________________
=
૬૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... કરી શકે કે-જે આપણે મૂર્ત કર્મને સુખદુઃખાદિનું સમવાયી કારણ માનીએ. સુખદુઃખાદિનું સમવાયી કારણે તે અમૂર્ત આત્મા છે, જ્યારે મૂર્ત કર્મ તે તેનું નિમિત્તકારણ છે.
આહાર-કંટકાદિની જેમ કર્મ મૂર્ત છે, એની સિદ્ધિ માટે એક બીજું પણ પ્રમાણ છે કે-આત્માથી ભિન્ન જે જે વસ્તુ પરિણામી હોય, તે અવશ્ય મૂર્તિમાન પણ હોય. જેમ દુધ, દહીં આદિ આત્માથી ભિન્ન છે અને પરિણામી પણ છે, તેથી મૂર્તિમાન પણ છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ અમૂર્ત દ્રવ્ય પણ પરિણામ છે, છતાં મૂર્તિમાન નથી, તેનું કારણ તેમને સૂક્ષમ અગુરુલઘુ પરિણામ છે. અહીં સ્થલ ગુરૂ-લઘુ પરિણામની વિવેક્ષા છે. મૂર્તિને સંબધ અને ઉપઘાત: -
સબંધ બે પ્રકાર છે: એક સંગસબંધ, કે જે માત્ર ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોને જ હોય છે અને બીજો સમવાયસંબંધ, કે જે અભિન્ન એવા ગુણ–ગુણી, ક્રિયા-ક્રિયાવાન, અવયવ– અવયવી આદિની સાથે હોય છે. આત્મા અને કર્મ–એ બંને ભિન્ન દ્રવ્ય છે, તેથી તે બેઉને ઘટ અને આકાશના સંબંધની જેમ સગાસંબંધ છે. બદ્ધાત્મા કથંચિત્ મૂર્ત હોવાથી, તેને કર્મની સાથે કથંચિત્ સમવાયસંબંધ માનવામાં પણ હરક્ત નથી: કારણ કે મૂર્ત કર્મને મૂર્ત આત્મા સાથે સમવાયસંબંધ અવિરૂદ્ધપણે ઘટી શકે છે. સંસારી આત્મા કથંચિત મૂર્ત છે, તેને અર્થ એ છે કે–તે અનાદિકાળથી ક્ષીરનીર અને હાગ્નિની જેમ કર્મ પુદ્ગલથી બદ્ધ છે. પૂર્વે કદી પણ કર્મપુગેલેથી તે બદ્ધ નહોતો એમ નથી. એ કારણે તેનું વર્તમાન સ્વરૂપ સર્વથા અમૂર્ત નથી કિન્તુ મૂર્ત છે. આત્માને જે સર્વથા અમૂર્ત માનીએ, તે મૂર્ત દ્વારા તેને અનુગ્રહ થઈ
