________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૬૯ શકે નહિ. કિન્તુ મદિરાપાનાદિ અગ્ય દ્રવ્ય વડે આત્માને થતો ઉપઘાત અને બ્રાહ્મી ચૂર્ણાદિ ઉત્તમ દ્રવ્ય વડે આત્માને થતા અનુગ્રહ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. બીજાંકુર અને પિતાપુત્રના ન્યાયે જીવ અને કર્મમાં અનાદિ હેતુહેતુમ (કાર્યકારણ) ભાવ છે, તેથી સંસારી જીવ એકાંતે અમૂર્ત નથી પુણ્ય અને પાપ:
આત્મા છે, તેને પરલેક છે અને પરલોકનું કારણ કર્મને સંબંધ પણ છે. તે પછી પુણ્ય અને પાપની સિદ્ધિ કરવા માટે કેઈ નવાં અનુમાનની આવશ્યક્તા નથી. સુખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં શુભ પુદ્ગલ તે પુણ્ય છે અને દુખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં અશુભ પુદગલે તે પાપ છે. પુણ્ય અગર પાપ બે એક જ પદાર્થ છે અથવા બેમાંથી એક પણ નથી, એમ માનવાથી જગતમાં સુખદુઃખાનુભવની વ્યવસ્થા ઘટી શકે તેમ નથી. પુણ્ય અને પાપ અને ભિન્ન છે. કારણ કે–તેના કાર્યભૂત સુખ અને દુઃખ એકીસાથે અનુભવી શકાતાં નથી. થોડું પુણ્ય એ સુખ અને થોડું પાપ એ દુ:ખ, એમ માનીને પુણ્ય અગર પાપ-બેમાંથી એક જ પદાર્થને માની લેવાથી પણ કામ ચાલી શકે તેમ નથી. સુખ-દુ:ખના કારણભૂત પુણ્ય અને પાપ-એ બે જુદાં સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. સમ્મીલિત પુણ્યપાપાત્મક એક જ કર્મ કોઈ રીતિએ ઘટિત થઈ શકતું નથી. કારણ કે-તે પ્રકારના સમ્મીલિત પુણ્યપાપાત્મક કર્મના બંધનું કેઈ કારણ હોવું જોઈએ : પરંતુ તે આ જગતમાં હયાત નથી. કર્મબંધનાં કારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ હેતુઓ છે. તે સર્વ હતુઓની સાથે મન-વચન-કાયાના યોગરૂપી હેતુ રહેલ હોય જ છે.
