________________
૧૧૮ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિર્ણન...
'
,
અભિમાન કરવું અને શરીરના નિમિત્તથી પેાતાની જાતને સુખી યા દુ:ખી માનવી, એનું જ નામ અધર્મ છે. મસ્તકમાં જે વિચાર ઉઠે છે, તે પણ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ જોતાં આત્માના નથી એમ નિશ્ચિત થાય છે: કારણ કે-આત્મા પોતે પેાતાને એ વિચારાના કેવલ જ્ઞાતા છે, એવી પ્રતીતિ કરે છે. એ વિચારામાં ‘હું’પણાના અનુભવ નથી કરતા, પણ ‘મારા’પણાના અનુભવ કરે છે. જેવી રીતે હું છું.' હું જાણું છું.’- હું સુખને ચાહું છું.’–એ પ્રકારની પ્રતીતિ ‘હું પણાથી પૃથક્ પડી શકતી નથી, તેવી રીતે ‘હું વિચાર કરૂં છું.’-એ પ્રતીતિ હુંપણાથી પૃથક્ પડી શકતી નથી એમ નથી : અર્થાત્—પૃથક્ પડી શકે છે. એટલા જ માટે અસ્તિત્વ (સત્ ), જ્ઞાન (ચિત) અને સુખ, શાન્તિ યા આનન્દ ( આનન્દ ) એ ત્રણ આત્માના સ્વભાવ છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. બીજા શબ્દમાં એ સિદ્ધ થાય છે કે–આત્મા સ્વભાવથી અમર છે, સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય છે તથા અસીમ શાન્તિ અને અપાર સુખમય છે.’ અસ્તિત્વના કદી નાશ થતા નથી : કારણ કે—સત્ કદી અસત્ અનતું નથી અને અસત્ કદી સત્ ખનતું નથી, એ સનાતન નિયમ છે. એથી આત્માનું અમરત્વ સિદ્ધ છે. જ્ઞાનની શક્તિ ફ્રેંચીને જાણવાની છે. એ શક્તિ આત્મા ધરાવે છે, માટે આત્મા જ્ઞાતા છે એ સિદ્ધ છે. એ જ્ઞાનગુણુની સાથે જેટલી તન્મયતા તેટલી શાન્તિ અને તેટલું સુખ આત્મા અનુભવે છે. જ્ઞાનગુણુને છેડીને પર વસ્તુની સાથે જેટલી તન્મયતા તે કરે છે, તેટલા દુ:ખ અને અશાન્તિના ભાગ તેને બનવું પડે છે. એથી સુખ અને શાન્તિ એ પણ આત્માના ધર્મ છે, એ નિશ્ચિત થાય છે. પર પદાર્થના ભાગની બુદ્ધિ અને પ્રવૃત્તિથી
