________________
૧૫૦ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. નિયાયિક માન્યતાનું નિરસન:
ગુણ ગુણથી જ ઓળખાય છે, એનું કારણ-ગુણને ગુણિની સાથે અભેદ સબંધ છે, તેજ છે. કેટલાક દર્શનકારેએ ગુણ અને ગુણિને સર્વથા ભિન્ન માનીને, સમવાય-સબંધથી તે બેને જોડવા પ્રયાસ કર્યો છે, પણ તેમને તે પ્રયાસ અનવસ્થા નામના મહા દેષથી ગ્રસ્ત થઈ જાય છે. ગુણ અને ગુણિને જોડનાર જે સમવાય–સંબંધ છે, તે સમવાય–સંબંધને ગુણ અને ગુણિની સાથે જોડનાર કે સંબંધ છે? સમવાયને ગુણ અને ગુણિની સાથે જોડનાર જે બીજો સંબંધ કલ્પવામાં આવે, તો તે સંબંધને જોડવા માટે બીજાની અને તેને જોડવા માટે ત્રીજાની, એમ થાવત્ અનન્ત નવા નવા સંબંધોની અપ્રમાણિક કલ્પના કરવી પડે છે અને એ જ અનવસ્થા નામને મહા દેષ છે. એ દેષથી બચવા માટે-ગુણ-ગુણિને જોડનાર સમવાય-સંબંધ છે, પરન્તુ સમવાયને જોડવા બીજા સબંધની આવશ્યક્તા નથી.” એમ કહેવા જતાં, પોતાની પ્રતિજ્ઞા તૂટી જાય છે.
નયાયિકેની એ પ્રતિજ્ઞા છે કે"अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानामिह प्रत्ययहेतुः संबन्धः समवायः ।"
આપસમાં જૂદા નહિ થવાવાળા ગુણ–ગુણ આદિ અયુતસિદ્ધ પદાર્થોમાં “આત્મામાં જ્ઞાન” એ જાતિને આધાર–આધેય ભાવ પ્રગટ થાય છે તેને જેડનાર સંબંધ, એ સમવાય છે.”
સમવાય જેમાં રહે છે, તે આત્મા અને જ્ઞાનમાં કે ગુણ અને ગુણિમાં પણ આધાર–આધેય ભાવ અવશ્ય પ્રગટ થાય છે : જેમકે–આ “સમાધિમાં સમવાય.” કિનતુ “સમવાથિમાં સમવાય ”—એ જાતિના આધાર-આધેય ભાવને જોડનાર અન્ય સંબંધ નિયાયિકે માનતા નથી, તેથી તેઓની ‘આધાર
