________________
1
[ ૯
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ કે જે ભણતર થવા પછી સ્વયં દુ:ખસ્વરૂપ અને દુઃખનાં જ કારણોને આત્મા સુખસ્વરૂપ કે સુખનાં સાધનો માની શકે? હિંસા એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ ? જૂઠ એ સ્વયં દુ:ખ છે કે સુખ ? ચેરી, અનીતિ કે અન્યાય એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ? મૈથુન, પદારાગમન કે વિધવાગમન એ દુઃખ છે કે સુખ? પરિગ્રહ, લોભ, અહંવ કે મમત્વ, એ દુઃખ છે કે સુખ ? જે ભણતર આટલે પણ વિવેક કરાવી આપવાને નિષ્ફળ નિવડે છે, તે ભણતરને ભણતર શબ્દથી કહેવું કે કહેવડાવવું, ઓળખવું કે ઓળખાવવું, એ ભણતર શબ્દની ઘોર વિટંબના છે. તત્ત્વજ્ઞાનિઓએ એને વિદ્યાને પ્રચાર નથી માન્ય, કિન્તુ તેઓની દષ્ટિએ એ કેવળ અવિદ્યાને પ્રચાર છે. દુ:ખનાં પરમ કારણું : - હિસા, જૂઠ, અનીતિ, વ્યભિચાર કે પરિગ્રહ આદિ કિયાઓ એ કેવળ દુઃખરૂપ જ છે એમ નથી, કિન્તુ દુઃખનાં પરમ નિમિત્ત છે. “હિંસા, જૂઠ, અનીતિ આદિ દુઃખ છે કે સુખ? અને તે દુ:ખનાં નિમિત્ત છે કે સુખનાં?—એ જાતિના પ્રશ્નને બુદ્ધિમાન સમક્ષ અવકાશ જ નથી. જગતને કોઈ પણ પ્રાણું હિંસા, જૂઠ, અનીતિ આદિ કાર્યોને દુઃખરૂપ ન માનતા હોય, એમ છે જ નહિ. પરન્તુ આસ્તિક અને નાસ્તિકમાં અંતર
એટલું જ છે કે-નાસ્તિક આત્મા જ્યારે પિતાને કઈ પડે, પિતાને કેઈ ઠગે, પોતાના પ્રત્યે કઈ અનીતિભર્યો વર્તાવ રાખે, ત્યારે જ માત્ર સામાને દુઃખ આપનાર અને પાપી માને છે: આસ્તિક આત્મા તો જેવી રીતે પોતાને દુઃખ આપનાર, છેતરનાર કે વિશ્વાસઘાત કરનારને પાપી અને દુષ્ટ માને છે, તેવી જ રીતે પોતે પણ જે જે આત્માઓને પીડે છે, દુઃખ દે છે
