo me pahucanA cAhate the kintu sandhyA ho jAne se vahI para ruka ge| bhagavAna mahAvIra kA parinirvANa isa prakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra nirvANa ke pUrva sabhI prakAra ke bandhano se mukta hone kI tIvra dazA me the, parama zuklavyAna me ve magna ho gae / nirjala SaSThabhakta (bele) kA tapa cala rahA thA, kArtika kRSNA amAvasyA kI rAtri kA tIsarA pahara vyatIta ho cukA thA / bhagavAna padmAsana se vaiThe hue eka prakAra se vidA lete hae 16 prahara taka akhaNDa eva avicchinna rUpa se janatA ko apanI antima thAtI pradAna karane ke rUpa me apanI vAgdhArA pravAhita kara rahe the| usa samaya kI usa dezanA me itanA camatkAra thA, itanA AkarpaNa thA ki usase prabhAvita hokara pauSadhopavAsa sthita 18 gaNa rAjA tathA anya upasthita zrotAgaNa 16 prahara taka use dattacitta ho kara sunate hI rahe / 1 kalpasUtra sU0 126, 2 uttarAdhyayana sUtra, bhagavatIsUtra zataka 14 udde 07 paJca-kalyANaka] [131 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avasapiNI kAla ke cauthe pAre kI samApti aura pAcave pAre kA prArambha hone me tIna sAla sADhe ATha mahIne vAkI rahate the| usa samaya candra nAmaka savatsara cala rahA thA, prItivardhana nAma kA mAsa thA. agni veza nAmaka dina thA, devAnandA nAmaka rAtri thI, usa rAtri meM ayaM nAmaka lava thA, sarvArtha siddha nAmaka muhUrta thA aura svAti nakSatra kA candra ke sAtha yoga thaa| ThIka isI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra nirvANapada ko prApta hue, kAyasthiti aura bhavasthiti se sarvathA mukta hue, samAra ko tyAga kara punarAgamana rahita siddhi-gati ko prApta hue / janma-jarA-mRtyu ke bandhano se mukta hue, paramArtha ko sAdha kara siddha hue, tattvArtha ko jAna kara vuddha hue, samasta karmasamUha se sarvathA mukta hue, cAra aghAti karma jo gepa rahe the, unakA bhI sarvathA kSaya ho gyaa| ve zArIrika tathA mAnasika samasta du kho se rahita ho gae, kisI bhI prakAra kA santApa na rahane se parinirvANa arthAt paramazAnti ko prApta hue| samAra ke itihAsa me kArtika kRSNA amAvasyA kA dina sadaiva sasmaraNIya rhegaa| isa dina vaha jJAnamUrya vizva-vatsala prabhu mahAvIra hamame alaga hokara muktiloka me jA viraaje| Aja hama unake sAkSAt to darzana nahI kara sakate, parantu unake dvArA dharma-pravacana ke rUpa me prasArita jJAna-kiraNe Aja bhI hamAre sAmane prakAzamAna haiN| yadi hama choTe se vAkya me kahe to jIvana kA carama lakSya hai nirvANa prApta karanA / ise hI prApta karane ke liye sAdhaka kA pratyeka kadama, pratyeka pravRtti eva pratikSaNa puruSArtha honA cAhie / nirvANa-prApti hI sAdhaka kI jIvana-dRSTi honI cAhie, nirvANa hI usakA iSTa honA caahie| usI kI ora vaDhate rahanA sAdhaka kA kartavya hai| nirvANa kyA hai ? vividha dArzanika grantho eva zAstro meM nirvANa zabda ke liye mukti, mokSa, niryANa, middhi, siddhigati paramAtmalInatA, pUrNatA ahaMzUnyatA Adi vividha nAmo kA prayoga kiyA gayA hai| 140] [ nirvANa-kalyANaka Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi nirvANa kA zabdaza arya hotA hai-jima meM se bAta (havA) nikala jAya / ' dopaka kA vujha jAnA, dIpaka kA nirvANa hai| dIpaka ko koI phUka mAra kara vujhA detA hai to usakI jyoti kahAM calI jAtI hai ? vaha miTa to nahI sakatI hai aura miTatI bhI nahI hai, apitu vaha sasIma se asIma vana jAtI hai| jainadarzana kA kahanA haidIpaka kA vujha jAnA usakI jyoti kA miTa jAnA nahI hai, rUpAntara yA pariNAmAntara ho jAnA hai, kyoki jo hai vaha miTa nahI sakatA, ata: jIva kA nirvANa arthAt zAnta ho jAnA bhI usakA miTa z2AnAastitvahIna ho jAnA nahI hai, apitu vibhAva-pariNati se sadA ke liyesvabhAvapariNati ko prApta ho jAnA hI nirvANa hai| vaidika zabdo me ise yo kahA jA sakatA hai - "AtmA kA apane ahatva, mamatva, deha, geha Adi saba ko kho kara mahAvirAT me mila kara paramAtmarUpa ho jAnA hI nirvANa hai|" jahA vyakti virATa me vilIna ho jAtA hai, vahA usake jIvana me ahatva, mamatva, moha, svArtha, kaSAya, rAga-dvaSa Adi kucha bhI zeSa nahI raha jaataa| aisI rUpa-bhinnatA ko nAza nahI kahA jA sakatA, vaha to AtmA kA apane virATa-zuddha svarUpa me lIna ho jAnA hai| indriyA, mana, zarIra, ahakAra, buddhi, citta Adi jo anAtmabhUta vastue haiM. una saba se mukta hokara sva-svarUpAvasthAna hI nirvANa hai| prAcArAMgasatra kI cUNi me nirvANa kA artha-'apane svarUpa me sthita honA' batAyA gayA hai| apane svarUpa me sthita hone ke liye sabase pahale sAdhaka ko prAtmA para lage hue vikAro, yAvaraNo eva upAdhiyo se rahita honA atyanta Avazyaka hai| 1 nirgato vAta yasmAttannirvANam athavA nivRttimita prApta nirvANam / 2 jaha dIvo nivvANo pariNAmAntaramino tahA jIvo / ___ bhaNaDa pariNibANo patto'NAvAha pariNAma / 3 paramAtmani jIvAtmalaya. seti nidaNDina, / layo liMgavyayo, jIvanAzazca nepyate // " 4 'nirvANa prAtmasvAsthye'-mA cUNi 4 a. paJcakalyANaka] [ 141 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI dRSTi se janadarzana me nirvANa kA arya kiyA gayA hai-'samasta karmakRta vikAro se rahita honA', sakala santApo se rahita ho kara' Atyantika sukha pAnA, samasta dvandvo se uparata honA / kyoki jaba taka AtmA me kAma, krodha, lobha, moha, mada, ahakAra, mAyA, rAga-dvIpa Adi vikAra rahege, taba taka nirvANa nahIM ho skegaa| nirvANa ke liye jaina darzana kI pahalI zarta hai-'samasta karmoM kA kSaya / '5 kyoki rAgadvapa Adi vikAro se karmabandha kA kSaya nahI honA hai| dono me kArya-kAraNa bhAva sambandha hai| rAgadve pAdi kA nAza hote hI karmo kA kSaya ho jAtA hai aura samasta karmoM ke kSaya hone para prAtmA apane vAstavika svarUpa me avasthita hokara parama zAnti ko prApta hotA hai, phira na to karmo ke kAraNa prApta honevAlA zarIra hotA hai, na nAma, rUpa, AkAra tathA zarIra janita sukha-duHkha, moha, ahakAra, janma-maraNa, jarA, vyAdhi, indriyajanita viSaya, kSudhA, tRpA,nidrA, upasarga, sardI, garmI Adi hote hai / yahI nirvANa kI vAstavika sthiti hogii| atyadhika avinAzI sukha kI avasthA hI nirvANa hai| java zarIra hI sadA ke liye miTa jAtA hai, taba zarIra ke kAraNa hone 1 'nirvANa karmakRta vikArarahitatve' prA., cUNi 4 a 2 'sklstaaprhittve'| 3 'sakalakarmakSayaje prAtyantike sukhe'-propa0 4 sarvadvandvoparatibhAve sUtra0 1, 2 0 1, a 1 5 kRtsnakarmakSayo mokSa.'-tattvArtha0 / 6 'pusa svarUpAvasthAna meti mAkhyA, pravakSate' 7 nirmANa zAnti paramAm'gItA 8 'rAgadvepa-mada-moha-janma-jarA rogAdi dukhkssyruupaa| sato vidyamAnasya jIvasya viziSTA kAcidavasthA nirvANam // ' 9 Navi dukkha, Navi mukkha, Navi pITA va vijjade vAhA / Navi maraNa, Navi jaNaNa, tattheva ya hoi NivvANa // Navi idiya-uvamaggA, Navi moho, vimyio ya NiddA ya / Na ya tiNhA va chuhA, tatyeva havadi NivvANa ||-niyamasAra 178/179 142 ] [ nirvANa-kalyANaka Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle maiM, merApana, rAga, dvaSa Adi vikAra to svata: hI miTa jAte haiN|' sabhI upAdhiyAM zarIra ke 'maiM' ke AsapAsa ikaTThI hotI hai, ata: jo sarvathA miTa jAtA hai, vaha sabhI upAdhiyo se mukta ho jAtA hai| jaba janmamaraNa nahI hogA to AvAgamana samApta ho hI jaaygaa|2 isaliye jo paramahasa vItarAga purupa apane Apa ko kho kara paramAtma-tattva kI upalabdhi kara lete hai. ve nirvANa hote hI siddhigati nAmaka sthAna me pahuMca kara apane prAtmasvarUpa me sadA ke liye sthita ho jAte haiM. jahA se lauTa kara vApisa nahI pAnA hotA, vahA ko sthiti ziva (nirUpadrava), acala, aruja, ananta, akSaya, avyAvAdha aura apunarAvRtti hai|4 nirupadrava isaliye hai ki zarIra ke kAraNa sAre upadrava khaDe hote haiN| java garIra vahAM hai hI nahIM to upadrava kaisA ? acala avasthA mauna aura zAnti kI sUcaka hai / jahA zarIra, indriyA, mana Adi hote haiM, vahI halacala hotI hai, indva hotA hai, sagharSa hotA hai, jahA ye sava mUrta padArtha nahIM hote, vahA sarvathA zUnya, maunabhAva aura pragAr3ha zAnti hogI, kisI bhI prakAra ke vaibhAvika vikalpa mana me nahI utthege| vaha apane Apa me paripUrNa aura sthira hogaa| isI niSkampa avasthA ko jainadarzana ne5 zailezI avasthA batAyA hai| isa avasthA me bhItara sannATA chA jAtA hai. jitanI bhI halacala hotI hai vaha to vAhara hI hotI hai| yahA bilkula nirvAtatA ho jAtI hai, taba kevala jJAnamAtra hI zeSa rahatA hai, vahI kevala jAna hai / na vahA jJAtA bacatA hai, na jJeya padArtha, sirpha jAna hI vaca jAtA hai / vaha ananta jJAna hI apane me darzana aura cAritra ko samAviSTa 1 nijitamadanAnA vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSa muvihitAnAm / / ' 2 yadgatvA na nivartante taddhAma parama mama / -gItA 3 'amata sati nivvANaM padamaccuta'-suttanipAta pArAyaNavagga 4 "sivamayalamaru amaNatamakkhayamavAvAhmapuNarAvattisiddhigai nAmadheya ThANa sapattANa"-namotyUNa (zaka stava) pATha 5 jayA joge niru bhittA selesi paDivajjaDa / tayA kamma khavittANa middhi gacchai nIro ||-drshv0 4 a. 24 gA. 6 nipkevala jJAnam'-nirvANopaniSad paJca-kalyANaka] [143 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara letA hai | nirvANaprApta vyakti sarvajJa aura ni samaya to pahale se hI ho jAtA hai / phira vahA kevalajJAna, kevaladarzana, kevala saukhya aura kevalavIrya (zakti) ye cAra sAdi ananta ke rUpa meM vidyamAna rahate hai, jinhe ananta catuSTaya bhI kahate hai / " zeSa astitva, amUrtatva aura sapradezatva prAdi jo guNa haiM, ve to grAtmA ke nijI sAmAnya guNa hai / 1 aise nirvANa me AtmA kI sthiti kaisI hotI hai ? isakA pUrNatayA vivaraNa to granantajJAnI puruSa hI prastuta kara sakate hai, kintu sAdhAraNa sAdhaka to una jJAnI puruSo ke vacano ke AdhAra para hI nirvANa -janya aparimita prAnanda-svarUpAvasthAna kI mastI kA varNana kara sakatA hai / gUge ke liye guDa ko miThAsa kA varNana karane jaisA hI prAya yaha varNana hai / isI kAraNa jainadarzana me mokSa me muktAtmA pranyAbAdha batAI gaI hai / tAtparya yaha hai ki nirvANa ho jAne para samasta vAghAzro ke prabhAva ke kAraNa AtmA ke nija guNa vahA pUrNarUpa se pragaTa ho jAte hai / nirvANa grAtmA kI paripUrNa vikAsa dazA hai / parantu usakA kathana zabdo se pUrNatayA nahI ho sakatA, na kisI indriya ke dvArA use grahaNa kiyA jA sakatA hai, isIliye use vividha darzana anirvacanIya, avyAkRta aura amUrta hone ke kAraNa gragrAhya kahate hai / nirvANa hone para jo sthAna grAtmA ko svAbhAvikatayA Urdhvagamana ke kAraNa prApta hotA hai, use jaina zAstro me siddhazilA, gItA me paramadhAma, mokSa, muktisthAna Adi vividha nAmo se pukArA gayA hai / " 1 vijjadi kevalaNANa kevalasokkha ca, kevalavariya | harathita pratthitta sappadesatta | niyamasAra 181 2 vvavAha pravadvANa - (granyAvAdha vyAvAdhAvarjitamavasthAna jIvasyA'sau mola / - zrabhi rA khaMDa 1 pR 491 3 savve sarA niyaTTati, takkA tatva na vijjai, mai tattha na gAhiyA, uvamA na vijjae, arUvIsattA, prapayassa paya Natthi / ' AcA 115 / 6 / 171 4 'yato vAcA nivartante aprApya manasA saha' - taittarIya 219 5 'na cakSuSA gRhyate, nA'pi vAcA --- muDaka 144 ] [ nirvANantra -kalyANaka Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstava me nirvANa prAtmA ke paripUrNa vikAsa kA nAma hai, isame koI sandeha nhii| isI kAraNa sAdhaka ke liye jIvana kA antima lakSya, antima iSTa aura carama prAptavya yadi koI ho sakatA hai to vaha nirvANa hI hai / jahA use itane ananta jJAna kA prakAza prApta hotA hai, vahA use sUrya, candramA Adi prakAzaka padArthoM kI jarUrata nahI rahatI', na pRthvI, pAnoM, havA Adi kI hI jarUrata rahatI hai, kyoki vahA sirpha jyotirmaya caitanya hai, zuddha prAtmadravya hai, zarIra kA sarvathA abhAva hI hai| bhagavAna ke nirvANa ke samaya gautama svAmI ko manaHsthiti aura kevalajJAna kI upalabdhi bhagavAna mahAvIra se dUra baiThe gautama svAmI ne kArtika kRSNA amAvasyA kI rAta ko unake nirvANopalabdhi ke samAcAra sune to ve kSaNabhara ke liye to ekadama stabdha se raha ge| apane dharmaguru mahAvIra ke viyoga ke samAcAra jAnakara unake hRdaya ko gaharA dhakkA lgaa| ve bhAva-vihvala hokara sisakiyA bharane lage aura kahane lage "prabho ! nirvANa-divasa kA samaya nikaTa jAna kara Apane mujhe kisa kAraNa dUra bhejA ? kyA maiM Apake nirvANa me vAdhaka banatA ? hissA vaTA letA? itane samaya taka maiM ApakI sevA karatA rahA. phira bhI antima samaya me Apane mujhe darzano se vacita kyo rakhA ? agara isa akiMcana ko bhI mokSa me sAtha le jAte to kyA vahA jagaha sakaDI ho jAtI ? prabho! kucha samajha me nahI AtA ki Apane apane sevaka aura priya ziSya ko antima samaya me apanI pAvana dRSTi se aojhala kyo kara diyA? maiMne aisA kauna sA aparAdha kiyA thA ? jisame Apane majhe apane pAsa nahI rahane diyaa| ava mujhe 'goyama / ' kaha kara kauna sambodhana 1 na tad bhAsayate sUryo, na zazAGko na pAvaka / yad gatvA na nivartante, taddhAma parama mama ||-- gItA 156 2 jatya Apo na puDhavI, tejo vAyo na gAdhati / na tatya sukkA jovati mAdicco na pakAsati / na tatya cadimA bhAti, tamo tatya na vijjati / udAna0 110 3 kalpasUtra sUtra 123, kalpasUna sa0 126, kalpasUtra sU0 146 paJca-kalyANaka] [145 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karegA? kauna merI gakAo kA AtmIyabhAva se samAdhAna karegA? loka me phailate hue mithyAtva ke andhakAra ko kauna rokegA ? gautama kucha kSaNoM taka isa prakAra ke vicAro me DUbate-utarAte rahe, phira acAnaka hI unake vicAro kA pravAha badalA-"are ! maiM yaha kyA soca rahA hU~, prabhu to vItarAga the| jinakA nAma hI vItarAga hai, ve kisI para kyo rAga,moha dveSa Adi kareMge? maiM bhrama me thA, maiM hI una para moha rakha rahA thA, ve to moha-mukta the|" yaha jAnakara unhone AtmA me avadhijJAna kA prayoga kiyA aura avadhijJAna ke prakAza meM apane Apako moha-yukta pAkara vikkArA tayA mohavaza vItarAga ko upAlambha dene ke apane aparAdha ke liye kSamA-yAcanA karake pazcAttApa kiyA aura phira zukla dhyAna me praviSTa hokara Atmacintana karane lage ego'haM natyi me koi, nAhamannassa kassa vi| evamappANa maNasA adoNamaNusAsae / / maiM akelA hU, vAstava me merA koI nahI hai aura na maiM kisI kA hU, isa prakAra mana se vicAra karake adIna AtmA para anuzAsana karanA caahie|' isa prakAra cintana karate-karate unhone cAra ghAtI karmo ko naSTa kara DAlA / ve rAga kI kaDI toDate hI usI kSaNa vItarAga bana gae, unhe kevala jJAna aura kevala-darzana upalabdha ho gyaa| yaha thA bhagavAna mahAvIra ke nirvANavAdI hone kA pratyakSa pramANa, unhone apane nirvANa-dIpa ko jalAne ke sAtha aneko mumAno ke nirvANa-dIpa bhI pAlokita kara diye| nirvANa ke bAda devo kA Agamana aura pArthiva zarIra kA divya saMskAra bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke kAraNa pAvApurI dhanya ho uThI, pAvApurI kA nAma amara ho gyaa| devI-devo ne jaba yaha jAnA ki tIrthakara mahAvIra ko nirvANa prApta ho gayA hai, to ve vahA se apane 1 kalpasUna pR0 283 / [nirvANa-kalyANaka Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane vimAno me baiTha kara pAvApurI ko ora cala pdde| devIdevo ke AvAgamana ke kAraNa vahAM divya prakAza ho uThA / sArI pAvApurI prakAza se jagamagA utthii| jahA dekho, vahI deva-deviyo kA melA sA laga gyaa| deva-deviyo aura mAnavo ke apAra jamaghaTa ke kAraNa sArI pAvApurI gUja utthii| jahA dekho vahI bhagavAna mahAvIra ke nirvANa kI carcA ho rahI thii| devo ne milakara nirvANa-prApta bhagavAna mahAvIra ke pArthiva zarIra kA divya saskAra kiyaa| sabane prabhu ke bhavyaguNo kI paripUrNa stuti kii| devoM aura mAnavo dvArA nirvANa-kalyANaka utsava jisa rAtri me bhagavAn ne nirvANa prApta kiyA, usa rAtri ko kAzI-kauzala deza ke nau mallavI aura nI licchavIvazIya gaNa rAjA pauSadha me the| unhone tathA vahA upasthita samasta janatA ne bhagavAn mahAvIra kA nirvANa-kalyANaka-utsava manAne kA vicAra kiyaa| devagaNa bhI vahA upasthita the, unhone bhI isame yogadAna dene kA nizcaya kiyaa| tIrthaGkaro ke nirvANa ko bhI kalyANaka kA rUpa isaliye diyA gayA hai, kyoki unake janma kI taraha nirvANa bhI aneka logo ke kalyANa eva ekAnta sukha kA kAraNa hotA hai| kalyANaka kA artha hai jo apane liye aura sAsArika prANiyo ke liye kalyANarUpa phala kA kAraNa ho, jo paramazreya kA sAdhana ho, anarthoparAmakAraka ho, ekAntapriyasukhAvaha ho, aura mukti kA kAraNa ho| bhagavAn mahAvIra kA nirvANa bhI ina sabhI lakSaNo se yukta thA, prataH usako bhI nirvANa-kalyANaka' kA rUpa diyA gyaa| sacamuca bhagavAn mahAvIra kI nirvANa-sAdhanA eva nirvANa-prApti se aneka logo 1 kalyANakaH prAtmana pareSA jIvAnA ca klyANaphalatvAdi lakSaNa. ni.zreyamasAdhanAni kalyANaphalAni ca / kalyANaka. ekAntasukAntasukhAvahe-puNye karmaNi, manarthoparAmakAriNi klyo mokSastamAnayatIti kalyANaka muktiheto| -abhidhAnarAjendrakopa paJca-kalyANaka] [ 147 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kalyANa huA hai, unakA apanA to paramakalyANa huA hI hai| jo loga ajJAnAndhakAra me, bhrama me yA mithyAtva kI daladala me phase hue the, unheM bhagavAna mahAvIra kI nirvANasAdhanA aura nirvANaprApti se pratyakSa aura parokSa rUpa se preraNA milii| kisI bhI hIna se hIna dazA me paDA humA AtmA bhI khAsataura se mAnava. vinA kimI deva yA anya zakti kA sahArA liye, Atma-puruSArtha se nirvANa taka pahuca sakatA hai, isa bAta ko bhagavAna mahAvIra ke jIvana se jAna kara aneka AtmAno ne kalyANa kA mArga prApta kiyA, nirvANa-patha para calane ke liye udyata hue / isI bAta ko Ama janatA me ujAgara karane aura sarvasAdhAraNa ke liye nirvANa-kalyANa kA mArga sulabha karane ke liye tathA puNyalAbha kI dRSTi se devoM aura mAnavo ne mila kara nirvANa-kalyANaka utsava manAyA / mahAvIra-nirvANa kI smRti meM dIpAvaloparva kA prArambha ___ bhagavAna mahAvIra kI nirvANa-rAtri ko sArI pRthvI divya prakAza me Alokita ho uThI thI, kintu unake pArthiva zarIra kA divyasaskAra karane ke bAda vahA upasthita sabhI rAjAno ne vicAra kiyA ki hamAre bIca me se jJAna kA (bhAva) mahAprakAza uTha gayA hai, sadA ke liye hama se vidA le kara vaha bhAvodyota calA gayA hai,' samasta sasAra andhakArAcchanna ho gayA hai| isIliye devo ne dravyodyota kiyA hai| ata aba hame bhI unakI smRti me nirvANa ke pratIka ke rUpa me dravyodyota (bAhya prakAza) karanA caahie| isake liye hama sakalpa karate haiM ki prativarSa hama isa dina dIpa jalA kara dravya-prakAza kiyA karege / taba se prativarSa isa dina dIpa jalA kara prakAza karane se dIpAvalIparva prArambha haa|' jaina-itihAsa me dIpAvalI parva ke zrIgaNeza kA yaha jvalanta 1 gate se bhAvujjoe davvujjoya karissAmo'-kalpasUtra sU0 127 2 jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA, surAsurairdIpitayA pradIptayA / tadA sma pAvAnagarI samantata , pradIpitAkAzatalA prakAzate / / tatastu loka: prativarpamAdarAt prasiddhadIpAlikayA'nna bhaarte| samudyata. pUjayitu jinezvara, jinendranirvANavibhUtibhaktibhAk / / -harivaMza purANa, [nirvANa-kalyANaka 148 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa hai / sacamuca usa samaya Ama janatA kI yaha pukAra thI ki hamAre bIca me se sasAra kI eka divya vibhUti uTha gaI hai| kisI ne yaha bhI kahA-aba hama jaise mAnasika dRSTi se durvala vyaktiyoM kA koI sahArA nahI rhaa| kaI logo kI antardhvani thI-Aja sasAra mahAvIra ke cale jAne me zobhAvihIna ho gayA hai| kisI ne kahA-masAra Aja jJAna-divAkara ke asta ho jAne me andhakAramaya ho gayA hai| ina saba kAraNo ko le kara isI dina dIpaparva prArambha karane ke puSTa pramANa milate haiN| zaka dvArA kI gaI stuti me bhI bhagavAn ko 'logappaivANa'--kaha kara 'lokaprakAzaka pradIpa' batAyA gayA hai| mAnatu gAcAryakRta stotra me bhI tIrthaGkara bhagavAn ke liye kahA gayA hai-dIpo'parastvamasi nAtha jagatprakAza' arthAt-'he nAtha | Apa jagat ko prakAzita karanevAle dUsare dIpaka haiN| ____ yahA kA hotI hai ki bhagavAn mahAvIra se pahale bhI 23 tIrthaDvara ho cuke haiM aura unakA nirvANa bhI rAtri meM hI huA thA, phira kyA kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa-divasa ko hI dIpAvalI ke rUpa me manAyA gayA, anya tIrthaGkaroM kA nirvANa divasa bhI dIpAvalI ke rUpa me manAyA jAnA cAhiye thA ? isake samAdhAna ke rUpa me yaha kahanA hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra kA nirvANa basatI (nagarI) meM huA thA, vaha bhI dharmadezanA dete hue / jabaki zeSa 23 tIrthaGkaro kA nirvANa vano yA parvato me huA thA, nagara yA vasatI me nahI aura na hI dharmopadeza dete hae huA / sabhava hai unake nirvANa ke samaya koI rAjA yA, viziSTa bhakta Adi ke upasthita na rahane se aisA na huA ho / mAna lo ki rAjA grAdi kI upasthiti 23 tIrthaGkaro me se kisI ke nirvANa ke samaya rahI bhI ho to bhI kisI ko yaha vicAra na sUjhA ho ki hama ina tIrthaDaro kI nirvANa-tithi ko dIpAvalI ke rUpa me mnaae| aisI sthiti me anya tIrthaGkaro ke nirvANa ko dIpAvalI ke rUpa meM manAne kA prazna hI nahI utthtaa| mahAvIra-nirvANa ke sAtha 'bhaiyAdUja' kA sambandha / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke samAcAra vidyudvega kI taraha paJca-kalyANaka] [149 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAro ora phaila gae the| nirvANa kA vRttAnta jaba bhagavAn ke jyeSTha bhrAtA rAjA nandIvardhana ko milA to ve atyanta zoka-vihvala ho ge| unake netro se azru-dhArA baha clii| unakA mana bhrAtRviyoga meM khinna ho gyaa| bahana sudarzanA ne unhe apane yahAM bulA kara aura vibhinna yuktiyo se samajhA-bujhA kara sAntvanA dI aura unakA moha va zoka dUra kiyaa| vaha tithi kArtika zuklA dUja thii| tabhI se vaha tithi 'bhaiyAdUja' (bhrAtR-dvitIyA) ke parva ke rUpa meM manAI jAtI hai aura bhagavAn mahAvIra ke nirvANa kA puNya-smaraNa kiyA jAtA hai| nirvANa-samaya ke bhasma graha kA saMgha para prabhAva ___kahA jAtA ki zramaNa bhagavAn ke parinirvANa kA samaya nikaTa jAnakara zavendra pAe aura hAtha joDakara nivedana karane lage-"he nAtha | Apake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna ke samaya uttarAphAlgunI nakSatra thA aura isa samaya usame bhasmaka graha sakrAnta honevAlA hai, Apa zrI ke janma-nakSatra me sakrAnta vaha graha do hajAra varSa taka Apake zramaNazramaNiyo kI abhivRddhi (pUjA-satkAra Adi) ko kama karatA rahegA, ata. kRpA karake Apa apanI Ayu ke kSaNo ko baDhA le, tAki taba taka yaha bhasmaigraha Apake janma-nakSatra se sakrAnta kara jAya, kyoki ApakI vidyamAnatA me yadi yaha kugraha sakramaNa kara jAyegA to Apake prabala prabhAva se svata niSphala ho jAyagA, ata eka kSaNa taka apanI jIvana ghaDI ko dIrgha karake pratIkSA kare, jisase isa duSTa graha kA prabhAva zAnta ho jaae|" __ indra kI isa abhyarthanA para bhagavAn ne kahA---'indra | tuma yaha jAnate ho ki AyuSya ke kSaNo ko nyUnAdhika karane ko zakti kisI me bhI nahIM hai, phira bhI tuma sagha-bhaktivaza isa prakAra kI anahonI bAta kaha rahe ho / AgAmI duSamakAla ke prabhAva se tIrtha ko hAni pahucane vAlI hai, usame bhavitavyatA ke anusAra yaha bhasmaka graha bhI apanA phala dikhalAegA ho|" 1 kalpasUna suvodhinI ttiikaa| 2 mahAvIra cariya / 15.] / nirvANa-kalyANaka Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa savAda se tathA kalpasUtra me nirdiSTa prAcArya bhadrabAhu ke bhaviSya-kathana me itanA to spaSTa ho hI jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa-samaya ke bhasmaka graha ke yoga me AgAmI do hajAra varSoM taka pramaNasagha kA gaurava kama hotA rahA hai, kintu vahAM yaha bhI spaSTa kayana hai ki do hajAra varSa kI avadhi pUrNa hone para bhasmarAzi graha ke samApta ho jAne para zramaNa-zramaNiyo kI unnati, satkAra, sammAna, gaurava evaM mahattA me dinodina abhivRddhi hogii| nirvANarAtri meM utpanna sUkSma jIva rAzi se bhaviSya kA saMketa jisa rAtri me tIrthakara mahAvIra kA nirvANa huA thA usa rAtri me jo pAkho se sahasA na dikhAI deM aura jinakI rakSA na ho sake. aise kunthuvA nAmaka sUkSma jIvo kI rAzi utpanna ho gii| yaha jIva itanA sakSama hotA hai ki sthira hone para halana-calana na karane ke kAraNa chadmastha nirgrantha-nirgranthaniyo ko dRSTigocara hI nahIM hotA / ata bhagavAn mahAvIra ke bahuta se nirgrantha-nirgranthaniyo ne ina jovo kI utpatti ko jIva-rakSA (sayama) ke liye durArAdhya mAnakara AmaraNa anazana svIkAra kara liyA thaa| sacamuca, yaha anazana isa bAta kA saMketa thA ki Aja se saMyama kA pAlana atyanta duSkara ho jaaygaa| astu jo bhI ho isa pacamakAla me sayama-pAlana bahuta hI kaThina ho gayA hai| ise kAla kA prabhAva kahe yA duSTagraha kA phala kahe, para yaha to spaSTa hai ki isa vakra jaDayuga me sAre hI sagha para sayama-hAni kI kara dRSTi par3I huI hai, sArA hI sagha grAja isakI kAlI chAyA se prabhAvita nirvANottara sava-saMcAlana sUtra kina-kina hAthoM meM ? bhagavAna mahAvIra java taka jIvita the, taba taka zAsana-vyavasthA unake mArga-nirdezana ke anusAra sundara Dhaga se calatI thI, parantu bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana-kAla me indrabhUti gautama Adi 11 zramaNo ko gaNadhara banAkara apane bhikSu-sagha kI zruta-ntravasthA 11 gaNadharo me 1. kalpasUna mU0 128, 129, 130 / 2. kalpasUtra sU0 131, 132 / paJca-kalyANaka] [151 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakta kara dii| ye 11 gaNadhara apane-apane gaNa ke antargata sAvuno ko zAstra-vAcanA dete the, unhe pravacana-kuzala eva cAritra me mudRDha banAte -the, kintu ina saba kA mukhya sacAlana-mUtra bhagavAna mahAvIra ke paTTa ziSya gaNadhara indrabhUti gautama ke hAtho meM thaa| tAtparya yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ne caturvidha saMgha kI sthApanA karake indra bhUti Adi gaNadharo ko 'uppanneI vA, vigameI vA, dhuveI vA' (utpAda, vyaya aura dhrauvya) yaha tripadI pradAna kii| isI tripadI ke AdhAra para gaNavaroM ne dvAdazAga gaNipiTaka kI racanA kI, jisame tattvajJAna, AcArasahitA, siddhAntabodha, vyAvahArika jJAna nIti kA pratipAdana, pramANa, pramANa-naya, nikSepa, anekAntavAda syAhAda Adi kA spaSTa mArga-darzana thA / isa gaNipiTaka ke AdhAra para hI vibhinna gaNo ke sAdhuo ko vAcanA dI jAtI thii| sAre bhikSu-magha ko ina gyAraha gaNadharo ke nau gaNo me vibhakta kara diyA gayA thaa| prathama sAta gaNadharo kI sAta vAcanAeM thii| akampita aura acalabhrAtA dono gaNavaro kI samAna vAcanA hone se dono kA eka gaNa humA tathA maitArya aura prabhAsa gaNadhara kI bhI eka sI vAcanA hone se ina dono kA gaNa bhI eka hI huyA / isa prakAra vAcanA kI dRSTi se nauM gaNa hue| kintu bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se pahale hI ina gyAraha gaNadharo me se indrabhUti aura sudharmA svAmI ko chor3a kara bAkI ke nau gaNadhara nirvANa prApta kara siddha, buddha, mukta ho cuke the aura indrabhUti gautama ko bhI jisa rAtri me bhagavAn mahAvIra ko nirvANa prApta huA usI rAtri ke antima prahara me kevalajJAna ho cukA thA / isaliye saMgha ke sacAlana kA nAyakatva prArya sudharmA svAmI para paayaa| sudharmA svAmI jI ne kuzalatA-pUrvaka sagha kA netRtva kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke bAda 2500 varSoM meM saMgha kI sthiti nirvANavAdI zramaNa bhagavAna mahAvIra ne caturvidha zramaNa-sagha 1 kalpasUna ghAsI lAla jI mahArAja kI TIkA, sUna 114 2 kalpasUtra cUrNi, sUtra 126 - 152] [nirvANa-kalyANaka Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sthApanA kisI sAmpradAyika uddezya se yA mata-patha ke prasAra kI dRSTi se nahIM kI thii| unakA ekamAtra uddezya yahI thA ki ajJAna ke andhakAra meM bhaTakatI huI janatA jJAna-darzana-cAritra rUpa zuddha dharma kI ArAdhanA saMgaThita hokara eka vicArasUtra me vadha kara kre| isIliye bhagavAna mahAvIra kI stuti me unhe jaina yA kisI bhI mata patha yA sampradAya ke saMsthApaka na kaha kara 'dhammatitthayare jiNedharmamaya tIrtha (saMgha) kI sthApanA karanevAle jina kahA gayA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ke dharma-sagha me sabhI vargoM ke strI aura puspa, sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA ke rUpa me pAe, unhone sagha kI unnati ke liye bharasaka prayatna kiye / parantu bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ko 2500 varSa hue, isa lambI avadhi ke itihAsa se patA lagatA hai ki isa dIrghakAla ke daurAna vaDI-vaDI krAntiyA huI, aneka jyotirdhara yugadraSTA AcArya hae, jinhone samAja ke ratha-cakra ko samaya kI dhurI para TikAne kA bharasaka prayatna kiyA, phira bhI khela ke maidAna me idhara-udhara uchala jAnevAle phuTavAla kI taraha samAja bhI bIca-bIca me apane kendrasthala se haTa kara idhara-udhara uchalate rahe, bhaTakate rhe| pahale kahA jA cukA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke samaya no unakI janma-rAzi para bhasmagraha cala rahA thA usake prabhAva se zrIsaMgha me do hajAra varSa taka kramaza jJAna-darzana-cAritra me nyUnatA paaegii| isa bhaviSya kathana ke anusAra sagha me jJAna-darzana-cAritra kI nyUnatA aura gaurava me kamI ke lakSaNa avazya prakaTa hue aura vIra lokAzAha ke kAla taka jaina-saskRti ko aneka avarodho kA sAmanA karanA pdd'aa| yaha to spaSTa vidita hotA hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya me jinakalpI aura sthavira kalpI dono eka-dUsare kA Adara karate hue, apanI-apanI sayama-caryA ke anusAra varmAcaraNa karate hue, eka sUtra me grathita rahate the| hAlAki jinakalpI vastI se dUra jagalo aura upavano parvato Adi me rahate the aura sthavirakalpI samAja se samparka rakhate hue apanI sAdhanA karate the, parantu dono ke bIca me koI khAI nahI thI, dono eka-dUsare se milate rahate the, dono bhagavAna mahAvIra ke zAsana kI chatra-chAyA me calate the| paJca-kalyANaka] [ 153 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu bhagavAna mahAvIra ke nirmANa ke bAda zrI jambU svAmI taka nirvANa-prApni (mokSa-gamana) kA silasilA calatA rhaa| bAda meM bharata-kSetra se nirvANa-prApti kA silasilA banda ho gyaa| usake bAda jinakalpa, kevalajJAna mana.paryavajJAna eva parama avadhijJAna grAdi dama bAto kA bhI kramaza viccheda ho gayA / isa hrAsa kA bhagavAna mahAvIra ke dharmasaMgha para bhI bahuta bar3A prabhAva pdd'aa| Aja jo bhI zramaNa-zramaNiyA isa bharata-kSetra me vicaraNa kara rahe haiM, ve saba Arya-sudharmA svAmI kI ziSya-paramparA ke hI hai| ava do hajAra varSa bIta cuke haiM, bhasmaka graha kA prabhAva samApta ho cukA hai, ata aba zramaNa-saskRti kA meghAcchanna sUrya punaH prakAzita hone lagA hai| vaise to bhagavAna mahAvIra ke nirvANa me do hajAra varSa bAda vIra lokAzAha ke kAla me hI jainadharma dhuna. prabhAvazIla hokara jAga uThA thA, parantu paccIsavI nirvANa-zatAbdI ke rUpa me ho rahI jaina-saskRti kI prabhAvanA jaina-saskRti ke ujjvala bhaviSya kA dargana karavA raho hai| videzo me zAkAhArI sosAyaTiyo kI sthApanAe ho rahI haiM, zarAva-virodhI abhiyAna cala rahe hai, amerikA se 'ahiMsA' nAmaka patrikA nikala raho hai / jisako sadasya-sakhyA tIna lAkha batAI jA rahI hai| ye sava kArya jaina-saskRti ke pracAra aura prasAra ke hI aga haiM / anekAntabAdI jaina-saskRti ke cAro sampradAyo ke ekatA kI ora vaDhate kadama bhI zAsana-prabhAva ke vistAra me sahayogI banege, yaha merA vizvAsa hai / merA yahI vizvAsa prabhu-caraNo me vandanAe arpita kara rahA hai| 1 kalpasUna TIkA pR0 283maNa paramohi-gulAe, AhAra-khabaga usame kappe / majamatiga kevala sijmaNA yA jambUmmi vucchiNNA / jaina paramparA no itihAsa bhA~1972 154 } [ paJca-kalyANaka Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa-tApa-dukha haranevAlI, zrI jinendra kI vANI / patnatraya me maNDita jaga hita bana jAe kalyANI / / mahAvA-vacana- jaina-dharma divAkara paMjAba pravartaka muni zrI phUlacanda jI 'zramaNa' Page #186 -------------------------------------------------------------------------- Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mahAvIra-vacanAmRta AcArAMga sUtra 1 uvaheeNa bahiyA ya loga se savva logammi je kei viSNU / 1413 2 no uccAvarya maNaM niyNchijjaa| 2131 3 purisaa| prattANameva abhiNigijjha eva dukkhA pamuccasi / jo vyakti anya dharmAvalambiyo ke prati bhI taTastha rahatA hai anya dharmo kI mAnyatAgro se udvigna nahI hotA vahI vidvAno me zreSTha mAnA jAtA hai| sakaTa kI ghaDiyo me mana ko DAvADola mata hone do|| mAnava / apane Apa para svaya niyantraNa kro| apane Apa para niyantraNa karane para hI tU dukho se chuTakArA pA sakatA hai| 133 4 samvano pamattarasa bhaya savayo apamattassa ntyibhy| jo asAvadhAna hai use saba pora se bhaya rahatA hai sAvadhAna ke liye kahI se bhI bhaya nahI rhtaa| 1 / 3 / 4 5 je egaM nAme se bahu~ naame| 11314 jo apane Apako jhukA letA hai, usake sAmane sArI duniyA jhuka jAtI hai| [155 paJca-kalyANaka] Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 nANAgamo-muccu muhassa prthi| 142 7 no ninhavejja vIriyaM / 1153 mRtyu ke mukha me par3A huA vyakti mRtyu se baca jAe yaha kaise sambhava ho sakatA hai ? apanI zakti ko chipAnA nahI cAhie, balki apanI gati se kAma lenA caahie| na apanA tiraskAra karo aura na hI dUsaroM kaa| 8 no attANaM prAsAejjA no paraM AsAejjA 1965 ha gAma vA aduvA raNe, neva gAme dharma gAva me bhI ho sakatA neva raNe dhmmmaayaannh| hai aura vana me bhI, kyoki vastuta 11 dharma na gAva me hai, na vana me, dharma to AtmA me hai| 10 samiyAe dhamma pAriehi pveie| Arya mahApuruSo ne sabase samAna 11 vyavahAra ko hI dharma kahA hai| 11 lobhapatte lobhI samAvaijjA mosa vynnaae| 2 / 3 / 15 lobhI vyakti lobha kA avasara Ate hI jhUTha bolane para utArU ho jAtA hai| sUtra-kRtAMga 12 tamAmo te tamaM janti / ve mUrkha vyakti andhakAra kI maMdA prArambha nissiyaa| ora hI jAte haiM jo dUsaro ko 1 / 1 / 1 / 14 pIDita karate haiN| 13 samupAya majANatA kaha nAyati sNvr| 11113 / 10 jo dukha kI utpatti ke mUla kAraNa ko nahI samajhatA vaha use dUra karane ke kAraNa ko kaise jAna sakatA hai ? [ mahAvIra-vacanAmRta 156) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. vAle pAhi mijjati 1 / 2 / 2 / 21 mUrkha vyakti apane dvArA kie hue pApa-karma para bhI abhimAna karatA 15. mA paccha prasAdhutA bhave, bhaviSya me duHkho se bace raho, accehI aNusAsa appagaM isaliye abhI se apane Apa para 12 / 37 niyantraNa kro| 16 iNameva khaNa viyANiyA / vartamAna kA kSaNa hI mahatva pUrNa haiM, 1 / 2 / 3 / 19 / ata. usakA sadupayoga karalo / 17. jehiM kAle paraktaM jo samaya para apanA kArya na pacchA paritappae kara lete haiM, ve vAda me pachatAte 1331415 nahI / 18. sayaM sayaM pasaMsatA, garahatA paraM vayaM, je u tatya viussaMti, saMsAra te viussiyA 11 / 2 / 23 jo apanI yA apane mata kI prazaMsA karate haiM aura dUsaro kI tathA dUsaro ke mata kI nindA karate hai, jo satya kI upekSA kara dete haiM, aise hI loga AvAgamana ke cakra me phase rahate haiN| kabhI kimI se lar3AI-jhagaDA mata karo, laDAI jhagaDe se bahuta hAni hotI hai| 16. aThe parihAyato bahuM, / ahigaraNaM na karejja paMDie 1 / 2 / 2 / 19 20. jahA kaDa kamma tahAsi bhAre 11 / 26 jaisA kAma karoge. vaisA hI phala bhogoge / 21 dukkheNa puDhe dhUyamAyaejjA 17 / 29 vipatti A jAne para mana ko sthira rakhanA cAhie / 22. aNucitiya vAgare jaba bolo / soca-vicAra kara bolo| 119/25 paJcakalyANaka] [158 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. na yAni panne parihAsa kRjjA 1114119 buddhimAn vahI hai jo kisI kA upahAsa nahIM krtaa| sthAnAMga-sUtra 24. egA ahammapaDimA ja se pAyA parikilesati 11 adharma-vRtti hI aisA vikAra hai, jisase prAtmA-ko kapTa uThAne paDate haiN| sukula 25 to ThANAI deve pohejjA- devatA bhI tIna bAto kI mANusaM bhavaM, pAriye khette jamma, icchA karate hai-manuSya-jIvana, paccAyAMti Arya-bhUmi me janma aura zreSTha 313 kula kI praapti| 26. to dussannappA tIna vyaktiyo ko samajhAyA duThe mUDhe buggahie nahIM jA sakatA-duSTa vyakti 34 ko, mUrkha vyakti ko aura vahake hue vyakti ko| 27. padhvayarAisamANaM koha, maNupaviThe jIve kAlaM, karei meraiesu uvavajjai 412 parvata kI darAra ke samAna amiTa krodha vyakti ko naraka me dhakela detA hai| 28. cattAri avAyaNijjA aviNIe, vigaI paDibaddhe, aviprosita.. pAhuDe, mAI cAra vyakti adhyayana karane ke yogya nahIM hote-avinIta caTorA, jhagaDAlU aura kpttii| 26. cattAri ghammadArAkhatI, muttI, ajjave, maddave 44 158 ] dharma-mandira ke cAra dvAra haikSamA, santoSa, sarala svabhAva aura nmrtaa| [ mahAvIra-vacanAmRta Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 caha ThANeha jIvA, tirikkha joNivattAe. kammaM pagati-mAilliyAe, niDillayAe, zraliyavayaNeNaM kUDa tulA kUDamANeNaM 4|4 31 moharie saccatrayaNassa palimaMthU adhika bolanA matya kA vighAtaka dAra hai / 32 gilANassa pramilAe veyAvacca karaNayAe prasuTTheyavvaM bhavai / 68 33 narvAha ThANeha roguppattI siyA zraccAsanAe, ahiyAsaNAe, prainiddAe, zraijAgarieNa, uccAra niroheNa, pAsavaNa - niroheNa, zraddhANa-gamaNeNaM, bhoyaNapaDikUlayAe, iMdiyatthafastaNayAe / 919 34 caha ThANeha sate guNe nAsejjA- koheNaM, paDiNiseveNaM, micchattA 4|4 prakayaNNuyAe, bhiNiveseNaM / 35 savIrie parAyiNati, zravIrie parAyijjati / paJca-kalyANaka ] cAra kAraNo se jIva pazuyoni me janma lete haiM - chala-kapaTa jhUTha karane se, ghUrtatA karane se, volane se aura kama tolane tathA kama nApane se / 118 rogI kI sevA ke liye binA hicakicAhaTa ke taiyAra rahanA cAhie / nau kAraNo se roga utpanna hote haiM - prati bhojana se aruci kara bhojana se, bahuta sone se, bahuta jAnane, zauca - vAghA rokane se, mUtra vAdhA rokane se, adhika calane se, prakRti-viruddha bhojana karane se aura viSaya-vAsanAo se adhika lIna rahane se / bhagavatI sUta -- cAra durguNo ke kAraNa manuSya ke sabhI guNa naSTa ho jAte haiMkrodha, IrSyA, akRtajJatA aura mithyA Agraha | zaktizAlI vijayI hotA hai aura zaktihIna parAjita hotA hai / [ 159 ! Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 bhogI bhoge pariccayamANe mahA-Nijjare mahApajjavasANe bhavai / bhogo ko bhogane meM samartha hote hue bhI jo bhogoM kA parityAga kara detA hai, vahIM karma-bhAra se chUTa kara mokSa prApta kara sakatA hai| 77 37 ega isi haNamANe aNate jIve haNai / ahiMsA parAyaNa eka muni kI hiMsA karanevAlA eka prakAra se ananta jIvo kI hiMsA karatA 9/34 38. jIviyAsa-maraNa-bhaya vipp-mukkaa| 7 36 chattakaDe dukhe, no para dde| 17.5 vahI vyakti mahAna hai jo jIvana kI AzA aura mRtyu kA bhaya dono se mukta hai| tumane apane liye mApa hI dukha utpanna kie haiM, anya kisI ne nhii| jo dUsaro ko zAnti dene kA prayAsa karatA hai, vaha svayaM bhI zAnti pAtA hai| 40 samAhikArae Na tameva samAhiM pddilnbhi| 7.1 prazna-vyAkaraNa-sUtra 14 41 uvaNamaMti maraNadhamma vaDe-baDe rAjA mahArAjA bhI avittattA kaamaannN| bhoga bhogate hue tRpta hue vinA hI mara gae, bhogo se koI bhI tRpta nahIM ho skaa| 42 natthi eriso jaso paDibaMdho parigraha arthAt AvazyakatA atyi savvajIvANaM svloe| se adhika sacaya kI vRtti ke 15 samAna koI jAla nahI- koI vanvana nhii| 160 ] [ mahAvIra-vacanAmRta Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 ta sacca bhgvN| "satya hI bhagavAna hai| rAra 44 macca ca hiya ca miya ca / gANaM ca / satya vacana bhI aisA- bolanA cAhie jo hitakArI, thor3e zabda me kahA gayA ho aura jo saba ke liye grAhya ho / 22 45 aliyavayaNa ayasakaraM / verakaraNaM, maNa-sakilesaviyaraNaM / 12 jhUTha bolane se apayaza hotA hai, pArasparika zatrutA baDhatI hai aura mAnasika kaSTa kI vRddhi hotI hai / 46 appaNo thavaNA paresu niNdaa| 212 apanI prazasA aura dUsaro kI nindA dono ko bhasatya hI smjho| 47 bhIto anna pi hu mesejjaa| svaya bhayabhIta honevAlA vyakti 22 , anyo ko bhI bhayabhIta kara detA 48 kuddho" sacca solaM viNayaM hnnejj| krodha se andhA huA vyakti satya, zIla aura vinaya savakA nAza kara detA hai| 212 46 Na bhAiyavva, bhItaM kha bhayA - aiti lahuya kabhI Daro mata'! nirbhaya rho| bhayabhIta ke pAsa hI bhaya AtA hai| 2 / 22 50 aNunnaviya geNhiyanya 2 / 3 dUsare kI vastu ko usase pUcha kara grahaNa kro| 161] paJca-kalyANaka] Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAlika 51 dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA sajamo tvo| devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA mnno| 11 ahiMsA, sayama aura tapa hI dharma hai aura dharma hI utkRSTa magala hai / jisakA mana dharma meM sthira ho jAtA hai devatA bhI use namaskAra karate haiN| 52 kahaM tu kujjA sAmaNNaM jo kAme na nivArae / jisane apanI icchA yo para niyantraNa nahIM kiyA, bhalA vaha vyakti sAdhaka bana kara sAdhanA kaise kara skegaa| 21 53 kAme kamAhI kamiyaM khu dukkhaM / jo icchAyo ko dUra kara detA hai, usase dukha svaya ho dUra ho jAte 215 54 jaM seyaM taM samAyare / pr| jo kArya zreyaskArI ho usIkA AcaraNa kro| 4111 55 davadavassa na gcchejjaa| jaldI-jaldI mata calo-hara / kadama soca-samajha kara uThAyo / 501 56 hasaMto nAbhigacchejjA / mArga me calate hue mata haso / 52 57 sakilesakaraM ThANa dUragro privjje| jisa sthAna para kleza kI sambhAvanA ho vahA se dUra hI rahanA caahie| 5116 58 - bhUlameyamahammassamahAdosa samussayaH / durAcAra hI adharma kA mUla hai aura sabhI bar3e pApo kA utpatti-sthAna hai| mahAvIra-vacanAmRta] 616 162] Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 bala thAmaM ca pehAe, saGgrAmAruragamappaNo / khetaM kAlaM ca vinnAya, tahappANa nijuMjae / 835 60. kAle kAlaM samAyare / 51224 61 kusIlavaDaNaM ThANaM dUrazro parivajjae / 6159 62. thova nadhuM na khisae / 8129 63 vIyaM taM na samAyare / paJca-kalyANaka ] 8 / 31 64. vijayamUle dhamme paNNatte / 21 65 grahaM avvae vi zrahaM zrarvATThie vi / 119 66 dhamma-visae vi suhamA mAyA hoi praNatyAya / koI bhI kArya karane se pahale cha bAto kA dhyAna rakho - zArIrika zakti, manovala, grAtmavizvAma, nairogya, kArya-kSetra aura kArya kA samaya eva paristhitiyA / jJAtA-dharma-kathA 915 jo kArya jisa samaya karanA cAhie use usI samaya kara lenA cAhie / durAcArI vRtti ko baDhAvA dene vAle sthAna se sadA dUra raho / mana cAhA lAbha na hone para jhujhalAnA nahI cAhie / jo bhUla eka vAra ho jAe use duvArA mata hone do / dharma kA mUla vinaya hI hai / AtmA avyaya hai, avasthita arthAt avinAzI hai / dharma - kArya me mAmUlI sA chalakapaTa bhI mahAn anartha kA kAraNa bana jAtA hai / 163 ] Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nando - sUtra 67. suhamo ya hoi - kAlo kAla kI gati prati sUkSma hai / 162 68. khIramiva jahA haMsA je ghuTTa ti guruguNasamiddhA / Ya vivajjati iha dose taM jANasu jANiya parisa 1152 66. selaghaNa - kuDaMga - cAliNI, paripuNNaga-hasa - mahisa- mese ya / jalUga - virAlo masaga jAhaga - go - bheri - prabhArI 15 / 1 - 70. suThuvi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANaM jagaM savvaM vAvi savvaM neva 71. sanca 164 ] jai pi te tANAya f ghaNaM 1 / 42 tuhaM, bhave / prapajjataM, ' jaise haMsa pAnI ko chor3a kara dUdha kA pAna karate haiM, usI prakAra acche samAja ke loga doSo ko chor3akara guNo ko grahaNa kara lete haiM / taM tava 14:39 caudaha prakAra ke zrotA hote haicikane gola patthara me, megha se, ghar3e jaise, chAnanI se, chAnane ke kapar3e jaise, isa jaise, bhaise ke samAna, meDhe ke sadRza, "macchara jaise joka jaise, billI se jAhaka ( cUhe jaise prANI) jaise, gAya ke samAna, nagAre jaise aura ahIrapatnI jaise / uttarAdhyayana megho ke chA jAne para bhI sUrya-candra kA prakAza to hotA hI hai / arthAt gaNavAno kI guNa-garimA chipa nahI sakatI / agara sArA sasAra aura saMsAra kI samasta sampadAe tumhArI ho jAMya to bhI tujhe santoSa nahI ho sakatA aura na ho ve sampattiyAM tumhArI rakSA kara sakatI haiM / mahAvIra vacanAmRta ] Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vittena tANaM na labhe pamate, imammi loe aduvA paratyA 16 / 14 73. khuDDeha hAsaM 74 bahuyaM 75. na 76. sariso 77 mata 78. saha koDaM ca siyA mA ya hoi maesu kusagge jaha yovaM ciTThai saMsAraMga vajjae 19 totta-gavesae 140 zrAlave 1110 paJca-kalyANaka ] bAlANaM 2124 prosaage, evaM lambamANae maNayANa jIviyaM, samayaM goyama ! mA pamAyae 1012 kappae 612 7. dulhe khalu mANuse bhave 1014 isa saMsAra me rahanevAlA koI bhI vyakti dhana ke dvArA apanI surakSA nahI kara sakatA, dhana paraloka meM bhI jIva kA rakSaka nahI vana sakatA | tuccha logo ke sAtha samparka, hasI majAka aura krIDA grAdi nahI karanI cAhie / bahuta nahI bolanA cAhie / dUsaro ko burAiyoM kI ora mata dekho / bure ke sAtha burA vyavahAra karanA bacapana hai / samasta prANiyo se mitratA kA vyavahAra karo / jaise hilatI huI ghAsa kI noka para osa kI bUda kucha samaya taka hI Thahara sakatI hai, isI prakAra saMsAra me jIvana bhI kucha samaya taka hI Thahara sakatA hai, ata: gautama / kSaNa bhara ke liye bhI pramAda mata karo / - nizcaya hI manuSya janma kA milanA bahuta durlabha hai / 165 } Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. aha pacahi ThANehi ahakAra, krodha, pramAda, aura rora jehi mikkhA na labhaI / Alasya ina pAca ke rahate hue, thabhA kohA pamAeNa zikSArthI zikSA prApta nahIM kara rogeNAlasmaeNa vA sktaa| 113 81 piyakare piyavAI saba ke manacAhe kArya karanevAlA me sikkha ladhumarihA eka savase priya volanevAlA 11114 apanI abhISTa zikSA ko prApta karane meM saphala hotA hai| 82 veyA ahIyA na havati tANaM pATha karalene mAtra se veda tumhArI 18112 rakSA nahI kara skte| 83 jassatyi macchaNA makkha, jisakI mRtyu se mitratA hai, jo jasta atyi plaaynn| mauta se bhAga kara baca sakatA je jANe na marissAmi, hai, jisako vizvAsa ho ki maiM so hu kakhe sue siyA marU gA, nahI vahI vyakti kala kA 14127 bharosA kara sakatA hai| 84. dantasohaNamAissa adattassa jisane corI se bacane kA vrata vivajjaNa dhAraNa kara liyA hai vaha aura to 19 / 28 kyA dAnta sApha karane kA eka tinakA bhI vinA pUche nahI uThAtA / 85. sajjhAe vA niuttaNa svAdhyAya karate rahane para samasta sabadukkha - vimokkhaNe duHkho se chuTakArA mila jAtA hai| 2610 86 khamAvaNayAe Na palhAyaNabhAva kSamAbhAva ko apanAne se prAtmA jaNayai 26 / 17 ko prasannatA kI anubhUti hotI hai| 87 veyAvacceNa tithayara nAma-gotaM sevA karake manuSya "tIrthaGkara" nivanvai vanane yogya karmoM kA upArjana 2943 kara letA hai| 166] mahAvIra-vacanAmRta ] kamma Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garAdhara-paricaya pariziSTa madhyamA pAvA ke samavasaraNa me jina gyAraha vidvAno ne bhagavAna ke pAsa apanI gakAgro kA samAdhAna karake dIkSA lI thI, ve vidvAn bhagavAna mahAvIra ke prathama ziSya kahalAe / apanI asAdhAraNa vidvattA, anuzAsanakuzalatA tathA prAcAradakSatA ke kAraNa ye bhagavAna ke gaNadhara bne| gaNadhara bhagavAna ke gaNa (saba) ke stambha hote hai / tIrthaGkaro kI artharUpa vANI ko sUtrarUpa me grathita karanevAle kugala zabda-zilpI hote haiM / bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara the| jinakA paricaya nimna hai - 1 indrabhUti (gautama) indrabhUti gautama bhagavAna mahAvIra ke pradhAna ziSya the / magadha kI rAjadhAnI rAjagRha ke pAsa gobara gAva unakI janmabhUmi thI / jo Aja nAlandA kA hI eka bhAga mAnA jAtA hai| unake pitA kA nAma vamubhUti aura mAtA kA nAma pRthvI thaa| ___ yaha kahanA kaThina hai ki indrabhUti gautama kA gotra kyA thA, ve kisa RSi ke vaza se sambaddha the? kintu itanA to spaSTa hai ki gItama gotra ke mahAna gaurava ke anurUpa hI unakA vyaktitva virAT va prabhAvazAlI thaa| dUra-dUra taka unako vidvattA ko dhAka thI / pAca sau chAtra unake pAsa adhyayana ke liye rahate the| unake vyApaka prabhAva se prabhAvita hokara hI somilArya ne mahAyana kA netRtva unake hAyo me saupA thaa| pacAsa varSa kI Ayu me Apane pAca sau chAtro ke sAtha pravrajyA grahaNa kI, tIsa varSa taka chadmastha' aura bAraha varSa jIvanmukta kevalI * rhe| guNazIla caitya meM mAsika anazana karake bAnave varSa kI Ayu me unhone nirvANa ko prApta kiyaa| 1 sAdhanAvasthA paJca-kalyANaka] [ 167 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. agnibhUti agnibhUti, indrabhUti gautama ke majhale bhAI the| chayAlIsa varSa kI avasthA me apane pAcaso chAtro ke sAtha dIkSA grahaNa ko / vAraha varSa taka chadmasthAvasthA me sayama- pAlana kara kevalajJAna prApta kiyA / solaha varSa taka kevalI avasthA meM vicaraNa kara bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se do varSa pUrva rAjagRha ke guNazIla caitya meM mAsika anazana kara cauhattara varSa kI avasthA me nirvANa ko prApta hue / 3. vAyubhUti ad ye indrabhUti ke laghu bhrAtA the / bayAlIsa varSa kI avasthA me gRhavAsa ko tyAga kara zramaNa-dharma svIkAra kiyA thaa| dasa varSa chadmasthAvasthA me rahe / zraThAraha varSa kevalI avasthA me rahe / inhone sattara varSa kI avasthA me rAjagRha ke guNazIlacaitya meM mAsika anazana ke sAtha nirvANa prApta kiyA / 4 zrAryavyakta ye kollAgasanniveza ke nivAsI the aura bhAradvAja gotrIya brAhmaNa the / unake pitA kA nAma dhanamitra aura mAtA kA nAma vAruNI thA / pacAsa varSa kI avasthA me pAca sau chAtro ke sAtha zramaNa-dharma svIkAra kiyA / bAraha varSa taka chadmasthAvasthA me rahe aura aThAraha varSa taka veblIavasthA, me raha kara assI varSa kI avasthA me mAsika anazana ke sAtha rAjagRha ke guNazIlacaitya me nirvANa ko prApta hue / 5. sudharmA ye kollAgasaniveza ke nivAsI agni vaizyAyana gotrIya brAhmaNa the / inake pitA dhammila the aura mAtA bhaddilA thI / pAca sau chAtra ina ke pAsa adhyayana karate the / pacAsa varSa kI avasthA me ziSyo ke sAtha pravrajyA lo / bayAlIsa varSa paryanta chadmasthAvasthA me rahe / mahAvIra ke nirvANa ke vAda vAraha varSa vyatIta hone para kevalI hue aura ATha varSa taka kevalI avasthA me rahe / 168 [ gaNadhara paricaya Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa bhagavAna ke sabhI gaNadharoM me se sudharmA svAmI dIrghajIvI the, ata' anya gaNaMdharoM ne apane apane nirvANa ke samaya apane-apane gaNa sudharmA svAmI ko samarpita kara diye the| mahAvIra-nirvANa ke 12 varSa bAda sudharmA jI ko kevala jJAna prApta huA aura vIsa varSa ke pazcAta sau varSa kI avasthA me unhone mAsika anazana pUrvaka rAjagRha ke guNazIla caitya me nirvANa prApta kiyaa| 6. maNDika maNDika mauryasaniveza ke rahanevAle vaziSTha gotrIya brAhmaNa the / inake pitA kA nAma dhanadeva aura mAtA kA nAma vijayAdevI thaa| inhone tIna sau pacAsa chAtro ke sAtha trepana varSa kI avasthA me pravajyA lI aura satasaTha (67) varSa kI avasthA me kevalajJAna prApta kiyaa| tirAsI varSa kI avasthA me guNazIla caitya me nirvANa ko prApta hue| 7. mauryaputra ye kazyapa gotrIya brAhmaNa the| inake pitA kA nAma maurya aura mAtA kA nAma vijayAdevI thaa| ye mauryasaniveza ke nivAsI the| tIna sau pacAsa chAtro ke sAtha trepana varSa kI avasthA meM dIkSA lii| unAsI varSa kI avasthA me vevalajJAna prApta kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke antima varSa me tirAmI (83) varSa kI avasthA me mAsika anazana pUrvaka rAjagRha ke guNazIla caitya me nirvANa prApta kiyaa| 8 akampita ye mithilA ke rahanevAle gautama gotrIya brAhmaNa the, inake pitA deva aura mAtA jayantI thii| tIna sau chAtro ke sAtha aThatAlIsa varSa kI avasthA me dIkSA lii| sattAvana varSa kI avasthA me kevalajJAna prApta kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke jIvana ke antima varSa me aThAsI varSa kI avasthA me rAjagRha ke guNazIla caitya me nirvANa prApta kiyaa| 6. acalabhrAtA ye kauzalA grAma ke nivAsI hArIta gotrIya brAhmaNa the| Apake paJca-kalyANaka] [169 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA vasu aura mAtA nandA thii| tIna sau chAtroM ke sAtha chayAlIsa varSa kI avasthA me zramaNatva svIkAra kiyA / bAraha varSa taka chatrasyAvasthA me rahe aura caudaha varSa kevalI avasthA meM vicaraNa kara bahattara varSa kI avasthA me mAsika anagana ke sAtha rAjagRha ke guNazIlacaitya me nirvANako prApta hue / 10 setArya ye vatsadezAntargana tuGgika sanniveza ke nivAsI kauDinya gotrIya brAhmaNa the / inake pitA kA nAma danta caura mAtA kA nAma varuNa devI thA / inhone tIna sau chAtrA ke sAtha chatIma varSa kI avasthA me dIkSA grahaNa kii| dasa varSa taka chadyasthAvasthA me rahe aura solaha vapa taka kevalI avasthA me bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se cAra varSa pUrva vAsau varSa kI avasthA me rAjagRha ke guNazIlacaitya me nirvANa prApta kiyA / 11, prabhAsa - ye rAjagRha ke nivAsI, kauDinya gotrIya brAhmaNa the| inake pitA kA nAma vala aura mAtA kA nAma pratibhadrA thA / solaha varSa kI avasthA meM zramaNa dharma svIkAra kiyA / grATha varSa taka chadmasthAvasthA meM rahe aura solaha varSa taka kevalI avasthA me / bhagavAna mahAvIra ke sarvajJa jIvana ke paccIsa varSa me rAjagRha me mAsika anazana pUrvaka cAlIsa varSa kI avasthA me nirvANa prApta kiyA ! vandanA 170 ] [ gaNadhara paricaya S Page #203 -------------------------------------------------------------------------- _