Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાસ્તિક-મત-વાદનું
નિરસન
: પ્રથમ ભાગ :
');F;
: લેખક : પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભદ્રકવિજયજી મ.
: પ્રકાશક : શેઠ ધેડીરામ બાળારામ, નિપાણી.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतराग परमात्मने नमः ।
નાસ્તિક-મત-વાદનું નિરસન
: પહેલા ભાગ :
:
લેખક : પૂ. સકલાગમરહસ્યવેદી, પરમ ગીતાર્થ, સ્વર્ગસ્થ આ. શ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મ.ના પટ્ટપ્રભાકર પૂ. સિદ્ધાન્તમહાદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.ના પટ્ટાલંકાર પ્ પરમ શાસનપ્રભાવક, સમર્થ વિદ્વાન, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજ
: પ્રકાશક :
શેઠ ધેાંડીરામ બાળારામ નિપાણી : : : : : જીલ્લા ખેલગામ [દક્ષિણ મહારાષ્ટ્ર ]
વીર સં. ૧૪૬૫ ]
ભેટ
[ વિ. સં. ૧૯૯૫
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાદર સમર્પણ
જેઓની આસ્તિકતા અને સુદઢ સિદ્ધાન્તાનુસારિતા આજે નાસ્તિકોની નાસ્તિકતાને કંપાવી રહી છે તથા આસ્તિકની આસ્તિકતામાં અપૂર્વ પ્રાણસંચાર કરી રહી છે તથા જેઓ પોતાના શિષ્યગણમાં એ મહાન ગુણને અપ્રતિમ વારસો અને સુવાસ આપતા ગયા છે, તે પૂજ્યપાદ સુગ્રહિતનામધેય, સુવિહિતશિરોમણિ, પ્રાતઃસ્મરણીય, શાસનમાન્ય, પરમ ગીતાર્થ, સકલાગમરહસ્યવેદી, દીક્ષાદાતા, પરમ ગુરૂદેવ સ્વશ્રીમદ્ વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજના
કરકમલમાં આ પુસ્તક સાદર સમર્પણ
કરી કિચિત્ કૃતાર્થતા અનુભવું છું. અતવ દુપ્રતિકાર ઉપકારના ભાર તળે કચડાયેલે,
આપના દાસના દાસને દાસ–કિંકર ભદ્રંકર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. સુગ્રહિતનામધેય, સુવિહિતશિરોમણિ, પ્રાતઃસ્મરણીય શાસનમાન્ય, પરમ ગીતાર્થ સ્વ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્
વિજયદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
આ પુસ્તકમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલા મનનીય લેખ પૂ. પરમ શાસનપ્રભાવક, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજે અમારા ઉપર અનુગ્રહ કરીને લખી આપેલા છે. અમારા ભાગ્યોદયે તેઓશ્રીનું ગત ચાતુર્માસ અમારા ગામમાં થવાથી, અમને, અમારા કુટુંબને તથા અમારા ગામના સંઘને અપૂર્વ ધાર્મિક ફાયદો થયો છે. પૂ. મહારાજશ્રીની છત્રછાયા નીચે અમારા ઘરમાંથી શ્રી અઠ્ઠાવીસ લબ્ધિ તપ તથા શ્રી અક્ષયનિધિ તપ થવા ઉપરાન્ત, અમારા ચિ. ભાઈ કાન્તિલાલ તથા ચિ. માણેકલાલ વિગેરે, કે જેઓ હાઈસ્કૂલમાં અભ્યાસ કરે છે, તેમણે શ્રી ઉપધાન તપ પણ કર્યો છે તથા સમ્યગૂ જ્ઞાનાદિકના અભ્યાસ માટે પણ યથાશક્તિ પ્રયાસ કર્યો છે.
અમારાં ધર્મપત્નિ સૌભાગ્યવતી ચંપાબાઈ, કે જેમણે શ્રી પંચમી તપ તથા શ્રી એકાદશી તપનું આરાધન પૂર્ણ કર્યું છે, તે તપના ઉધાપન નિમિત્તે આ પુસ્તક ભેટ આપવા માટે તૈયાર કર્યું છે.
તપના ઉદ્યાપન નિમિત્તે સમ્યગજ્ઞાનની ભક્તિ કરવાનો વિચાર અમને ઘણા વખતથી હતા. પૂ. મહારાજશ્રીને તે સંબંધી વાત કરતાં, તેઓશ્રીએ ફરમાવ્યું કે “પ્રાચીન પૂર્વાચાર્યવિરચિત ઘણા ગ્રન્થ હાલ છપાયા વિના રહ્યા છે, તેમાંથી કોઈ સારા ગ્રન્થને પસંદ કરી છપાવવામાં આવે તો મહાન લાભ થાય.” અમને પણ તે વાત પસંદ આવી, પરંતુ હાલ અમારે મેટું ખર્ચ કરવાની અભિલાષા નહિ હોવાથી, વર્તમાન જમાનામાં ભગવાન શ્રી જિનેશ્વરદેવના અવિચ્છિન્ન પ્રભાવશાળી શાસન પ્રત્યે જડવાદના પ્રભાવે લોકોની ઘટતી જતી શ્રદ્ધા સ્થિર થાય તેવું થોડુંક સાહિત્ય લખી આપવાની વિનંતિ કરી. તેના પરિણામે તેઓએ પ્રસંગસર પિતાના અભ્યાસ માટે સ્વપરને ઉપયોગી થાય તેવા કેટલાક લેખે નિપાણીના ચાતુર્માસ દરમ્યાન લખ્યા હતા તે અમને બતાવ્યા
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૪].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન..
અને બાકીના ખૂટતા પણ લખી આપવા માટે કૃપા કરી, જે અમને અતિશય ઉપકારક લાગવાથી, અમારી ભાવનાનુસાર આ પુસ્તક રૂપે પ્રસિદ્ધ કરીએ છીએ.
આ પુસ્તકમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલા લેખમાં ભગવાન શ્રી વીતરાગદેવના શાસન પ્રત્યે ઘટતી જતી શ્રદ્ધાનું સાચું નિદાન કરવામાં આવ્યું છે અને તે શ્રદ્ધારૂપી ધન ફરી પ્રાપ્ત કરવા માટે અને પ્રાપ્ત થયેલનું સંરક્ષણ તથા વૃદ્ધિ કરવા માટે શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ સુંદર ઉપાયોનું પણ આછું દર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે. અમને આશા છે કે–વર્તમાનમાં જેમ અનેક પ્રકારનું જેણે તેણે અને જેમ તેમ લખેલું સાહિત્ય વાંચીને શ્રદ્ધા અને ચારિત્રની પાયમાલી કરવામાં આવે છે, તેમ સુશ્રદ્ધા અને સમ્યક્યારિત્રને પોષક, યોગ્ય પુરૂષના હાથે લખાયેલું આ જાતિનું સાહિત્ય વાંચવા માટે પણ થોડો ઉદ્યમ કરવામાં આવશે, તે જેન કેમની ધાર્મિક પડતી દશા ઘણે અંશે અટકી જવા પામશે. નિપાણી (દ. મહારાષ્ટ્ર)
લી. શ્રીસંઘને સેવક વિ. સં. ૧૯૯૫, પોષ સુદ ૧૫, ગુરૂવાર. / ઘડીરામ બાળારામ
અ ૦ નું ૦ ૪ ૦ મ ૦ ણિ - કા
૮૮
૧ પ્રાફિકથન ... ૨ આજના જમાનાની ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ ૩ આત્મા અને પરલોક છે કે નહિ ? ... ••• ૪ પુણ્ય અને પાપને વિવેક... ... ૫ શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ? .... ૬ સર્વદર્શન–સમભાવની પિકળ માન્યતા... ૭ આવશ્યક સુધારા
• •••
૧૧૫
૧૩૭
- ૧૯૪
. ૨૧૧
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિપાણી(જી. બેલગામ )નિવાસી સુશ્રદ્ધાવંત શેઠ ધૂડીરામ બાળારામનાં ધર્મપત્ની
સૌ. ચંપાબાઈ
જેમણે શ્રી પંચમી તપ તથા શ્રી એકાદશી તપનું આરાધન પૂર્ણ કરતાં તે તપના ઉદાપન નિમિત્તે -:- આ પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે. ---
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રા
થન
આત્માની હયાતિને ઇન્કાર કરવો, એ નિરન્તર ઉદય અને અસ્ત પામતા સહસ્ત્રભાનું સૂર્યની હયાતિનો ઈન્કાર કરવા કરતાં પણ અતિશય અજ્ઞાનતાભર્યું કૃત્ય છે. દસ્ય જગતને ભ્રાન્ત માનનાર દર્શનકારને પણ એ બ્રાન્તતાનું ભાન કરનાર કોઈ એક પદાર્થની સત્યતાને સ્વીકાર અવશ્ય કરવો પડ્યો છે. પરંતુ દશ્ય જગતને જ એક પરમાર્થ સત્ય માનનાર અને એના ભોગવટા ઉપર જ સર્વ સુખની મદાર બાંધનાર (નાસ્તિકમતી) લેક જ્યારે આત્મા અને પરલોકાદિ પદાર્થોનો ઈન્કાર કરવા તૈયાર થાય છે, ત્યારે તે ખરેખર, પિતાના અજ્ઞાનનું ભારેમાં ભારે પ્રદર્શન કરાવે છે. દશ્ય જગત જે સત્ય છે, તો એ જગતને જેનાર અને જાણનાર તેથી પણ અધિક સત્ય છે. નિયમિત સૂર્યના અસ્તેયને સ્વીકારનારાઓ, એ અસ્તોદયની ક્રિયાને અબ્રાન્તપણે જાણનાર અને સમજનારને જ માનવાને ઈન્કાર કરે, ત્યારે–તેઓ સૂર્યના અસ્તોદયને જાણીને અને સમજીને બોલનારા છે કે માત્ર વૃથા પ્રલાપ કરનારા છે?” -એ પ્રશ્ન આવીને ઉભે જ રહે છે. પરંતુ આજ સુધી આસ્તિકમતી કે નાસ્તિકમતી, કેઈ પણ પ્રકારના લેકે સૂર્યના અસ્તોદયની ક્રિયાના જ્ઞાનને કે કથનને અસત્ય કે પ્રલાપ માત્ર તરીકે માનેલ કે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
કહેલ નથી : અને સૂર્યને અસ્તાય એ જો સત્ય અને નક્કર હકીકત છે, તેા તે નક્કર હકીકતને જાણનાર અને જોનારના હાવાની હકીકત એથી પણ અધિક સત્ય અને નક્કર છે, એમ માન્યા સિવાય કાઈ ને પણ ચાલે તેમ નથી.
દૃશ્ય જગત્ને માનવા છતાં તે જગત્ત્ને જાણનાર અને દેખનારને નહિં માનનારા, દીપકના પ્રકાશથી દેખાતી વસ્તુએને માને છે, પણ દીપકને જ માનવાની ના પાડે છે ! જો દીપક નથી, તે વસ્તુને દેખાડનાર કાણુ છે ? અને જો દેખાડનાર નથી, તે વસ્તુએ દેખાય છે શાથી ? વસ્તુને માનવા છતાં તેને દેખાડનારને નહિ માનનારા આ એમાંથી એક પણ પ્રશ્નને સત્ય અને સમાધાનકારક ઉત્તર કદી પણ આપી શકવાના નથી. સમાધાનકારક અને સત્ય ઉત્તર તેા જ મળી શકે તેમ છે કે–વસ્તુ માનવાની સાથે તેને દેખાડનારને પણ તેટલા જ વિશ્વાસપૂર્વક માનવામાં આવે.
જગના સમસ્ત વ્યવહારમાં તેજ પ્રમાણેની માન્યતા ચાલી રહેલી અનુભવાય છે. માત્ર જ્યારે આત્માતી વાત આવે છે ત્યારે જ, તેવા પ્રકારના આત્માઓને, સત્ય પદાર્થને પણ ઈન્કાર કરવાનું મન થાય છે. ‘ દૃશ્ય જગત્ એ સત્ય છે તે એ દૃશ્ય જગતને જોનાર એથી પણ અધિક સત્ય છે.’–આટલી સાદી વાત પણ આજે લેાકને મનાવવી આટલી મુશ્કેલ કેમ બની ગઈ છે? એવા પ્રશ્ન થવાને અહીં અવકાશ છે. પરન્તુ આત્મા એ સ્વાનુભવસિદ્ધ સત્ય પદાર્થ હાવા છતાં, એની હયાતિને સ્વીકાર કરવામાં વિષયલેલુપી જગત્ત્ને ભારેમાં ભારે કષ્ટ ભાસે છે. અસાર અને તુચ્છ એવા વિષયેાની પ્રાપ્તિ અને તેના ઉપભાગમાં જ સાચું સુખ અને શાન્તિ છે, એવી કલ્પના માનવીએની જ્યાં સુધી નાશ પામવાની નથી, ત્યાં સુધી સ્વપ્રત્યક્ષસિદ્ધ આત્માને પણ શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર તેઓ તરફથી કદી પણ થવાને નથી. વિષયમાં સુખની કલ્પના જેટલા અંશમાં જવા લાગે છે, તેટલા અંશમાં આત્મજ્ઞાનની સ્થિરતા અને પ્રતીતિ દૃઢ થતી જાય છે : અર્થાત્-આત્મજ્ઞાનની
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
...પ્રાથિન
[ ૭
શ્રદ્ધાથી આત્માને ભ્રષ્ટ કરનાર મેટામાં મોટા શત્રુ કાઈ હાય, તે તે વિષયાસક્તિ છે.
વિષયાસક્તિના કારણે, અધિકમાં અધિક સત્ય એવા સ્વપ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ, આત્માના અસ્તિત્વ માટે અનેક પ્રકારની ભ્રાન્તિ ફેલાવનાર વિચાર। આ દુનિયામાં હંમેશને માટે હયાતિ ધરાવી શકે છે : તેમાં સૌથી નિકૃષ્ટ કાટિના વિચારો આત્માના અસ્તિત્વના સર્વથા ઈન્કાર કરનાર નાસ્તિક-મત–વાદિઓના છે. એ વિચારાને ધારણ કરનારા અને પ્રચારનારા આત્માએ શાસ્ત્રોમાં પાપિશ્ચમાં પાપિ તરીકેની ખ્યાતિને પામેલા છે : કારણ કે–આત્માની ઉન્નતિ કરનારી સર્વ પ્રકારની સત્પ્રવૃત્તિઓના તેએ હંમેશાં કટ્ટરમાં કટ્ટર વિરેાધી રહે છે.
એક આત્માના અસ્તિત્વનેા ઇન્કાર કર્યા પછી, કાઈ પણ સત્પ્રવૃત્તિને સત્પ્રવૃત્તિ માનવાની રહેતી જ નથી. બીજા શબ્દોમાં યથેચ્છ વિષયેાપભાગની આડે આવનાર સઘળી પ્રવૃત્તિએ તેએ માટે વિઘ્નરૂપ અને વિરેધ કરવા લાયક બને છે અને માત્ર સુખપૂર્વક વિષયે પભાગ થઈ શકે તેટલી જ પ્રવૃત્તિએ તેને કર્તવ્યસ્વરૂપ ભાસે છે. એ કારણે નાસ્તિક–મત–વાદના આશ્રય, એ નિર્ભીક્ષણે જગમાં પાપના પ્રચાર કરવાનું એક મહાનમાં મહાન હથિયાર છે. અતિશય પાપી આત્માએ પેાતાનાં તે પાપેાને ઢાંકવા માટે એ હથિયારના આશ્રય કરે છે.
કેટલાક એવા પણ આત્માએ હાય છે, કે જેએ પાપના રસીયા `હાતા નથી કિન્તુ સ્વભાવથીજ પાપને ધિક્કારનારા હેાય છે. એ આત્મા પણ કેટલીક વખત નાસ્તિકમતના શિકાર બની જતા જોવાય છે. એનું કારણ એક એ પણ કલ્પી શકાય છે કે-આત્માનું અસ્તિત્વ એ સૂર્યના અસ્તિત્વથી પણ અધિક સત્ય અને સર્વને પ્રત્યક્ષ હાવા છતાં, એ પ્રત્યક્ષ અન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષ નથી કિન્તુ અતીન્દ્રિય અર્થાત્ માનસિક પ્રત્યક્ષ છે, અને માનસિક પ્રત્યક્ષ એ ઘેાડી પણ વિચારણા માગે છે. ઐન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષ ગ્રહણ કરવું એ જેટલું સુલભ છે, તેટલું સુલભ અનેન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષનું હાઈ શકતું નથી. અને એ જ કારણે કેટલાકા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... એન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષને “લૌકિક પ્રત્યક્ષ અને અનૈન્દ્રિયક (યાને માનસિક) પ્રત્યક્ષને “અલૌકિક પ્રત્યક્ષ” પણ કહે છે. લેકમાં અતિ પરિચિત તે લૌકિક અને તેમાં અપરિચિત અગર અલ્પ પરિચિત તે અલૌકિક એવો એનો અર્થ છે.
આંખોથી જોયેલું રૂપ કે કાનથી સાંભળેલ શબ્દ ઇન્દ્રિયોને ગોચર હોવાથી, એના અનુભવનો કોઈ ઈન્કાર કરતું નથી, એટલું જ નહિ કિન્તુ એ અનુભવ સાચે છે, એવું સિદ્ધ કરી આપવાની કેઈને પણ જરૂર પડતી નથી. પરંતુ મનથી ચિત્તવેલા પદાર્થો સત્ય છે કે અસત્ય છે એનો સંદેહ શીધ્ર ટળતો નથી. એ પરીક્ષા માગે છે અને પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થાય તે જ તે પદાર્થો સત્ય છે, એવી પ્રતીતિ થાય છે.
આત્માનું પ્રત્યક્ષ એ પણ સ્વસંવેદન માનસિક પ્રત્યક્ષ છે, તેથી તે સત્ય છે કે અસત્ય, તેને નિર્ણય કરવા તે કસોટી માગે છે અને એ કસોટી બીજી કઈ જ નહિ, કિન્તુ અનુભવિઓનાં વચને અથવા શાસ્ત્ર રૂપી કસોટી છે. એ કસોટી ઉપર, આત્માને અનુભવ કરાવનાર સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષને કસી લેવામાં આવે અને જે તે શુદ્ધ છે એમ ખાત્રી થાય, તો પછી જે જાતિને આત્મનિશ્ચય થાય છે તે જાતિના આત્મનિશ્રયથી આત્માને ચલાવવા માટે દેવો કે દેવેન્દ્રો પણ શક્તિમાન થઈ શકતા નથી. આત્મજ્ઞાન અને આત્મનિશ્ચયને મહિમા ઘણે છે, તેથી તેની પ્રાપ્તિ અતિ દુષ્કર છે, તે પણ સામાન્યતયા તેની પ્રાપ્તિને ઉપાય ઉપર વર્ણવ્ય તેજ છે.
વિષયોની લોલુપતાના કારણે નહિ, કિન્તુ સત્ય વિચારણાના અભાવે જે કઈ આત્મા નાસ્તિકમતી વિચારોને ભોગ થઈ પડયા હોય, તેવાઓને માર્ગદર્શક બનવું, એ આ ગ્રન્થમાં સંગ્રહિત લેખમાળાએનો વિષય છે. એમાં દર્શાવેલા વિચારેનું ધીરજથી અને કદાગ્રહરહિતપણે અધ્યયન કરવામાં આવશે, તે અમારું એમ માનવું છે કેભયંકરમાં ભયંકર નાસ્તિકતાને આધીન થયેલે આત્મા પણ ક્ષણવારમાં આસ્તિક બની જશે ... કારણ કે–આ લેખમાં દર્શાવેલા વિચારે એ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
...પ્રાકથન કેાઈ મનઃ કલ્પનાથી કલ્પલા નથી, કિન્તુ ત્રિકાલાબાધિત અવિચ્છિન્ન પ્રભાવશાળી શ્રી સર્વ શાસનનાં જ અમૂક અંશે નિર્ઝરણાંઓ છે. એમાં અસત્યને લેશ નથી અને સત્યનું આબેહુબ દર્શન છે.
શ્રી સર્વજ્ઞ શાસનની ખૂબી એ છે કે–વસ્તુ જેવી હોય તેવું તેનું જ્ઞાન કરાવવું. બીજા શબ્દોમાં–શ્રી સર્વ શાસનને નવું કાંઈ જ કહેવાનું હોતું નથી, પરંતુ જગત જેવું છે તેને તે રૂપે દેખાડવાનું છે. જગત જેવું છે તેને તે રૂપે દેખવાની તાકાત જ્યાં સુધી પ્રાણિઓમાં આવી નથી, ત્યાં સુધી તેને તે રૂપે તેનું સદાય ભાન કરાવ્યા કરવું, એ શ્રી જેનશાસનનું કાર્ય છે. અર્થાત્ જગતના પદાર્થો વિષયક પ્રાણિઓની ભ્રાન્તિને નાશ કરે, એ એનું પરમ લક્ષ્ય છે. આત્મા, પરલેક વિગેરે જે પદાર્થોને શ્રી સર્વજ્ઞશાસન બધ કરાવે છે, તે પદાર્થો કાંઈ નવા નથી, કિન્તુ આ જગતમાં અનાદિ કાળથી છે, છે અને છે: પરંતુ કેટલાક તેને નથી એમ માને છે અને કેટલાક તેને છે એમ માને છે તો પણ અન્ય અન્ય સ્વરૂપે છે એમ વર્ણવે છે, એથી તેવા અતીન્દ્રિય પદાર્થો સંબંધી અનેક જાતિની ગેરસમજે આ જગતમાં હંમેશાં ફેલાયેલી ચાલુ રહે છે. શ્રી સર્વજ્ઞનું શાસન એ ગેરસમજેને દૂર કરવા માટે દીપક યાને સર્ચલાઈટની ગરજ સારે છે. શ્રી સર્વજ્ઞશાસન રૂપી દીપક યા સર્ચલાઈટના ઝળહળતા પ્રકાશથી એ સઘળા પ્રકારની બ્રાતિઓ નાશ પામે છે. શ્રી સર્વ શાસનને જગત ઉપર એજ એક મોટામાં મેટો ઉપકાર છે. એ ઉપકાર એટલે મેટો છે કે–એને બદલે આપણુથી કદી પણ વળી શકે એવું નથી.
આ પુસ્તકમાં આવેલા લેખો એ આત્મા અને પરલોકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને નિશ્ચય કરાવે છે, તે પણ એ નિશ્ચય કેવળ સામાન્ય પ્રકાર છે, એ ભૂલવું જોઈતું નથી. આત્મા અને પરલોકાદિ પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થોનો વિશેષ નિશ્ચય તે શ્રી સર્વજ્ઞકથિત શાસ્ત્રોના વિશેષ અવગાહનથી જ થઈ શકે તેમ છે, તે પણ સામાન્ય નિશ્ચય એજ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦]
નાસ્તિક–મતવાદનું નિરસન...
વિશેષ નિશ્ચયની જિજ્ઞાસા પેદા કરાવનાર હોવાથી, સૌથી પ્રથમ સામાન્ય નિશ્ચયને જ સુદૃઢ બનાવવાની આવશ્યકતા રહે છે.
તેમાં પણ આજના જમાનામાં કે જ્યારે આત્મા, પરલેાકાદિ પદાર્થાને ભૂલીને જ સઘળી વાતા કરવામાં આવે છે, તેવા સમયે આ પુસ્તક અર્થી આત્માઓને અતિશય ઉપકાર કરનારૂં થઈ પડે, તે ના કહી શકાય નહિ. જેએ વિષયલાલુપતાના કારણે નાસ્તિકમતી બન્યા હશે, તેવા આત્માએને છેડી દઈએ, તેા ખીજા આત્માઓને તા, અમારી ખાત્રી છે કે–આમાં દર્શાવેલા વિચાર। સત્ય માર્ગનું દર્શન કરાવવા માટે એક અપૂર્વ આદર્શ (દર્પણ)ની ગરજ સારશે અને એક વખત સત્ય માર્ગનું દર્શન થયા પછી ધર્મના વિરાધ કરવા એ કેટલું ભૂલભર્યું છે, એ સમજાવવાનું બાકી રહેશે નહિ.
આ લેખમાળાઓમાં શ્રી સર્વજ્ઞશાસનના સિદ્ધાન્તા ઉપરાન્ત અન્ય યુક્તિવાદને પણ આશ્રય લેવાયેા છે, કે જેની આજના જમાનામાં સત્યની પ્રતીતિ કરાવવા માટે જરૂર છે, એમ અમને સમજાયું છે. આત્મા અને પરલેાક છે કે નહિ ?' તથા પુણ્ય અને પાપના વિવેક’–એ એ લેખમાળાઓમાં વૈદિક અને લૌકિક યુક્તિઓને ઘણા ભાગે આશ્રય લેવાયે છે: અને એમાં અમારા ઉદ્દેશ લૌકિક સિદ્ધાન્ત તથા વૈદિક સિદ્ધાન્તાને માન્ય રાખનારાઓને પણ તેમની જ યુક્તિઆથી આત્માદિ પદાર્થાના નિશ્ચય કરાવવાને છે.
'
6
નાસ્તિક—મત–વાદના ખંડન માટે લખાયેલા આ પુસ્તકમાં શ્રી જિનપ્રતિમાનું મહત્ત્વ સ્થાપન કરવાની શી આવશ્યકતા હતી ?’એવા પ્રશ્ન– શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિનસમાન શાથી ? ’–એ લેખને જોવાથી કાઈ તે પણ થાય, એ સહજ છે. પરન્તુ તેને ઉત્તર એ છે કે‘નાસ્તિક—મત–વાદ’ એ પાયા વિનાનેા અને મહાન અહિત કરનારા છે, એ વાતને નિશ્ચય થયા પછી તેના સતત પ્રતિકાર માટે હેલાઈથી આચરી શકાય એવે ઉપાય શું? એવી ‘જિજ્ઞાસા ' કાઈ ને પણ થવી એ સુસંભવિત છે. સમજો કે—એ જિજ્ઞાસા'ની પૂર્તિ માટે જ
*
'
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
...પ્રાથન
[ ૧૧ શ્રી જિનપ્રતિમા સંબંધી લેખ પણ આ પુસ્તકમાં દાખલ કરવામાં આવ્યો છે. શ્રી જિનપ્રતિમાનું દ્રવ્ય–ભાવથી પૂજન એ ત્રણે કાળમાં દેવ, દાનવ અને માનવ, સઘળાઓ માટે એક એવી લોકોત્તમ ક્રિયા છે કે–તેને શુદ્ધભાવથી આચરનાર વ્યક્તિનું તે નિશ્ચિત કલ્યાણ કરે છે અને દિનપ્રતિદિન કલ્યાણપથમાં તેને આગળ ને આગળ વધારે છે. નાસ્તિકતાદિ ચેપી રોગો એ ગમે તેવા જબરજસ્ત હોય, તો પણ શ્રી જિનપૂજનને નિરન્તર ભાવપૂર્વક આચરનાર આત્મા ઉપર તેની રતિભર પણ અસર થઈ શકતી નથી. એ જ કારણે અમે આ પુસ્તકની પ્રથમ જ લેખમાળાના ઉપસંહારમાં જણાવ્યું છે કે નાસ્તિકતાદિ બદીઓથી બચવા અને આસ્તિક્તાદિ સદ્દગુણોને પામવા માટે સમ્યગદર્શનની નિર્મળતા કરાવનાર સડસઠ (૬૭) પ્રકારના વ્યવહારનું સેવન અહર્નિશ જરૂરી છે અને તેમાં શ્રી અરિહંત અને તેમની પ્રતિમાને વિનય એ મૂખ્ય છે.”
શ્રી અરિહંત અને તેમની પ્રતિમાને વિનય—એ ભારેમાં ભારે ઉપકારક લકત્તમ ક્રિયા હોવા છતાં, એના મહત્વને પૂરતો ખ્યાલ ન આવે ત્યાં સુધી, આત્માર્થી આત્માઓ પણ તેને આદર કરવા તૈયાર ન થાય, એ બનવાજોગ છે. એ કારણે તેવા પ્રકારના કલ્યાણકામી આત્માઓ શ્રી જિનની પ્રતિમાના પૂજનને અચિત્ય ફળદાયી અને અતિશય ચમત્કારિક મહિમા સમજવા ભાગ્યશાળી બને, એ કારણે “શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ? યાને શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજનની પ્રમાણપુર:સર સિદ્ધિ.”—એ વિષયનું વિવેચન કરનાર લેખને આ પુસ્તકમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે.
શ્રી જિનમતના આસ્તિક આત્માઓની શ્રદ્ધા ઉપર લૂંટ ચલાવનાર અને શ્રી જિનમતની સત્ય જિજ્ઞાસાને કાપી નાંખનાર, એક નવીન પ્રકારના મતનું જોર આજકાલ વધતું ચાલ્યું છે અને તે મતનું નામ છે-“સર્વદર્શન–સમભાવ.” બહારથી સુંદર અને મેહક જેટલું તેનું નામ છે, તેટલું જ અસુંદર અને ભયંકર તેનું અંદરથી કામ છે. માણસની
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... સત્ય માટેની જિજ્ઞાસાને કચડી નાંખવા માટે તે કારમું હથિયાર છે તથા જગતના અસત્ય મને પણ સત્ય તરીકે પ્રચારવા માટેનું તેની પાછળ ભયંકર કૌટિલ્ય છે. એ કુટિલ મતની કુટિલતાને આજે પ્રયત્ન પૂર્વક બહાર પાડવાની જરૂર છે. વિસ્તારથી નહિ તે પણ સંક્ષેપથી આ પુસ્તકમાં સર્વ-દર્શન-સમભાવ'ની માન્યતા કેટલી પિકળ છે, તે દાર્શનિક પદ્ધતિએ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે.
અમે ઈચ્છીએ છીએ કે–બુદ્ધિશાળી આત્માઓ આનો ઉપયોગ કરે અને નાસ્તિકમતી આત્માઓના પ્રચારકાર્યથી આજે જગતને જે હાનિ થઈ રહી છે, તેને ઘેર ઘેર ફરીને દર્શાવે : અર્થાત-નાસ્તિકમતનું કસાહિત્ય અને વાસનાઓ આજે ઘેર ઘેર વંચાઈ અને ફેલાઈ રહી છે, તેમ આસ્તિકમતનું સુસાહિત્ય અને સુવાસનાઓ પણ ઘેર ઘેર વંચાય અને ફેલાય તેવો પ્રયત્ન કરે. એ જાતિના પ્રયત્નમાં સમય, શક્તિ અને આયુષ્યને જેટલું વ્યય છે, તેટલે સ્વપરને અતુલ ફાયદે કરનાર છે, એ યાદ કરાવવાની અમારે જરૂર હોય નહિ.
કેલ્હાપુર (દક્ષિણ મહારાષ્ટ્ર) સં. ૧૯૯૫ના પિષ સુદી ૧૧, સોમવાર
–મુનિ ભદ્રંકરવિજય
સમા કે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પસ્તિકતા
આજના જમાનાની | ત્રણ
| | | વિનાશક ચેપી બદીઓ
|
વિષય-લંપટતા
કે લોક–હેરી
લેખાંક ૧ લો :
વાતાવરણની અસર:
બહારથી સુંદર લાગતી વર્તમાન જમાનાની મોહકતા પાછળ જે વિનાશતા છપાયેલી છે, તેને કળી શકવા માટે, દુનિયામાં સારે ગણાતો વર્ગ પણ આજે અસમર્થ બને છે. વાતાવરણની અસર, અગ્ય કેળવણુની અસર અગર જડવાદની અસર-વિગેરે વસ્તુઓ કેટલું સામર્થ્ય ધરાવે છે, એ નજરે નિહાળવા માટે વર્તમાન જમાને એક આદર્શ પ્રદર્શન છે. આસ્તિક પ્રજાને નાસ્તિક બનાવવા માટે, વિષયથી વિરક્ત પ્રજાને વિષયલંપટ બનાવવા માટે તથા ધર્મને પ્રધાન સમજનાર પ્રજાને લોકપ્રધાન બનાવવા માટે જે ઝેરી પ્રચારકાર્ય છેલ્લાં પાંચ-પચાસ વર્ષમાં આ ભારતભૂમિ પર થયું છે, તે તત્ત્વજ્ઞ અને વિચારક પુરૂષને આશ્ચર્યની સાથે ભારે ખેદ ઉપજાવનારું છે, એમ કહેવું એ લેશ માત્ર અતિશયોક્તિભર્યું નથી.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... તરવાનું દુઃખ:
જગતના તત્વને જાણનારા મહાપુરૂષ, વર્તમાન જમાનાની મેહતાની પાછળ છુપાયેલી વિનાશક્તાને એટલી બધી સ્પષ્ટપણે નિહાળી રહ્યા છે કે–એ વિનાશકતાને ભેગ બની રહેલ દુનિયાનું ભાવિ અનિષ્ટ તેમના હૃદયને ભારે દુઃખ ઉપજાવે છે: કિન્તુ તત્વજ્ઞ પુરૂષને દુઃખ થાઓ કે સુખ, એ વિષયની અતત્વજ્ઞ દુનિયાને કેઈ કાળે પણ પરવા દેતી નથી. તત્વજ્ઞ પુરૂષોના એ દુ:ખને જે જોઈ શકે છે, તેવા આત્માઓની સંખ્યા જગતમાં બહુ અપ હોય છે. જગત ન જોઈ શકે એટલા માત્રથી તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષોની એ ચિંતા લેશ માત્ર ઓછી થઈ શકતી નથી. એ ચિત્તાના બેજામાંથી તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષને મુક્ત કરાવવાની ચિન્તા જે આત્માઓના હૃદયમાં જાગે છે, તે આત્માઓ કૃતજ્ઞતા ગુણને સાર્થક કરે છે. તે સિવાયના આત્માઓ કૃતજ્ઞતા એટલે ઉપકારિઓના ઉપકારની કદર બુઝવા જેટલી લાયકાતને પણ હજુ પામ્યા નથી. કૃતજ્ઞતા ગુણ:
અધમ સ્થિતિમાં રહેલા આત્માને ઉંચે ચઢવા માટે જે અનેક પ્રકારના ગુણોનું અવલંબન લેવું અનિવાર્ય છે તે સર્વે ગુણેમાં કૃતજ્ઞતા ગુણ સર્વ પ્રથમ છે. બીજા તરફથી પોતાના ઉપર થયેલા ગુણોને જાણવા જેટલી તાકાત પણ જે ધરાવતો નથી, તે આત્મા પોતાના ઉપર કોઈ પણ પ્રકારને ઉપકાર નહિ કરનાર આત્માઓ ઉપર પણ ઉપકાર કરી શકશે, એ દા ધરાવતો હોય, તો તે મિથ્યા છે. પરોપકારાદિ મહાન ગુણે પામવા માટે, કૃતજ્ઞતા, એ પ્રથમ પગથીયું છે. કૃતજ્ઞતા ગુણની ખાતર પોતાની સમસ્ત જાતને ભેગ આપવાની શક્તિ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૩ આવ્યા પછી જ, બીજા ગુણેાની પ્રાપ્તિ આત્માને થવા માંડે છે. કૃતજ્ઞ આત્મા તે છે, કે જે ખીજાએ પોતાના ઉપર કરેલા ગુણને કદી વિસરતા નથી. જ્ઞાનિપુરૂષષ ફરમાવે છે કે-‘કરેલા ગુણુને પણ નહિ જાણુનાર આત્મા અતિ નિષ્ઠુર પરિણામને ધારણ કરવાવાળા છે.’ પરિણામની કોમળતા માટે અને પરિણામની વિશુદ્ધિ માટે કૃતજ્ઞતા ગુણ પણ પરમ આવશ્યક છે, એમાં કાઈ ના પણ વિવાદ ચાલે તેમ નથી.
દુષ્પ્રતિકાર કાણુ ?
ગુણુની શરૂઆત જ્યારે કૃતજ્ઞતાથી થાય છે, ત્યારે સૌથી પ્રથમ જગતના જીવે તે ગુણ પામી શકે, એ માટે તત્ત્વદશી આત્માઓએ ઘણી જ તકેદારી રાખી છે. ‘વ્રુતિજાનૈ માતાપિતઔ’ એ પ્રસિદ્ધ ઉક્તિ જગતના જીવાને એ જ એધ આપે છે. કાણુ નથી જાણતું કે–માતાપિતા સંતતિની ઉત્પત્તિમાં અને ઉત્પન્ન થયેલી સંતતિના સંરક્ષણમાં પેાતાના માહ ખાતર જ પ્રવર્તે છે ? પેાતાની સંતતિનું ભલું ચાહવામાં કે ભલું કરવામાં, કોઈ પણ પ્રકારના પૌદ્ગલિક મેહ કે અહિક સ્વાર્થ ન જ હાય, એવાં માતાપિતાની શોધ કરવામાં આવે, તે આ જગતમાંથી કેટલા જડે તેમ છે ? તત્ત્વજ્ઞાનિએ આ નહાતા જાણતા એમ નહિ. જાણવા છતાં પણ એ દીર્ઘદશી મહાપુરૂષોએ માતાપિતાને દુષ્પ્રતિકાર તરીકે ઓળખાવી, તેમની સેવા માટે જ જગતને પ્રેર્યું છે. જગતની આગળ માતાપિતાના મેાહ કે સ્વાર્થને આગળ ધર્યો નથી, કિન્તુ ઉપકારને જ આગળ ધર્યા છે. એ ઉપકારના બદલેા કદી પણુ વળી શકે એવા નથી, એમ ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. એ ઉપકારને બદલે જે પ્રકારે વાળી શકાય તેમ છે, તે પ્રકાર પણ સ્પષ્ટતયા દર્શાવ્યા છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... જ્ઞાનિઓને ઇરાદા:
જગતના જીવ ઉપર માતાપિતાને ઉપકાર અમાપ છે. એ ઉપકારને બદલે સામાન્ય ઉપાયોથી વળી શકે તેમ નથી, એ કારણે માતાપિતા જીવે ત્યાં સુધી તેઓની ઉત્તમોત્તમ રીતિએ ભક્તિ કરવી એ ગૃહસ્થને ધર્મ છે, એમ કહેવામાં જ્ઞાનિઓ લેશ પણ સંકોચ ધરાવતા નથી. જ્ઞાનિઓના આ આદેશની પાછળ કઈ પણ હેતુ હોય, તો તે માત્ર કૃતજ્ઞતા ગુણનો વિકાસ કરવાનું છે. ગૃહસ્થપણામાં કૃતજ્ઞતા ગુણને વિકાસ એ રીતે જ થઈ શકે એમ છે. એ ગુણના વિકાસની ખાતર માતાપિતાના મોહની કે સ્વાર્થની સામે જોવાનો સર્વથા નિષેધ છે. એમને મેહ કે સ્વાર્થ એમના માટે ગમે તેટલે, નુકશાનકારક હોય, તે પણ એનાથી જેઓને ફાયદે થયે છે, તેઓએ તે આગળ વધવા માટે એ ફાયદાને જ મૂખ્ય બનાવવાનું છે. એ ફાયદાને જેઓ મૂખ્ય બનાવે નહિ, તેઓ કૃતજ્ઞતા ગુણને પામી શકે નહિ અને જે આત્માઓ કૃતજ્ઞતા ગુણથી વંચિત રહી જાય, તે આત્માઓ બીજા એક પણ સાચા ગુણને કદી જ પામી શકે નહિ. ગુણનું બીજ:
દુનિયાની કોઈ પણ ચીજથી માતાપિતાના ઉપકારને બદલે વળી શકે તેમ નથી, એને સ્વીકાર કર્યા સિવાય આત્મા ધર્મના માર્ગમાં આગળ પ્રગતિ કરી શકતો નથી. “માતાપિતા દુષ્પતિકાર છે. એવી માન્યતા ધરાવનાર આત્મા, જ્યાં સુધી સંસારમાં રહે છે, ત્યાં સુધી તે માતાપિતાની ભક્તિમાં જ તત્પર રહે છે. એથી તે અનેક દુર્ગણને ભેગા થતું બચે છે. જેના જીવનમાં માતાપિતા કે વડિલેની ભક્તિ એ મૂખ્ય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ v
છે, તેના જીવનમાં અભિમાનાદિ દુર્ગુણા કે વિષયવિલાસાદિ પાપવાસના અમર્યાદિત પણે કદી જ પ્રવેશ પામી શકતી નથી. આ કૃતજ્ઞતા ગુણુનું અધિકાધિક પાલન કરવા માટે આત્મા જેમ જેમ ઉત્સાહિત થતા જાય છે, તેમ તેમ તેનામાં બીજા અનેકાનેક ગુા વિકાસ પામતા જાય છે. એ, દૃષ્ટિએ કૃતજ્ઞતા, એ ગુણાનું બીજ છે. એ બીજમાંથી જ્યારે અકુરા પ્રગટવાની તૈયારી થાય છે, ત્યારે આત્મા માતાપિતાના દુષ્પ્રતિકાર ઉપકારને સુપ્રતિકાર બનાવવાના માર્ગ શેાધવા તલસે છે. ધર્મસેવા :
કૃતજ્ઞતા ગુણુનું પરિપૂર્ણ પાલન કરવા માટે કૃતજ્ઞ આત્માને સાથી પ્રથમ જે માર્ગનું દર્શન થાય છે, તે માર્ગનું નામ ધર્મની સેવા છે. એક ધર્મની સેવા જ માતાપિતાના દુષ્પ્રતિકાર ઉપકારને સુપ્રતિકાર બનાવે છે. એ જ્ઞાન થયા પછી આત્મા જે રીતે એ ધર્મની પ્રાપ્તિ માતાપિતાને થાય તેવા ઉપાયા ચેાજે છે. તેના કૃતજ્ઞતા ગુણુની માતાપિતા ઉપર પણ છાપ પાડે છે. એ છાપની અસર તળે આવેલ યેાગ્ય માતાપિતા યા વિડેલ ધર્મની પ્રાપ્તિ કરે છે. એ રીતિના ચૈાગ્ય પ્રયત્ના દ્વારા ધર્મને પામેલા તેઓ દુષ્પ્રતિકાર મટી સુપ્રતિકાર બની જાય છે. ધર્મપ્રાપ્તિ માટે અયેાગ્ય માતાપિતા પણ કૃતજ્ઞ આત્માને તેા ધર્મની સેવામાં જ આગળ વધારનારા થાય છે. કૃતજ્ઞ આત્મા એવાં માતાપિતાને ધમી બનાવવા ખાતર સ્વયં ધી મનવા પ્રયત્ન કરે છે અને એ ખાતર જ બીજો ઉપાય નહિ જણાતાં, ‘ન્હાનૌષધવત્ માતાપિતાના ત્યાગ પણ કરે છે. એ રીતે માતાપિતાના ત્યાગ કરનાર તેજ જન્મમાં અગર જન્માન્તરમાં તેવા પ્રકારના સામર્થ્ય દ્વારા અનેક
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... આત્માઓ ઉપર ઉપકાર કરી સ્વયં દુષ્પતિકાર બની જાય છે. મૂખ્ય વિષય:
કૃતજ્ઞતા ગુણનું આ મહત્ત્વ સમજનાર હરકેઈ આત્મા એ ગુણના પાલન ખાતર હિતૈષી અને તત્વજ્ઞ પુરૂની ચિન્તાના બેજાને હલ કરવા માટે સઘળા શક્ય પ્રયાસો કરે, એમાં લેશ માત્ર અધિકતા નથી. આપણે અહીં જે વિષય વિચારવાને છે, તે એ છે કે આજે તત્વજ્ઞ પુરૂષોની ચિન્તાનું મૂખ્ય કારણ કેઈ પણ હોય, તો તે વર્તમાન જમાનામાં નાસ્તિતા આદિ વિનાશક બદીઓને ભેગા થનાર પ્રજાને ભાવિ અનર્થ છે. એ અનર્થ એટલે ભારે છે કે–જેનું માપ કાઢી શકવું, એ શબ્દો દ્વારા શકય નથી. અયોગ્ય વાતાવરણ અને વિપરીત કેળવણી દ્વારા પ્રસાર પામતી નિભી નાસ્તિક્તા, સફાઈદાર વિષયલેપટતા અને અજ્ઞાનતાભરી લોકહેરી ભારતવર્ષના અનેક નિર્દોષ આત્માઓને કારમી રીતિએ ભાગ લઈ રહી છે. આસ્તિક્તાપ્રધાન, સતોષપ્રધાન અને ધર્મપ્રધાન દેશમાં નાસ્તિકતા, અસંતોષ અને અધર્મને પ્રચાર જેટલી જાગૃતિથી આજે થઈ રહ્યો છે, એટલી જાગૃતિથી યાને ઈરાદાપૂર્વક પૂર્વે કદી થયે હશે કે કેમ?—એ એક શંકાસ્પદ વાત છે.
લેખાંક ર જે :
ચેપી રેગ:
રેગ પણ અનેક પ્રકારના હોય છે. તાવ, ખાંસી, પિટની શૂલ વિગેરે દર્દો એવા હોય છે કે એ જેને થાય તે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
[ ૭
પોતે જ હેરાન થાય છે : પશુ મરકી, કાલેરા કે કઢ આદિ એવા દુષ્ટ પ્રકારના રાગેા છે કે-અન્ય વ્યક્તિઓમાં પણ સહેલાઈથી પ્રસરી જાય છે. એનું જ નામ ચેપી રાગ છે. એવા ચેપી રોગે આ આર્યભૂમિમાં પૂર્વે થાડા અને કવચિત્ દેખા દેતા હતા. આજે તેની સંખ્યા વધતી જ જાય છે. ઈલ્યુએન્ઝા, મેનેન્જાઇટીસ, કંઝપ્શન આદિ જૂદા જૂદા સ્વરૂપે એ રાગેા આ દેશમાં પ્રસાર પામતા જાય છે, છતાં તત્ત્વજ્ઞાની ષ્ટિએ એ રાગે એટલા ભયંકર નથી, કેજેટલા ભયંકર નાસ્તિકતાદિ ચેપી રાગેા છે.
નાસ્તિકતા :
નાસ્તિકતા, એ કોઈ શારીરિક રાગ નથી. એ જો શારીરિક રોગ હાત, તા એની ચિન્તા કરનાર દયાળુએની સંખ્યા આ દુનિયામાં પણ ઉભરાયા વિના રહેત નહિ. શરીરસુખને ચાહનારની સંખ્યા આ દુનિયામાં ઘટી ગઈ છે, એમ માનવું કોઇ પણ પ્રકારે સાચું નથી. ઉલટું શરીરસુખની ચિંન્તા કરનારા આ દુનિયામાં જેટલા વધ્યા છે, તેટલા પૂર્વે કદાચ હશે કે કેમ ?–એ પણુ શંકાસ્પદ છે. આમ તા શરીરસુખની ચિન્તા સા કરે છે, કરતા હતા અને કરશે : પરન્તુ પેાતાને ભણેલા, ગણેલા અને સમજદાર કહેવડાવનાર વર્ગમાંથી કેવળ શરીરના સુખની જ ચિન્તા કરનાર જેટલા આ જમાનામાં ઉત્પન્ન થયા છે, તેટલા પૂર્વે કદી ઉત્પન્ન થયા નહિ હાય, એમ કહેવું અત્યુક્તિવાળું જણાતું નથી. આજના ભણેલાઓની ચિન્તા એક જ છે કે–શરીરસુખ કેમ અધિક ભેગવાય ?’ જેમ જેમ ભણતર વધે તેમ તેમ શરીરસુખના માહ વધે, તેા એ ભણતર કહેવાય કે ભણતરાભાસ, એ પણ એક વિચારણીય વસ્તુ છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ભણતર યાને વિદ્યા:
| ભણતરનો પર્યાય શબ્દ વિદ્યા છે. જેમ જેમ વિદ્યા વધે તેમ તેમ અવિદ્યા નાશ પામે, એ એક સિદ્ધ વસ્તુ છે. પ્રકાશ અને અંધકાર એક સ્થાને કદી જ રહી શક્તા નથી. વિદ્યા એ પ્રકાશ છે, અવિદ્યા એ અંધકાર છે. એ બેઉને પરસ્પર સહ અનવસ્થાન લક્ષણ વિરોધ છે. આજના જમાનામાં જે ભણતર યાને વિદ્યા જ વધી છે અને વધે છે, તે શરીરસુખને આટલે મેહ એ કયી રીતિએ ઘટિત છે? આજના માનવીઓએ પોતાના શારીરિક સુખના સંરક્ષણ ખાતર હિંસાને હિંસા ગણું નથી અને પાપને પાપ ગયું નથી. જીવતા ચિંદ્રિય પ્રાણિઓના સંહાર દ્વારા પણ પિતાને શરીરસુખ મળતું હોય, તો તેને આજના ભણેલાઓને ઈન્કાર નથી. મદિરા, માંસ આદિ મહા અભક્ષ્યના પણ ભક્ષણ દ્વારા પિતાનું શારીરિક સ્વાથ્ય સચવાતું હોય, તો તેનું સેવન કરવા આજને ભણેલો તૈયાર છે. શરીરસુખને આ જાતિને મેહ, અવિદ્યામાંથી જન્મે છે કે વિદ્યામાંથી, એની પણ આજના ભણેલા કહેવાતાઓને ગમ રહી નથી. અવિદ્યા શું છે ? - અવિદ્યા, એ એક જાતિનું ઘોર અજ્ઞાન છે. દુઃખને સુખ માનવું, અસ્થિરને સ્થિર સમજવું, અપવિત્રમાં પવિત્રપણાની બુદ્ધિ પેદા થવી અને અનાત્મ પદાર્થોમાં આત્મત્વને ભ્રમ થ, એ બધાં અવિદ્યાનાં વિલસિત છે. જે આજને ભણેલે– ગણેલે વર્ગ પણ એવી જ જાતિના બુદ્ધિના વિપર્યાસમાં ઘેરાતો જતો હોય, તે એને તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષે ભણતર કહેવાની ના પાડે, એમાં આશ્ચર્ય શું છે? તે ભણતર ભણતર જ નથી,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
[ ૯
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ કે જે ભણતર થવા પછી સ્વયં દુ:ખસ્વરૂપ અને દુઃખનાં જ કારણોને આત્મા સુખસ્વરૂપ કે સુખનાં સાધનો માની શકે? હિંસા એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ ? જૂઠ એ સ્વયં દુ:ખ છે કે સુખ ? ચેરી, અનીતિ કે અન્યાય એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ? મૈથુન, પદારાગમન કે વિધવાગમન એ દુઃખ છે કે સુખ? પરિગ્રહ, લોભ, અહંવ કે મમત્વ, એ દુઃખ છે કે સુખ ? જે ભણતર આટલે પણ વિવેક કરાવી આપવાને નિષ્ફળ નિવડે છે, તે ભણતરને ભણતર શબ્દથી કહેવું કે કહેવડાવવું, ઓળખવું કે ઓળખાવવું, એ ભણતર શબ્દની ઘોર વિટંબના છે. તત્ત્વજ્ઞાનિઓએ એને વિદ્યાને પ્રચાર નથી માન્ય, કિન્તુ તેઓની દષ્ટિએ એ કેવળ અવિદ્યાને પ્રચાર છે. દુ:ખનાં પરમ કારણું : - હિસા, જૂઠ, અનીતિ, વ્યભિચાર કે પરિગ્રહ આદિ કિયાઓ એ કેવળ દુઃખરૂપ જ છે એમ નથી, કિન્તુ દુઃખનાં પરમ નિમિત્ત છે. “હિંસા, જૂઠ, અનીતિ આદિ દુઃખ છે કે સુખ? અને તે દુ:ખનાં નિમિત્ત છે કે સુખનાં?—એ જાતિના પ્રશ્નને બુદ્ધિમાન સમક્ષ અવકાશ જ નથી. જગતને કોઈ પણ પ્રાણું હિંસા, જૂઠ, અનીતિ આદિ કાર્યોને દુઃખરૂપ ન માનતા હોય, એમ છે જ નહિ. પરન્તુ આસ્તિક અને નાસ્તિકમાં અંતર
એટલું જ છે કે-નાસ્તિક આત્મા જ્યારે પિતાને કઈ પડે, પિતાને કેઈ ઠગે, પોતાના પ્રત્યે કઈ અનીતિભર્યો વર્તાવ રાખે, ત્યારે જ માત્ર સામાને દુઃખ આપનાર અને પાપી માને છે: આસ્તિક આત્મા તો જેવી રીતે પોતાને દુઃખ આપનાર, છેતરનાર કે વિશ્વાસઘાત કરનારને પાપી અને દુષ્ટ માને છે, તેવી જ રીતે પોતે પણ જે જે આત્માઓને પીડે છે, દુઃખ દે છે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. કે ઠગે છે, તેને પણ પાપ અને ગૂન્હો માને છે અને તેવા પાપ અને ગૂન્હાઓનું બૂરું ફળ પિતાને પણ જોગવવું પડવાનું છે એમ સ્વીકારે છે. હિંસા આદિ ઘોર પાપો પિતાના પ્રત્યે કેઈ આચરે, ત્યારે તેને પાપ માનવાં અને પિતે બીજા પ્રત્યે આચરે ત્યારે તેને પાપ ન માનવાં, આ જાતિને ઘેર અન્યાય કર્મસત્તા જેવી ન્યાયી સત્તા ચલાવી લે, એ શું સંભવિત છે? કર્મસત્તા:
પરન્તુ નાસ્તિકતાના કારમા રેગથી રીબાતા આત્માઓ કર્મસત્તા જેવી કોઈ સત્તા આ જગતમાં વિદ્યમાન છે, એ માનવા જ તૈયાર નથી. એટલા જ માટે જ્ઞાનિ પુરૂએ એ આત્માઓને તત્વવિચારણાના માર્ગની બહાર રહેલાઓ તરીકે ગણ્યા છે. તત્ત્વની વિચારણામાં તેઓની સંમતિ છે કે અસંમતિ, તે જાણવાની પણ જ્ઞાનિપુરૂષોએ દરકાર રાખી નથી. પરમેપકારી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રસૂરિશ્વરજી મહારાજા એક સ્થળે ફરમાવે છે કે
વિમતિઃ સમ્મતિષિ, વાસ્થ ન મૃતે ”
અર્થાતુ-“આત્મા, પરલેક, કર્મ અને મોક્ષ જેવા પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થોમાં પણ જેઓની મતિ મુંઝાય છે, તેવા નાસ્તિકેની સંમતિ છે કે વિમતિ છે, તે જાણવાની પણ ઈચ્છા નથી.”
હિંસાદિક પાપે પોતાને જ્યારે દુઃખરૂપ છે અને પિતાના પ્રત્યે તેને આચરનારે સર્વ પ્રકારની શિક્ષાને પાત્ર છે, એવું માનનાર આત્મા પણ તેજ ક્રિયાઓ પતે બીજા પ્રત્યે આચરે, ત્યારે તેનું ફળ કે શિક્ષા નથી એવું માનવાની ધૃષ્ટતા કરે, તેના જે અજ્ઞાન, અવિવેકી કે દયાપાત્ર બીજો કોણ હોઈ શકે?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૧ તત્ત્વોની ચિન્તા :
એવી જ રીતે નાસ્તિક આત્માની મતિમન્દતાનાં ઉદાહરણ આ જગતમાં એટલા વિપુલ પ્રમાણમાં છે કે તત્ત્વજ્ઞ પુરૂને તેમના જેવા દયાપાત્ર, પામર અને દીન આત્માઓ અન્ય કોઈ નજરે ચઢયા નથી. પિતાની અજ્ઞાન અને વિવેકશૂન્ય માન્યતાઓના પ્રતાપે નાસ્તિક બનેલો આત્મા, આ મનુષ્યજીવનમાં એકલા પાપને જ સંચય કરે છે. એ પાપના ભારથી ભારે થયેલો તે આત્મા જીવન પૂરું થયા બાદ કારમાં દુ:ખનો ભંગ થઈ પડે છે. તે વખતે એના બચાવ માટે એની પાસે કઈ સાધન રહ્યું હોતું નથી. તત્વજ્ઞ પુરૂષે આ બધી વસ્તુસ્થિતિથી સુજ્ઞાત હોવાના કારણે, જગતના નાસ્તિક આત્માઓ પ્રત્યે સૌથી અધિક દયાની નજરે જૂએ છે. પરંતુ જે જમાનામાં ચેપી રેગની જેમ આ નાસ્તિકતાને વાયુ પ્રસાર પામી રહ્યો હોય, તે જમાનામાં એના ચેપથી અન્ય આત્માઓને બચાવી લેવાનું કાર્ય ગમે તેટલું જોરદાર હોય, તો પણ, તે ધાર્યું ફળ આપનાર ન નિવડે, તો તેમાં કાંઈ નવાઈ પામવા જેવું નથી. નાસ્તિકમતનો પ્રચાર : • નાસ્તિકમતનો પ્રચાર, એ જગતના જી માટે ભારે જોખમરૂપ છે, એ વસ્તુ આજે સારા ગણાતા માણસોમાં પણ લગભગ ભૂલાઈ ગયા જેવી બની ગઈ છે. એના પ્રતાપે જગતના ચોગાનમાં નાસ્તિક–મતનું પ્રચારકાર્ય જેસભેર ચાલી રહ્યું છે. ચેપી રોગની જેમ ઘેર ઘેર આજે નાસ્તિક-મતને વાયુ પ્રવેશ પામી ચૂકયે છે. સૌ કોઈ એને જ ભણે છે અને એને જ વખાણે છે. એના પ્રસારથી થતી હાનિની કઈ વાત કરવા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. માગે, તે તેને સાંભળવા જેટલી પણ ધીરજ, ફુરસદ કેદરકાર રહી નથી. નાસ્તિક-મતને વખાણનારા અને પ્રચારનારા વખણાય છે અને પૂજાય છે. એને ભણનારા અને ભણીને અમલ કરનારા પોતાની જાતને ધન્ય માને છે અને મનાવે છે. આજના મેળાવડા, માનપત્ર કે અભિનન્દનપત્રે મોટા ભાગે તેઓના માટે જ ગોઠવાય છે, કે જેઓ આસ્તિક મટી નાસ્તિક બનવામાં પૂરેપૂરું અભિમાન લેવા માટે સજજ થાય છે. આજનાં પ્રેસ (છાપાંઓ) અને પ્લેટર્ફોર્મો (સભાઓમાં થનારાં ભાષણે) પણ તે (નાસ્તિતા)ની જ વકીલાત અને તે (નાસ્તિકતા)નો જ ગરવ કરી રહ્યાં છે. આ પરિસ્થિતિમાં નાસ્તિક્તાની સઘળી ભયંકરતા તત્વોના હૃદયમાં છૂપાઈ ગઈ હેય નહિ તેમ અદશ્ય જેવી બની ગઈ છે. તે (ભયંકરતા)ને અવાજ બધિરીભૂત બની ગયેલ છે. તેની ભીષણતા આજના પ્રાણિઓને ભય આપનારી મટી ગઈ છે. નાસ્તિતાની ભીષણતા:
નાસ્તિકતાના પ્રચાર માટે દુનિયાના ચોકમાં ભારે પ્રયત્નો થઈ રહ્યા છે, એજ એક કારણે નાસ્તિકતાને પ્રચાર ઝડપથી વધતો જાય છે, એમ પણ એકાન્ત નથી. જેટલા જોરથી આજે નાસ્તિતાનો પ્રચાર થઈ રહ્યો છે, તેના કરતાં કેઈગુણું આધક પ્રાબલ્યથી આસ્તિક્તાને પ્રચાર કરવામાં આવે, તે પણ નાસ્તિતા એટલે આસ્તિતાનો પ્રચાર થઈ શકવો શક્ય નથી. એ ભૂલવું જોઈતું નથી કે-નાસ્તિક્તા એ એક પ્રકારને ચેપ છે અને આસ્તિકતા એ એક પ્રકારનું ઔષધ છે. ચેપને પ્રચાર સ્વયં પણ થઈ શકે છે. ઔષધને પ્રચાર પ્રયત્નસાધ્ય છે. વગર પ્રયત્ન નાસ્તિક્તાનો પ્રચાર શકય છે, જ્યારે આસ્તિ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૩ કતાનો પ્રચાર પ્રયત્ન જેટલે પણ ફળે એ નિયમ નથી. નાસ્તિતાનું ઉત્પત્તિસ્થાન વિષયલંપટતા છે. જગતને પ્રત્યેક પ્રાણી વિષયલંપટતાને આધીન છે. પોતાની વિષયલંપટતાના કારણે જગતના જીવોને નાસ્તિક–માર્ગ જેટલો શીધ્ર પસંદ આવે છે, તેટલો આસ્તિક-માર્ગ કદી પણ પસંદ પડતો નથી. એટલાજ માટે ડાહ્યા પુરૂષોએ નાસ્તિક આત્માઓને સંસર્ગ દૂરથી જ તજવા ગ્ય છે, એમ ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. જે આત્મા નાસ્તિક-મતના સંસર્ગમાં આવે છે, તે આત્મા ચાહે તેટલો ઉત્તમ હોય તો પણ, થોડા જ કાળમાં પિતાની ઉત્તમતા ગુમાવી બેસે છે. નાસ્તિકનું પ્રિય સૂત્ર:
નાસ્તિક-મતને પ્રભાવ કુમળી વયનાં બાળકોથી માંડી વિદ્વાનમાં વિદ્વાન ગણાતા વર્ગ ઉપર પણ ઝડપથી પડી જવાનું કારણ કેઈ પણ હોય, તો તે વિષયલંપટતાને પોષનારૂં નાસ્તિકોનું નીચેનું પ્રિય સૂત્ર છે.
તifસ યાતનાશ્ચિત્રા, સંયમો મોવિશ્વના
નાસ્તિકોનું આ પરમપ્રિય સૂત્ર છે. જગતમાં તપ અને સંયમ એ નિરર્થક છે, એવું નિભક શિક્ષણ આપવા માટે નાસ્તિક—મત સમાન કોઈ શાળા આજ સુધી થઈ નથી અને થવાની નથી. તપ અને સંયમને નિર્ભયપણે જગતના ચોકમાં બીનજરૂરી તરીકે જાહેર કરવા માટે જે કેઈએ પણ બીડું ઝડપ્યું હોય, તો તે એક નાસ્તિક–મતે ઝડપ્યું છે. નાસ્તિક–મત સિવાય કઈ પણ મત તપ અને સંયમને નિરર્થક કહેવાની હિંમત કરી શકે તેમ નથી. એજ કારણે નાસ્તિક–મત આજે જગતના મોટા ભાગને બીજા બધા મતે કરતાં પરમ રૂચિકર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... બની ગયા છે. ભણેલો કે મૂર્ખ, ઘરડે કે જુવાન, પુરૂષ કે સ્ત્રી, માલક કે મજુર, ધની કે નિર્ધન, કુળવાન કે કુળહીન, શહેરી કે ગામડીઓ સા કેઈ આજે સશે નહિ પણ ઘણા અધિક અંશે નાસ્તિક-મતને ભેગ બની રહ્યા છે. જર્જરિત કિલ્લે :
એક નાસ્તિક-મતને છોડી, પ્રત્યેક મતવાળાઓ આત્મા, પરલેક, પુનર્જન્મ આદિ પદાર્થોને કેઈ ને કોઈ સ્વરૂપે માનવાવાળા હોવાથી, પિતાના અનુયાયિઓને એક યા અન્ય પ્રકારે તપ અને સંયમનું આચરણ કરવા માટે નિયંત્રણ કરે છે. પ્રાણિઓની અનાદિકાલીન સ્વાભાવિક વિષયલંપટતા, એ નિયંત્રણની આડે આવે છે. નાસ્તિક-મતને સહવાસ એ વિષયલંપટ તાને ઉશ્કેરે છે. એ કારણે નાસ્તિક-મતને સંસર્ગ અજાણતાં પણ ન થઈ જાય, એની સાવધાની રાખવા દરેક મતવાળા ફરમાવે છે. એ સાવધાની પ્રત્યે જેટલી બેદરકારી,તેટલે આત્માને વિનાશ, –એમ ભારપૂર્વક ઉપદેશ છે. એ ફરમાનેને અને ઉપદેશને પ્રજા
જ્યાં સુધી વફાદાર રહી, ત્યાં સુધી નાસ્તિક-મત ગમે તેટલે મોહક હોવા છતાં, તેને ચેપ પ્રજા ઉપર લાગી શકે નથી. નાસ્તિક-મતના જોરદાર પ્રચારકાર્યો આજે એ ઉપદેશે અને ફરમાન ઉપર લોકોને પગ મૂકતા કરી દીધા છે. એના પ્રતાપે સુરક્ષિત પ્રજા અરક્ષિત બની ગઈ છે. હિતકર ફરમાનો ઉપર એક વખત પગ મૂક્યા પછી, તેના પ્રત્યે તે જાતિનું બહુમાન કેળવવા માટે ગમે તેટલો પ્રયાસ કરવામાં આવે, તો પણ તે નિષ્ફળ જાય છે. નાસ્તિતાના પ્રચાર સામે રક્ષણ કરવાને મજબૂતમાં મજબૂત કિલ્લો તેને સંસર્ગ તજવાનો હતો, તે આજે જર્જરિત બની ગયા છે. જ્યાં સુધી એ કિલ્લે ફરી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૫ સુસજજ ન બને, ત્યાં સુધી નાસ્તિક-મતથી પ્રજાનું સંપૂર્ણ રક્ષણ થવું, એ કોઈ પણ રીતિએ શક્ય નથી. જ્ઞાનિએનું મંતવ્ય:
તપ તપવાં એ નિરર્થક યાતનાઓ છે અને સંયમ પાળવું એ મળેલા ભેગેથી ઠગાવાનું છે.”—આ એક જ સૂત્ર દ્વારાએ નાસ્તિક-મતે આસ્તિક પ્રજાના આસ્તિક્તા રૂપી પ્રાણુને કારમી રીતિએ હણી નાખ્યા છે. તપ અને સંયમ, એ નિરથેંક યાતના અને વંચના છે, એવું શીખવનાર નાસ્તિક–મત આજના જગતને પસંદ આવી ગયેલ છે. એનું કારણ આજના જીવની બુદ્ધિમત્તા છે એ નથી, પણ તેનું કારણ આજના જીવોની વિષયલંપટતા છે. કઈ પણ કાળે બુદ્ધિમત્તા નાસ્તિતાની તરફેણમાં ઉભી રહી નથી અને ઉભી રહી શકે તેમ પણ નથી.
નાસ્તિકતાની તરફેણ કરનાર આત્માઓ અતિશય બુદ્ધિહીન હોવા છતાં, વિષયલંપટતાના કારણે પિતાની જાતને બુદ્ધિમાન માનવાને વ્યર્થ આડંબર કરી ખુવાર થાય છે. આજ સુધીના સઘળાએ જ્ઞાનિઓએ નાસ્તિકને એકીમતે ઉપહાસ કર્યો છે: અજ્ઞાની સિદ્ધ કર્યા છે. અને દયાપાત્ર ગણી દયા ચિંતવી છે! જ્યારે વિષયલંપટતાને આધીન બની નાસ્તિક આત્માઓએ જગતના જીવોનું આજ સુધી જેટલું ભૂંડું કર્યું છે, તેટલું બીજા કેઈએ કર્યું નથી, બીજું કંઈ કરી શકનાર નથી.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
લેખાંક ૩ ો :
ખેલવાના પણ અનધિકાર :
નાસ્તિક—મતવાહિનું સ્થાન પંડિતાની પરિષમાં એક મૂર્ખના સ્થાન કરતાં લેશ પણ આધક નથી. પિતાની સભામાં મૂર્ખની શેાભા તેના માન સુધી જ છે, તેમ પંડિતાની પિરષમાં નાસ્તિક–મતવાદિની શાભા તે ન ખાલે ત્યાં સુધી જ છે. નાસ્તિક– મતનું સ્થાપન કરવા માટે ખેલવાના પ્રયત્ન કરનારને ન્યાયવિશારદ તત્ત્વવેત્તાએ ‘ન સાતં વવતુવિ’ ‘તું મેલવા માટે પણ લાયક નથી–એમ કહીને તુરત જ અટકાવી દે છે. કારણ એ છે કે નાસ્તિકમતી કેવળ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને માનનારા છે. પ્રત્યક્ષ સિવાય અનુમાનાદિ પ્રમાણે! માનવાથી તેના મત હણાઈ જાય છે. એ ભયથી ખચવા માટે તે અનુમાનાદિ સત્ય પ્રમાણેાના પણ તિરસ્કાર કરે છે : પરન્તુ એ તિરસ્કાર કરવા જતાં તે એટલી બધી દયામણી સ્થિતિમાં આવી પડે છે કેકાઇની સાથે ખેલવાને પણ તે લાયક રહેતા નથી. જેની સાથે તે ખેલવા માટે તૈયાર થાય છે, તે માણસના અભિપ્રાય શું છે, તેને કેવળ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જાણી શકવેા સર્વથા અશકય છે: કારણ કે—પ્રત્યક્ષ કેવળ ઈંદ્રિયના સંબંધમાં આવતા પદાોનું જ થઈ શકે છે, જ્યારે ખીજાઓના માનસિક અભિપ્રાયા એ ખાદ્ધેન્દ્રિય અગ્રાહ્ય હાવાથી, એ જાણવા માટે નાસ્તિક આત્માઓને પણ અનુમાનપ્રમાણુ સિવાય મી કોઈ આધાર નથી. મુખાકૃતિ આદિ બાહ્ય ચેષ્ટાઓ દ્વારા સામા મનુષ્યના આંતરિક અભિપ્રાયાનું અનુમાન કરી, પછી જ તેની સાથે ખેલવાના વ્યવહાર કરી શકાય છે. અનુમાનને નહિ માન
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૭ નાર કેવળ પ્રત્યક્ષવાદી નાસ્તિક આ રીતે પંડિતોની પરિષમાં કેઈની સાથે બોલવાને પણ પિતાને અધિકાર ન્યાયની રીતિએ ગુમાવી બેસે છે. ચાર્વાક:
પંડિતોની પરિષદમાં બોલવાને હક્ક ચાલ્યા જાય એટલા માત્રથી જ નાસ્તિકમતી આત્માઓ પોતાને મત છોડી દેવા તૈયાર થાય, એવી આશા રાખવી વ્યર્થ છે. નાસ્તિકમતી આત્માઓ પાસે બુદ્ધિનું બળ નહિ હોવા છતાં પણ, વિષયલંપટ લેકસમૂહનું બળ મોટું છે. એટલા જ માટે વિદ્વાનોને પણ નાસ્તિક–મત માટે ચાર્વાક (ચારૂ વાક) અને લોકાતિક જેવાં અન્વર્થ બીરૂદ આપવાં પડ્યાં છે. “ચાર્વાક શબ્દનો વ્યસરિસિદ્ધ અર્થ તો તે છે કે-“ચર્થંનિત મક્ષચરિત, તાવતો न मन्यन्ते पुण्यपापादिकं परोक्ष वस्तुजातमिति चार्वाकाः॥" અર્થાપુણ્ય-પાપાદિક પરોક્ષ વસ્તુઓને જે સત્ય ન માને, ભક્ષણ કરી જાય, યાવત્ ચાવી ખાય તે ચાર્વાકા” પરંતુ કેટલાક કેશકારોએ “ચાર્વાક’ શબ્દને એવો અર્થ પણ કર્યો છે કે-“વાહ ઢોવરંગતા વાળુ વાવણ્ ચર્ચા ” અર્થાત્ “ચારૂ એટલે સુંદર–લેકસમત, વાગ એટલે વાક્ય છે જેનું તે ચાર્વાક” તાત્પર્ય કેત્લેકને પસંદ પડનાર વચનેને બોલનાર જે મત હોય, તેનું નામ ચાર્વાક મત છે. લકાયતિક
કાયતિક શબ્દની વ્યુતત્તિ પણ લગભગ તેવા જ અર્થને કહે છે. “ઢોર નિર્વિવારા સામાન્યardદ્વારાનિત પતિ ઢોવાયતા, ઢોવાથતિમ ફુલ્યા” અર્થાત્ “લેક એટલે વિચારશૂન્ય જે સામાન્ય લેકે, તેના સમાન છે આચ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... રણ જેમનું, તે લેકાય અથવા કાયતિકે” આ અર્થ પણ નાસ્તિકેની વિષયાસક્ત લોકસમૂહને અનુકૂળ થવાની વૃત્તિને સૂચવનાર છે. જગતમાં વિષયાસક્ત જીવોની બહુમતિ છે. એ બહુમતિના બળે નાસ્તિક મત બુદ્ધિ કે યુક્તિશૂન્ય હોવા છતાં પણ તેની પ્રબળતા દરેક કાળમાં ઓછા-વધતા અંશે હોય જ છે. વર્તમાન જમાનામાં પણ આ નાસ્તિક મતની પ્રબળતાની પાછળ પણ જે કઈ હેતુ મૂખ્ય હેય, તે તે વિષયાસક્ત જીની વિષયલંપટતા સિવાય બીજો કોઈ નથી. જે કોઈ એમ કહેવાનો દાવો ધરાવતું હોય કે-વર્તમાન જમાનામાં દિન-પ્રતિદિન જ્ઞાનનો વિકાસ થતો જાય છે, તો તેને આ દવે મિથ્યા છે. દિન-પ્રતિદિન ચેપી રોગની જેમ વધતો જતે નાસ્તિક મતને પ્રચાર જ તેને દવે મિથ્યા સિદ્ધ કરવા માટે બસ છે. વિકાસ જ્ઞાનને કે અજ્ઞાનને? '
વર્તમાન જમાનામાં જે જ્ઞાનને વિકાસ જ થાય છે, તો અજ્ઞાનજન્ય નાસ્તિક મતની વૃદ્ધિ કોના પ્રતાપે થઈ રહી છે?” –આ એક પ્રશ્ન સમજદાર વ્યક્તિઓની સામે ખડો જ છે. નાસ્તિક–મત એ અજ્ઞાનજન્ય નથી કિન્તુ જ્ઞાનજન્ય છે, એમ સિદ્ધ કરવા માટે કઈ પણ પંડિત તૈયાર થઈ શકે તેમ છે કે? જે કઈ પડિત, વિદ્વાન, બેરીસ્ટર યા સોલીસીટર એ સિદ્ધ કરવા તૈયાર હોય, તો તેની સામે આસ્તિક મતને એક સામાન્યમાં સામાન્ય અભ્યાસી પણ તેને નિરૂર કરવાની સંપૂર્ણ શક્તિ ધરાવે છે. જે વિશાળ સાહિત્ય કેઈપણ સાચા વિદ્વાનને કબૂલ કરવું પડે તેવી રીતિએ દુનિયાની સર્વશ્રેષ્ઠ ભાષામાં નાસ્તિક મતને પ્રમાણશન્ય સિદ્ધ કરવા માટે આજે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી મંદીએ
[ ૧૯
પણ દુનિયાની સમક્ષ ખડું છે, તે જોતાં પેાતાની બુદ્ધિનું ગમે તેટલું અભિમાન ધરાવનાર કોઇ પણ નાસ્તિકમતી વિદ્વત્ પિરષમાં પેાતાના મતને પ્રમાણયુક્ત સિદ્ધ કરવા માટે એક ક્ષણુ પણ ટકી શકે તેમ નથી.
પ્રમાણાન્યવાદ :
દુનિયામાં અનેક મતા એવા પ્રચલિત છે કે–જેની પાછળ તે મતાના સિદ્ધાન્તાને સત્ય સામીત કરવા તે તે મતવાળાએ પાસે કેટલાંક પ્રમાણે! હાય છે, પરન્તુ તે પ્રમાણેા પર્યાસ હાતાં નથી. પરન્તુ તે સર્વે મતેમાં નાસ્તિક મત, એ એવા પ્રકારના મત છે કે–જે સર્વથા પ્રમાણુશન્ય છે. પેાતાના મતને પણુ મત કે દર્શન તરીકે સ્થાપન કરવા માટે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ તેને માન્ય છે, એવા દેખાવ જરૂર કરવા પડયો છે: પરન્તુ તેના એ દેખાવ એટલા બધા પાકળ છે કે-વિચક્ષણ પુરૂષષ પાસે તે ટકી શકે તેમ નથી. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ એવી ઘણી વસ્તુઓ છે કે-જેનેા સ્વીકાર કરવા જતાં તે નાસ્તિકમતીને પેાતાના સિદ્ધાન્તના સર્વથા પરિત્યાગ કરવા પડે તેમ છે. પ્રત્યક્ષ પણ તેને તેટલું જ માન્ય છે કે-જેટલું તેની ઇન્દ્રિયપાષણમાં કાઈ પણ જાતના અંતરાય ઉભું કરનાર ન હાય. પાંચ ઇન્દ્રિયાના ભાગા યથેચ્છ રીતિએ ભાગવી શકાય એજ એક નાસ્તિકમતનું નિશાન છે. એ નિશાન કે ધ્યેયની આડે આવનાર કાઈ પણ વસ્તુ, ચાહ્ય તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી પણ સિદ્ધ થનારી હાય, તેા પણ તેને માનવા તે તૈયાર નથી. આત્મા આદિ અનેક પદાર્થ એવા છે કે-સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થનારા હેાવા છતાં પણુ, નાસ્તિકમતી પેાતાની ભાગલાલસાના કારણે તેના તિરસ્કાર કરે છે. એટલા જ માટે નાસ્તિકવાદ એ પ્રમાણશૂન્યવાદ છે.
પ
*
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... ' લેખાંક ૪ થો : કેવળ ભેગને અર્થી:
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થનારી પણ સઘળી વસ્તુઓ નાસ્તિક મતને માન્ય નથી, એ વાત સારી રીતે ખ્યાલમાં હોવાથી, દર્શનશાસ્ત્રવેત્તાઓએ નાસ્તિકની વ્યક્તિ અન્ય રીતિએ પણ કરી છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા સ્વરચિત પજ્ઞ “અભિધાન ચિન્તામણિ નામમાલામાં નાસ્તિક શબ્દની વ્યુતત્તિ સમજાવતાં ફરમાવે છે કે-“નાસ્તિ ગુર્થ givમતિ મતિરોતિ નાસ્તા ” અર્થાતુ-અહીં વ્યુત્પત્તિકાર એમ નથી સમજાવતા કે-“પ્રત્યક્ષ સિવાય અન્ય કઈ પ્રમાણે છે નહિ એવી મતિ જેની હોય તે નાસ્તિક.” પરન્તુ એમ કહે છે કે-“પુણ્ય અને પાપ, ઉપલક્ષણથી આત્મા અને પરલોક, સદ્ગતિ અને દુર્ગતિ આદિ પદાર્થો નથી, એવી જેની મતિ હોય તે નાસ્તિક” આ અર્થ બરોબર ઘટિત છે. કારણ કે-નાસ્તિકને પોતાનાં ઐહિક ભેગસુખોને બાધક જેમ પરોક્ષ પ્રમાણે માનવાં નથી, તેમ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે પણ માનવાં નથી. તેવી જ રીતે પિતાના ઐહિક ભેગસુખને સાધક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે માનવાં છે, તેમ અનુમાનાદિ પક્ષ પ્રમાણે પણ માનવાં છે. અર્થા–તેનું ધ્યેય પ્રમાણુ–અપ્રમાણ ઉપર નથી, કિન્તુ યથેચ્છ ભેગસુખને ભોગવવા ઉપર છે. જ્યારે અન્ય દર્શનકારોનું ધ્યેય તેથી વિપરીત છે. ભેગસુખની આડે આવતું પ્રમાણ ઈતર દર્શનકારોને ત્યાજ્ય નથી પણ માન્ય છે અને પ્રમાણની આડે આવતાં ભેગસુખો તેમને ત્યાજ્ય છે પણ સ્વીકાર્ય નથી. અર્થાત્ -નાસ્તિક મત, એ ભેગને અથી છે કિન્તુ સત્યને અથી નથી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદી
અમારૂં લક્ષ્ય :
,
સત્ય કરતાં પણ ભેાગની કિંમત અધિક આંકવાના કારણે જ નાસ્તિક મત વિદ્વાનેામાં અપ્રિય થઈ પડયો છે: પરન્તુ વિદ્વાનામાં નાસ્તિક મત જેટલેા અપ્રિય છે, તેટલા જ આજની દુનિયામાં પ્રિય થઈ પડયો છે : એટલા જ માટે જ્ઞાતિઓને કહેવું પડે છે કે—આ જમાના જ્ઞાનના નથી, કિન્તુ અજ્ઞાના છે: વિદ્યાનેા નથી, કિન્તુ અવિદ્યાના છે: સદાચારના નથી, કિન્તુ અનાચારના છે.' વર્તમાન જમાના માટે તત્ત્વવેત્તાએ તરફથી અપાતાં આ વિશેષણા જે કઈ આત્માને ખૂંચતાં હાય, તે આત્માને અમે ભાગ્યવાન માનીએ છીએ અને તેવા આત્મા માટે જ અમારે આ પ્રયાસ છે. આજે એવા ઘણા આત્માઓ છે કે જેએ આ જમાનામાં જ્ઞાનના ખદલે અજ્ઞાનના, વિદ્યાના મઠ્ઠલે અવિદ્યાના અને સદાચારના બદલે અસદાચારના પ્રચાર થઇ રહ્યો છે, છતાં જાણતાં કે અજાણતાં તેને જ્ઞાનના, વિદ્યાનેા અને સભ્ય આચરણના પ્રચાર માની રહ્યા છે. એવા આત્માઓની ભ્રાંતિ નાશ પામે અને સત્ય જ્ઞાન, સત્ય વિદ્યા અને સત્ય આચરણ શું છે તેને ખ્યાલ આવે, તે ખાતર આ લેખને પ્રયાસ છે. જમાનાને લગાડાતાં અજ્ઞાનાદિ વિશેષણેા જેને ખેંચે છે, તે આત્માને અમે ભાગ્યવાન તેટલા માટે કહીએ છીએ કે–તે આત્મા અંતરથી જ્ઞાન, વિદ્યા અને સદાચારને અથી છે. વર્તમાન જમાનામાં એ ત્રણની વૃદ્ધિ થઈ રહી છે, એવી તેની માન્યતા પેાતાની બુદ્ધિથી અગર અન્યની વાર્તાથી કે વાતાવરણથી થયેલી છે, એટલા જ માટે તે આ જમાનાના પક્ષ કરે છે. તેને જો એમ સમજાઈ જાય કે–ખરેખર જ, આ જમાનામાં જ્ઞાનના નામે જ ભયંકર
[ ૨૧
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
અજ્ઞાન, વિદ્યાના નામે જ ધાર અવિદ્યા અને સભ્ય આચરણના નામે જ કારનું અસદાચરણ ફેલાઇ રહ્યું છે.’–તા તે આત્મા તેની સામે થયા સિવાય રહેનાર નથી. પરન્તુ જે આત્માઓને જ્ઞાન, વિદ્યા કે સદાચાર-એ ત્રણના ભાગે પણ પેાતાની ભેાગવાસના જ સંતાષવી છે, તેઓ તેા આ લેખને વાંચવાના જ નથી : અગર વાંચે તા પણુ–“આજના ભણેલાઓને ‘નાસ્તિક” શબ્દની ઉપમા આપીને નિન્દવા, એજ આ લેખના લેખકનું ધ્યેય છે. ”–એમ કહીને સાચી વાતની પણ ઉપેક્ષા જ કરવાના છે. એવા આત્મા ઉપેક્ષા કરા યા નિંદા કરા, પરન્તુ જે આત્માએ જ્ઞાન, વિદ્યા અને સદાચારના સાચા અથી છે, તેઓ વર્તમાન જમાનાની મેહતા અને બાહ્ય સુંદરતા જોઈ અયેગ્ય રીતિએ ઠગાઇ જતાં ખચી જાય, એજ અમારૂં લક્ષ્ય છે.
બુદ્ધિના દ્રોહ :
બાહ્ય સુંદરતા–મેાહકતાની પાછળ પાગલ બનનારાઓની હાલત કેવી પામર ખની જાય છે, એ આ દુનિયાના અનુવિએની જાણબહાર નથી. સળગતા દીવાની ચળકતી જ્યાતના ચમકતા માહમાં ઝંપલાતા પતંગીઆના પ્રાણના એક ક્ષણવારમાં હામ થઈ જાય છે. પતંગીયું ચતુરિદ્રિય હાવાથી અસન્ની પ્રાણી છે, તેથી તે ભવિષ્યની આપત્તિના વિચાર કરી શકતું નથી એમ માની લઈ એ, તેા પણ ભવિષ્યની આપત્તિના વિચાર કરી શકનાર પચેંદ્રિય અને સની એવા મનુષ્ય પણ ગણિકાના કે પરસ્ત્રીના દેહના બાહ્ય રૂપ કે અલંકારના માહ્ય ચળકાટમાં પતંગીની માફક ઝંપલાનારા કયાં એછા છે ? એ રીતે જે કાઇ આત્મા બાહ્ય માહકતા કે સુંદરતા જોઇને ભવિષ્યના ખ્યાલ કર્યા વિના જ તેના ઉપર મેાહ પામે છે, તે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૨૩ આત્મા થોડા કાળમાં જ પિતાને સર્વનાશ નેંતરે છે, એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી. બુદ્ધિમાન પ્રાણી માટે ભવિષ્ય એ મૂખ્ય વસ્તુ છે. વર્તમાનની મેહતા ભવિષ્યની પાયમાલી ભૂલાવી દે તે તે બુદ્ધિમત્તાનું લક્ષણ નથી, કિન્તુ નિબુદ્ધિમત્તાનું વિલસિત છે. ભવિષ્યની પાયમાલી થતી હોય, તે તેવી વર્તમાનની મેહકતા સુંદર નહિ કિન્તુ ભયંકર છે. આટલે વિવેક કરી શકતો હોય તે જ બુદ્ધિમાન છે. સંસી અને અસીમાં જે કોઈ પણ જાતિને તફાવત પડતો હોય, તો તે જ છે કે-અજ્ઞી આત્માઓ કેવળ વર્તમાનકાળના નિર્વાહની ચિંતા કરે છે અને સગી આત્માઓ વર્તમાનની સાથે ભૂત અને ભવિષ્યને પણ વિચાર કરે છે. ભૂત અને ભવિષ્યનો વિચાર નહિ કરનાર જેમ સચેતન હોવા છતાં અસફી છે, તેમ વર્તમાનકાળના સુખની ખાતર ભવિષ્યનાં સુખની ઘર ખોદનારા બુદ્ધિમાન હોવા છતાં નિબુદ્ધિમાના આગેવાને છે. તત્વ એ છે કે–બાહ્ય મેહતા અને સુંદરતા આકર્ષક હોવા છતાં, તેના આકર્ષણમાં પડી આંતરિક અને સત્ય જીવનને સર્વથા વિનાશ કરી નાખે, એ પુણ્યથી મળેલી બુદ્ધિને દ્રોહ કરવા બરાબર છે.” આસ્તિકે સામે પ્રશ્ન:
આપણે અનેક વાર સિદ્ધ કરી આવ્યા છીએ કે“અવિદ્યા એ નાસ્તિકમતનું બીજ છે. અહીં કોઈ ભણેલા ભાઈને શંકા થશે કે–“આજની વિદ્યાને તમે અવિદ્યા કેમ કહો છો?” આ શંકા એમની વ્યાજબી છેકારણ કે-કઈ પણ વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવું એનું નામ વિદ્યા છે અને એવી વિદ્યા તે આ જમાનામાં જેટલી ઉદ્દભવ પામી છે તેટલી પૂર્વે કદી પણ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
નહેાતી. આજના વિજ્ઞાનવાદ અને રસાયણુવાદ, રેડીએ અને વાયરલેસ, ટેલીપથી અને ટેલીગ્રાફ઼ી, રેલ્વેએ અને મેટા, ઍપ્લેના અને સખમરીના, સ્ટીમરા અને ક્રુઝરો, ટોરપીડા અને મશીનગના, દૂરદશી દુશ્મીના અને સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રા, સીનેમાએ અને ટાકીઝા, એ વિગેરે એના પ્રત્યક્ષ પૂરાવાઓ છે. વિના વિદ્યાએ આમાંની એક પણ શેાધ થવી અશકય છે. એવી હજારા શેાધા થઈ ચૂકી અને સકડા નવી થતી જાય છે, છતાં આ જમાના વિદ્યાના નથી, એમ માનવું એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને અપલાપ કરવા ખરાબર છે. એ જ કારણે વર્તમાન શિક્ષણ પામેલા કેટલાક કહે છે કે‘દુનિયાની આટઆટલી શેાધાને પણ તમે વિદ્યા કહેવા તૈયાર ન હા અને કેવળ ધર્મસ્થાન કે ઘરના ખૂણામાં બેસી રહીને જૂના જમાનામાં બનેલાં તેનાં તે પુસ્તકાને વારંવાર વાંચી વ્યર્થ ટાઇમ અરમાદ કરવા, તેને જ જો તમે વિદ્યા કહેતા હા, તા તેવી વિદ્યા સ્વીકારવા માટે જાગૃત થયેલા એવા અમે તૈયાર ન હેાઈએ, એમાં ખાટું શું છે ? આજ સુધી અમારી અજ્ઞાનદશાના લાભ લઈને તમાએ જેમ કહ્યું તેમ અમે કર્યું, પરન્તુ હવે વર્તમાન દુનિયાએ અમારી આંખ ખાલી નાખી છે, તેથી ઝડપથી પ્રગતિ કરી રહેલ જમાનામાં આજ સુધી અમે જેટલા પાછળ પડી ગયા છીએ, તેટલા જ જોરથી આગળ વધવા માટે જુના જમાનાની શાસ્ત્રીય વાતા ઉપર ધ્યાન આપનાર નથી.
વિવેકના અભાવ:
આ રીતે વર્તમાન જમાનાની વિદ્યાના પક્ષ કરનારા આત્મા છેક જ અજ્ઞાન છે અગર દુષ્ટ ઈરાદાવાળા છે, એમ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ર૫ કહેવા માટે આપણે હરગીજ તૈયાર નથી. પ્રગતિની દાઝ વિના, ઉન્નતિની ધગશ વિના અગર અમૂક પ્રકારના જ્ઞાન વિના આટલા વિચારો આવવા એ શકય નથી. આ જાતિના વિચારો જેઓને આવતા હોય, તેઓ પોતાની અને સમાજની ઉન્નતિના અથીછે, એટલું જ નહિ પણ આપણે હવે વધુ પછાત ન પડી જઈએ, તેની પૂરેપૂરી કાળજીવાળા પણ છે. આ જાતિની કાળજી અને આ જાતિનું અર્થિપણું અવશ્ય વખાણવા લાયક છે, પરન્તુ એકલી ધગશકે એકલી કાળજીથી કોઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી. ધગશ અને કાળજીની પાછળ એક એવી જાતિની શક્તિની આવશ્યકતા રહે છે, કે જે ન હોય તો સઘળી ધગશ અને સઘળી કાળજી ઉન્માર્ગે વપરાઈ જાય છે. એ શક્તિનું નામ છે વિવેક : અને એ વિવેકને આજે જોવાય છે અભાવ. એક વિવેકના અભાવે આજે અનેક ઉછળતા લોહીવાળાઓની અમૂલ્ય શક્તિઓ પ્રત્યાઘાતી કાર્યોમાં વપરાઈ રહી છે. જે શક્તિઓને સદુપયોગ ધાર્યું કાર્ય આપવા સમર્થ હતો, તે શક્તિઓ દ્વારાએ આજે ભીષણ અકાર્યો થઈ રહ્યાં છે. જડની પૂજા:
વિવેક એ આત્માને ગુણ છે, કિન્તુ જડને ગુણ નથી. સારું અને છેટું, એનું પૃથક્કરણ કરવું-એ વિવેકને આધીન છે. હિતકર અને અહિતકર-એ બંનેની પરીક્ષા કરી હિતને સ્વીકાર કરો અને અહિતને ત્યાગ કરવો, એ વિવેકનું કાર્ય છે. જડવાદને પ્રચાર, એ વિવેકગુણને વિનાશ કરનાર છે. એટલા માટે-જડ શું અને ચૈતન્ય શું?”—એનો વિચાર કર્યા વિના વિવેકની પ્રાપ્તિ થવી અશક્ય છે. જેઓ કેવળ જડના જ પૂજારી બને છે અને જડની ઉન્નતિને પોતાની ઉન્નતિ સમજે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. છે, તેઓ વિવેકગુણથી લાખે કેશ દૂર વસે છે. જડની પૂજાને અર્થે અહીં એ છે કે–અચેતન પદાર્થોના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના આવિર્ભાવ જોઈ હર્ષિત થવું અને આનન્દ માન. આ દુનિયા જડ અને ચેતન એ બે પ્રકારના પદાર્થોનું સંગ્રહસ્થાન છે. જેને રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ છે તે જડ કહેવાય છે. જેને રૂપ નથી, રસ નથી, ગંધ નથી, સ્પર્શ નથી અને શબ્દ નથી, કિન્તુ જ્ઞાન છે, બુદ્ધિ છે, સુખ-દુખને અનુભવ છે, તે ચેતન કહેવાય છે. સંસારિઓનું ચૈતન્ય જડની સાથે એવી રીતિએ મળી ગયેલું છે કે-જડની સહાય વિના રહી પણ શકતું નથી અને આવિર્ભાવ પણ પામી શકતું નથી. એજ એક કારણ છે કે-સંસારસ્થ જીવે ચેતન્ય સ્વરૂપવાળા હોવા છતાં જડને ચાહે છે, જડની પ્રાપ્તિમાં આનન્દ માને છે અને જડના વિયોગમાં દુ:ખ અનુભવે છે.” જડની સાથે આ રીતે એકમેક થઈ ગયેલું ચૈતન્ય, એ અત્યારે જડને જ એક પિતાને આધાર માને છે. આ જાતિની જડની પરાધીનતા એ જ ચિતન્યના વિવેકગુણનો વિનાશ કરવા માટે પ્રબળ નિમિત્ત છે. જડ-ચેતનનું પૃથક્કરણ:
ચેતન અને જડ, એ આપસમાં એકમેક જેવા થઈને રહેલા હોવા છતાં, જડ તે જડ છે અને ચેતન તે ચેતન છે. જેમ દુધ અને પાણું, લોહ અને અગ્નિ, વાયુ અને જળ, એ પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં, એકત્ર થયા પછી તેની ભિન્નતા અનુભવવી મુશ્કેલ પડે છે, તેમ ચેતન અને જડ એ બને પરસ્પર એકમેક સંબંધ બેની ભિન્નતા કળી શકવામાં પ્રતિબંધક નિવડે છે: તો પણ હંસની ચાંચ જેમ દુધ અને પાણીને અલગ કરી આપી શકે છે, જળનો છંટકાવ લેહ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૨૭ અને અગ્નિને વિયાગ કરાવી આપે છે અને લૅબેરેટરીને પ્રગ વાયુ અને જળનું પૃથક્કરણ કરી આપે છે, તેમ પ્રાગ દ્વારાએ ચેતન અને જડ–એ બે સ્વતંત્ર દ્રવ્યને ભિન્ન કરી શકાય છે. એટલું જ નહિ પરંતુ એ બેના સાગ વખતે પણ. ચેતન અને જડપતપોતાનાં ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ દ્વારા પિતાને ભેદ સ્પષ્ટ દર્શાવી આપે છે. સુખ-દુ:ખને અનુભવ જડ નહિ પણ ચેતન કરી શકે છે: જડને સુખ–દુઃખની લાગણું થતી નથી અને ચેતનને તે થાય છે. એ વાત સિદ્ધ કરવી પડે તેમ નથી, કિન્તુ દરેકને સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. શરીર ઉપર થયેલો પ્રહાર કે શરીરને પહેરાવેલે હાર, એ સુખ-દુ:ખના અનુભવમાં નિમિત્ત બને છે અને શરીરથી દૂર રહેલા જડ પદાર્થો ઉપર ચઢાવેલો હાર કે કરેલ પ્રહાર તેને સુખ-દુ:ખને લેશ માત્ર અનુભવ કરાવનાર થતા નથી. એથી એ સિદ્ધ છે કેસુખ-દુ:ખને અનુભવ કરનાર કે પદાર્થ શરીરમાં રહેલો છે અને શરીરની બહાર તે નથી.” એ પદાર્થનું નામ ચેતન છે અને વર્તમાન અવસ્થામાં તે અચેતનના બન્થનથી બંધાયેલો છે. જડવાદિઓ સામે પ્રશ્ન:
વર્તમાન જગત સામે આસ્તિકવાદિઓને આ પ્રશ્ન છે કે- તમે શેધળોની જે હારમાળાઓ જોઈ જોઈને ખુશી થાઓ છે, તે શેધળોની હારમાળાઓમાં ચેતન્ય-તત્વને વિકાસ થઈ રહ્યો છે કે જડ–તત્વને ? તાર કે ટેલીફેનથી મેહ પામનારા, રેવેઓ કે મેટરે જઈને ખૂશી થનારા, સીનેમાઓ અને ટોકીઝને જોઈને રાચી જનારા, કેઈએ કદી એટલે વિચાર કર્યો છે કે આ બધા આવિર્ભ જડના છે કે ચેતનના?” અને જે તે બધા જ ચેતનના નહિ કિન્તુ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... જડના જ આવિર્ભા છે, તે તેવા આવિર્ભાવ આ જગતમાં કોડની સંખ્યામાં પણ પ્રગટ થઈ જાય, તો પણ તેથી ચેતનને કઈ પણ જાતને ફાયદો થનાર છે ? ચેતનને ફાયદે જડના આવિર્ભામાં નથી, કિન્તુ સુખના અને જ્ઞાનના આવિર્ભાવમાં છે. હજારો અચેતન પદાર્થો ચેતનના સુખ કે જ્ઞાનમાં વધારો કરી આપે, એ સ્વને પણ શક્ય નથી. સુખ કે જ્ઞાનની વૃદ્ધિ માટે જડની પાછળ પ્રયત્ન કરનારાઓને પ્રયત્ન આકાશના તારાઓની ગણત્રી કરવા તુલ્ય છે. આકાશના તારાની ગણત્રી કરવા તૈયાર થનાર જેમ પોતાના વખતને અને પિતાની શક્તિનો નિરર્થક વ્યય કરે છે, તેમ જડ પદાર્થોના આવિર્ભાવ પાછળ સુખની શોધ કરનારાઓ પણ પિતાની સઘળી શક્તિને અને અમૂલ્ય વખતને બરબાદ કરી નાંખે છે. પરિણામે નિરાશા અને દુઃખ સિવાય જડની પૂંઠે પડેલા તેઓના ભાગ્યમાં કાંઈ બચતું નથી. આજના વિજ્ઞાનવાદે જગતને મોટામાં મોટું નુકશાન કર્યું હોય, તો તે આ જ છે. કહેવાતા વિજ્ઞાને આત્માના ચેતન્યગુણને વિકાસ કરવાનું માનવીનું ધ્યેય નષ્ટ કરી નાંખ્યું છે અને જડના વિકાસને વિજ્ઞાન, વિદ્યા આદિ અણછાજતાં ઉપનામ આપી, લેકેને નિર્લજપણે જડની પૂજા કરતા બનાવી દીધા છે. વિજ્ઞાનવાદની અસર :
, જડની પૂજા પૂર્વે નહોતી એમ નહિ કારણ કે જગતમાં નાસ્તિકવાદની હયાતિ એક કાળે નહોતી અને પછી થઈ એમ નથી, કિન્ત જગતની હયાતિની સાથે તેની પણ હયાતિ હતી અને છે, પણ તે મર્યાદિત હતી. નાસ્તિકવાદને માનવ એ શરમભર્યું ગણાતું હતું. નાસ્તિકવાદના અનુયાયિએ સજ્જન
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
.ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૨૯
પુરૂષાની સન્મુખ પેાતાનું મુખ પણ ઉંચુ કરી શકતા નહેાતા. જગતમાં તેમનું માન અને સ્થાન અધમ જાતિઓમાં હતું. આજે કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદે કેણુ અધમ કે કાણુ ઉત્તમ, સર્વત્ર નાસ્તિકવાદનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તાવ્યું છે. આજના કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદ, એ એના ખરા અર્થમાં કેવળ જડવાદ હેાવાથી, એના અનુયાયિઓ જડ બન્યા છે. તેએ નાસ્તિક બનવામાં પેાતાની શૈાભા માને છે અને આ જન્મ સિવાય અન્ય જન્મને વિચાર નહિ કરવામાં પેાતાનું ગૈારવ સમજે છે. એ સ્થિતિ વિજ્ઞાનવાદની અસરથી આવી છે, એમ કાઈને પણુ કબૂલ કર્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી. અન્યથા, આ ભારતવર્ષે પરલેાકના વિચારથી રહિત ખને, એ વાત જ અસંભવિત છે. જે ભૂમિની અંદર પરલેાકની ખાતર આ લેાકની ચક્રવર્તિતાએને પણ ઠાકરે મારનારા અનેકાનેક મહાપુરૂષષ ઉત્પન્ન થયા છે, તે ભૂમિમાં આ લેાકના કહેવાતા રાજ્યની ખાતર ધર્મને ઠાકરે મારનારા ઉત્પન્ન થાય, એ કાઈ પણ રીતિએ સંભવિત નથી. આવી અસંભવિત ઘટનાને પણ સંભવિત અનાવનાર કાઈ હાય, તા તે કેવળ કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદના બ્યામાહ છે. એ કૃત્રિમ વિજ્ઞાનવાદના જ્યામાહથી દુનિયાની કાઈ પણુ પ્રજા આજે ખચી શકી નથી અને એ વિજ્ઞાનવાદના ચેપથી ન અચાય ત્યાં સુધી નાસ્તિકવાદના ચેપથી અચવું સર્વથા અશક્ય છે. ચેપી રોગ જેમ પ્રસર્યા પછી રાકાવા મુશ્કેલ છે, તેમ નાસ્તિકવાદ પણ અજ્ઞાન જગતમાં એક વખત પ્રસરી ગયા પછી રાકી શકવા ઘણા જ દુષ્કર છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
લેખાંક ૫ મો : સુખ એ શું છે?
સુખ એ શું વસ્તુ છે?”—એ વિચારકેની સામે એક મહાન પ્રશ્ન છે. એ પ્રશ્નના નિર્ણય ઉપર જ પ્રાણિઓની સઘળી પ્રવૃત્તિઓને આધાર છે. સુખ માટે સે કઈ તલસે છે, પણ સિાની પ્રવૃત્તિ ભિન્ન ભિન્ન છે, તેથી–સુખ કેને કહેવાય?” –એને નિર્ણય સાને એક નથી, એમ નિશ્ચિત થાય છે. આ દુનિયામાં સુખ માટેની કલ્પના કેઈ એક નથી, કિન્તુ અનન્ત છે. પ્રત્યેક આત્માની સુખની કલ્પના જૂદી છે, એટલું જ નહિ કિન્તુ એક જ આત્માની સુખવિષયક કલ્પના અનેક છે. જેટલા સંયે ફરે છે તેટલી સુખની કલ્પના પણ ફરે છે. નિર્ધનના સુખની કલ્પના ધનની પ્રાપ્તિમાં છે અને ધનવાનને સુખની કલપના પુત્રની પ્રાપ્તિમાં છે : ભૂખ્યાના સુખની કલ્પના ખાવામાં છે અને ખાધેલાના સુખની કલ્પના તેના પાચનમાં છે : રેગીને સુખની કલપના આરેગ્યમાં છે અને નિરોગીને સુખની કલ્પના આરોગ્યના ભેગમાં છે. આ રીતે પ્રત્યેક આત્માની સુખ માટેની કલ્પનાઓ ભિન્ન ભિન્ન છે, એટલું જ નહિ પણ પ્રત્યેક અવસ્થાઓમાં એક જ આત્માની તે કલ્પનાઓ બદલાતી જાય છે. આ સ્થિતિમાં “સુખ એ શું છે? ”—એ વસ્તુને એક જ અભિપ્રાય નક્કી કરે, એ કઠિનમાં કઠિન કાર્ય છે. ઉપકાર માટે જરૂરી:
સુખ એ શું છે?”—એને નિર્ણય કરે ગમે તેટલો કઠિન હોય, તો પણ એને નિર્ણય કર્યા સિવાય જ કેઈ પણ જાતિની પ્રવૃત્તિ કરવી, એ બુદ્ધિમાનેને સમત નથી. એ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ નિર્ણય કરવા ઉપર જ બુદ્ધિનું ફલ અવલંબેલું છે. જ્ઞાનિ પુરૂષ કહે છે કે-જે આત્માઓ બુદ્ધિ મળવા છતાં તેના દ્વારાએ તત્વને નિર્ણય કરતા નથી, તેઓ બુદ્ધિહીન પશુઓ કરતાં કઈ પણ રીતિએ ચઢીયાતા નથી. “
તુ રંતરવિવારdi => બુદ્ધિનું ફલ તત્વની વિચારણું છે. અને એ જ્ઞાનિઓને પ્રસિદ્ધ ઉપદેશ છે. સુખ માટેની જેટલી કલ્પનાઓ આ દુનિચામાં પ્રચલિત છે, તે યથાર્થ છે કે અયથાર્થ છે, એ સમજવા માટે જે કઈ આત્મા પિતાની બુદ્ધિને ઉપયોગ કરતા નથી, તે આત્મા તત્ત્વજ્ઞાની દ્રષ્ટિએ પ્રશંસાપાત્ર નથી. કારણ એ છે કે-સુખને યથાર્થ નિર્ણય કર્યા સિવાય સાચી પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. સાચી અને સ્વ–પર હિતકર પ્રવૃત્તિ કરવા માટે અને તે સિવાયની પ્રવૃત્તિઓ છોડવા માટે સુખના યથાર્થ નિર્ણય સિવાય બીજો કોઈ આધાર નથી. જેઓ–“સુખ કોને કહેવાય?”—એને વાસ્તવિક નિર્ણય કરવાની ઉપેક્ષા સેવે છે, તેઓ કોઈ પણ કાળે પિતાના જીવન દ્વારા સ્વ–પર ઉપકારક થઈ શકતા નથી. જીવનને સ્વ–પર ઉપકારક બનાવવાની અભિલાષાવાળા પ્રત્યેક આત્માની એ પ્રથમ ફરજ છે કે–તેણે
સુખ કોને કહેવાય?”—એ નિર્ણય સાથી પ્રથમ કરી, પછી જ કઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ. જેઓ એ જાતિના કઈ પણ નિર્ણય ઉપર આવ્યા પહેલાં જ પરોપકારાદિ કરવા પ્રવૃત્ત થાય છે, તેઓ પર કે સ્વનો ઉપકાર સાધવાને બદલે, કેવળ અપકારને જ સિદ્ધ કરે છે. ઉપકારની ભાવના :
સ્વ–પરને અપકારક ન બની જવાય, એ ખાતર સુખને યથાર્થ નિર્ણય પ્રથમ આવશ્યક છે. પરંપકાર કરવાના આવે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી પ્રતિભાવ છે તેને
આ
૩૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... શમાં જેઓ આટલે પણ નિર્ણય કરવા થોભતા નથી, તેઓ પરોપકારના નામે જ પરનો ઉપઘાત કરનારા થાય, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી. સાચા પપકાર-રક્ત મહાપુરૂષો પિતાની કઈ પણ પ્રવૃત્તિની શરૂઆતમાં જ આ જાતિનો. વિચાર કરે છે કે-“મારી પ્રવૃત્તિથી ઉપકાર થવા સંભવ છે કે અપકાર? જે અપકાર થવાનો સંભવ છે તે તે પ્રવૃત્તિ જગતને ગમે તેટલી ઈષ્ટ હોય, તો પણ તે મારે કપે નહિ. આ જાતિને વિચાર કરનારા એક વખત જગતને અપ્રિય પણ બને છે, તે પણ સાચા ઉપકારના અથી તેઓ જગતને પ્રિય બનવાની ખાતર ઉપકારના નામે અપકારના માર્ગને કદી ગ્રહણ કરતા નથી. કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદ અને સાચા વિજ્ઞાનવાદમાં આ જ મોટું અતર છે. આધુનિક વિજ્ઞાનવાદમાં ઉપકાર–અપકારની વિચારણાને સ્થાન જ નથી. “જગતને ઉપકારક હોય તેટલી જ પ્રવૃત્તિઓ કરવી અને અપકારક હોય તેવી પ્રવૃત્તિઓ જગતને ગમે તેટલી આકર્ષક હોય તે પણ ન જ કરવી.” -એ વિચાર વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદમાં છે જ નહિ. વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદનું ધ્યેય ઉપકારની સિદ્ધિ માટે નથી, પણ સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે છે, એ વાત કોઈ પણ વિચારકને માલૂમ પડ્યા. સિવાય રહે તેમ નથી. જે ઉપકારની સિદ્ધિનું પણ તેમાં ધ્યેય હત, તે આટલા વિપુલ પ્રમાણમાં ચિંદ્રિય પ્રાણિઓ અને મનુ
ખ્યો સુદ્ધનો સંહાર કરનાર શોધે થઈ હતી નહિ. એલેપથી (હિંસ દવાઓ) અને કેમિસ્ટ્રી (રસાયણિક શેધો), ટેરપીડે. અને મશીનગને, ઝેરી ગેસો અને પાઉડર, એ વિગેરે વસ્તુઓ ભલે નવી શેધાણું હોય, તે પણ તેની પાછળ જગત ઉપર ઉપકાર કરવાની લેશ માત્ર ભાવના હોય, એ સંભવિત નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૩
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ ભેગેષણાની પૂર્તિ :
કેવળ સંહારક વસ્તુઓની શોધ પાછળ જ સ્વાર્થની ભાવના રહેલી છે અને બીજી શોધો પાછળ તે નથી એમ પણ નથી. રેલ્વઓ, એરોપ્લેને, વાયરલેસે, કેમેરાઓ, રેડીઆઓ, મોટર અને મશીને આદિ વસ્તુઓ, કે જે મનુષ્યના સુખ અને તેમની સગવડે ખાતર શોધવામાં આવી છે એમ કહેવાય છે, તેની પાછળ પણ ઉપકારની ભાવના રહેલી છે, એમ સિદ્ધ કરી શકાય તેમ નથી. જેટલા નવીન શેાધકો છે અને જેટલા તેને સહાય કરનારા છે, તે કઈ ને કઈ પ્રકારના પિતાના સ્વાર્યની સિદ્ધિમાં જ રમતા હોય છે. કેઈને ધનને સ્વાર્થ છે તે કઈને રાજ્યને, કેઈને નામનાને સ્વાર્થ છે તો કઈને કામનાનો અને કોઈને ભેગને સ્વાર્થ છે તે કોઈને રોગને. વિજ્ઞાનવાદની પેઠે પડેલાઓ પ્રત્યેકને કોઈ ને કેઈ પ્રકારનો ઐહિક સ્વાર્થ વળગેલે જ છે. ઐહિક સ્વાર્થ નથી અને વિજ્ઞાનવાદને માને છે, એવી કોઈ પણ પ્રકારના
સ્વાર્થભાવ વિનાની પોપકારી વ્યક્તિઓની શોધ વિજ્ઞાનવાદિઓમાંથી કરવા માંગીએ, તો તેમાં નિરાશ થવું પડે તેમ છે. તેનું કારણ એ છે કે-જે કે એમાં ઝંપલાયા છે અને ઝંપલાય છે, તેઓ સાચા સુખને વિવેક કરી શકવા જેટલી હદે પહોંચી શક્યા નથી. ઈન્દ્રિયપષણને જ જ્યાં સાચું સુખ માની લેવાયું હોય, ત્યાં મનુષ્યનાં સુખ અને તેમની સગવડના નામે સારાં રૂપ, સારા રસ, સારા ગંધ, સારા સ્પશે અને સારા શબ્દ ભેગવવાનાં સાધને રેજનાં જ ઉભાં થતાં જાય, એમાં નવાઈ નથી. સારાં રૂપો જોવા માટે સીનેમા અને ટેકી, સારા રસ ભેગવવા માટે હોટેલ અને રેસ્ટોરન્ટ,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
સારી સુગંધા લેવા માટે અગીચા અને ગાર્ડના, સારા સ્પર્શી અનુભવવા માટે અનેક પ્રકારની હાઝયરી અને ક્રૂનીચા તથા સારા શબ્દો સાંભળવા માટે રેકાર્ડો અને રેડીઆએ ઉભરાતા જાય છે. આજના જમાનાના આ જાતિના બંધા આવિર્ભાવા વ્યાપાર આદિક ઐહિક સ્વાર્થીની અને ભાગેષણાની પૂર્તિ માટે થઇ રહ્યા હેાવા છતાં, તેને મનુષ્યજાતિના સુખ અને તેમની સગવડાની ખાતર ઉભા કરવામાં આવે છે, એમ હેવું એ નિતાન્ત અસત્ય છે. વિવેકશૂન્ય શાધા :
એમ છતાં વિજ્ઞાનની કેટલીક શાષા માટે એમ કહી શકાય તેમ છે કે તે મનુષ્યજાતિનાં દુ:ખે। અને દર્દીને ઓછાં કરવા માટે થઈ છે અને થઈ રહી છે, છતાં તે શેાધાથી મનુષ્યાનાં દુઃખા કે દર્દી આછાં થયાં નથી પણુ વધ્યે જ જાય છે, એ પણ એક આશ્ચર્યની ખીના છે. મનુષ્યેાનાં શારીરિક અને માનસિક દર્દી આછાં કરવા માટે શેાધાએલી દવાએ અને ખારાકા, રેસા અને રમતા, કસરત અને કુસ્તીએ પણ વિવેકશૂન્ય હેાવાના પ્રતાપે મનુષ્યને આરામ કે શાન્તિ આપી શકવા માટે નિષ્ફળ નિવડેલ છે. જેની પાછળ યાવત્ પંચદ્રિય પ્રાણિઓની પણ રક્ષા નથી કિન્તુ સંહાર છે, તે પ્રવૃત્તિએ મનુષ્યદયાના નામે પણ કરવામાં આવતી હાય, તેા પણ તે અધર્મ છે: અને જ્યાં અધર્મ છે ત્યાં સુખ નથી. અધર્મની સાથે દુ:ખને અને ધર્મની સાથે સુખને સમવ્યાપ્તિ છે. જ્યાં ધર્મ નથી ત્યાં સુખ નથી અને જ્યાં સુખ નથી ત્યાં ધર્મ નથી. આ જાતિની સુખ અને ધર્મની વ્યાપ્તિ સમજવા પહેલાં અહીં એટલું જ વિચારવું જરૂરી છે કે—વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદની કહેવાતી સઘળી શેષા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
...
[ ૩૫
જગતના ઉપકાર માટે નિર્મિત થયેલી છે કે સૈા સાના ઐહિક સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે છે ? એ શેાધેામાંની કેટલીક ધન અને રાજ્યની લેાલુપતાથી થઈ છે, કેટલીક વ્યાપાર અને વાણિજ્યના લાભથી થયેલી છે તથા કેટલીક ઇંદ્રિયા અને તેની વાસનાનાઓની તૃપ્તિ માટે થયેલી છે. જે કેટલીક યાના નામે આળખાય છે, તે પણ વિવેકશૂન્ય હેાવાથી, દયાના પ્રચારના અદલે હિંસાના જ પ્રચાર કરાવીને, પરિણામે તા મનુષ્યજાતિને અધમાધમ બનાવનાર છે.
સાચા ઉપકારી :
આ જાતિની પરિસ્થિતિ સુખ વિષયક ધાર અજ્ઞાનને આભારી છે. આપણે જેને સાચા વિજ્ઞાનવાદ કહેવા છે, તેના શેવિકાએ સાથી પ્રથમ પ્રયત્ન સુખ વિષયક જ્ઞાન સંપાદન કરવા અને કરાવવા માટે કર્યા છે: કારણ કે–તે વિના ઉપકારના નામે જ અપકાર થવાના સંભવ છે. ઉપકાર પણ તે જ સાચા મનાય છે, કે જે એકાંતિક અને આત્યંતિક હાય. એકાન્તિક એટલે જે દુ:ખથી મિશ્રિત ન હેાય અને આત્યંતિક એટલે જે મળ્યા પછી કાંઇ મેળવવાનું બાકી રહેતું ન હાય. તે સિવાયના ઉપકારે અનેકાન્તિક અને અનાત્યંતિક હાવાથી, તેની ગણના તાત્ત્વિક ઉપકાર તરીકે થઈ શકતી નથી. વિષયાપભાગનાં સાધના અને તેને સિદ્ધ કરાવી આપનાર લક્ષ્મી આદિ પ્રાસ કરવાના ઉપાયે એકાન્તિક અને આત્યન્તિક ઉપકારને કરનારા નથી. એ જ કારણે જ્ઞાનિઓએ એની ઉપેક્ષા કરી છે. જ્ઞાતિઓની એ ઉપેક્ષા જ્ઞાનજન્ય છે, તેથી જ્ઞાનિઓના તે કાર્યની ઉપેક્ષા કરી શકાય તેમ નથી. જે જ્ઞાનિઓના આ ભાવને કળી શકતા નથી, તેઓ ભલે વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદને પ્રધાનપદ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. આપે અને જ્ઞાનિઓના સાચા વિજ્ઞાનવાદની ઉપેક્ષા કરે, પરંતુ જેઓ પોતાની નિમેળ બુદ્ધિ વડે એમ સમજી શકે છે કે-જગત ઉપર એકાતિક અને આત્યન્તિક ઉપકાર કરવાની ભાવનાથી જ જ્ઞાનિઓએ જડવાદની ઉપેક્ષા કરી છે.”
તેઓ તો સાચા ઉપકારી તરીકે એક તેમને જ સ્વીકાર્યો સિવાય રહે તેમ નથી. મનુષ્યની પાશવી વૃત્તિઓને ઉત્તેજન આપીને પિતાપિતાને સ્વાર્થ સાધવા ખાતર ઉભે થયેલે ક્યાં વર્તમાનને વિજ્ઞાનવાદ અને જગતના પ્રાણીમાત્ર ઉપર એકાન્તિક અને આત્યંતિક ઉપકાર કરવાની સુવિશુદ્ધ ભાવનામાંથી ઉદ્ભવ પામેલો ક્યાં અનન્તજ્ઞાનિઓને યથાર્ય વિજ્ઞાનવાદ? એ બે વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે: કારણ કે-એકની ઉત્પત્તિ સ્વાર્થમાંથી છે અને બીજાની ઉત્પત્તિ પરમાર્થમાંથી છે સાચે વિજ્ઞાનવાદ:
સ્વાર્થ અને પરમાર્થ દ્વારાએ બને જાતિના વિજ્ઞાનવાદે વચ્ચે ઉત્તર-ધ્રુવ અને દક્ષિણ-ધ્રુવ જેટલું મોટું અંતર પડી જતું હેવાથી, બન્ને માટે એક જ જાતિની કલ્પના કરવી, એ કઈ પણ રીતિએ ઘટિત નથી. જગતનું શ્રેય કરવા માટે ઉત્પન્ન થયેલ વિજ્ઞાનવાદ, કેઈનું પણ અશ્રેય થાય એવી પ્રવૃત્તિ કદી જ આચરે નહિ. જે વિજ્ઞાનવાદના આવિર્ભાવમાં જગત માત્રનું હિત થતું હોય અને કોઈનું પણ અહિત થતું ન હોય, તે જ વિજ્ઞાનવાદ પોતાના વિજ્ઞાનવાદ નામને સાર્થક કરનાર છે. વિજ્ઞાનવાદ એવું નામ ધારણ કરવા છતાં, તેના દ્વારા થતાં કામે અજ્ઞાનવાદિએને પણ હંફાવે તેવાં હોય, તે કઈ પણ વિવેકી માણસ તેને વિજ્ઞાનવાદ તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર થઈ શકે નહિ. આધુનિક વિજ્ઞાનવાદ આ રીતે જગતના શ્રેયમાં
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૩૭ વૃદ્ધિ કરનારો નહિ હોવા છતાં, વર્તમાન જગતમાં તે પુષ્કળ મનાય છે અને પૂજાય છે, તેનું કારણ પણ આજના જમાનામાં વધી પડેલી વિષયલંપટતા છે. નાસ્તિકતા અને આધુનિક વિજ્ઞાનવાદ ઉભયના પ્રચારનું પણ કારણ એક જ છે અને તે બહોળા જનસમૂહની વિષયલંપટતા સિવાય બીજું કાંઈ નથી. નાસ્તિકવાદ અને વિજ્ઞાનવાદમાં એટલો ભેદ અવશ્ય છે કેનાસ્તિકવાદ કેવળ બુદ્ધિશૂન્ય છે અને વિજ્ઞાનવાદ બુદ્ધિયુક્ત છે.” બુદ્ધિયુક્ત હોવાથી એકને વિજ્ઞાનવાદનું ઉપનામ અપાય છે અને બુદ્ધિશૂન્ય હોવાથી બીજાને નાસ્તિકવાદનું ઉપનામ અપાય છે. બુદ્ધિના વિકાસ વિના જડના આવિર્ભાવ પણ આટલા વિપુલ પ્રમાણમાં શોધી શકાવા અશક્ય છે, પરંતુ એ જાતિને બુદ્ધિને વિકાસ વિજ્ઞાનવાદ જેવા પવિત્ર શબ્દને સદુપયેગ કરાવવા માટે સમર્થ થઈ શકે તેમ નથી. જે બુદ્ધિને વિકાસ જડના આવિર્ભાવમાં સુખ મનાવવા પ્રયત્ન કરે છે, તે બુદ્ધિને વિકાસ સર્વસ્વના વિનાશ માટે થનારે છે : અને જે બુદ્ધિને વિકાસ ચેતનના આવિર્ભાવમાં જ સુખની બુદ્ધિ પિદા કરાવે છે, તે બુદ્ધિને વિકાસ સર્વ કેઈના ઉદય માટે થનાર છે, એ તો ઘણી જ સ્પષ્ટ બના છે. જડપૂજા અનાવશ્યક :
જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન–એ બંને શબ્દો જ્ઞાનને જ કહેવાવાળા હોવા છતાં, એક મિથ્યા જ્ઞાન માટે પણ વાપરી શકાય છે અને બીજે યથાર્થ જ્ઞાન માટે વાપરો એજ વધુ યોગ્ય છે. મરૂ–ભરૂચિકામાં જલનું જ્ઞાન કે છીપમાં રજતનું જ્ઞાન, એ જ્ઞાન નથી એમ નહિ, પણ બ્રાન્ત-જ્ઞાન છે. એ જ્ઞાન ઉત્તરકાળની પ્રતીતિથી બાધિત છે, તેથી તેને યથાર્થે જ્ઞાન કહી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... શકાય તેમ નથી. અહીં વિજ્ઞાનને આપણે વિશિષ્ટ જ્ઞાન કહેવા માગીએ છીએ, અને તેનું એ વિશિષ્ટત્વ બીજું કઈ નહિ લેતાં, માત્ર યથાર્થત્વ લેવા માગીએ છીએ. યથાર્થ જ્ઞાન એ વિજ્ઞાન છે, અને સંશયવિપર્યયાદિ બ્રાન્ત જ્ઞાને યથાર્થ નહિ હોવા છતાં જ્ઞાન તો છે જ. તેવાં બ્રાન્ત જ્ઞાનની વૃદ્ધિ જગતમાં ગમે તેટલી થાય, તો તેથી લેશ માત્ર ખૂશ થઈ જવા જેવું નથી : કારણ કે તેવા જ્ઞાનની વૃદ્ધિથી જગત ઉપર અનેક પ્રકારની નિરર્થક આપત્તિઓ આવી પડે છે. વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદને આપણે ભ્રાન્ત જ્ઞાન એટલા માટે કહીએ છીએ કે-તે જગતને સુખી બનાવવા માટે જડવાદના માર્ગ તરફ દોરી જાય છે. જડવાદને વિકાસ એ સુખને સાધક નથી પણ બાધક છે. સુખ એ ચેતનને ધર્મ છે અને ચેતનને ધર્મ જડમાંથી પ્રાપ્ત થઈ શક્તા નથી. ચેતનને ધર્મ ચેતનમાંથી જ ઉદ્ભવ પામનારો છે, એટલા માટે સુખની અથી દુનિયાને જડવાદમાંથી ઉગારી લેવામાં જ તેનું કલ્યાણ છે. સુખના માટે જગતને જડપૂજાથી છોડાવી ચતન્યવાદની પૂજારી બનાવવી આવશ્યક છે. ચૈતન્યવાદની પૂજા ચૈતન્યવાદિઓની પૂજા દ્વારા શકય છે અને ચૈતન્યવાદિઓની પૂજા ચૈતન્યવાદિઓની આજ્ઞાના પાલન ઉપર અવલંબેલી છે. ચિતન્યવાદિઓની આજ્ઞાના પાલન માટે નાસ્તિકતા, વિષયલંપટતા અને લોકહેરીના ત્યાગની આવશ્યકતા છે. નાસ્તિકતા, વિષયલંપટતા અને લેકહેરીનો ત્યાગ ગમે તેટલે મુશ્કેલ કે અરૂચિકર હોય, તો પણ તે ત્રણેને છોડ્યા વિના ચિતન્યવાદના માર્ગ પર આવી શકાવું અશક્ય છે. સુખ એ જે ચેતનને જ ધર્મ છે, તે તેની સિદ્ધિ માટે જે કઈ ઉપાયે તેને અનુરૂપ હોય તે જ સ્વીકારવા જોઈએ. નાસ્તિ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
[ ૩૯
તાદિ ભાવેા ચૈતન્યના વિકાસને અનુરૂપ નથી : કારણ કે—તે ચૈતન્યને ભૂલાવી કેવળ જડના જ ભક્ત અનાવે છે. તેવી જડભક્તિ અનન્તકાળ સુધી કરવામાં આવે, તે પણ તે દ્વારા ચેતનના સુખના એક અશના પણ આવિર્ભાવ થઈ શકે, એ કાઈ કાળે પણ શકય નથી.
ચૈતન્યવાદને આશ્રય :
જડ દ્વારા પણ ચેતનને જે સુખના અનુભવ થાય છે, તેનું કારણ પણ ચેતન જ છે: પરન્તુ તે સુખાનુભવ–સુખસ્વરૂપ છે કે દુ:ખાભાવ સ્વરૂપ છે-તે જોવું આવશ્યક છે. જડ સાધના દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખ નથી, પણ દુ:ખના પ્રતિકાર છે: જ્યારે ચૈતન્યના વિકાસ દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખસ્વરૂપ છે. દુ:ખાભાવને સુખ માની લેવાથી અને દુ:ખના પ્રતિકારાને સુખનાં સાધના માની લેવાથી, આ જગતમાં પાર વિનાની ભ્રાન્તિ ફેલાઈ રહી છે. તે ભ્રાન્તિને દૂર કરવા માટે ચૈતન્યવાદના આશ્રય લીધા સિવાય કાર્યને પણ ચાલે તેમ નથી. ચૈતન્યવાદના આશ્રય દુ:ખાભાવ અને સુખ–એ બે વચ્ચેના ભેદને સ્પષ્ટ કરી આપે છે: અને એ સ્પષ્ટીકરણ થયા પછી સુખની ખાતર જડ પદાર્થોની પાછળ ભટક્વાની આત્માની વૃત્તિ શમી જાય છે. જે ક્ષણે જડ પદાર્થોની પાછળ ભટકવાની આત્માની વૃત્તિ શમી ગઈ, એ જ ક્ષણે આત્મા અપૂર્વ આનન્દના અનુભવ કરી શકે છે, કે જેના પિરણામે થાડા જ કાળની અંદર તે જ્યાં દુ:ખના સર્વથા અભાવ છે અને સુખના સર્વદા સદ્ભાવ છે, ત્યાં કાયમ માટે જઈ વસે છે. એ સ્થાન પ્રાસબ્ય તરીકે જ્યાં સુધી આત્માને ભાર્યું નથી, ત્યાં સુધી તેની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ તેના જ અહિત માટે થાય છે. એ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિરસન...
કારણે જ્ઞાનિએ સૈાથી પ્રથમ પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનના નિશ્ચય કરાવે છે. એ નિશ્ચય કરાવ્યા પછી ત્યાં પહોંચવા માટે વર્તમાન સ્થાન છેડવા લાયક છે તેવા મેધ કરાવે છે. એ આધ થયા પછી એ હેાડવા માટેના ઉપાય દર્શાવે છે. એ ઉપાયાના જેટલા પ્રમાણમાં અમલ થાય, તેટલા પ્રમાણમાં દુ:ખ છૂટતું જાય છે અને સુખ મળતું જાય છે. આ જાતિના ઉપાયા દોઁવનાર જે છે, તેને આપણે ચૈતન્યવાદ કહીએ છીએ : અને એ ચૈતન્યવાદ એ જ એક દુ:ખથી ત્રાસેલ અને સુખની અથી દુનિયાને માટે પરમ આધાર છે.
લેખાંક ૬ । :
સાચી શાંતિ :
પાંચ ઇંદ્રિયાના શબ્દાદિ પાંચ વિષયા છે. તેની અતિ આસક્તિ, એ વિષયલંપટતા છે. નાસ્તિકતા અને લેાકહેરી-એ ઉભયના જન્મ વિષયલંપટતામાંથી થાય છે. જ્યાં સુધી આત્મા કર્મનાં બંધનાથી બંધાયેલા છે, ત્યાં સુધી તેને પ્રત્યેક જન્મમાં જૂદા જૂદા દેહને ધારણ કર્યો સિવાય ચાલતું નથી. શરીરધારણની સાથે જ ચેાગ્યતા મુજબ ઇંદ્રિયાની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે. છેવટ એક સ્પર્શનેન્દ્રિય તા પ્રત્યેક પ્રાણિને હાય જ છે. કેટલાકને બે, કેટલાકને ત્રણ, કેટલાકને ચાર અને કેટલાકને પાંચે પાંચ ઇન્દ્રિયાની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઈન્દ્રિયાની પ્રાપ્તિ થવાથી, પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયા પાતપાતાના વચ્ચેાને ગ્રહણ કરવામાં નિરન્તર તત્પર રહે છે. અનુકૂળ વિષયાના ગ્રહણુ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
.ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૧
વખતે આત્મા સુખ અનુભવે છે અને પ્રતિકૂળ વિષયાના ગ્રહણ વખતે દુ:ખ અનુભવે છે. આત્મા દુ:ખનેા દ્વેષી છે અને સુખના અથી છે, એ કારણે સુખની ઈચ્છાથી તે અનુકૂળ વિષયાના સયેાગ માટે અને પ્રતિકૂળ વિષયેાના વિયાગ અર્થે ાનરન્તર તલસે છે. અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ વિષયા, એ માહ્ય અને જડ હાવાથી, આત્માની સાથે તેને તાદાત્મ્ય-સંબંધ નથી, કિન્તુ સંયેાગ-સંબંધ છે. સંયેાગ હંમેશાં ભિન્ન દ્રવ્યેાના અને પરિમિત કાળના જ હોય છે. પરિમિત કાળ પૂર્ણ થયે સંયેાગ–સબંધથી જોડાયેલાં ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યેા અવશ્ય વિયેાગને પામે છે. આ રીતે વિષયેામાં સુખ-દુ:ખની કલ્પનાવાળા આત્મા, તે વિષયાના પ્રત્યેક સયાગ અને વિયેાગ વખતે ચલચિત્ત રહ્યા કરે છે, તેથી સાચી શાન્તિના કે મનઃસ્વાસ્થ્યના તે કદી પણ અનુભવ કરી શકતા નથી. ઢાષાની જનેતા-વિષયલપષ્ટતા :
બહિરંગ તથા જડ વિષયાની પ્રાપ્તિ અને અપ્રાપ્તિમાં સુખ તથા દુ:ખની કલ્પના કરનાર આત્મા તે વિષયાને આધક આધક મેળવવા અને ભાગવવા પ્રયાસ કરે છે. મળે છે તા આનન્દ પામે છે અને નથી મળતા તા શાક કરે છે. ભાગવવામાં તેને રતિ ઉત્પન્ન થાય છે અને ન લાગવી શકે તે તેને અરતિ યાને ગ્લાનિ થાય છે. મળેલા ન ચાલી જાય એને એને સદા ભય રહ્યા કરે છે. સારાના બદલે નરસા મળી જાય, તે દુર્ગા યાને જુગુપ્સા થાય છે. માહ્ય વિષયામાં સુખ માનનારા હંમેશાં તેના લાભથી ગ્રસ્ત રહે છે. મળે એ માટે અનેક પ્રકારની માયાએ આચરે છે. મળી જાય તે અભિમાન કરે છે અને ન મળે તેા રાષ કરે છે. વિષયના લાલુપી આત્માઓને
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
હિંસા એ પાપસ્વરૂપ લાગતી નથી. હિંસા એ પાપ છે, એમ કાઈ તેને સમજાવવા માગે તે તેને તે હસી કાઢે છે. વિષચેાની પ્રાપ્ત્યર્થે કાઇ પણુ જાતિની શંકા રાખ્યા વિના તે હિંસા આચરે છે, અસત્ય ખેલે છે, કાઇ પણ ન જાણી જાય એ રીતે ચારી કે અનીતિ, વેશ્યા કે પરદારાગમન, અભક્ષ્ય–ભક્ષણુ કે અપેય-પાન કરવામાં આંચકા ખાતા નથી. આ બધાં પાપા કરવા છતાં પાતે સભ્ય અને સારા તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી શકે, એ માટે તે નાસ્તિકતાને પસંદ કરે છે, નાસ્તિકમતના પ્રચારકેાને અભિનન્જન આપે છે અને આસ્તિકાની હાંસી ઉડાવવા માટે તેઓના ભેગા હળે છે, મળે છે અને ભળે છે. વિચારશીલ વ્યક્તિઓના વિચારાને વજન આપવાને બદલે નિર્વિચાર લેાકાની બહુમતિને વજન આપવા માટે તે પ્રચાર કરે છે. જે કાઈ પ્રકારે પેાતાની વિષયલંપટતા સભ્યતાના લેખાશમાં પ્રકાશિત રહે, એ જાતિના સર્વ ઉપાયે તેને પસંદ આવી જાય છે અને તેને તે આચરે છે.
વિષયવિરક્તિ ગુણાની જનેતા:
વિષયલંપટતા એ જેમ ઢાષાની જનેતા છે, તેમ વિષયે પ્રત્યે વિરક્તતા એ સર્વ પ્રકારના ગુણાની જનેતા છે. વિષયા એ આત્મ-બાહ્ય અને અચેતન હેાવાથી સુખ માટે તેને આધીન થવું, એ ઇરાદાપૂર્વક દુ:ખી થવાના રસ્તા છે. સુખ માટે વિષયાને આધીન થનારા આત્મા, પેાતાની સ્વભાવસિદ્ધ સ્વતંત્રતાને વેચી નાંખે છે. સ્વતંત્ર આત્મા પણુ વિષયામાં સુખની કલ્પના કરીને સદાને માટે પરતંત્ર અને છે. વિષયાને પરતંત્ર અનેલા, જેટલાં પરિવર્તના વિષયોમાં થાય છે તેટલાં પેાતાનાં માને છે. એ રીતે અનેક પ્રકારના નિરર્થક નાચેા કરીને મહા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૩ દુઃખી થાય છે. એ સઘળાં દુઃખમાંથી છોડાવનાર વિષયવિરક્તિ છે! વિષયવિરક્તિ રૂપી જડીબુટ્ટીને નિરંતર પ્રયોગ કરનાર આત્મા, જગતનાં સર્વ પ્રકારનાં દુઃખોથી અલિપ્ત રહે છે. દુનિયાનાં સઘળાં પરિવર્તને તેનું પરિવર્તન કરવા માટે નિષ્ફળ નિવડે છે. નાસ્તિતા તેનાથી દૂર ભાગે છે. કહેરી તેને સ્પર્શ કરી શકતી નથી. લેભ તેનામાં સ્થાન પામી શકતો નથી. માયા કે દંભ તેનાથી હજારે કેશ દૂર રહે છે. અહંકાર કે ક્રોધ તેને સ્પશી શક્તા નથી. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ કે અભક્ષ્ય–ભક્ષણાદિ ઘેર પાપ વિષયોથી વિરક્તિ ધરાવનાર આત્મામાંથી ધીમે ધીમે નાબૂદ થતાં જાય છે. વિષયવિરક્ત આત્મા થડા જ કાળમાં સર્વ પાપથી રહિત બને છે. નિષ્પાપ બનેલ તે નવું પાપ ઉપાર્જન કરતો નથી અને વિશુદ્ધ અધ્યવસાયો વડે જૂનાં પાપને પણ ક્ષય કરે છે. એ રીતે સર્વ પાપનો ક્ષય કરીને તે આત્માનું સ્વભાવસિદ્ધ સ્વાતંત્ર્ય હસ્તગત કરે છે અને અનન્ત કાળ સુધીના અનન્ત આનન્દને ભોક્તા બને છે. લેકહેરી:
નાસ્તિતા જેમ વિષયલંપટતામાંથી જન્મે છે, તેમ લેકહેરી પણ તેમાંથી જ જન્મ લે છે. વિષયોથી વિરક્ત આત્માને કહેરી ત્યજવી જેટલી સુલભ છે, તેટલી જ વિષયલંપટ આત્માને તે ત્યજવી દુષ્કર છે. જેમ પ્રત્યેક પ્રાણી સ્વભાવથી જ વિષયલંપટ છે, તેમ સ્વભાવથી જ લેહેરીને અનુસરનાર છે. આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહાદિ સંજ્ઞાઓ જેમ જીવને અનાદિકાળની છે, તેમ સંજ્ઞા-અજ્ઞાન લેકને અનુસરવાની વૃત્તિ પણ તેટલી જ જૂની છે. લેક એ અજ્ઞાન
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... હેવા છતાં, જ્ઞાની આત્માઓ પણ લેકના સારા-ખેટા અભિપ્રાય સાંભળી સુખી-દુઃખી થાય છે, તે અનાદિકાળની લાગુ પડેલી લેકસંજ્ઞાને જ પ્રભાવ છે. જે મહાપુરૂષે અજ્ઞાન લેકને અનુસરવાની આ કારમી વૃત્તિને સર્વથા જીતી ગયા છે, તેઓએ પોતાના જ્ઞાનને પૂરેપૂરું સાર્થક કર્યું છે. ભવાભિનન્દી અજ્ઞાન લોકના અભિપ્રાયને વજન આપવું, એ ઈરાદાપૂર્વક સન્માર્ગથી પોતાના આત્માને ભ્રષ્ટ કરવા બરાબર છે. વિષયલંપટતા કરતાં પણ કહેરી એક પ્રકારે વધારે વિવેકશન્યતાને સૂચવનારી છે. કારણ કે–વિષયો તે સાક્ષાત સંબંધ પામીને સુખ-દુ:ખને અનુભવ કરાવનારા છે, જ્યારે લેકહેરી તે દૂરથી લેકેનાં વચને સાંભળીને સુખ-દુઃખની લાગણી ઉત્પન્ન કરે છે. અજ્ઞાન અને ભવાભિનન્દી કેનાં વચને સાંભળીને સુખી યા દુઃખી થવું, એ જ્ઞાનનું લીલામ છે. એટલા જ માટે સમ્યગજ્ઞાની મહાપુરૂષો લેકહેરીને કદી જ વજન આપતા નથી. સત્યાસત્યને નિર્ણય:
જગતમાં લેકના બે વિભાગ પડી જાય છે. એક અજ્ઞાન અને ભવાભિનન્દી : બીજે જ્ઞાની અને ભવવિરક્ત. પ્રથમ વિભાગના લેકની સંખ્યા બીજા વિભાગ કરતાં હંમેશાં ઘણા મોટા પ્રમાણમાં હોય છે. એટલા જ માટે જ્ઞાનિપુરૂષોએ સત્યના નિર્ણયમાં બહુમતિ કે અપમતિને સ્થાન આપ્યું નથી. બહુમતિ તરફેણમાં હોય તેથી અસત્ય સત્ય બની જતું નથી અને બહુમતિ વિરુદ્ધમાં હોય તેથી સત્ય અસત્ય બની જતું નથી. સત્યાસત્યનો આધાર તેના વક્તા ઉપર છે. વક્તા જે જ્ઞાની અને વીતરાગ છે, તે તેણે કહેલું વચન સત્ય છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૫ વક્તા જે અજ્ઞાની અને રાગદ્વેષાદિથી યુક્ત છે, તે તેનું વચન અસત્ય છે. એટલા માટે સત્યના અર્થિઓ બહુમતિને અનુસરવાનું હોતું નથી, કિન્તુ જ્ઞાની અને વીતરાગનાં વચનને અનુસરવાનું હોય છે. આ વાત સર્વથા સત્ય હોવા છતાં, અજ્ઞાન કહેરીને વશવત થયેલા આત્માઓ, બહુમતિના નામે, પોતાના જીવનને અને પરનાં જીવનને બરબાદ કરે છે. જે આત્માઓએ પોતાની જાતને જ્ઞાનિઓના વચનને વશવતી બનાવી દીધી છે, તે આત્માઓએ અજ્ઞાન લેકના ગમે તેવા અભિપ્રાયોથી લેશ માત્ર ભય પામવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પોતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનિનાં વચનેથી નિયંત્રિત છે કે નહિ, એટલે જ વિચાર કર્તવ્ય છે. જે તે જ્ઞાતિઓનાં વચનેથી નિયંત્રિત છે, તે પછી લેકના અભિપ્રાય જાણવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. જે તે જ્ઞાનિઓના વચનથી નિયંત્રિત નથી કિન્તુ સ્વમતિ કે લોકમતિથી વિકલ્પિત છે, તો તે સત્ય નથી, બુદ્ધિમાન માટે તે આચરવા લાયક નથી. જ્ઞાનિઓનાં વચનથી વિપરીત લેકમતિથી નિર્ણિત કે સ્વમતિવિકલ્પિત જેટલી પ્રવૃત્તિઓ છે, તેટલી આ દુનિયામાં ગમે તેટલી પકાતી હોય, ગમે તેટલી તે સભ્ય અને આવશ્યક પણ ગણાતી હોય, તે પણ તેનાથી હિત થનાર નથી. હિતનો પરમ આધાર:
હિતને પરમ આધાર જ્ઞાનિઓનું વચન છે. અલ્પજ્ઞ અને અનેક પ્રકારના રાગોથી ગ્રસ્ત આત્માઓ પણ જે પિતાના કે પિતાથી પણ મંદતર લોકના અભિપ્રાય ઉપર વજન આપીને ચાલે, તે વિનિપાત સુનિશ્ચિત છે. જાત્યંધ આત્મા પણ દેખતા માણસની જેમ લાકડીના ટેકા વિના
પણ દલી તેની આ નિતિ કે નથી શા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
૪૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. સ્વતંત્રપણે ચાલવાને આડમ્બર કરે, તે દુર્ભાગ્યે મળેલા અંધાપાની સાથે વગર કારણે હાથ, પગ આદિ બીજ અગોથી પણ રહિત બનવા રૂપ અપગપણને લાભ પ્રાપ્ત કરે. જન્માંધ હોવા છતાં પોતાની મરજી મુજબ ચાલવાની ઈચ્છા રાખનાર જેમ અનેક પ્રકારની નિરર્થક આપત્તિઓને ભેગા થાય છે, તેમ અલ્પજ્ઞ અને અશુદ્ધ આત્માઓ પણ પિતાની ઈચ્છા મુજબ જ વર્તવાને આગ્રહ સેવે, તે લાભ તે દૂર રહ્યો, કિન્તુ અનેક પ્રકારનાં નિરર્થક નુકશાનના ભંગ બની પોતાની જાતને મહાદુઃખના ભાગી બનાવનાર થાય છે. એટલા માટે પિતાની જ જાતના હિત ખાતર આંધળા માણસે ચાલવા માટે બીજા દેરવનારના કે લાકડી આદિના ટેકાને સ્વીકારવાની આવશ્યક્તા છે: તેમ અજ્ઞાન અને અશુદ્ધ આત્માએાએ પણ પોતાના જ હિતની ખાતર સંપૂર્ણ જ્ઞાની અને સંપૂર્ણ વિશુદ્ધ પરમાત્માનાં વચનનું અવલંબન લેવાની અનિવાર્ય આવશ્યક્તા છે. જે કેઈપિતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિઓમાં જ્ઞાનિઓનાં વચનનું અવલંબન લે છે, તે આત્મા સર્વથા. નિર્ભય બને છે. વિષયલંપટતા, નાસ્તિતા અને કહેરીને આધીન થઈ જે કઈ આત્માઓએ અનન્તજ્ઞાનિઓનાં વચનનું અવલંબન સ્વીકારવું છેડી દીધું છે, તે આત્માઓ પિતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિઓમાં ડગલે ને પગલે ખલના પામે છે અને તેમ ખલના પામતા પ્રતિક્ષણ અનુભવાય છે. તેવા આત્માઓ જે એક મિથ્યા ઘમંડને આધીન ન હોત, તે તેઓ પોતાની પામર દશાને તત્કાળ પીછાની શક્યા હોત : પરન્તુ મિથ્યા ઘમંડ તેટલો વિવેક કરવા દે, એ સંભવિત નથી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૭ વિષયોના શિકાર:
મિથ્યા ઘમંડથી નિર્વિવિકી બનેલી પોતાની જાતને વિવેકી બનાવવાની ખાતર જ્ઞાનિનાં વચનનું અવલંબન લેવું, એ પરમ આવશ્યક છે. જ્ઞાતિઓનું વચન અજ્ઞાનતારૂપી વિષનું ઝેર ઉતારી નાંખવા માટે પરમ મંત્ર સમાન છે. અજ્ઞાનતારૂપી વિષનું ઝેર ઉતરી જવાની સાથે જ નાસ્તિતારૂપી અંધકાર નાશ પામે છે: નાસ્તિક્તા નષ્ટ થઈ તેની સાથે વિષયલાંપચ્ય રૂપી પાપ ચાલ્યું જાય છે: વિષયેલાંપચ્ય ગયું તેની સાથે લોકહેરી પણ અદશ્ય બની જાય છે. સર્વ ગુણેનું મૂળ જ્ઞાનિએનાં વચનનું અવલંબન છે. અજ્ઞાની આત્મા પરલોકાદિ નથી એમ કહી દે, એટલા માત્રથી જ્ઞાની આત્માઓએ પોતાના જ્ઞાનથી જાણુને જગજંતુઓના એકાન્ત હિતને અર્થે પ્રકાશિત કરેલા પરલોકાદિ પદાર્થો અવિદ્યમાન બની જતા નથી. આત્મા છે, પરલોક છે, સ્વર્ગ છે, નરક છે, પાપ છે, પુણ્ય છે, બન્ય છે, મોક્ષ છે, યાવત્ જેટલા પદાર્થો જ્ઞાનિઓએ પિતાના જ્ઞાનબળે જોઈને પ્રકાશિત કર્યા છે, તે ભલે બહિરિન્દ્રિયને પ્રત્યક્ષ ન થતા હોય, તો પણ જગતમાં છે, એમાં કોઈ પણ અજ્ઞાનિની તકરાર ચાલી શકે તેમ નથી. જે આત્માઓ 'વિદ્યમાન એવા અતીંદ્રિય પદાર્થોને પણ વિષયેલાં પથ્ય આદિ તુચ્છ વાસનાઓ પોષવાની ખાતર માનવાનો ઈન્કાર કરે છે, તે આત્માઓની દશા ઘણું ભયંકર બને છે. મધના બિન્દુની લાલચથી નીચે રહેલ અંધ, કૂપ કે અજગરાદિના ભયંકર ભયેની અવગણના કરનાર અધમ પુરૂષની અધમતા કરતાં પણ, તેવા આત્માઓની અધમતા ટપી જાય છે. ખરેખર ! વિષયની લાલચ એ બૂરી ચીજ છે. ઉત્તમને પણ તે અધમ બનાવે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્ણન...
છે, અમૂહને પણ તે મૂઢ બનાવે છે અને બુદ્ધિમાન પાસે પણ તે નિર્બુદ્ધિમાન જેવાં આચરણ કરાવે છે. જેએ એ લાલચને વશ પડે છે, તેઓના હાલ ભૂરા થાય છે. મધુબિન્દુની અતિશય તુચ્છ લાલસાએ, તે પુરૂષની પાસે ઉપકારનાં વચનાની પણ અવગણના કરાવી અને પરિણામે તે પુરૂષે પેાતાની જાતને સદાને માટે આપત્તિના ભાગ બનાવી દીધી. એજ રીતે વિષયલાં-પદ્મ આ દુનિયાના તુચ્છ વૈયિક સુખાના ક્ષણિક ઉપભાગાની ખાતર સારા સારા માણસાને પણ અનન્તજ્ઞાતિઓનાં વચના ઉપર પગ મૂકવાની વૃત્તિએ ઉત્પન્ન કરાવે છે : એટલું જ નહિ કિન્તુ નાસ્તિકતા આદિ વિવેકશૂન્ય વિચારેના શિકાર અનાવી દઈ પાયમાલ કરે છે.
લેખાંક ૭ મા :
જ્ઞાનનાં સાધન :
આત્મા પરલેાકાદિ અતીદ્રિય પદાર્થી મહિરિન્દ્રિયાને અગાચર હાવા છતાં, તે છે કે નહિ–તેને નય કેવળ અહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ દ્વારા કરવા તૈયાર થવું, એ બુદ્ધિની ન્યૂનતા સૂચવે છે. જે વસ્તુ જેના વિષયની બહાર છે, તે વસ્તુના નિર્ણય તેના દ્વારા કરવાના આગ્રહ સેવવા, એ મિથ્યા અભિનવેશ સિવાય બીજું કાંઈ જ નથી. આત્મા જો મિથ્યા અભિનિવેશને આધીન થયેલા ન હેાય, તેા આત્મા આદિખિિન્દ્રિયથી અગેાચર પદાર્થાને માહરિન્દ્રિય-ગેાચર કરવાના આગ્રહ દી જ સેવે નહિ. આથી કેાઈએ એમ માની લેવાનું નથી કે–
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૯ “આત્મા આદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો બહિરિન્દ્રિય દ્વારા પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી, માટે તે કોઈ પણ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થતા નથી અને તેમ છતાં પણ તેને માની લેવાનો આગ્રહ કરવામાં આવે છે.” અહીં તો વાત એ છે કે-જેઓ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરવા માટે કેવળ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષને જ આગ્રહ સેવે છે, તેઓ બહિરિદ્રિય–પ્રત્યક્ષ કરતાં પણ અધિક સત્ય અને વિદ્યમાન એવાં અન્ય પ્રમાણેને અગ્ય રીતિએ તિરસ્કાર કરનારા છે. વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવા માટે બહિરિન્દ્રિય–પ્રત્યક્ષ, એ તે એક અલ્પવત્ સાધન છે. બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ જેમ અબ્રાન્ત છે, તેમ બ્રાન્ત પણ છે. એટલું જ નહિ કિન્તુ તે પ્રમાણ કેવળ વર્તમાનકાળનો જ વિષય કરનારું છે : જ્યારે બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ સિવાયનાં આગમાદિ અમૂક પ્રમાણે તો સર્વ વસ્તુ, સર્વ કાળ અને સર્વ દેશને વિષય કરનારાં છે. એટલું જ નહિ કિન્તુ સર્વથા અબ્રાન્ત પણ છે. અભ્રાન્ત પ્રમાણે
જ્ઞાનનાં સાધન–પ્રમાણુ બે પ્રકારનાં છે: એક ભ્રાન્ત (અયથાર્થ) અને બીજાં અબ્રાન્ત (યથાર્થ). તે પ્રત્યેકના પણ પાછા બે પ્રકારે છે: એક પ્રત્યક્ષ અને બીજો પક્ષ. કેવળ, અવધિ, મન:પર્યવ આદિ પ્રત્યક્ષ છે અને મતિ–શ્રત આદિ પક્ષ છે: અથવા બહિરિન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે અને સ્મરણું, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન, આગમાદિ એ પક્ષ પ્રમાણ છે. આ રીતે વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવા માટે અનેક પ્રકારનાં પ્રમાણે વિદ્યમાન હોવા છતાં, તે સઘળાને ઈન્કાર કરી કેવળ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષને જ મૂખ્ય બનાવવું, એ પ્રમાણ સંબંધી વિજ્ઞાનની અજ્ઞાનતા સૂચવનાર છે. આત્મા, પરલેક, સ્વર્ગ, નરકાદિ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ ]
.
નાસ્તિકમતવાદનું નિરસન... બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ નહિ હોવા છતાં સ્મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમાદિ પક્ષ અને કેવળ, મન:પર્યવ અને અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેથી સુજ્ઞાત છે. કેવળજ્ઞાનાદિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે આજે મજૂદ નથી, એ વાત સત્ય હોવા છતાં– “આગમાદિ પક્ષ પ્રમાણે પણ મોજૂદ નથી.”—એમ કહેવું એ સર્વથા અસત્ય છે : અગર આગમાદિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે મજૂદ હોવા છતાં તે બધાં બ્રાન્ત છે અને એક કેવળ બહિરિન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અબ્રાન્ત છે, એમ કહેવું એ પણ એટલું જ ખોટું છે. જેમ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ એ ભ્રાન્ત અને અબ્રાન્ત ઉભય પ્રકારનું છે, તેમ આગમાદિ પ્રમાણે પણ ઉભય પ્રકા રનાં છે, એ વાત સત્ય છે પરંતુ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ બ્રાન્ત પણ હોય છે, છતાં તેટલા માત્રથી તેને તિરસ્કાર કરવા માટે નાસ્તિક પણ તૈયાર નથી, તેમ આગમાદિ પ્રમાણે પણ ભ્રાત હોય છે તેટલા માત્રથી જ તેને તિરસ્કાર કેઈથી પણ થઈ શકે તેમ નથી. બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષમાં ભ્રાન્તતા લાવનાર જેમ ઈન્દ્રિય સંબંધી દોષો છે, તેમ આગમાદિ પ્રમાણમાં ભ્રાન્તતા લાવનાર અયથાર્થ વક્તા આદિ દોષ છે. તે દેશે જે દૂર કરી દેવામાં આવે, તો બન્ને પ્રકારનાં પ્રમાણો એકસરખાં સત્ય છે. એટલું જ નહિ કિન્તુ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ કેવળ વર્તમાન વિષયક અલ્પ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવનાર છે,
જ્યારે આગમાદિ પ્રમાણે ત્રિકાળ વિષયક સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવનાર છે, માટે તેના કરતાં અતિશય ચઢીયાતાં છે. આગમપ્રમાણ:
આપવચન તે આગમ છે અને યથાર્થ વક્તા તે આત. છે. “કહેવા લાયક વસ્તુને જે જેવી છે તેવી જાણે છે અને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ પ૧ જેવી જાણે છે તેવી જ કહે છે –તે યથાર્થ વક્તા છે. એવા વક્તાનું વચન અપ્રમાણ છે, એમ કેઈથી પણ કહી શકાય તેમ નથી. કેવળ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષથી જ નહિ, કિન્તુ યથાર્થ વક્તાના વચન પ્રમાણ દ્વારા જ જગતના તમામ લોક અને લોકોને ત્તર વ્યવહાર અખલિતપણે ચાલી રહ્યા છે. આથી એ જાતિના વચન પ્રમાણની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે તો એકલે લેાકોત્તર
વ્યવહાર જ બંધ થઈ જાય છે એમ નથી, કિન્તુ લેકવ્યવહાર પણ તે જ ક્ષણે સ્થગિત થઈ જાય છે. લેક અને લેકત્તરઉભય વ્યવહારના એકના એક કારણભૂત વચન પ્રમાણને જેઓ તિરસ્કાર કરે છે, તેઓ પોતાની જાતને ઓળખવા માટે પણ નિષ્ફળ નિવડ્યા છે. પોતે અમૂક પિતાને પુત્ર છે.”—એવી જાતિની જે માન્યતા ધરાવે છે, તે માન્યતાનું પણ મૂળ જે કઈ પણ હોય તો તે વચન પ્રમાણ છે. માતાનું વચન, એ જ પિતાને ઓળખવાનું એકનું એક સાધન છે. બહિરિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ ત્યાં નિષ્ફળ નિવડે છે. આ રીતે નાનાથી માંડી મેટા સુધી જગતને તમામ વ્યવહાર જ્યારે યથાર્થે વક્તાના વચન પ્રમાણ ઉપર અવલંબે છે, ત્યારે આગમ પણ બ્રાન્ત હોય છે, તેટલા માત્રથી જ જે તેને તિરસ્કાર કરી દેવામાં આવે, તો તે જેવીતેવી મૂર્ખતા નથી. ભ્રાન્તતાની સંભાવના માત્રથી આગમપ્રમાણનો ત્યાગ કરી દેવાને તૈયાર થયેલા આત્માઓ, ભ્રાન્તતાની સમ્ભાવના માત્રથી પોતાના જનેતા પિતાને પણ ત્યાગ કરી દેવાનું અસમ્બદ્ધ ચેષ્ટિત કરે, તો નવાઈ પામવા જેવું નથી. શ્રી જેનશાસનની વિશિષ્ટતા:
આગમપ્રમાણની બ્રાન્તતા દૂર કરવા માટે માત્ર તેના પ્રણેતાની અયથાર્થતા દૂર કરવાની આવશ્યકતા રહે છે, નહિ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. કે-આગમપ્રમાણને છોડી દેવાની. પ્રણેતાની અયથાર્થતાના દેશે યથાર્થ પ્રણેતાઓનાં વચનો પણ ત્યાગ કરી દેવામાં આવે, તો આ સંસારમાં પ્રાણિઓને કેવળ અજ્ઞાનના અંધારામાં જ આથડવાનું બાકી રહે છે. અંધારામાં આથડનારાઓ જેમ પિતાનાં અંગોપાંગોને સાજાં રાખી શકતા નથી, એટલું જ નહિ કિનતુ અનન્ત કાળ આથડવા છતાં ઈષ્ટ સ્થાનને પામી શકતા નથી, તેમ યથાર્થ વક્તાઓનાં વચનરૂપી કિરણેના પ્રકાશનું અવલંબન છેડી દેનારા આત્માઓ પણ, અજ્ઞાનઅધકારમાં આમથી તેમ ભટકી ભટકીને જીવનને પાયમાલ કરી નાંખે છે. એટલું જ નહિ પરંતુ અનન્તકાળ સુધી ભટકવા છતાં ઈષ્ટ સ્થાન મેળવી શકતા નથી. પરલોકના માર્ગમાં કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં આગમપ્રમાણુ એ જ એક પરમ આધાર છે. ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય લૈકિક વિષયમાં પણ તે તે વિષયેના યથાર્થ જ્ઞાતા અને યથાર્થ વક્તાઓનાં વચને ઉપર જેટલો આધાર રાખવામાં આવે છે, તેટલે આધાર પ્રત્યક્ષ ઉપર રાખવામાં આવતો નથી. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી સુખરૂપ લાગતું કુપશ્ય પણ યથાર્થ જ્ઞાતા અને વક્તા વૈદ્યના વચનથી દુઃખરૂપ માનીને તુરત છોડી દેવામાં આવે છે. પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી થાળી જેવડો લાગતો સૂર્ય, સમસ્ત પૃથ્વીમંડળ કરતાં પણ ઘણે ભેટે છે, એમ આજના વિજ્ઞાનવેત્તાઓના વચનથી માનવા માટે મોટા મોટા ભણેલાઓ પણ તૈયાર છે. ચક્ષુ વડે સૂર્યનું પરિભ્રમણ નિરન્તર પ્રત્યક્ષ અનુભવવા છતાં પણ, પૃથ્વી ફરે છે અને સૂર્ય છે તેની તે જગ્યાએ સ્થિર છે, એમ માનવામાં આજે તેવા પ્રકારનું અંગ્રેજી ભણેલાઓને શરમ જેવું જરા પણ લાગતું નથી. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કરતાં પણ અનુમાન
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૫૩ અને આગમાદિ પ્રમાણે અધિક સત્ય હોઈ શકે છે, એવું પ્રતિપાદન કેવળ શ્રી જેનશાસન જ કરે છે એમ નથી, કિન્તુ પ્રત્યેક શાસ્ત્ર, પછી તે ધાર્મિક હો કે લકિક હે, એ સિદ્ધાન્તને સ્વીકારે છે. વિશેષ એટલો છે કે–શ્રી જેનશાસન વક્તાની યથાર્થતા–અયથાર્થતા ઉપર જેટલો ભાર મૂકે છે, તેટલો ભાર ઈતર શાસને મૂકવા તૈયાર નથી. કારણ કે-ઈતર શાસને પણ જે વક્તાની યથાર્થતા–અયથાર્થતા ઉપર શ્રી જેનશાસન જેટલો જ ભાર મૂકવા જાય, તે તેઓ આ સંસારમાં હયાતિ ભેગવવા માટે પણ શક્તિમાન બની શકે તેમ નથી. શ્રી જૈનશાસનની યથાર્થતા:
શ્રી જેનશાસન ઈતર શાસનેથી ભિન્ન પડતું હોય તે તે આ એક જ કારણે છે. ઈતર શાસને તેના પ્રણેતાઓની અપૂર્ણતાએ નિભાવી લેવા તૈયાર છે, જ્યારે શ્રી જૈનશાસન પિતાના પ્રણેતાઓની કઈ પણ અપૂર્ણતા નિભાવી લેવા તૈયાર નથી. તે કહે છે કે-જે શાસનને પ્રણેતા જ અપૂર્ણ, અલ્પણ ચા દોષવાન છે, તો તેનું નિરૂપણ વિશ્વસનીય કેવી રીતે થઈ શકે તેમ છે?” અવિશ્વસનીય નિરૂપણેને પણ જે વિશ્વસનીય માની લેવામાં આવે, તો તે વિશ્વાસ અંધવિશ્વાસનું જ એક રૂપાંતર છે. ઍન્દ્રિયક વિષયમાં હજુ અમે અપૂર્ણ જ્ઞાનિનાં કથનોને સ્વીકારી લેવા તૈયાર છીએ, કિન્તુ અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષમાં લેશ પણ અધુરા જ્ઞાનિના કથન ઉપર વિશ્વાસ મૂકવા માટે અમે તૈયાર નથી. બાહેન્દ્રિય–ગોચર પદાર્થોમાં અપૂર્ણ વક્તાના દેષથી થયેલી ભૂલને સુધારવા માટે, તે પદાર્થોને ઈન્દ્રિય–ગોચર કરીને પણ અમે થયેલી ભૂલને સુધારી શકીશું: કિન્તુ બાહ્યન્દ્રિય–અગોચર પદાર્થો સંબધી અલ્પજ્ઞ
માની લેવામાં
જ વિષયમાં વુિ અતીન્દ્રિ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
અને અયથાર્થ વક્તાઓનાં થના દ્વારાએ થયેલી ભ્રાન્તિઓનું નિવારણ કરવા માટે અમારી (છદ્મસ્થાની ) પાસે આધાર શું છે ? ઇન્દ્રિયાતીત વિષયે સંબંધી અધુરાં અને અયથાર્થ વક્તાએનાં થના ઉપર વિશ્વાસ મૂકી દઇએ, તે અમારી અનન્તકાળની ઇંદગી જોખમમાં મૂકાઈ જાય. તેવી જાતિનું જોખમ ખેડવા માટે અમારી લેશ પણ તૈયારી નથી. ‘અતીન્દ્રિય વિષયમાં અધુરા જ્ઞાની અને રાગી-દ્વેષી વક્તાઓ અપ્રમાણ છે.” -આ જાતિના આગ્રહે જ શ્રી જૈનશાસનને આજ સુધી યથાર્થ શાસન તરીકે જગત સમક્ષ ટકાવી રાખ્યું છે. સમ્યગ્દર્શનની નિર્મળતા :
આત્મા, પરલેાકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો આ રીતિએ જે આગમપ્રમાણથી સિદ્ધ હાય, તે। પછી તેને જાણુવા માટે બીજાં પ્રમાણેાના આગ્રહ રાખવા, તે એક જાતિનું હઠીલાપણું છે. ન્યાયના માર્ગમાં એવી હઠ કામ આવી શકતી નથી. એટલા જ માટે શાસનશિરતાજ, લબ્ધિનિધાન, શ્રી ગૌતમ મહારાજાને મિથ્યાષ્ટિ અવસ્થામાં ભગવાનની સાથે પ્રથમ મુલાકાત થઈ, ત્યારે તેમના સંદેહ દૂર કરવા માટે, ભગવાને સર્વજ્ઞ એવા પેાતાનાં વચના ઉપર વિશ્વાસ રાખીને માની લેવાનું કહ્યું છે. ભગવાન શ્રી ગૈાતમ મહારાજા યથાર્થ વક્તાના વચનને પ્રમાણુ તરીકે સ્વીકારનારા હતા, તેથી તેમણે ભગવાનના વચનથી ભગવાને કહેલી અતીન્દ્રિય આત્માની વાત તે જ ક્ષણે સ્વીકારી લીધી હતી પરન્તુ આજે આગમપ્રમાણુ સંબંધી અનેક પ્રકારની ફૂટ માન્યતાએ પ્રચાર પામી રહી છે, તેથી અજ્ઞાન આત્માઓનાં અન્તરીમાં આગમપ્રમાણનો તેવી મહત્તા ટકી શકી નથી. તે કારણે આગમપ્રમાણુ ઉપરાંત
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ | વિજયશીલ ધમ સર્વ લેકસિદ્ધ અનુમાનાદિ પ્રમાણે દ્વારા પણ આત્મા અને પરલેકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો સિદ્ધ છે, એ વાતને પણ નિશ્ચય કરી લેવો અહીં જરૂરી છે. એક વાત યાદ રાખી લેવા જેવી છે કે-અનુમાનાદિ લાકિક પ્રમાણેના આધારે આગમાદિ લેyત્તર પ્રમાણેની સિદ્ધિ નથી જ. પ્રમાણમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રમાણુ શ્રી તીર્થકરાદિ લેકોત્તર પુરૂષનાં વચને છે.”—એમાં એક રતિભર પણ સંદેહ નથી. છતાં જગતના તમામ આત્માઓ તે લોકોત્તર પ્રમાણને પરમ પ્રમાણભૂત માની લે તેટલી સહજસિદ્ધ યેગ્યતા કે અતિશય કર્મલઘુતાને પામેલા હાય, એ બનવું શક્ય નથી. લઘુકમ આત્માઓને અનcજ્ઞાનિનાં વચન ઉપર શ્રદ્ધા કરવા માટે ઈતર પ્રમાણેની આવશ્યકતા રહેતી નથી, કિન્તુ તેવા પ્રકારની કર્મલઘુતા અત્યંત આસન્નભવી સિવાય અન્ય આત્માઓમાં પ્રગટી શકતી નથી. અનાસન્નભાવી, દુર્ભવી, ગુરૂકુમ આદિ આત્માઓને લેકોર પ્રમાણુની પ્રતીતિ કરાવવા માટે તથા આસન્નભાવી અને લઘુકમી આત્માઓને પણ સુદઢ શ્રદ્ધાયુક્ત બનાવવા માટે અનુમાનાદિ પ્રમાણે પણ કારગત નિવડે છે, એમ જાણનાર સાનિપુરૂષોએ અનુમાનાદિ લાકિક પ્રમાણે દ્વારા પણ આત્માદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોની યથાર્થ સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય છે, તેને વિસ્તારપૂર્વક જણાવ્યું છે. તેને ધ્યાનપૂર્વક વાંચનાર ગુરૂકમી આત્મા પણ લઘુકમી બની જાય છે. દુર્ભવ્ય આત્મા પણુ આસન્નભવ્ય બની જાય છે તથા સંશયાદિયુક્ત આત્મા પણ નિસંશય અને સુનિશ્ચિત બની જાય છે. એટલા જ માટે અનુમાનાદિ પ્રમાણે દ્વારા અતીન્દ્રિય પદાર્થોની પ્રતીતિ કરાવનાર શાસ્ત્રને દ્રવ્યાનુયોગના એક સૂખ્ય અંગ તરીકે
I
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિર્સન...
સ્વીકારવામાં આવ્યું છે અને તેને ભણવાથી આત્માના સમ્યગ્દર્શન ગુણુની અસાધારણ નિર્મળતા થાય છે, એમ ભારપૂર્વક ફરમાવવામાં આવ્યું છે.
લેખાંક ૮ મા
છદ્મસ્થાનું કતૅવ્ય :
અનુમાનાદિ પ્રમાણેાથી આત્માદ્ઘિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોની સિદ્ધિ જે રીતે શ્રી જિનશાસનમાં કરવામાં આવી છે, તેના એક અપ નમુના વાંચકો માટે અહીં રજુ કરવામાં આવે છે. સર્વજ્ઞાના વચનપ્રમાણથી સિદ્ધ પદ્યાર્થીની સિદ્ધિ માટે અન્ય પ્રમાણેાની આવશ્યકતા રહે છે, તેમાં કારણુ સર્વજ્ઞાના વચનપ્રમાણુની ન્યૂનતા નથી, કિન્તુ છદ્મસ્થાની તેવા પ્રકારની ચેાગ્યતાની ન્યૂનતા છે, એ વાત કદી પણ ભૂલી જવી જોઇએ નહિ. ચેાગ્યતાના અભાવે સૂર્યના પ્રકાશ પણ તેવી જાતના પ્રાણિઓના અંધાપા દૂર કરવા સમયે થઈ શકતા નથી, તેથી સૂર્ય અસમર્થ છે એમ કાઈ પણ પ્રકારે સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. મધ્યાન્હ કાળના વાદળરહિત સૂર્ય ઉદયમાન હાવા છતાં પણ, જેમ ગર્ભગૃહ ( ભોંયરા )માં રહેલા માણસને પ્રકાશ માટે દીપકની આવશ્યકતા રહે છે, તેમ જગતના તમામ પ્રકારના અજ્ઞાનાંધકારને દૂર કરી નાંખવા માટે સમર્થે શ્રી જિનાક્ત આગમપ્રમાણુ વિદ્યમાન હોવા છતાં પણુ, તેવા પ્રકારની અયેાગ્યતા રૂપી આવરણથી ઢંકાયેલા આત્માઓ માટે દીપક સમાન અન્ય પ્રમાણેાની પણ આવશ્યકતા રહે છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ પ૭ : આત્મા, પરલોક, સ્વર્ગ, નરકાદિ પદાર્થો છે, એ એક વખત સામાન્ય નિશ્ચય થઈ ગયા પછી, વિશેષ નિશ્ચય કરાવનાર આગમપ્રમાણુનું અવલંબન ભારે ઉપકાર કરનારું થઈ પડે તેમ છે. અનુમાનાદિ પ્રમાણે દ્વારા થનારો નિશ્ચય, એ ગમે તેટલો યથાર્થ હોવા છતાં પણ, તે સામાન્ય નિશ્ચય છે એ ભૂલવું જોઈતું નથી. આગમ એને વિશેષ નિશ્ચય કરાવે છે અને કેવલજ્ઞાન એને સશે નિશ્ચય કરાવે છે. સર્વેશ નિશ્ચય કેવલજ્ઞાન સિવાય શકય નથી, પણ ત્યાં સુધી કેમે ક્રમે અધિક નિશ્ચય થાય તે પ્રયત્ન કરતા જવું, એ છઠ્ઠમોનું કર્તવ્ય છે. યથાર્થ જ્ઞાન :
અહીં એટલી વાત સમજી લેવી જોઈએ કે-વિશેષ ધર્મોને અધુરે નિશ્ચય, એ યથાર્થ જ્ઞાનને અયથાર્થ કરી શકતું નથી. એક વ્યક્તિને મનુષ્ય તરીકે જાણી લીધા પછી, તે કયાને વતની છે અને કેને દીકરે છે, એ વિગેરે વિશેષ ધને નહિ જાણવા છતાં પણ, મનુષ્ય તરીકે થયેલું તેનું જ્ઞાન, એ કઈ પ્રકારે અયથાર્થ નથી. વિશેષ ધર્મોનું અજ્ઞાન એ સામાન્ય પ્રકારના જ્ઞાનને લેશમાત્ર બાધક નથી. જેઓ સઘળાયે પ્રકારના વિશેષ ધર્મોનું જ્ઞાન થયા પૂર્વે તે જ્ઞાનને યથાર્થ જ્ઞાન માનવા તૈયાર નથી, તેઓએ ચતુર્દશ પૂર્વધર શ્રુતકેવળી મહા મુનિવરેને પણ અયથાર્થ-જ્ઞાની માનવા પડશે: કારણ કે–સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાન વિષય પણ ( “અતિકૃતિવિશ્વઃ સર્વક થપથપુ”) દ્રવ્યના સર્વ વિશે જાણવા માટે અસમર્થ છે. અનુમાનાદિ પ્રમાણે, કે જે મતિ-શ્રુતજ્ઞાનની અંતર્ગત છે, તે સર્વે દ્રવ્યનું જ્ઞાન કરાવવા સમર્થ હોવા છતાં, તે દ્રવ્યના સર્વ પર્યાનું જ્ઞાન કદી જ કરાવી શકે તેમ નથી.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૮ ]
- નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસનસર્વ પર્યાયે સહિત સર્વ દ્રવ્યનું જ્ઞાન કરાવવાનું સામર્થ્ય કેવળ એક કેવળજ્ઞાન રૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં જ રહેલું છે. એટલા જ માટે છદ્મસ્થ આત્માઓએ અમૂક અમૂક વિશેષયુક્ત દ્રવ્યોના જ્ઞાન દ્વારા જ પિતાને નિર્વાહ કરવાનો હોય છે. એ વિશેના જ્ઞાનમાં તરતમતા અવશ્ય રહેવાની છે, તે પણ સર્વવિશેષ વિષયક જ્ઞાન છદ્મસ્થકાળમાં કદી થઈ શકનાર નથી. ચક્ષુરિન્દ્રિયના અવગ્રહાદિ દ્વારા થનારા ઘટના જ્ઞાન કરતાં મન દ્વારાએ થનાર અપાયાદિ ઘટના જ્ઞાનમાં જેમ વિશેષતા અવરચ હોય છે, તેમ સ્મરણ દ્વારા થનારા ઘટજ્ઞાન કરતાં પ્રત્યભિજ્ઞાન દ્વારા થતા ઘટજ્ઞાનમાં વિશેષતા અવશ્ય રહેવાની છે. તેટલા માત્રથી અપાય એ પ્રમાણે છે અને અવગ્રહ એ અપ્રમાણ છે, અગર પ્રત્યભિજ્ઞાન એ યથાર્થ જ્ઞાન છે અને સ્મરણ એ અયથાર્થ જ્ઞાન છે, એમ કહેવું એ લેશ પણ યુક્તિવાળું નથી. આત્મસિદ્ધિ:
આત્મા એ વ્યુત્પત્તિમતું (જેની વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે તેવું) શુદ્ધ (અસામાસિક) પદ છે. એવો એક નિયમ છે કે જે પદ વ્યુત્પત્તિવાળું અને સમાસ વિનાનું હોય, તે પદ દ્વારા વાચ પદાર્થ હોય જ છે.” આત્મા એ પદ ડિલ્થ-ડવિત્યાદિની જેમ વ્યુત્પત્તિ વિનાનું પણ નથી અને ખરવિષાણાદિની જેમ સમાસવાળું પણ નથી. આત્મા નથી એ જાતિનો નિષેધ જ આત્માની હયાતિ સિદ્ધ કરે છે. કારણ કે–વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદનો નિષેધ તેના સર્વે નિષેધને જણાવનાર નથી, કિન્તુ તેના સગાદિ નિષેધને જણાવનાર છે. નિષેધ બે પ્રકારના છે: એક પર્યદાસ અને બીજો પ્રસહ્ય. વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદને પ્રસલ્હા (સર્વથા) નિષેધ કદી સંભવી શકતો નથી. “અઘટ”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ પટ કહેવાથી ઘટનો સર્વ નષેધ સિદ્ધ થતું નથી, કિન્તુ પટાદિ ઘટ સ્વરૂપ નથી એટલું જ “અઘટ” પદનું તાત્પર્ય છે. એ રીતે વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદને નિષેધ જ તેની હયાતિને સિદ્ધ કરે છે. જે જગતમાં ઘટ હયાતિ જ ધરાવતો ન હોય, તે પટાદિને કદી પણ “અઘટ પદથી સાધી શકાય જ નહિ. પ્રસા (સર્વથા ) નિષેધ વ્યુત્પત્તિરહિત કે સામાસિક પદોને સંભવી શકે છે. જેમકે–અડિત્ય, અડવિત્થ, અખરવિષાણુ ઈત્યાદિ. આત્મા એ વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદ છે, માટે તે છે. એટલું જ નહિ પણ જે દેખાય છે તે આત્મા નથી - એ જાતિનું આત્માને નિષેધ કરનાર વચન જ-“આત્મા છે – એમ સિદ્ધ કરે છે. દેહ અને આત્મા: - જે વસ્તુને નિષેધ કરવામાં આવે છે, તે વસ્તુ જેમ, અવશ્ય હયાતિ ધરાવે છે. તેમ જે વસ્તુને સંશય હોય છે તે વસ્તુ પણ આ જગતમાં અવશ્ય હયાતિ ધરાવનાર હોય છે. “આ છીપ છે કે રજત છે?”_આ રજજુ છે કે સર્વે છે?'- આ સ્થાણુ છે કે પુરૂષ છે?”—એ જાતિને સંશય. ઉભય પદાર્થોની હયાતિને નિશ્ચય હોય તો જ થાય છે. તેમ
આ દેહ છે કે આત્મા છે?”—એ જાતિને સંશય જ એમ. સાબીત કરવા માટે પર્યાપ્ત છે કે–આત્મા અને દેહ ઉભય પદાર્થો જગતમાં હસ્તી ધરાવે છે. જે આત્મા ન જ હોય તે-દેહ એ જ આત્મા છે કે તે તેનાથી ભિન્ન છે? ” એ જાતિને સંશય કદી ઉદ્દભવ પામી શકે નહિ. એજ રીતે દેહ અને આત્મા–એ બે શબ્દો જ દેહ અને આત્માનું પાર્થક્ય સિદ્ધ કરવા માટે સમર્થ છે. ઘટ અને આકાશ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... એ બે પદાર્થો ભિન્ન હોવાથી જ, ભિન્ન શબ્દથી વાગ્યા બને છે. કેટલીક વાર એક જ પદાર્થ ભિન્ન શબ્દથી વાચ થતે જોવામાં આવે છે, તો પણ તે પદાર્થને કહેનારા જેટલા શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, તે બધા કેઈ ને કઈ ભિન્ન ધર્મને જણાવનારા તો અવશ્ય હોય જ છે. એક ધર્મિને જણાવનાર પૃથક શબ્દો ઘણું મળી શકે છે, પરંતુ એક જ ધર્મને પૃથફ શબ્દોથી વ્યપદેશ કરે સર્વથા અશકય છે. શરીર અને કાય-એ બે શબ્દ દેહ રૂપી એક જ ધમિનું પ્રતિપાદન કરનારા હોવા છતાં, શરીર શબ્દ દેહના શીર્ણ (નાશ) થવા રૂપ ધર્મને પ્રગટ કરે છે, જ્યારે કાય શબ્દ દેહના ઉપચીયમાન (પુષ્ટ) થવા રૂપ ધર્મને કહે છે. અહીં દેહ અને આત્મા–એ બેઉને જીવરૂપી એક જ ધર્મિના પર્યાયવાચક માની શકાય તેમ નથી. ધર્મ અને ધમિનો તાદામ્ય સંબંધ છે. જેવી રીતે ચયાપચય રૂપ ધર્મોને દેહની સાથે તાદામ્ય સંબંધ છે, તેવી રીતે દેહત્વ અને આત્મત્વ–-એ બંનેને જીવની સાથે તાદામ્ય સંબંધ નથી. ચયાપચય ધર્મવાળા દેહને જીવની સાથે સંગસંબંધ છે, જ્યારે દેવ-નારકાદિ પર્યાયો પામવા રૂપ આત્માને જીવની સાથે તાદાઓ સબંધ છે. દેહ જેમ સ્વયં ચય–અપચય રૂપ પરિણામને પામે છે, તેમ જીવ સ્વર્ય દેહરૂપે પરિણમતું નથી. એ કારણે જીવ અને દેહ-એ બેઉને તાદામ્ય સંબંધ નથી, જ્યારે આત્મા અને જીવનું કથંચિત્ તાદાઓ છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે-દેડ અને આત્મા, એ બે ભિન્ન શબ્દો ભિન્ન મિને કહેનારા છે, તેથી પણ આત્મા એ હયાતિ ધરાવનાર પદાર્થ છે, પણ ખરવિષાણુદિની જેમ તુચ્છાભાવરૂપ નથી.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ :
પ્રત્યક્ષ એ પ્રકારના છે : એક વ્યવહારિક અને મીજો પારમાર્થિક. પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ આજે આ ક્ષેત્રમાં વિદ્યમાન નથી. વ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ પણ એ પ્રકારના છે: એક ઐન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષ અને બીજું માનસિક સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ. આત્મા ઇંદ્રિયાને અગાચર હાવાથી તેના એન્દ્રિયક પ્રત્યક્ષ નથી, તેા પણ તેને સ્વસંવેદન માનસિક પ્રત્યક્ષ સૌને અનુભવસિદ્ધ છે. ‘હું છું. ’ –એવા અનુભવ સા કેાઈને પ્રત્યક્ષ થાય છે. એ અનુભવ જો ભ્રાન્ત હાય તેા ખીજે કાઈ પણ અનુભવ અભ્રાન્ત અની શકે તેમ નથી. જ્યાં સુધી આત્માને પેાતાની ભ્રાન્તિ છે, ત્યાં સુધી તે ખીજા પદાર્થોનું અભ્રાન્ત જ્ઞાન કયાંથી કરી શકવાના હતા ? ઘટ, પટાઢિ અન્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન આત્માને અભ્રાન્ત રીતિએ થઈ શકે છે, એ જ એમ બતાવે છે કે તેને પોતાનું જ્ઞાન તે સુતરાં અભ્રાન્ત છે. આત્મા જો સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ ન હેાય, તે–‘હું છું.’–એવા પ્રત્યક્ષ કદી ઘટે જ નહિ. એટલું જ નહિ, પણુ–‘હું છું કે નથી ?”–એવા સંશય પણુ ઘટે નહિ. જેને એ પ્રકારના સંશય થાય છે, તે જ આત્મા છે. આત્માને સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ નહિ માનનારના મતે આત્મા સબંધી ત્રિકાલ વિષયક વ્યપદેશ પણ ઘટી શકતા નથી. મે કર્યું, હું કરૂં છું, હું કરીશ. ’–એ જાતિના ત્રિકાળ વિષયક વ્યપદેશ પ્રત્યેક આત્મા પેાતાના માટે કરે છે, એ જ આત્માના સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષના મેટામાં મોટા પૂરાવા છે.
"
[ ૧
છદ્મસ્થ પ્રત્યક્ષ:
છમસ્થને સર્વ વસ્તુ દેશથી જ પ્રત્યક્ષ થાય છે. દીપક આદિના પ્રકાશ વડે ઘટાઢિ પદાર્થોના પ્રત્યક્ષ થાય છે. તેના
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુર ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. અર્થ એટલો જ છે કે-ઘટાદિના રૂપને જ માત્ર એક દેશથી પ્રત્યક્ષ થાય છે, છતાં તેને પ્રત્યક્ષ જ કહેવાય છે. કોઈ પણ વસ્તુને સર્વ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ થે, એ કેવળજ્ઞાનિના જ્ઞાન સિવાય અસંભવિત છે. રૂપી પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ જેમ તેના રૂપ-રસાદિ અમૂક ગુણો દ્વારા થાય છે, તેમ અરૂપી આત્માદિ પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ પણ અમૂક અમૂક ગુણ દ્વારા જ શક્ય છે. ગુણીને પ્રત્યક્ષ તેના ગુણેના પ્રત્યક્ષ દ્વારા જ થનારે હોય છે, એ નિયમ છદ્મસ્થો માટે નિરપવાદ છે. છદ્મસ્થ આત્મા જે કઈ વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરે છે, તે તેના કેટલાક ગુણ કે પર્યાનો જ કરે છે, છતાં તે પ્રત્યક્ષ વસ્તુને જ પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે છે. કારણ કે-પર્યાય કે ગુણેથી વસ્તુ કેઈ ભિન્ન પદાર્થ નથી. કેરીને પ્રત્યક્ષ, એ છમ માટે તેના રૂપ-રસાદિ કેટલાક વિશેષને પ્રત્યક્ષ છે, નહિ કે-સમસ્ત વિશેષ સહિત કેરીને! એજ ન્યાયે છઠ્ઠમસ્થ આત્માઓને આત્માને પ્રત્યક્ષ તેના કેટલાક ગુણે અને પર્યાય દ્વારા જ શક્ય છે. સ્મૃતિ, જિજ્ઞાસા, ચિકીર્ષ, સંશય, વિપર્યય આદિ જ્ઞાનવિશેષ એ આમાના ગુણો છે અને તે બધા ગુણે પ્રત્યેક આત્માને સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. છમ માટે ગુણોને પ્રત્યક્ષ એ જ ગુણીને પ્રત્યક્ષ છે કારણ કે-ગુણીને છોડી ગુણે કદી રહી શકતા નથી.
લેખાંક ૯ મે : આત્માને સિદ્ધ કરનારા અનુમાનો:
આત્મા સ્વસવેદન પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ હોવા છતાં, તેની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણે પણ અનેક છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૬૩ શરીરને કર્તા:
શરીર આદિમાન પ્રતિનિયત આકારવાળું છે, માટે તેને કર્તા હે જોઈએ. જેમ ઘટ, પટાદિ આદિમાન પ્રતિનિયત આકારવાળા છે, તેથી તેના કર્તા કુલાલ, વણકરાદિ અવશ્ય હોય છે. દ્વીપ, સમુદ્ર, મેરૂપર્વતાદિ આદિમાન નથી, તેથી તેના કેઈ કર્તા નથી : અને મેઘ, મેઘધનુષ્યાદિ પ્રતિનિયતાકારવાળા નથી, માટે તેને કઈ કર્તા નથી. શરીર એ આદિમાન પણ છે અને પ્રતિનિયત આકારવાળું પણ છે, તેથી તેને કર્તા અવશ્ય હોવો જોઈએ. જે કોઈ તેને કર્તા છે, તે જ આત્મા છે. શરીરને ભક્તા:
શરીર ભગ્ય છે, માટે તેને કઈ ભોક્તા હવે જોઈએ. જેમ ભેજન–વસ્ત્રાદિ ભેગ્ય છે, તે તેને કઈને કઈ ભક્તા અવશ્ય હોય છે. ઈદ્રિને અધિષ્ઠાતા:
ઈન્દ્રિયો એ જ્ઞાનનાં કરણ છે, માટે તેનો અધિષ્ઠાતા (ચૈતન્ય સંપાદક) કેઈ હા જોઈએ: જેમ દંડચક–શીવરાદિ કરણે છે, તો તેને અધિષ્ઠાતા કુલાલ અવશ્ય હોય છે. વિષયોને આદાતા:
ઈન્દ્રિયે આદાન છે અને વિષયે આદેય છે. આદાનઆદેય હોય ત્યાં આદાતા અવશ્ય હોવો જોઈએ : જેમ સાણસે આદાન છે અને લેટું આદેય છે, તો તેને આદાતા લુહાર પણ છે : એ જ રીતિએ ઈન્દ્રિ દ્વારા વિષયોનું આદાન કરનારે જે છે, તે આત્મા છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. શરીરને સ્વામી:
શરીર પ્રતિનિયત સંઘાત અને રૂપાદિથી યુક્ત છે, માટે તેને કેઈ અથી(સ્વામી) અવશ્ય હવે જોઈએ. જેમ સંઘાત અને રૂપાદિથી યુક્ત ઘર વિગેરે સ્વામી અવશ્ય હોય છે. પ્રતિનિયત સંઘાત અને રૂપાદિથી જે યુક્ત નથી, તેને સ્વામી પણ કેઈ નથી. જેમ જંગલના ટેકરા અથવા રેતીના ઢગલા.
એ રીતે શરીર, ઈન્દ્રિય વિગેરેનો કર્તા, ભક્તા, અધિકાતા, આદાતા અને અથી (સ્વામી) આત્મા છે, પણ આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થ સિદ્ધ થતું નથી. ઈશ્વરાદિને તેના કર્તા માનવામાં અનેક પ્રકારની આપત્તિઓ ઉભી છે, જે અન્યત્ર વિસ્તારથી ચર્ચવામાં આવી છે. પરલેક-સિદ્ધિ:
“આત્મા એ સત્ પદાર્થ છે, પણ અસત્ નથી.”—એ વાત વ્યુત્પત્તિમત્ શુદ્ધ પદ તથા આત્મા સંબંધી સંદેહ અને વિપર્યાસ તથા સ્મૃતિ, જિજ્ઞાસા આદિ ગુણને સ્વસવેદન પ્રત્યક્ષ ઈત્યાદિ અનેક હેતુઓ દ્વારા પ્રમાણસિદ્ધ છે. જે સત્ છે તે ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્ય-એ ત્રણે ધર્મોથી યુક્ત હોય છે. એક જ ક્ષણમાં આત્માને ઘટચેતના રૂપે ઉત્પાદ, પટચેતના રૂપે વિનાશ અને સંતાનસ્વરૂપે અવસ્થાન અનુભવસિદ્ધ છે. એ જ રીતે મનુષ્યપર્યાય રૂપે ઉત્પાદ, દેવપર્યાય રૂપે વિનાશ અને
જીવત્વસ્વરૂપે અવસ્થાન પણ કાયમ રહે છે! અવિદ્યમાન વસ્તુની ઉત્પત્તિ થતી નથી : અન્યથા, ખરશૃંગાદિની પણ ઉત્પત્તિ થઈ જવી જોઈએ. વિદ્યમાન વસ્તુઓને સર્વથા વિનાશ થત નથી: અન્યથા, જગતને વિલય થઈ જ જોઈએ. પ્રત્યેક
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી મદી
[ પ
વસ્તુના અમૂક એક ધર્મ વડે ઉત્પાદ અને અન્ય ધર્મ વડે. વિનાશ થાય છે તથા વસ્તુરૂપે વસ્તુ કાયમ રહે છે. આત્મા એ સત્ પદાર્થ છે, એ કારણે તેના સકર્માંવસ્થાને અંગે નારકાઢિ ચતુર્ગતિ રૂપ સંસાર પણ કાયમ છે અને એનું જ નામ પરલેાક છે. મની સિદ્ધિ:
આત્મા હયાત છે માટે તેને પરલેાક છે અને તે પરલેાક ચતુર્ગતિ રૂપ સંસાર છે. તેનું કારણુ કર્મ છે. કર્મથી મુક્ત અનેલ આત્માને ચતુર્ગતિ રૂપ સંસારનું પરિભ્રમણ નથી, કિન્તુ તેના માટે મુકત્યવસ્થાન રૂપ જ એક પર એટલે ઉત્કૃષ્ટ લાક હયાત છે. એ મુકત્યવસ્થા કર્મના સર્વથા વિનાશથી થનાર છે. જ્યાં સુધી આત્મા કર્મથી અદ્ધ છે, ત્યાં સુધી તેને ચતુર્ગતિ રૂપી સંસાર છે. આત્મા જેમ સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ છે, તેમ કર્મ સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ નથી : કારણ કે તે આત્માના ગુણ નથી, કિન્તુ તે કામેણુ વગેણાનાં સૂક્ષ્મ પુદ્ગલા છે, જે કેવળ સર્વજ્ઞાના જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ છે. છદ્મસ્થ આત્માઓને વિદ્યમાન એવા કર્મનાં પુદ્ગલા પણ પ્રત્યક્ષ નથી : કારણ કે—તે સૂક્ષ્મ છે: છતાં તે અનુમાનથી સાધ્ય છે. વિદ્યમાન એવાં પરમાણુ અતિશય સૂક્ષ્મ હાવાથી જેમ ઇંદ્રિયાને અગેાચર છે પણુ સ્કંધાદિ કાર્યદ્વારા અનુમાનગમ્ય છે, તેમ વિદ્યમાન એવા પણુ કામેણુ વર્ગણાનાં પુદ્ગલે આત્માની સાથે સમ્બદ્ધ હેાવા છતાં, માત્ર તેનાં કાર્યો દ્વારાએ તે કેવળ અનુમાનગમ્ય છે. કર્મની સિદ્ધિ માટે અહીં ઘણાં અનુમાનેા નહિ આપતાં, માત્ર બે–ત્રણ અનુમાના જ આપીએ છીએ:— સુખ-દુ:ખાનુભવનું કારણ :
સુખદુ:ખના અનુભવ એ કાર્ય છે, માટે તેના હેતુ,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
} ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
કર્મ છે! અંકુરરૂપ કાર્યના હેતુ ખીજ છે, તેની જેમ અહીં કાઈ એમ કલ્પના કરે કે-‘સુખદુ:ખાનુભવના હેતુ આહારકંટકાદિ પ્રત્યક્ષ વસ્તુઓને છેડી અપ્રત્યક્ષ કર્મ માનવાની શું આવશ્યક્તા છે?’–તા તે કલ્પના ખરાખર નથી : કારણ કે— આહારકંટકાદિ સુખદુ:ખનાં તુલ્ય સાધનાવાળાને પણ સુખદુ:ખાનુભવ રૂપ ફળમાં અનેક પ્રકારની તરતમતા અનુભવાય છે. ફળની તરતમતા એ પણ કાર્ય છે, એથી પણું સમજી શકાય તેમ છે કે-તેનું કારણ કમેં સિવાય અન્ય કાઈ નથી. બાળ–શરીરનું કારણ :
યુવાન શરીર જેમ ખાળ–શરીરપૂર્વક છે, તેમ ખાળ– શરીર પણ શરીરાન્તરપૂર્વક છે. બાળ–શરીરનું કારણ જે શરીર છે, તે શરીરનું નામ કામેણુ-શરીર યાને કર્મે છે. સુખી ઘેાડા અને દુ:ખી ઘણા તેનું કારણ :
6
ક્રિયા માત્ર ફળદાયી છે. દાનાદિ પણ ક્રિયા છે, માટે તે પણ ફળદાયી છે. કૃષિ ક્રિયાની જેમ પ્રશંસાદિ દષ્ટ ફળા જ દાનાદિ ક્રિયાનાં ફળ છે, કિન્તુ અષ્ટ ફળ કાંઇ નથી.’ –એમ માનવા જતાં હિંસાદિ શુભ ક્રિયાઓનું ફળ અપકીર્તિ આદિ દષ્ટ ફળ જ માનવું પડશે, કિન્તુ અષ્ટ કૂળ કાંઇ રહેશે નહિ : તેથી સઘળા પાપી આત્માઓને પણ મરણુ ખાદ માક્ષ થઈ જશે : કારણ કે-ષ્ટ ફળ પ્રાપ્ત થઈ ગયું અને અષ્ટ ફળ તે છે નિહ. એ કારણે શુભ અગર અશુભ પ્રત્યેક ક્રિયાનું અદષ્ટ ફળ તે અવશ્ય છે, જ્યારે દૃષ્ટ ફળ એકાંતિક નથી. કાઈ ને થાય છે અને કાઇને થતું નથી. એક જ જાતિની ક્રિયા કરવા છતાં તેના દષ્ટ ફળમાં અનેક પ્રકારની તારતમ્યતા જણાય છે, એ જ વસ્તુ દંષ્ટ ફળ અનેકાંતિક છે અમ સિદ્ધ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૬૭ કરે છે. એટલું જ નહિ, કિન્તુ દષ્ટ ફળમાં એ જાતિની તારતમ્યતા રૂપી કાર્યનું કારણ પણ કર્મ જ છે. અદષ્ટ ફળ એકાંતિક છે : કારણ કે–સંસારમાં ઘણું છે કેવળ દષ્ટ ફળની ઈચ્છાથી જ ક્રિયા કરનારા છે, છતાં અનિચ્છાએ પણ તેમને અદષ્ટ ફળ ભેગવવું પડે છે! સિા, સુખના અભિલાષી અને દુઃખના દ્વેષી હોવા છતાં, સંસારમાં સુખી થોડા અને દુ:ખી ઘણું , જણાય છે, એ પણ અંદષ્ટ ફળની એકાંતિતાનો અચૂક પૂરા છે. દાનાદિ શુભ ક્રિયાઓ કરનારા થડા છે અને હિંસાદિ અશુભ કિયાઓ કરનારા ઘણા છે, તેથી શુભ અદષ્ટને બાંધનારા થોડા હોય અને અશુભ અષ્ટને બાંધનારા ઘણા હાય, એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. એ જ એક કારણ છે કે-સુખની ઈચ્છા બધાને હોવાં છતાં, સુખી થોડા છે અને દુઃખની ઈચ્છી કોઈને પણ લેશ માત્ર નહિ હોવા છતાં દુ:ખી ઘણા છે. કર્મ અમૂર્ત નથી:
અમૂર્ત કર્મ સુખ-દુઃખાદિમાં નિમિત્ત બની શકે નહિ. જેમ આકાશ. આકાશ અમૂર્ત હેવાથી તે આત્માને સુખદુખાનુભવ કરાવી શકતું નથી. આત્માને સુખાનુભવ યા દુખાનુભવ કરાવનાર મૂર્ત પદાર્થો છે, એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. અનુકૂળ આહારાદિનાં પુદગલો આત્માને સુખ આપે છે અને અગ્નિ-કટકાદિ પ્રાતકૂળ પદાર્થો આત્માને દુઃખ આપે છે. અહીં એક શંકા થવી સંભવિત છે કે–“સુખદુ:ખાદિનો અનુભવ એ એક પ્રકારનું ચૈતન્ય છે અને ચૈતન્ય એ જ્ઞાનાદિની જેમ અમૂર્તિ છે. શરીરાદિ મૂર્તિ છે માટે તેનું કારણ મૂર્ત કર્મ ઘટી શકે છે, પરંતુ અમૂર્ત સુખદુઃખાદિનું કારણ મૂર્ત કર્મ કેવી રીતિએ ઘટી શકે?” આ શકાતે જ વ્યાજબી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
૬૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... કરી શકે કે-જે આપણે મૂર્ત કર્મને સુખદુઃખાદિનું સમવાયી કારણ માનીએ. સુખદુઃખાદિનું સમવાયી કારણે તે અમૂર્ત આત્મા છે, જ્યારે મૂર્ત કર્મ તે તેનું નિમિત્તકારણ છે.
આહાર-કંટકાદિની જેમ કર્મ મૂર્ત છે, એની સિદ્ધિ માટે એક બીજું પણ પ્રમાણ છે કે-આત્માથી ભિન્ન જે જે વસ્તુ પરિણામી હોય, તે અવશ્ય મૂર્તિમાન પણ હોય. જેમ દુધ, દહીં આદિ આત્માથી ભિન્ન છે અને પરિણામી પણ છે, તેથી મૂર્તિમાન પણ છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ અમૂર્ત દ્રવ્ય પણ પરિણામ છે, છતાં મૂર્તિમાન નથી, તેનું કારણ તેમને સૂક્ષમ અગુરુલઘુ પરિણામ છે. અહીં સ્થલ ગુરૂ-લઘુ પરિણામની વિવેક્ષા છે. મૂર્તિને સંબધ અને ઉપઘાત: -
સબંધ બે પ્રકાર છે: એક સંગસબંધ, કે જે માત્ર ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોને જ હોય છે અને બીજો સમવાયસંબંધ, કે જે અભિન્ન એવા ગુણ–ગુણી, ક્રિયા-ક્રિયાવાન, અવયવ– અવયવી આદિની સાથે હોય છે. આત્મા અને કર્મ–એ બંને ભિન્ન દ્રવ્ય છે, તેથી તે બેઉને ઘટ અને આકાશના સંબંધની જેમ સગાસંબંધ છે. બદ્ધાત્મા કથંચિત્ મૂર્ત હોવાથી, તેને કર્મની સાથે કથંચિત્ સમવાયસંબંધ માનવામાં પણ હરક્ત નથી: કારણ કે મૂર્ત કર્મને મૂર્ત આત્મા સાથે સમવાયસંબંધ અવિરૂદ્ધપણે ઘટી શકે છે. સંસારી આત્મા કથંચિત મૂર્ત છે, તેને અર્થ એ છે કે–તે અનાદિકાળથી ક્ષીરનીર અને હાગ્નિની જેમ કર્મ પુદ્ગલથી બદ્ધ છે. પૂર્વે કદી પણ કર્મપુગેલેથી તે બદ્ધ નહોતો એમ નથી. એ કારણે તેનું વર્તમાન સ્વરૂપ સર્વથા અમૂર્ત નથી કિન્તુ મૂર્ત છે. આત્માને જે સર્વથા અમૂર્ત માનીએ, તે મૂર્ત દ્વારા તેને અનુગ્રહ થઈ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૬૯ શકે નહિ. કિન્તુ મદિરાપાનાદિ અગ્ય દ્રવ્ય વડે આત્માને થતો ઉપઘાત અને બ્રાહ્મી ચૂર્ણાદિ ઉત્તમ દ્રવ્ય વડે આત્માને થતા અનુગ્રહ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. બીજાંકુર અને પિતાપુત્રના ન્યાયે જીવ અને કર્મમાં અનાદિ હેતુહેતુમ (કાર્યકારણ) ભાવ છે, તેથી સંસારી જીવ એકાંતે અમૂર્ત નથી પુણ્ય અને પાપ:
આત્મા છે, તેને પરલેક છે અને પરલોકનું કારણ કર્મને સંબંધ પણ છે. તે પછી પુણ્ય અને પાપની સિદ્ધિ કરવા માટે કેઈ નવાં અનુમાનની આવશ્યક્તા નથી. સુખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં શુભ પુદ્ગલ તે પુણ્ય છે અને દુખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં અશુભ પુદગલે તે પાપ છે. પુણ્ય અગર પાપ બે એક જ પદાર્થ છે અથવા બેમાંથી એક પણ નથી, એમ માનવાથી જગતમાં સુખદુઃખાનુભવની વ્યવસ્થા ઘટી શકે તેમ નથી. પુણ્ય અને પાપ અને ભિન્ન છે. કારણ કે–તેના કાર્યભૂત સુખ અને દુઃખ એકીસાથે અનુભવી શકાતાં નથી. થોડું પુણ્ય એ સુખ અને થોડું પાપ એ દુ:ખ, એમ માનીને પુણ્ય અગર પાપ-બેમાંથી એક જ પદાર્થને માની લેવાથી પણ કામ ચાલી શકે તેમ નથી. સુખ-દુ:ખના કારણભૂત પુણ્ય અને પાપ-એ બે જુદાં સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. સમ્મીલિત પુણ્યપાપાત્મક એક જ કર્મ કોઈ રીતિએ ઘટિત થઈ શકતું નથી. કારણ કે-તે પ્રકારના સમ્મીલિત પુણ્યપાપાત્મક કર્મના બંધનું કેઈ કારણ હોવું જોઈએ : પરંતુ તે આ જગતમાં હયાત નથી. કર્મબંધનાં કારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ હેતુઓ છે. તે સર્વ હતુઓની સાથે મન-વચન-કાયાના યોગરૂપી હેતુ રહેલ હોય જ છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
90 ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
ગ્રેગ હંમેશાં એક સમયે શુભ યા અશુભ જ હાઈ શકે છે, કિન્તુ શુભાશુભ ઉભયસ્વરૂપ યાગ એક જ સમયે કદી હાઈ શકતા નથી. એજ કારણે તેના કાર્યરૂપ પુણ્ય અને પાપ–એ એ સ્વતંત્ર છે, એમ સહજ રીતિએ સિદ્ધ થાય છે. સ્વર્ગ અને નરક :
પરલેાકની સિદ્ધિમાં આપણે એ જોઇ ગયા કે ચતુર્ગતિ રૂપી સંસારમાં પરિભ્રમણ એજ આત્માના પરલેાક છે. એ ચાર ગતિમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચ ગતિ, એ તા સા કાઈને પ્રત્યક્ષ છે, પરન્તુ દેવ અને નારક—એ એ ગતિ કાઇને પણ પ્રત્યક્ષ નથી, તેા પછી તે પણ જગતમાં છે એમ શી રીતે માની શકાય ?—આ જાતિના પ્રશ્ન કરનાર આગમપ્રમાણને માનનારા નથી, એ તેા આપાઆપ સિદ્ધ થાય છે : માટે તેની આગળ આગમપ્રમાણુ ધરવું એ અંધા આગળ આરસી ધરવા સમાન છે : છતાં પણ દેવલાક અને નારકી પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેા દ્વારા પણ જેટલી રીતિએ સિદ્ધ છે, તેટલી રીતિએ ખતાવવાથી તેવા આત્માઓમાં પણ જે યાગ્ય હાય તેમાં આગમપ્રમાણુ પ્રત્યે પ્રતીતિ ઉત્પન્ન થવાના સંભવ છે. એ કારણે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેા આપવાં એ અનુચિત નથી. દેવલાકને નહિ માનનારની આંખ સામે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા આદિ જ્યાતિષ્ઠ દેવાનાં વિમાના રાજ ભટકાય છે, તેના કોઈ પણ રીતિએ તે ઇન્કાર કરી શકે તેમ નથી. એ ઉપરાન્ત વ્યન્તરાદિ દેવામૃત અનુગ્રહ અને ઉપઘાત પણ પ્રત્યક્ષ નથી, એમ કહેવું એ સર્વથા ખાટું છે. અનુમાનથી પણ દેવગતિની હસ્તી ( વિદ્યમાનતા )ના કોઈ પણ બુદ્ધિમાનને સ્વીકાર કર્યાં સિવાય ચાલે તેમ નથી. અતિશય પાપનું ફળ ભાગવવા માટે જેમ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ a
નરકતિ માનવાની આવશ્યકતા છે, તેમ અતિશય પુણ્યનું મૂળ ભાગવવા માટે દેવગતિને માન્યા સિવાય પણ ટકા નથી. મનુષ્યગતિમાં અતિ સુખી મનુષ્યા પણ રાગ–જરાદિ દુ:ખાથી ગ્રસ્ત છે અને તિર્યંચગતિમાં અતિ દુ:ખી તિર્યંચા પણ સુખને આપનાર હવા, પ્રકાશ આદિની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે, માટે અતિશય પુણ્ય અને અતિશય પાપનું મૂળ એકાંત સુખ કે એકાંત દુઃખ લાગવવા માટે દેવ અને નરક–એ એ ગતિઓને માન્યા સિવાય ચાલી શકે તેમ નથી.
.
દેવા આવતા કેમ નથી ?
હવે પ્રશ્ન માત્ર એક જ રહે છે કે-નારકા તા દુઃખી અને પરાધીન હાવાથી અહીં આવી શકે નહિ, પરન્તુ દેવા તા ઈચ્છા મુજણ ફરી શકનારા અને દેવતાઈ પ્રભાવથી યુક્ત છે, પછી તેઓ અહીં શા માટે આવતા નથી ?’ એનું સમાધાન એક જ છે કે દેવા અત્યંત સુખી છે. અતિશય સુખી મનુષ્ય પણ જ્યારે પેાતાના બંગલા, મેટરી અને મેાજશેાખામાંથી પરવારતા નથી, તે પછી તેના કરતાં અનન્તી ઋદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલા દેવા પેાતાનાં સુખમય સ્થાનાને છોડી દુર્ગંધથી ભારાભાર ભરેલા મનુષ્યલેાકમાં પગ મૂકવાનું પણ કેમ પસંદ કરે ? છતાં પણુ ભક્તિમાન દેવા શ્રી જિનેશ્વરદેવાનાં કલ્યાણકા વખતે, પેાતાના સંશયા શ્રી તીર્થંકરદેવાને પૂછી તેનાં સમાધાના મેળવવા માટે અથવા કાઇ મહર્ષિના તપેાગુણુથી આકૃષ્ટ થઈ આ મનુષ્યલાકમાં અનેક વાર આવે છે. આજે તેવા પ્રકારના પૂર્વજન્મના અનુરાગથી અગર વેરના અનુબન્ધથી, પૂર્વકૃત સંકેતથી કે કામાનુરાગથી દેવા મનુષ્યલાકમાં નથી આવતા એમ નથી : પરન્તુ તેવા બનાવા આ કાળમાં ક્વચિત્ ખનતા
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
હાવાથી તેની તેટલી પ્રસિદ્ધિ દેખાતી નથી. ખીજી વાત એ છે કે–ઉત્તમ મનુષ્યાને કેટલીક વાર દેવની ઉપમા આપવામાં આવે છે, તે પણ મૂખ્ય દેવની હયાતિ સિદ્ધ કરે છે. મૂખ્ય વસ્તુ કેાઈ જગ્યાએ હાય તા જ તેના ઉપચાર અન્યત્ર ઘટી શકે છે. अन्यत्र सिद्धस्य वस्तुनोऽन्यत्र आरोप उपचारः । " " मुख्याभावे सति निमित्ते प्रयोजने च उपचारः નિચત્તે । 1–એ. જાતિની ઉપચારની વ્યાખ્યા જ, મુખ્ય દેવની સિદ્ધિ કરાવી આપનાર છે.
'
અથવા
અન્ય અને મેક્ષ :
આત્મા અને કર્મ–એ એ પદાર્થોના સંબંધથી જેમ પુણ્ય, પાપ, પરલેાક, સ્વર્ગ, નરકાદિની સિદ્ધિ થાય છે, તેમ અન્ય અને માક્ષ–એ એ પદાર્થની પણ સિદ્ધિ એ સમ્બન્ધ અને અસન્મન્મથી થનારી છે. આત્મા અને કર્મનું એક પ્રદેશાવગાહન રૂપ આપસમાં મળવું એ અંધ છે અને કર્મની સાથે મળેલ આત્માનું એ કર્મના બંધનથી સર્વથા મુક્ત થવું એ મેાક્ષ છે. અહીં એક શંકા અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય તેમ છે કે જીવ અને કર્મના સબંધ આદિમાન છે કે અનાદ્વિમાન ? જો આદિમાન છે તા પહેલાં જીવ શુદ્ધ હતા તેા કર્મ લાગ્યાં શી રીતે ? શુદ્ધાત્માને પણ જો વગર કારણે કર્મના બંધ થઇ જાય તેા મુક્તાત્માને કેમ ન થાય? એ આપત્તિ ટાળવા માટે જો જીવ અને કર્મના સંબંધ અનાદિમાન છે એમ માનશેા, તેા જીવ અને આકાશને સંબંધ જેમ અનાદ્ધિમાન હેાવાથી અન્ત વિનાના છે તેમ જીવ અને કર્મના સંબંધ પણ કદી દૂર થઈ શકશે નહિ. ' જીવ અને કર્મના સંબંધ માટે ઉપર જણાવેલી અન્ને પ્રકારની યુક્તિએ સર્વથા અયેાગ્ય છે. જીવ અને કર્મના સંબંધ બીજા
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૭૩ કુરની જેમ હેતુ-હનુમદ્દ (કાર્ય-કારણ) ભાવવાળે છે, તેથી તે અનાદિ હોવા છતાં પણ અન્તવાળે માની શકવામાં કઈ પણ જાતને વિરોધ નથી. બીજાંકુર, પિતાપુત્ર આદિની અનાદિ પરમ્પરા પણ કઈ પણ એક વસ્તુ કાર્યને ઉત્પન્ન કર્યા વિના નાશ પામે, તે નાશ પામી શકે તેમ છે: અથવા સુવર્ણ અને માટીને સાગ અનાદિ હોવા છતાં અગ્નિ આદિના તાપથી તેને અંત આણી શકાય છે. અભવ્ય આત્માઓને કર્મસંબંધ અનાદિ-અનન્ત પણ હોય છે, કિન્તુ ભવ્ય આત્માઓન સંબંધ તેવા પ્રકારને હોતો નથી. યોગ્ય સામગ્રી અને પ્રયત્ન દ્વારા તેને અંત પણ કરી શકાય છે. લોકમાં પણ જેમ પ્રાગભાવ અનાદિ હોવા છતાં સાંત છે, તેમ તેવા પ્રકારના ભવ્ય આત્માઓનું ભવ્યત્વ અનાદિ હોવા છતાં પણ સાંત છે. પ્રાગભાવ અવસ્તુરૂપ છે તેમ પણ નથી. કારણ કેઘટને પ્રાગભાવ માટીના પીંડ સ્વરૂપ હોવાથી ભાવરૂપ છે. એ રીતે અનાદિબદ્ધ આત્મા પણ બંધના હેતુઓને દૂર કરી, યોગ્ય ઉપાય દ્વારા પૂર્વબદ્ધ કર્મોનું પરિશાટન કરી સર્વકર્મનિર્મોક્ષ સ્વરૂપ આત્માના સ્વાભાવિક અવસ્થાન રૂપ મેક્ષને પામી શકે છે. મેક્ષમાં સુખ શુ?
“સર્વ કર્મોને નિર્મોક્ષ એ જ જે મોક્ષ છે, તો તેવા મેક્ષમાં શરીરાદિને અભાવ હોવાથી, સુખ પણ શી રીતિએ હોઈ શકે? આ પ્રશ્ન શ્રી જેનશાસનથી અપરિચિત ભલભલાએને પણ મુંઝવે તેવો છે. પરંતુ તેવા આત્માએ સુખના સ્વરૂપને સમજવા જેટલા સભ્યજ્ઞાનને પામ્યા નથી, તેથી જ તેમને આ જાતિની મુંઝવણ થાય છે. દેહ અને ઇન્દ્રિ દ્વારા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
શબ્દાદિ વિષયાના ઉપલેાગ એ સુખ નથી, કિન્તુ ઇન્દ્રિયાદિજન્મ આત્સુકથાદિ દુ:ખના પરિહાર માત્ર છે. સિદ્ધાત્મા તા જ્ઞાનાવરણીયાદિ સર્વ ઘાતિ-કર્મોના આવરણેાથી રહિત થયેલા હાવાથી ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનવાન છે અને દુઃખના હેતુભૂત વેદનીયાદિ અઘાતિ–કર્માના ક્ષય થયેલા હેાવાથી નિરાખાધ સુખી છે. શરીર અને ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ એ સુખ નથી, કિન્તુ દુ:ખ છે : પરન્તુ તે દુ:ખના પ્રતિકાર રૂપ હાવાથી મહમૂદ્રઢ આત્માઓને સુખની કલ્પના કરાવે છે. રાગેાપશાન્તિ માટે કરેલું કટુક ઔષધપાન દુ:ખ રૂપ હેાવા છતાં પણુ સુખ રૂપ મનાય છે, તેમ માહુજન્ય ઔસુકચથી થયેલ અરતિરૂપ દુ:ખના પ્રતિકાર હેાવાથી વિષયસુખ એ ઉપચારથી લાકમાં સુખ઼ મનાય છે. ઉપચાર એ સત્ય વસ્તુના જ હાય છે અને એ સત્ય સુખ તે ખીજું કાઈ નહિ, પણ સર્વે-કર્મ-રહિત મુક્તાત્માઓનું નિરૂપાધિક સુખ છે. મુક્તાત્માનું સુખ નિપ્રતિકાર હાવાથી નિરામાધ છે, એટલા માટે નિરૂપચરિત મેાક્ષસુખ એ જ સુખ શબ્દના બ્યપદેશને ચાગ્ય છે. એ સિવાયનું સુખ ઉપચિરત હાઇ સુખના માત્ર આભાસ જ કરાવનાર છે.
લેખાંક ૧૦ મા :
પરસ્પરની હિતચિંતા :
આત્મા, પરલેાક, કર્મ, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક, બંધ અને મેક્ષ આદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો શ્રી સર્વજ્ઞવચનના પ્રમાણ્યથી સિદ્ધ છે, તેમ પ્રત્યક્ષ અનુમાનાદિ પ્રમાણેા દ્વારાએ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓને
[ ૭પ પણ ગમ્ય છે, એ વાત આપણે બને તેટલા વિસ્તારથી જોઈ આવ્યા છીએ. અસાર વિષયલેપટતાની ખાતરી છે કે આત્મા પ્રમાણસિદ્ધ પરકાદિ તરફ બેદરકાર બની, કેવળ આ લેક તરફ જ મીટ માંડીને પોતાનું સમગ્ર જીવન પસાર કરી નાખે છે, તે આત્માનું ભાવિ અતિશય ભયાનક બને છે, એમાં કઈ પણ જાતનો સંદેહ નથી. પરલોકને ભૂલી આ લોકની મેજ ઉડાવવામાં મગુલ બનનારા જ્ઞાનિઓની દષ્ટિએ અતિશય દયાપાત્ર મનુષ્ય છે. પરલેક તરફ જેટલું દુર્લક્ષ્ય આજના મનુષ્યોમાં નજરે પડે છે, તેટલું દુર્લક્ષ્ય પૂર્વે હોવાનું જાણવામાં આવ્યું નથી. (અહીં પૂર્વ શબ્દને અર્થે વર્તમાન વીસમી સદીની, પૂર્વની સદીઓ કરવાને છે: બાકી ત્રિકાલની દષ્ટિથી તે આ જાતિના મહમૂઢ ભાવે આ જગતમાં અનન્સી વાર બન્યા છે અને બનનારા છે; કિન્તુ વર્તમાનકાલની દષ્ટિએ આ વીસમી સદીમાં જે જાતિનું પરક પ્રત્યેનું દુર્લભય વધી પડ્યું છે, તે જાતિનું દુર્લક્ષ્ય પૂર્વની સદીઓમાં હોવું સંભવતું નથી.) પરસ્પરના હિતની ચિન્તા કરનાર વર્ગ હયાત હોય છે, ત્યારે આ જાતિની પરિસ્થિતિ હોતી નથી. આજે મનુષ્યમાંથી પરહિતચિંતા રૂપ સાચી મૈત્રીભાવના જ મોટા ભાગે નષ્ટ થઈ ગઈ છે. સૈ કે પોતપોતાના જ ઈહલોકક સ્વાર્થની ચિંતા કરે છે. બીજાના ઈહલોકિક કે પારલૈકિક સ્વાર્થની ચિન્તા કરનારા આત્માઓ આ દુનિયામાં વિરલ રહ્યા છે. જે છે તે અતિશય. અલ્પ સંખ્યાવાળા હોવાથી, તેમને અવાજ બહુસંખ્ય જને સુધી પહોંચી શકે અશકય થઈ પડ્યો છે. હિતચિન્તા રૂપ મિત્રીભાવના નષ્ટ થવાથી ઉત્પન્ન થયેલી સ્વાર્થમય પરિસ્થિતિ આજની દુનિયાને કારમી રીતિએ પીડી રહી છે. વિજ્ઞાનવાદ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... જેવા સભ્ય શબ્દને આગળ ધરી, લગભગ સૌ કઈ પિતાને એકને એક સ્વાર્થ સાધવાની તનતોડ મહેનતમાં પડ્યા છે. પિતાને સુધરેલા દેશ તરીકે અને સુધરેલા મનુષ્ય તરીકે ઓળખાવનારા સૈ કેઈ સ્વાર્થની જ એક મેટી ચિન્તામાં પડયા છે. આ જતિની સ્વાથી ચિન્તાએ માનવીઓને માનવી મીટાવી રાક્ષસ બનાવ્યા છે. મનુષ્યને માનુષી વૃત્તિથી છોડાવનાર અને રાક્ષસી વૃત્તિવાળા બનાવનાર કઈ પણ હોય, તે તે મર્યાદા વટાવી ગયેલ આજની દુનિયાની સ્વાર્થચિન્તા છે. કેવળ આ લેકના જ સ્વાર્થની ચિતાથી પરલોકને ભૂલાવનાર નાસ્તિતાને હદ ઉપરાન્તનું જોર મળ્યું છે.
Uતાવાનેવ સોજોડડ્યું, થાવાનેન્દ્રિયો ”
–આ જાતિના નાસ્તિક પ્રલાએ આજે બુદ્ધિમાનેને પણ ઘેરી લીધા છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે-ઈચ્છા મુજબની વિષયલંપટતાને અસાધારણ ઉત્તેજન મળ્યું છે. એ વિષયલંપટતાને પોષવા અજ્ઞાન લેકેના અભિપ્રાયને પણ કિંમતી ગણાવવાના પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે. આ રીતે જોતાં જણાશે કે–સઘળા અનર્થોનું મૂળ પારકાની હિતચિન્તાને અભાવ અને પોતાની સ્વાર્થચિન્તાને અમર્યાદિત પ્રાદુર્ભાવ છે. સાચા હિતચિન્તકે:
પરહિતચિન્તા રૂપ મિત્રીભાવ પ્રગટ કરવા માટે, પરહિતચિન્તક મહાપુરૂષે પ્રત્યે હૃદયને શુદ્ધ પ્રમોદભાવ પ્રગટાવવાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે. આ દુનિયામાં જેમ સ્વાર્થની ચિન્તા કરનારા છે, તેમ સ્વ–પરની હિતચિન્તા કરનારા પણ નથી એમ તે નહિ જ: કિન્તુ તેઓ વર્તમાન જગતના લક્ષ્યની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૭૭ બહાર છે. સ્વ–પર હિતની જ એક ચિન્તા કરનારા મહાપુરૂષા વર્તમાન જગની ષ્ટિ બહાર એટલા માટે છે કે-“સાચા હિતચિન્તક મહાપુરૂષા દુનિયાનાં આ લેાકનાં સુખાની તેટલી દરકાર કરનારા હાતા નથી, કે જેટલી પરલેાક માટેની દરકાર કરનારા હાય છે.’ પરલેાકને ભૂલી આ લેાકને જ પ્રધાન માનનાર દુનિયા પરલેાકની કાળજીવાળા મહાપુરૂષાની દરકાર ન કરે, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી. આ લેાકનાં કાલ્પનિક સુખાની માટી મેટી લાલચેા આપી, પ્રજાને મહા સંકટમાં નાંખનારાઓને પણ જે પ્રજા પરમેશ્વરની માફક પૂજનારી છે, તે પ્રજા સ્વ-પરના સાચા હિતચિન્તક મહાપુરૂષાની સામે ષ્ટિ પણ ન દોડાવે, એમાં એની ક્ષુદ્ર વિષયલંપટતા સિવાય ખીજું કાઈ પણુ કારણુ કલ્પી શકાતું નથી : પણ જગત તેમના પ્રત્યે દરકારવાળું છે કે બેદરકાર છે, તેની ચિન્તા સ્વ–પરના સાચા હિતચિન્તકાને કદી હાતી નથી. એનું જ એ કારણ છે કે-એ સાચા હિતચિન્તકે પ્રત્યે આટલી હદ સુધી એવફા બનેલી પ્રજા પશુ– સન્માર્ગ પામે’-એ જાતિની તેઓની કારૂણ્ય ભાવના લેશ પણ શુષ્ક ખનતી નથી. કરૂણા અને દયાની સ્વભાવસિદ્ધ ભાવનાથી તમેાળ અનેલ સાચા હિતચિન્તક મહાપુરૂષા પેાતાને મળેલ સાધના અને સામગ્રીઓ દ્વારા જગતને નાસ્તિકતા આદિ મહા અનર્થોથી બચાવવા માટે પેાતાની જેટલી શક્તિ હાય તે સઘળી શક્તિ વડે અવિરત પ્રયત્ના કરી રહ્યા હાય છે. એમના એ પ્રયત્ના ખીજાઓને કેટલા પ્રમાણમાં લાભદાયી નિવડૅ છે, તે નિશ્ચિત રૂપે કહી શકાય નહિ : છતાં એટલું તેા અવશ્ય કહી શકાય કે—તેવા સાચા સ્વપરહિતચિન્તક મહાપુરૂષોના યાગ પામનારા ચેાગ્ય આત્માને
"
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
અનુપમ પ્રકારના લાભ થયા વિના રહેતા નથી. આમ છતાં, એક વાત એ પણ સમજી લેવી જોઈએ કે–સાચા સ્વપર– હિતચિન્તક મહાપુરૂષાના પ્રયત્ના ખીજાઓને લાભદાયી નિવડા ચા ન નિવડા, તે પણ તેઓને પેાતાને તે તે પ્રયત્ના મહાન લાભ આપનારા નિવડે જ છે, એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી. આંતર્ અને બાહ્ય રગા :
‘નાસ્તિકતાદિ ચેપી અને વિનાશક આંતરિક બદીઓથી અચવા માટે સાચા સ્વપર—હિતચિન્તક મહાપુરૂષો જગતમાં વિદ્યમાન હાય, તે અમને તેમના સમાગમ કેમ ન થાય ?’– એ જાતિના પ્રશ્નને અહીં અવકાશ નથી. જે કાઇ આત્મા હૃદયથી એ બદીઓના શિકારના ભાગ થતાં ખચવાના ઈરાદો ધરાવે છે, તે આત્મા તેવા મહાપુરૂષોના સમાગમ ગમે ત્યાંથી પણ મેળવી શકે છે, એમાં શંકા નથી. આન્તરિક ચેપી રાગે! અને માહ્ય ચેપી રાગેામાં મેટું અંતર છે! માહ્ય ચેપી રાગોને દૂર કરવાના ઉપાયા રાગીની ઇચ્છા ન હોય તા પણુ દયાળુ વૈદ્યો કરી શકે છે, જ્યારે આંતરિક દર્દીના ઉપાયે રાગી જ્યાં સુધી ઈઅે નહિ, ત્યાં સુધી ગમે તેવા ઉપકારિઓ પણ કરી શકતા નથી. પ્લેગ, કાલેરા આદિ દર્દીના ભાગ થયેલા ર્દિઓની દવા કરવા માટે તમામ દુનિયા તૈયાર છે અને હિંદુઓની ઇચ્છા ન હેાય તે પણ બળાત્કારે તેના ઉપાચા કરાવવા પડે છે. આંતરિક દર્દીની વાત તેથી તદ્ન વિપરીત છે. પ્રથમ તા તે રાગેા છે એવું ભાન દિને થવું પણ દુષ્કર છે, તેા પછી તેનું ભાન અન્ય લેાકેાને થવું એ તેથી પણ વધુ દુષ્કર જ ગણાય ! વળી માના કેતે આંતરિક ગાનું ભાન કદાચ થઇ જાય, તા પણ બાહ્ય રાગેાની જેમ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ e તેના માટે બળાત્કારે ઓષધપ્રયાગેા થઈ શકતા નથી. જો કેાઈ બળાત્કાર કરવા માગે તેા લેાકલાગણી ખાદ્ય રાગેાના ખળાત્કાર માટે જેટલી અનુકૂળ છે, તેટલી જ અહીં પ્રતિકૂળ છે. લેાકલાગણી અનુકૂળ પણ હોય, તે પણ દદી પેાતાને રાગી ન માને અને રાગી માન્યા પછી પણ તે દૂર કરવાની ઈચ્છા ન ધરાવે, ત્યાં સુધી ગમે તેવા દયાળુ વૈદ્યોના આષધપ્રયાગા પણ તેના ઉપર જોઈતા પ્રમાણમાં કામ આવી શકતા નથી. લાભ નહિ થવાનું કારણ :
ખાહ્ય રીગ અને આંતર્ રાગના આ તિના તફાવત જે આત્માએ સમજી શકે છે, તે આત્માએ એવી શંકા કદી જ નહિ કરે કે–આંતર્ રાગેાના ઔષધ ખતાવનારા હિતચિતકા હયાત હાય, તેા અમને તેમના સમાગમ કેમ ન થાય ?’ કારણ કે–એવેા સમાગમ અનેક વાર થવા છતાં પણ, પેાતાની જાતને રાગી નહિ માનનાર અગર માનવા છતાં તેમનું શરણુ નહિ સ્વીકારનાર આત્માએ તે નિષ્કારણુ પરાપાકરએ તરફ્થી લેશ માત્ર લાભને પામી શકતા નથી. નાસ્તિક્તાદિ એ શરીરના દોષા નથી, કિન્તુ આત્માના છે : તેથી તે બેના પ્રતિકારમાં અવશ્ય ભેદ રહેવાના જ છે. શારીરિક રાગેાના પ્રતિકારા રાગીની ઈચ્છા વિના ખળાત્કારે પણ કરી શકાય છે અને આત્મિક રાગેાના પ્રતિકારા રાગીની ઈચ્છા વિના કેવળ ખળાત્કારે કરી શકાતા નથી. એજ એક કારણ છે કેશારીરિક રાગેાથી જગતને મુક્ત કરવાની તૈયાભાવનાવાળા કરતાં આત્મિક રાગેાથી પીડાતા પ્રાણિઓને રોગમુક્ત કરવાની ભાવનાવાળા કેઇગુણા દયાળુ અને શક્તિમાન પૂર્ણ હોવા છતાં, બધાને લાભ કરી શકતા નથી. આત્મિક રાના
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસનપ્રતિકાર આ રીતે જ્યારે અત્યંત દુષ્કર છે, ત્યારે તે રેગથી રીબાતા કલ્યાણાથી આત્માઓએ વધારે સાવધાન બનવું, જોઈએ. શરીરના રોગોથી બચવાની સાવધાની અનાદિસ સદ્ધ છે, જ્યારે આત્મિક રેને તેવા પ્રકારને ભય ઉત્પન્ન થે એ પણ અતિશય કષ્ટથી સાધ્ય છે. તે ગમે તેટલા કષ્ટથી સાધ્ય હેય, પરંતુ જો તેનાથી બેદરકાર રહેવામાં આવે તે નુકશાન પોતાને જ છે અને તે પણ અસાધારણ છે. આટલું સમજાય તો તે સમજનાર આત્મા સાવધ બન્યા સિવાય રહેતું નથી. જે કે–આટલું તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં સમજાઈ જવું એ સહેલું નથી. આત્મામાં કાંઈક પણ લઘુકર્મિતાના ગે પ્રગટતી યેગ્યતા પ્રગટયા વિના આ વસ્તુ હૈયે જચવી મુશ્કેલ છે છતાં સામાન્ય પ્રકારે તે એમજ કહી શકાય કે–ગ્ય પ્રયત્નને આ દુનિયામાં શું અસાધ્ય છે? તત્ત્વજ્ઞ મહાપુરૂષો આ જ કારણે ફરમાવે છે કે-જે આત્માઓને આત્માના રેગો તથાવિધ સ્વરૂપે સમજાય તે આત્માઓ પણ પરમ ભાગ્યશાળી છે. નાસ્તિતાની ભયંકરતા:
વિષયલંપટતા, એ નાસ્તિક્તાને ઉત્પન્ન કરનાર છે, એ વાત સાચી હોવા છતાં પણ, જે આત્મા સર્વથા વિષયલંપટતાને ત્યાગ ન કરી શકે, એ પણ પિતાના આત્મામાં નાસ્તિકતા પ્રવેશ ન કરી જાય એટલી હદ સુધીની વિષયલેપટતાને આધીન ન થાય, તે બસ છે. તેથી પણ તેને ઘણો બચાવ થઈ શકે છે. જેમ મિથ્યાત્વથી સહચરિત કાષાયિક પરિણતિ અનન્ત સંસારને અનુબન્ધ કરાવનારી થાય છે, તેમ નાસ્તિક્તા-સહચરિત વિષયલંપટતા આત્માને કારમી રીતિએ પાયમાલ કરનારી બને છે. એ રીતે નાસ્તિતા સહચરિત લક
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૮૧ હેરીનું અનુસરણ અને નાસ્તિતા પ્રવેશ ન પામી હોય તેવી સાવધાની પૂર્વકની લેકહેરીનું અનુસરણ, એ બે વચ્ચે પણ તેટલો જ તફાવત પડી જાય છે. અસત્ય અને ચોરી-એ ગૂન્હાહિત કાર્યો હોવા છતાં, અસત્ય બોલનાર અને ચોરી કરનાર આત્મા પકડાયા પછી પોતાના ગુન્હાને કબૂલ કરે છે, તે તેટલા પ્રમાણમાં શિક્ષાપાત્ર બનતો નથી, કે જેટલા પ્રમાણમાં શિક્ષાપાત્ર ગુન્હો કર્યા પછી પણ તેને નહિ કબૂલ કરનાર બને છે. એ જ ન્યાયે વિષયલંપટતા અને કહેરીએ કારમાં દુર્ગુણો હોવા છતાં પણ, તે દુર્ગાને વશ પડેલા આત્માઓ તેને દુર્ગણે નહિ માનવા રૂપ નાસ્તિકતાને આધીન થતા નથી, તે તેઓનો બચાવ થે તેટલો દુષ્કર બનતો નથી : કિન્તુ જે આત્માએ વિષયલંપટતાને પોષવા ખાતર જ્ઞાનિઓનાં વચન ઉપર પગ મૂકી અજ્ઞાન લોકનાં વચનને અને અભિપ્રા
ને આગળ કરનારા છે, તે આત્માઓ બેવડા ગુન્હેગાર બને છે: એલું જ નહિ કિન્તુ તેમના તે ગુન્હાઓનું પાપ વજલેપ સમાન બની જાય છે. વિષને વઘાર અને શસ્ત્રનો દુષ્પગ જે રીતે તત્કાળ પ્રાણનો નાશ કરનાર અને પોતાના જ શરીરને ઘાત કરનાર થાય છે, તે રીતનો તત્કાળ વિઘાત વઘાર વિનાના વિષથી કે પોતાના શરીરનો ઘાત અદ્દપ્રયુક્ત શસ્ત્રથી કદી થતું નથી. એ રીતે નાસ્તિકતા એ પાપ રૂપી વિષ ઉપર માયાને વઘાર છે અને વિષયલંપટતા રૂપી શસ્ત્રનું અવળું ધારણ છે. આથી જેઓએ પોતાના ભાવપ્રાણોનું સંરક્ષણ કરવું હોય, તેઓએ નાસ્તિક્તા પૂર્વકની વિષયલંપટતાને અને એજ રીતિએ નાસ્તિકતા પૂર્વકની લેકહેરીને પણ સશે તજવા સૈથી પહેલાં કટિબદ્ધ થવું જ જોઈએ.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... સાચી આસ્તિકતા :
ગૂન્હાને બેવડે કે વજલેપ સમાન બનાવનાર કે હોય, તે તે માત્ર નાસ્તિતા છે. નાસ્તિતાને જન્મ મિથ્યાત્વમાંથી થાય છે, એટલા માટે શ્રી જૈનશાસનની પરિભાષા પ્રમાણે મિથ્યાત્વ એજ નાસ્તિકતા છે. “આત્મા, પરલોકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો નથી.—એવી બુદ્ધિ એ નાસ્તિતા છે, એ સર્વજનમાન્ય લોકિક વ્યાખ્યા છે ! જ્યારે આત્મા-પરલોકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને માનવા છતાં, તે છે તે કરતાં અન્ય સ્વરૂપે માનવા, એ પણ સ્પષ્ટ નાસ્તિક્તા જ છે, એમ શ્રી જૈનશાસન પ્રબોધે છે. શ્રી જેનશાસનમાન્ય નાસ્તિતાની આ લકત્તર વ્યાખ્યા છે. શ્રી જિનવચનના પ્રામાણ્યથી સિદ્ધ થતા પદાર્થોને નહિ માનવા એ જેમ મિથ્યાત્વ છે, તેમ તેને અન્યથા માનવા એ પણ મિથ્યાત્વ છે. એટલા માટે સાચી આસ્તિક્તાની વ્યાખ્યા તે એક જ છે કે-“તમેવ વિશે નિર્ણવ 1 ળિfહ્યું વેરચં ા “તેજ સાચું અને શંકા વિનાનું, કે જે સર્વજ્ઞ એવા શ્રી જિનવરેન્દ્રોએ ફરમાવ્યું છે.”—આ પ્રકારને વાસ્તવિક વિશ્વાસ, એજ સાચી આસ્તિતા છે. છતાં પણ-“પરલેકાદિ પદાર્થો છે જ નહિ–એવી માન્યતાવાળા નાસ્તિક આત્માઓ કરતાં, કેઈ પણ સ્વરૂપવાળા પલકાદિ પદાર્થો વિદ્યમાન છે, એમ લૈકિક રીતિએ પણ માનનારા તે આત્માઓ સ્વભાવથી જ ઘણા ઉત્તમ દરજજાના છે, એમાં લેશ માત્ર શક નથી. નાસ્તિક આત્માઓની જેમ અમર્યાદિત વિષયલંપટતા કે માત્રાતીત લેકહેરી તેઓમાં કદી જ પ્રવેશ પામી શકતી નથી, એટલા પૂરતે તે આત્માઓને ભાવિ અનર્થોથી બચાવ થઈ જવામાં કઈ જાતને સંદેહ નથી : કિન્તુ સર્વ પ્રકારના
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૮૩ અનર્થોથી બચવા માટે તે સાચી આસ્તિકતા પામવી આવશ્યક છે. સાચી આસ્તિકતાની પ્રાપ્તિ થયા સિવાય અનર્થોથી સંપૂર્ણપણે કઈ પણ રીતિએ બચી શકાતું નથી. જે કે–સાચી આસ્તિતાની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ વિષયલંપટતા અને લોકહેરીને સર્વથા વિલય થવા માટે વખત જોઈએ છે પરંતુ આત્મામાં સાચી આસ્તિતા પ્રગટયા પછીથી, અમૂક સમયમાં તે તે વિષયલેપટતા અને કહેરી જેવી વિનાશક બદીઓથી સર્વથા વિમુક્ત બની જવાય છે, એમાં કશો જ સંદેહ નથી. પ્રાપ્તિના ઉપાય:
સાચી આસ્તિકતાની પ્રાપ્તિ મિથ્યાત્વના ત્યાગ ઉપર અવલબેલી છે અને મિથ્યાત્વને ત્યાગ સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે શ્રી જૈનશાસનમાં અસંખ્ય માર્ગો દર્શાવેલા છે. તે સઘળા આ સ્થળે દર્શાવવા અશક્ય છે. શક્ય હોય તો પણ સઘળાનું એક સાથે પાલન થવું તે સર્વથા અશક્ય છે. સમ્યકત્વ ગુણની પ્રાપ્તિના ઉપાય રૂપે ૬૭ પ્રકારના વ્યવહારે જીવનમાં આચરવા માટે જ્ઞાનિપુરૂષએ દર્શાવ્યા છે. આ વ્યવહારો ગુણપ્રાપ્તિના આશયવાળી બુદ્ધિએ સેવાયતો સમ્યત્વનહિ પામેલાઓ જરૂર સમ્યકત્વને પામી શકે તેમ છે તથા પામેલા આત્માઓ તેને કદી પણ ન જાય તેવું સુદઢ બનાવી શકે તેમ છે. આથી આત્માઓએ તે સડસઠે વ્યવહારને સમજી, તે વ્યવહારેથી જીવનને ઓતપ્રોત બનાવી દેવાની આવશ્યકતા છે. નાસ્તિકતા આદિ દોષ ગમે તેવા દુષ્ટ અને ચેપી હોય, તો પણ આ ૬૭ પ્રકારના વ્યવહારથી પિતાના જીવનને ઓતપ્રેત બનાવી દેનાર આત્મા ઉપર પિતાને લેશ પણ પ્રભાવ બતાવી શકે તેમ નથી. સમ્યક્ત્વના એ ૬૭
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
પ્રકારા એટલા બધા પ્રસિદ્ધ છે કે તેના આટલા બધા મહિમા જાણ્યા પછી, તેને સમજીને જીવનમાં ઉતારવા માટે સાચા દીલથી જે કાઈ આત્મા ઈચ્છા અને પ્રયત્ન કરે, તેને તે સમજવા અને પાળવાનાં સાધના ન મળી શકે એ શક્ય નથી. સૈા કેાઈકલ્યાણકામી આત્મા તે બધા વ્યવહારોને સારી રીતે સમજી, શક્તિ મુજબ આદર કરતા બની જાઓ, એવી અમારી હાર્દિક અભિલાષા છે. આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરતાં જેટલેા વિલંબ લાગે તેટલા વખત દરમ્યાન પણ આત્મા નાસ્તિકતાદિ દોષાનાં આક્રમણાથી મચી આસ્તિકતાદિ મહાગુણેાની સન્મુખ પહોંચી શકે, એ ખાતર સૌ કોઇને યાદ રહી જાય તથા સુખે આચરી શકાય એવા એકાદ ઉપાય દર્શાવવાની લાલચથી અમે મુક્ત થઈ શક્તા નથી. તે ઉપાય બીજો કાઈ પણ નથી, કિન્તુ આ લેખની શરૂઆતમાં જ આપણે જેનું સ્મરણ કરી ગયા છીએ, તે પરમ પવિત્ર કૃતજ્ઞતા ગુણુનું આસેવન છે ! ચેપી રોગાનાં જંતુઓથી શરીરનું સંરક્ષણ કરનાર દવાઓનાં ઇંજેક્શના લઇને ડોક્ટરો ચેપી રાગાના લત્તાઓમાં પણ નિર્ભયપણે ફરી શકે છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસને ક્રમાવેલે અને જગતમાં તમામ સજ્જન મનુષ્યાએ માન્ય રાખેલા એક કૃતજ્ઞતા ગુણુ, તે રૂપી અખ્તરથી પેાતાના આત્માને સુસજ્જિત બનાવીને ફરનાર આત્મા, નાસ્તિકતાદિ ચેપી રાગાના રાફડાએથી ઘેરાયેલ ભયં. કરમાં ભયંકર જમાનામાં પણ પેાતાને સુરક્ષિત રાખી શકે છે. એ કૃતજ્ઞતા ગુણુ ખીજા ગુણા કરતાં સમજવા પણ સહેલા છે અને પાળવા પણ તેટલા જ સહેલા છે ! થાડું પણ સજનપણું ચા આત્માર્થિપણું જે આત્મામાં પ્રગટયું છે, તે આત્માને
આ કૃતજ્ઞતા ગુણુનું પાલન તદ્દન સુકર છે. કૃતજ્ઞતા ગુણુના રૂઢ અર્થ પાતાના ઉપર કરેલા ખીજાઓના ગુણ્ણાને ન ભૂલી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૮૫ જવાને છે, પરંતુ તે ઉપરાન્ત આપણે અહીં તેને વૈગિક અર્થ પણ સ્વીકારે છે. એ રૂઢ અને વૈગિક ઉભય અર્થને સ્વીકારી, કૃતજ્ઞતા ગુણનું આરાધન કરનાર આત્મા, નાસ્તિતાદિ સર્વ દેના ભયથી નિર્ભય બની શકે છે. યોગિક અર્થ :
કરેલા ગુણને જાણવા કિન્તુ ભૂલી નહિ જવા, એ કૃતજ્ઞતા શબ્દને રૂઢ અર્થ છે. તે અર્થનું પાલન પણ આત્માને સમ્યગ્ર દર્શનાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિમાં મહાન સહાયક છે. અકૃતજ્ઞ કે કૃતન આત્માઓ દુનિયાના લાકિક વ્યવહારો માટે પણ અયોગ્ય છે, તે લોકોત્તર તત્વની પ્રાપ્તિ માટે તો સુતરાં અગ્ય હાય, એમાં કોઈ પણ જાતિની શંકા નથી. કૃતજ્ઞ શબ્દને વૈગિક અર્થ કરેલાને જાણવું એવો થાય છે. એ અર્થ ઉપકાર–અપકાર ઉભયને જાણવા માટે પ્રેરિત કરે છે. આ અર્થ આપણે એટલા માટે કરે પડે છે કે-દુનિયામાં બે પ્રકારના પદાર્થો છે: એક ઉપકાર કરનારા અને બીજા અપકાર કરનારા. અહીં કેવળ આત્માની વાત હોવાથી, આત્માને ઉપકાર કરનારા જેમ આસ્તિકતાદિ ગુણે છે, તેમ આત્માને અપકાર કરનારા નાસ્તિતાદિ દોષે પણ છે. એજ રીતે જગતના પ્રાણિઓ ઉપર અકારણ ઉપકાર કરવામાં તત્પર આસ્તિકતાદિ ગુણોથી ભરેલા તત્વચિન્તક મહાપુરૂષો જેમ છે, તેમ જગતના પ્રાણિઓના હિતને અકારણ સંહાર કરનારા નાસ્તિક્તાદિ ગુણોથી ભરેલા અતત્વજ્ઞ આત્માઓ પણ છે. એજ કારણે કરેલા ઉપકારને જાણવાથી અને નહિ ભૂલી જવાથી જેમ આત્માને અપૂર્વ ફાયદો થાય છે, તેમ કરેલા અપકારને પણ જાણવાથી અને યાદ રાખવાથી આત્માનું સારી રીતિએ સંરક્ષણ થાય છે. કૃતજ્ઞ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
e ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
જાણનાર
શબ્દના સૈગિક અર્થ ‘કરેલાને જાણનાર’ એટલા જ થાય છે, તા પણું ઉપકારિઓએ તેને− ઉપકારિઓના કરેલા ઉપકારને ’–અર્થમાં ३८ કર્યો છે. શબ્દશાસ્ત્રના એવા એક નિયમ છે કે- થોદુધૈર્યદ્વીયસ્ત્વમ્ ।' યોગિક અર્થ કરતાં રૂઢ અર્થની પ્રધાનતા છે. એ ન્યાયે અહીં પણ રૂઢ અર્થે પ્રાધાન્ય ભાગવે છે, પરન્તુ શ્રી જૈનશાસન લોકિક શબ્દશાસ્ત્રના કાઈ પણ નિયમને એકાન્તિક માનવા તૈયાર નથી. એટલા જ માટે લેાકેાત્તર શાસનને અનુસરનારા શબ્દાનુશાસનકારાએ વ્યાકરણશાસ્ત્રની આદિમાં જ-સિદ્ધિઃ સ્વાદાવાત્ –એ સૂત્રની રચના કરીને, શબ્દશાસ્ત્રના વિષયમાં પણ સ્યાદ્વાદની પ્રધાનતા જણાવી છે. દુનિયામાં પણ વિવક્ષાભેદથી એક જ શબ્દના વગર વ્યુત્પત્તિએ ભિન્ન અર્થ સ્વીકારી લેવામાં આવે છે. એક જ ઘટ શબ્દ વિવક્ષાવશથી ‘માટીનું વાસણુ’–એ અર્થમાં વપરાય છે અને વિવક્ષાવશથી ‘શરીર’ એ અર્થમાં પણ વપરાય છે : તેા પછી ‘કરેલા ઉપકારને જાણનાર’ અર્થમાં રૂઢ થયેલ શબ્દ વિવક્ષા અને વ્યુત્પત્તિ ઉભયને અનુસરી− કરેલા ઉપકાર–અપકાર ઉભયને જાણનાર ’–અર્થના વાચક બને, એમાં કઇ અસંગતિ નથી. ઉપસંહાર :
એ રીતે ઉભય અર્થમાં વાપરેલા ‘કૃતજ્ઞતા ’ શબ્દ અને તેના ઉપરથી નીકળતા− કરેલા ઉપકાર અને અપકાર ઉભયને જાણવાપણું ’–એ અર્થ, આત્માને નાસ્તિકતાદિ મહા દોષોથી ઉગારી લઇ, આસ્તિકતાદિ મહાગુણાના અધિકારી બનાવવા સમર્થ છે. નાસ્તિકતાદિ દોષોના સેવન દ્વારાએ થનારા વર્તમાન અને ભાવિ મહા અનર્થા અને એના પ્રતિપક્ષી આસ્તિકતાદિ સદ્ગુણેાના આસેવન દ્વારાએ થનારા વર્તમાન અને ભાવિ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ
[ ૮૭ મહાલા, એ ઉભયનો જે નિરન્તર વિચાર કરે છે અને નાસ્તિતાદિ દુર્ગુણોના સેવનથી ભવિષ્યમાં થનારા મહાદની પરંપરા અને આસ્તિક્તાદિ સદ્ગુણોના સેવનથી ભવિષ્યમાં થનારી ઉત્તમોત્તમ ગુણની પરમ્પરાને જે કદી પણ વિસરતો નથી, તેવા કૃતજ્ઞ આત્મા થોડા જ કાળમાં સર્વ પ્રકારનાં ઈચ્છિતાને સિદ્ધ કરવા સમર્થ થાય છે! એ રીતે કૃતજ્ઞ બનેલે આત્મા, પિતાના સાચા ઉપકારિઓને હરઘડી યાદ કરે છે અને પોતાના અપકારિઓથી સદા સાવધ રહે છે. નાસ્તિકતા, વિષયલંપટતા અને લોકહેરી આત્માને લેશ માત્ર ગુણ કરનારી નથી, જ્યારે આસ્તિકતા, વિષયવિરક્તિ અને જ્ઞાનિનાં વચન નેનું અનુસરણ આત્માને અચિન્ય ફાયદાઓને કરી આપનાર થાય છે. આ વાત જેમ આખપુરૂષના કથનથી સિદ્ધ છે, તેમ પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યક્તિઓને અનુભવ પ્રમાણથી પણ ગમ્ય છે. જે કઈ આત્મા પોતાની બુદ્ધિને સદુપયોગ કરી, અપકારી અને ઉપકારી–ઉભયને યથાસ્થિતપણે ઓળખી, ઉપકારિની સેવામાં અને અપકરિના ત્યાગમાં પોતાનું જીવન અર્પિત કરી દેશે, તે આત્મા અનેક પ્રકારની માંગલિક માલાઓનું પોતાના કંઠમાં આપણું કરીને થોડા જ કાળમાં સિદ્ધિવધૂન ભક્તા બનશે, એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી. ધન્ય છે તે માપુરૂષોને, કે જેઓ કર્મલઘુતાના ગે નાસ્તિકતાના ભીષણ ડાતાવરણ વચ્ચે પણ તેનાથી સર્વથા અલિપ્ત રહી, પરમ આસ્તિકતા, પરમ વિષયવિરક્તતા અને અજ્ઞાન કહેરીથી સર્વથા વિમુક્તતા, એ આદિ ગુણોને પામી સ્વ–પરને સાચે ઉપકાર સાધી રહ્યા છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અને પરલોક છે કે નહિ ?
લેખાંક ૧ લો :
બુદ્ધિમાન અને મૂર્ખ વચ્ચે અંતર:
જગતમાં કોઈ પણ વિચારશીલ વ્યક્તિને એવા વિચાર આવ્યા વિના રહેતા નથી – આ જન્મ લીધા પહેલાં હું હતા કે નહિ ? અગર હતા તે કયાં અને કેવા હતા ? હું કચાંથી આવ્યો છું અને વર્તમાનમાં હું કેવા છું ? અહીંથી હું કયારે મરીશ અને મરણુ બાદ મારૂં અસ્તિત્વ રહેશે કે નહિ ? જો અસ્તિત્વ રહેશે તે કયાં અને કેવા પ્રકારે રહેશે ? મારૂં અન્તિમ લક્ષ્ય શું છે અને તેનાં સાધના કયાં છે? બુદ્ધિમાન અને મૂર્ખમાં અંતર એટલું જ છે કે— બુદ્ધિમાન
"
આ પ્રશ્નો પર કાયમ માટે વિચાર અને વિમર્શ કરે છે, જ્યારે મૂર્ખ આ પ્રશ્નોને ક્ષણભર માટે પણ વિચાર કરતા નથી.’ વિચાર કરે યા ન કરે, પણુ એ વાતમાં લેશ પણ સંદેહ નથી કે–‘ચિન્તનશીલ યા મૂર્ખ બંનેના હૃદયમાં આ પ્રશ્નોના અનુભવ સમાનરૂપથી થાય છે. એક એના રહસ્યના અંત મેળવવા માટે આવશ્યક પ્રયત્ના ચાલુ રાખે છે, બીજો એ માટેના કોઈ પણ પ્રયત્ને જીવનમાં કરતા નથી.’ આથી એમ માની લેવાનું નથી કે–′ ચિન્તનશીલ પ્રત્યેક વ્યક્તિ આ પ્રશ્નોના યથાવત્ નિર્ણય મેળવી શકે છે.' ચિન્તનશીલ યા વિચારશીલ વ્યક્તિઓમાંથી પણ એવી ઘણી જ અલ્પ વ્યક્તિએ છે કે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી મંદીઆ
[ ૮૯
જેએ કાયમ માટે આપેઆપ ઉડનારા ઉપર્યુક્ત પ્રશ્નોના સાચા નિર્ણય કરી શકે છે. ચિન્તન યા વિચાર નહિ કરનાર વ્યક્તિઓની જેમ ચિન્તન યા વિચાર કરનારાઓનેા પણ માટા ભાગ, ઉપરાક્ત પ્રશ્નોના નિર્ણય પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય જ જીવનને અન્ત કરે છે અને જે કાઇ થાડા એ પ્રશ્નોના કાંઇ પણ નિર્ણય ઉપર આવે છે, તેઓમાં પણ મેટા ભાગ યથાર્થ નિર્ણયના અદલે અયથાર્ય નિર્ણયને જ યથાર્થ તરીકે માનનાર હાય છે. ગંભીર વિચારની આવશ્યકતા :
આ એક એવે વિષય છે કે જેના પર સઘળાયે વિચારશીલ પુરૂષાએ ગમ્ભીરતાપૂર્વક વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે. આ વિષયને નિર્ણય મેળવવા માટે જો અતિશય સાવધાની રાખવામાં ન આવે, તેા ભાગ્યે જ યથાર્થ નિર્ણય પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. પૂરેપૂરી સાવધાની અને ગમ્ભીરતાથી યાગ્ય સાધના દ્વારા એકસરખું અધ્યયન અને મનન કરવામાં આવે, તેા મધ્યસ્થ બુદ્ધિવાળા આત્મા આ અતિ ગૂઢ પ્રશ્નોના યથાર્થ રહસ્યને પામવા સફળ ન ખની શકે એમ પણ નથી. આથી એ વાત સ્વયં સિદ્ધ થાય છે કે—જ્યાં સુધી આ પ્રશ્નોના યથાર્થ નિર્ણય ન થાય, ત્યાં સુધી એને નિર્ણય મેળવવા માટે સાવધાનીપૂર્વક અવિરત પ્રયત્ન કરવા, એ પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યક્તિનું મૂખ્ય કર્ત્તવ્ય થઈ પડે છે. જ્યાં સુધી—‘હું કાણુ હતા ?, શું હું ? અને કેવા થવા ઈચ્છું છું ?’–એના જ પેાતાને પત્તો નથી, ત્યાં સુધી જીવન ધ્યેયશૂન્ય રહે છે. ધ્યેય કે લક્ષ્ય રહિત જીવનવાળા જે કાઈ પ્રયત્ન કરે છે, તે અસ્તવ્યસ્ત હાય છે. એ પ્રયત્ના એને કાઈ નિશ્ચિત સ્થાન પર લઈ જનાર ખની શકતા નથી. ધ્યેયશૂન્ય આત્મા ધ્યેય સુધી
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિસન...
પહાંચવાના માર્ગ કે સાધનાના પણ જેમ વિચાર કરતા નથી, તેમ જીવનમાં માનસિક શાન્તિના પણ તેવા પ્રકારના અનુભવ કરી શકતા નથી. માનસિક શાન્તિ તથા વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન નિશ્ચિત ધ્યેયવાળા આત્માના જીવનમાં જ સંભવિત છે. ‘હું કાણુ છું ?, કયાંથી આવ્યો છું ? અને હવે મારે કયાં જવું ચેાગ્ય છે ? ’–એના વિચાર કરનાર આત્મા જ, પેાતાના જીવનને નિશ્ચિત ધ્યેયવાળું બનાવી શકે છે : અને પછી તેના બધા પ્રયત્ના ધ્યેયની સન્મુખ દિશાએ થાય છે. આત્માનું અસ્તિત્વ:
‘આત્મા જેવી કાઈ વસ્તુ છે કે નહિ ?-એ વસ્તુના નિશ્ચય જ્યાં સુધી ન થાય, ત્યાં સુધી હું ભૂતકાળમાં કેવા હતા ? અને ભવિષ્યકાળમાં કેવા હાઇશ? ’–એના વિચાર કરવાનું કેાઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. એ કારણે સૌથી પહેલાં આત્મસત્તાના અસ્તિત્વના નિષેધ કરનાર મતનું યુક્તિયુક્ત ખંડન અને જગતના અન્ય પદાર્થોના અસ્તિત્વની જેમ આત્માનું પશુ અસ્તિત્વ છે, એવી જાતિના નિશ્ચય એ જરૂરી છે : આત્માનું અસ્તિત્વ છે, એ સમજવા માટે સરલમાં સરલ ઉપાય એ છે કે—પ્રત્યેક પ્રાણિને ‘ અહું ' અર્થાત્ ‘ હું ’–એવું જે સ્વસંવેદ્ય જ્ઞાન થઈ રહ્યું છે, તેના વિષય શું છે?−એની ખાજ કરવી. એની ખાજ કરવાથી ખાત્રી થાય છે કે અહું’ પદ્મલક્ષ્ય ‘હું’થી શરીર, ઇંદ્રિય કે એવી બીજી કોઈ પણ ખાદ્ય વસ્તુનું ગ્રહણ થતું નથી, પણ જેનું ગ્રહણ થાય છે તેજ આત્મા છે. શરીર, ઇન્દ્રિય કે મન વિગેરે આત્મા નથી; પણ આત્માની સાથે સમ્બન્ધ પામેલ અન્ય વસ્તુઓ છે. એ સંબંધ સ્વ–સ્વામિભાવના છે, કે જે ષષ્ઠી વિભક્તિ’ યાને ‘સંબંધ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
L[ ૯૧
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ કારક દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. “હું શરીર”—“ઈન્દ્રિયો ” કે
હું મન”—એવો અનુભવ થવાને બદલે “મારું શરીર’–‘મારી ઈન્દ્રિય –“મારૂં મન –એવી જાતિનો જ અનુભવ પ્રત્યેક આત્માને થાય છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે-“અહં-પદલક્ષ્ય' એ શરીરાદિને નથી, પણ શરીરાદિથી ભિન્ન શરીરાદિનો સ્વામી કોઈ અન્ય છે. લક્ષણની પરીક્ષા:
આત્માના અસ્તિત્વને નિર્ણય થયા બાદ અને તે શરીરાદિથી પર શરીરાદિનો સ્વામી છે એ વાતનો નિર્ણય થયા બાદ, આત્માનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ શું? એ વાતને નિશ્ચય કરવો જરૂરી છે. આત્માના સ્વરૂપ અને લક્ષણનો ખ્યાલ આવી જાય, તે–આત્મા ક્યાંથી આવ્યો અને ક્યાં જવાન?– એ વિગેરે પ્રશ્નોના નિકાલ ઘણી જ સહેલાઈથી થઈ શકે એમ છે. કોઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ યા સ્વરૂપ શું છે?—એ નકકી કરવા માટે પ્રથમ એ પદાર્થને ભ્રમાત્મક લક્ષણ, જેને સંસ્કૃતમાં ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ કહેવામાં આવે છે તે તથા જેને ત્રણે કાળમાં કદી પણ વિલેષ એટલે વિયોગ થતો નથી એવાં તથ્ય લક્ષણ, ઉભયને વિચાર કરવો આવશ્યક બને છે. પ્રથમ પદ્ધતિ એ “વિશ્લેષણાત્મક પદ્ધતિ છે અને બીજી પદ્ધતિ
એ “સમન્વયાત્મક છે. જલનું લક્ષણ નકકી કરવું હોય, ત્યારે વિલેષણાત્મક પદ્ધતિ વડે આપણે એ નક્કી કરી શકીએ છીએ કે–ઉષ્ણતા એ જલનું લક્ષણ નથી પણ ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ છે. જો કે અમૂક જલમાં ઉષ્ણુતાને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે, પરંતુ તે ઉષ્ણતા અગ્નિસંયોગ રૂપ ઉપાધિથી જલમાં ઉત્પન્ન થયેલી છે. તે ઉપાધિ દૂર થતાંની સાથે જ ઉષ્ણતાને વિલય થવા માંડે છે અને જલની સ્વાભાવિક શીતતા પ્રગટ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
થાય છે. એ રીતે ઉષ્ણુતા એ ત્રિકાલસહવર્તિની નહિ હાવાથી જલનું લક્ષણ બની શકતી નથી, કિન્તુ ઉપાધિ યા ઉપલક્ષણ અને છે. ઉપાધિ એ જલનું યથાર્થ જ્ઞાન કરાવવા માટે સમર્થ થઈ શકતી નથી, કિન્તુ ભ્રમાત્મક જ્ઞાન કરાવે છે.
સમન્વયાત્મક પદ્ધતિનું કાર્ય બ્રમાત્મક લક્ષણા ક્યાં છે એને એળખાવવાનું નથી, કિન્તુ પદાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ યા ચથાર્થ લક્ષણ શું છે? તેનું ભાન કરાવવાનું છે. જલનું યથાય યાને અભ્રમાત્મક લક્ષણ શીતતા છે. એનું ભાન સમન્વયાત્મક પદ્ધતિ કરાવે છે. કોઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ પ્રાકૃતિક છે યા કૃત્રિમ છે ?-એને સરળતાથી જાણવાના ઉપાય એ છે કે– જ્યાં કૃત્રિમ લક્ષણ જોવામાં આવે છે, ત્યાં શાથી ? ’–એવા પ્રશ્ન ઉઠયા સિવાય રહેતા નથી. જલને ઉષ્ણુ જોતાંની સાથે જ —આ જલ શાથી ઉષ્ણુ છે ?-એવેા પ્રશ્ન તુરત ઉભા થાય છે. જ્યારે જલના પ્રાકૃતિક ધર્મ શીતલતાના અનુભવ કરતી વખતે કોઈ ને પશુ-‘શાથી શીતલ છે ?’-એવા પ્રશ્ન ઉઠતા જ નથી. એજ એમ બતાવે છે કે–જલમાં ઉષ્ણતા’–એ કૃત્રિમ છે અને ‘શીતતા’–એ સ્વાભાવિક છે, તેથી સ્વાભાાવક લક્ષણના નિર્ણય કરાવી આપનાર ‘સમન્વયાત્મક’ પદ્ધતિ છે અને વૈભાવિક લક્ષણુના નિર્ણય કરાવી આપનાર વિશ્લેષણાત્મક’ પદ્ધતિ છે. પદાર્થોનું સનાતન અસ્તિત્વ :
આત્માનું પ્રથમ લક્ષણ કાઈ હાય, તા તે સત્ ’ યાને અસ્તિત્વ છે. આત્મા સનાતન છે, અર્થાત્-આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાખાધ્ય છે. એ વસ્તુ સમજવા માટે સૌથી પહેલાં એ નિર્ણય કરવા પડશે કે આ જગતમાં અવિદ્યમાન વસ્તુ કેઇ ઉત્પન્ન થતી નથી અને વિદ્યમાનના કદાપિ નાશ થતા નથી.”
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બી
[ ૯૩.
એજ વાતને સમર્થ દર્શનકારા નીચેના શબ્દો દ્વારા સંસ્કૃત
ભાષામાં જણાવે છે કે
...
' नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।'
"
‘જે કદી હાતું નથી તે ઉત્પન્ન થતું નથી અને જે છે તેના કદી અભાવ થતા નથી.’
કાઈ પણ દ્રવ્યને વિનાશ થતા જ નથી. માત્ર તેનું રૂપ, આકાર, નામ કે સ્થાન બદલાય છે. દાખલા તરીકે મિણુમત્તી પૂરી સળગી જાય છે, ત્યારે શું થાય છે ? મિણબત્તી તરીકેના તેના આકાર માત્ર બદલાય છે, પરંતુ જે ઉપાદાનાથી મિણુખત્તી ખની હતી, તે બધાં મિણુખત્તો મળી જવા છતાં કાયમ રહે છે. મિણુખત્તી મળે છે ત્યારે તેના ઉપાદાનભૂત હાઈડ્રાજન અને કાર્બન નામનાં દ્રવ્ય મહાર નીકળીને અનુક્રમે વરાળ તથા કાર્મેન ડાચક્સાઇડના રૂપમાં બદલાઈ જાય છે. એજ રીતે સુથાર ખુરશી યા અન્ય બનાવે છે, ત્યારે તે કાઇ નવા પદાર્થ ઉત્પન્ન કરતા નથી, પરંતુ ખજાર યા જંગલમાંથી લાવેલ કાઇના ચેાગ્ય કટકા કરી, તેને વાંછિત આકારે ગાઠવે છે. આ રીતે હરેક ચીજમાં સ્થાન, આકાર ચા નામ વિગેરેનું પરિવર્તન થવા સિવાય નવું કાંઈ ઉત્પન્ન થતું નથી. કાઈ પણ પદાર્થની નવીન સૃષ્ટિ યા વિનાશ આ જગતમાં છે જ નિહ. આધુનિક પદાર્થવિજ્ઞાનના શેાધકાને પણ આ જ વાતના એક યા બીજા શબ્દોમાં સ્વીકાર કરવા પડયા છે. કાઈ અને-પદાર્થની અનશ્વરતા ’–કહે છે, કેાઈ એને પદાર્થનું અનુત્પાદ્યત્વ’– કહે છે, તેા કાઈ એને– શક્તિનું નિત્યત્વ ’-કહીને સ્વીકારે છે. આત્માના વિષયમાં પણ એજ રીત લાગુ પડે છે. કેાઈ પ્રશ્ન કરે કે−‘જન્મ લેવાના પૂર્વે હું તેા કે નહિ ? ’ અગર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન -“મૃત્યુ થયા બાદ હું રહીશ કે નહિ?”—તે તેને એક જ ઉત્તર આપવાનું રહે છે કે વર્તમાન સમયમાં તે વિદ્યમાન છે કે નહિ?” એ પ્રશ્નને તું જે ઉત્તર આપે, તેના ઉપર તારા પ્રશ્નનો જવાબ અવલંબે છે. કેઈ પણ એમ કહી શકે એમ નથી કે-“વર્તમાન સમયમાં હું વિદ્યમાન નથી.” એથી જ એ સિદ્ધ થાય છે કે-જે તું વર્તમાન સમયે વિદ્યમાન છે, તે તું પહેલાં પણ અવશ્ય વિદ્યમાન હતું અને પછી પણ અવશ્ય વિદ્યમાન રહીશ, એમાં કઈ સંદેહ જ નથી.” કારણ કે-જે પહેલાં નથી તેની હમણું ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી અને જે હમણું વર્તમાન છે તેને અભાવ કદી થઈ શકતો નથી. અલબત્ત, મિણબત્તી જેમ કાર્બન અને હાઈડ્રોજન રૂપે પરિવર્તન પામી ગઈ તથા કાષ્ટ જેમ ખુરશી અને ટેબલ રૂપે પરિવર્તન પામી ગયું, તેમ તારામાં પણ અનેક પ્રકારનાં પરિવર્તને થતાં રહેવાનાં, કિન્તુ તારે સર્વથા અભાવ કદી થઈ શકો નથી. આત્મા સનાતન છે અને આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાબાધિત છે, એ વસ્તુ સમજવા માટે દર્શનશાસ્ત્રનું કે ભૌતિક પદાર્થ વિજ્ઞાનનું આથી આધક જ્ઞાન મેળવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી, એમ સામાન્યતયા કહી શકાય. અમરત્વ સ્વાભાવિક ગુણ:
આત્માના અસ્તિત્વની સિદ્ધિમાં આપણે એ વાત નક્કી કરી આવ્યા છીએ કે આત્મા તે પદાર્થ છે, કે જેને સંકેત, જેનું સંબોધન અને જેની ઓળખાણ આપણે “હું” શબ્દથી કરીએ છીએ. “હું' પદનું સાધન, “હું' પદને સંકેત કે “હું” પદથી ઓળખાનાર જે વસ્તુ છે, તે જ આત્મા છે : કારણ કે-આત્મા સિવાય અન્ય કઈ પણ વસ્તુ “હું” એ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
[ ૯૫
પદ્મના સંકેત બની શકતી નથી. જ્યાં સુધી જગતમાં ‘અહં ’ ચા ‘હું ’ પદના વ્યવહાર વિદ્યમાન છે, ત્યાં સુધી આત્માની સત્તાના નિષેધ કરનાર નાસ્તિકા પેાતાની કાઈ પણ યુક્તિ વડે સફળતા મેળવી શકે એ સંભવિત જ નથી. આસ્તિક જેમ અહું 'પદ્મથી વ્યવહાર કરે છે, તેમ નાસ્તિક પણ પેાતાની જાતને ઓળખાવવા માટે ‘ અહું ’પદ્મના જ
6
પ્રયાગ કરે છે.
6
અહં ’પદના પ્રયાગ સિવાય નાસ્તિકને પણ એક ક્ષણ વારૈય ચાલતું નથી. ‘ આત્મા છે. ’–એ સિદ્ધ કરવા માટે આના કરતાં બીજું કાઈ માટું પ્રમાણુ નથી. આ એક જ પ્રમાણુની આગળ આત્મસત્તાને નિષેધ કરનારી સઘળી યુક્તિએ સામર્થ્યહીન અની જાય છે. ‘અહં’પદ્મના સંકેતથી જ્યારે આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે ‘હું’ અને ‘મરી ગયા’ અથવા ‘હું’ અને ♦ નથી ’–એ જાતિનાં વાકયોના પ્રયાગ જ અસંભવિત અને છે. ‘હું મરી ગયા. ’–એ વાકયમાં મરી ગયા ’–એ ક્રિયાપદના કર્તાના, ઉદ્દેશ્ય અને વિધેય રૂપમાં કાઈ પણ પ્રકારે સંબંધ ઘટી શકતા નથી. એવી જ રીતે ‘ હું નથી. ’–એ વાકયમાં પણ ઉદ્દેશ્ય અને વિધેયને સમય થવાની સમ્ભાવના ત્રણે કાળમાં નથી. જેમ ‘હું ’ અને ‘નથી’ એમ કહેવું તે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ છે, તેમ ‘હું' અને ‘મરી ગયા ’–એ કલ્પના પણ સર્વથા વિરૂદ્ધ છે. ડૅાકટર અથવા સંબંધી રેગીની નાડી જોઈ ને કહે છે કે- આ મરી ગયા છે.’ અથવા રાગીને સ્વયં શંકા યા ભય રહે છે કે-‘હું મરી જઈશ.' પરંતુ એ પ્રયાગેા ઔપચારિક છે. મરવાના વાસ્તવિક માનસિક અનુભવ કેાઈ ને પણ થતા જ નથી. ‘હું ’ અને ‘મર્યા છું’–એ અનુભવ જ અસંભવિત છે. ‘હું ' અને ‘ નથી ’–એ એ શબ્દોના એક સાથે
,
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... પ્રયોગ કરે છે જેમ અસત્ય છે, તેમ “હું” અને “મરી ગયે ”—એ શબ્દોને પ્રયોગ પણ અનુભવવિરૂદ્ધ છે. “હું મરી રહ્યો છું.”—એ પ્રવેગ કેટલીક વાર અનુભવાય છે, ત્યાં પણ કેવળ વર્તમાન યા ભૂતકાળને પ્રગ નથી, પરંતુ અપૂર્ણ વર્તમાનકાળને પ્રગ છે. એની મતલબ ભવિષ્યત્ કાળ સાથે છે: તેથી એ પ્રવેગ પણ વાસ્તવિક મનોવિજ્ઞાનને અનુસરો નથી, કિન્તુ ઉપચારજન્ય છે. આ વિષયને વધારે સ્પષ્ટતયા સમજવા માટે નિદ્રાનું દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે. નિદ્રાના વિષયમાં આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે–“હું ઉંઘી ગયું હતું.” અથવા “હું ઉંઘવા માટે જઈ રહ્યો છું.” અથવા “મને ઘણી ઉંઘ આવે છે. વિગેરે. પરંતુ આપણે એ કદી પણ કહી શક્તા નથી કે-“હું ઉઠું છું. કારણ કે એ શબ્દનો પ્રયોગ કરતી વખતે આપણે ઉંઘી ગયેલા નથી પણ જાગતા છીએ. એ જ વાત એ વાક્યને અસત્ય ઠરાવવા માટે મેટું પ્રમાણ છે. આમ જ્યારે નિદ્રા શબ્દને પ્રવેગ પણ હું' પદની સાથે અસભવિત છે, ત્યારે “મરવું' એ શબ્દનો પ્રયોગ તો “હું” ની સાથે સુતરાં અસમ્ભવિત ઠરે છે. અર્થાત-આત્માના સમ્બન્ધમાં મૃત્યુનું કથન જ “અસભવ’ષથી ગ્રસિત છે. વ્યવહારમાં “તે મરી ગયે—હું મરી જવાનો છું. હું ઉંઘી ગયો છું.” -“તે હું નથી.” ઈત્યાદિ શબ્દોને પ્રયોગ થાય છે, તે આત્માની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થા માત્રને જ સૂચવનાર છે, કિન્તુ તેમને
એક પણ પ્રયોગ આત્માના સર્વથા અભાવને સૂચવતો નથી. મૃત્યુ એ સ્વભાવ નથી :
જીવન જેમ આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ છે, તેમ મૃત્યુ એ આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ નથી. જીવનની જેમ મરણ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીએ પણ આત્માની સ્વાભાવિક અવસ્થા હેાત, તે એનું નિવારણ કરવા માટે–મૃત્યુથી બચવા માટે કઈ પણ પ્રયત્ન કરત નહિ. જે પિતાના માટે સહજ યા સ્વાભાવિક હોય છે, તેનાથી બચવા માટે આ જગતમાં કઈ પણ પ્રયત્ન કરતું નથી. જે સ્વભાવ નથી, તેનાથી જ બચવા માટે સર્વ કેઈના પ્રયત્ન જોવામાં આવે છે. માછલી માટે પાણીમાં રહેવું એ સ્વાભાવિક છે, તેથી જ તે પાણીમાંથી બહાર નીકળવાનો પ્રયત્ન કરતી નથી. પૃથ્વી પર રહેવું તેને માટે અસ્વાભાવિક છે, તેથી પૃથ્વી પર તે તરફડે છે અને પાણીમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે. તેવી જ રીતે જીવવાથી કેઈ ગભરાતું નથી અને મરવાથી સા ગભરાય છે, એજ એમ બતાવે છે કે-જીવવું એ સ્વાભાવિક છે અને મરવું એ અસ્વાભાવિક છે. મૃત્યુ પણ જે આત્માને ધર્મ યાને સ્વભાવ હોત, તો મૃત્યુથી બચવા માટે કઈ પણ આત્મા પ્રયત્ન કરત નહિ: પરન્તુ સઘળા આત્માઓ મરવાથી બચવા માટે પ્રયત્નો કરે છે અને જીવવાની સદા કાળ ઈચ્છા રાખે છે. એજ વાત “જીવન” એ આત્માનો સ્વભાવ છે, એ વાત સિદ્ધ કરવા માટે પૂરતું પ્રમાણ છે. જે વાત જીવન અને મૃત્યુને લાગુ પડે છે, એજ વાત વાચ્ય અને રોગને પણ લાગુ પડે છે. સ્વાથ્યને સૈ કેઈ ચાહે છે અને રોગને કઈ પણ ચાહતું નથી. એથી જ સિદ્ધ થાય છે કે–સ્વાથ્ય એ સ્વાભાવિક છે અને રેગ એ અસ્વાભાવિક છે. કોઈ પણ માણસ જ્યારે બીમાર પડે છે અથવા એને કઈ પીડા થાય છે, ત્યારે દરેક આદમી એને એ પ્રશ્ન કરે છે કે-“શાથી બીમારી આવી છે?” અથવા “શું પીડા થાય છે?” એ પ્રશ્ન અને એના ઉત્તરની આવશ્યક્તા જ એ સિદ્ધ કરે છે કે
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
રોગ, પીડા કે દુ:ખ એ સ્વાભાવિક નથી, એટલા માટે એના કારણને શેાધવાની જરૂર છે. એથી ઉલટું કાઈ માણસ સંપૂર્ણ સ્વસ્થ હાય છે, ત્યારે તેને કાઇ પણ એમ પૂછતું નથી કે૮ તમે સ્વસ્થ કેમ છે ?” એથી પણુ એ સ્પષ્ટ થાય છે કેસ્વાસ્થ્ય એ સ્વાભાવિક છે, તેથી એનું કારણ જાણવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.' સ્વાસ્થ્ય અને રાગની માખતમાં જ્યારે સ્વાસ્થ્ય એ સ્વભાવ સાખીત થાય છે, તેા જીવન અને મૃત્યુના સંબંધમાં તા– જીવન એ સ્વાભાવિક અને મૃત્યુ એ અસ્વાભાવિક ’—એ સ્પષ્ટતયા સિદ્ધ થાય છે. એથી પણ એજ નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે-આત્મા સનાતન છે. જન્મ અને મૃત્યુના શબ્દાર્થ :
,
,
સંસ્કૃતમાં જન્મ શબ્દ ‘નિ પ્રાદુર્ભાવ’ અર્થાત્—પ્રાદુર્ભાવ અર્થમાં ‘શ્' ધાતુથી ખને છે અને એના અર્થ · આગળ આવવું અથવા પ્રગટ થવું ' થાય છે. અર્થાત્–અત્યાર સુધી જે છૂપું હતું, તે હવે પ્રગટ થયું. જન્મના માટે ખી શબ્દ ‘ ઉત્પત્તિ ’ છે. જે ‘ ઉત્ ' પૂર્વક પર્' ધાતુથી બને છે, તેના અર્થ પણુ–‘ઉપર આવીને પ્રકટ થયું ’–એ છે. બીજા શબ્દોમાં જે આજ સુધી આવૃત્ત ( ઢંકાયેલું ) હતું, તે અનાવૃત્ત (પ્રગટ) તે થઇને ઉપર આવી ગયું. જન્મ માટે ત્રીજો સંસ્કૃત શબ્દ ‘સૃષ્ટિ ’ છે. સૃષ્ટિ શબ્દ સૂત્ વિન્’એ ધાતુથી અન્યા છે. એના અર્થ પણુ– અવ્યક્તને વ્યક્ત કરવું ’–એ થાય છે. અર્થાત્ જે અંદર છૂપાઇ રહ્યું હતું, તે હવે બહાર આવી ગયું છે. એ ત્રણે સંસ્કૃત શબ્દના આન્તરિક ભાવ એ છે કેકાઈ વસ્તુ એવી ઉત્પન્ન થતી નથી, કે જે પહેલાં નહેાતી. ’ જન્મ, ઉત્પત્તિ કે સૃષ્ટિએ ત્રણ શબ્દો એટલું જ સૂચવે છે
6
"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૯ કે જે વસ્તુ પહેલાં અમૂક પર્યાય રૂપે અવ્યક્ત હતી, તે અત્યારે અમૂક પર્યાય રૂપે વ્યક્ત થઈ. સંસ્કૃત ભાષામાં જન્મ શબ્દનો આ ત્રણથી અતિરિક્ત કેઈ એ ચેાથો પર્યાય શબ્દ નથી, કે જે એનાથી વિપરીત સંકેતને કરતો હોય.
એજ રીતે “મરણ” માટે સંસ્કૃતમાં કોઈ શબ્દ હોય, તે તે “નાશ” છે. “ન અને એ ધાતુથી નાશ શબ્દ બને છે. એનો અર્થ-અવ્યક્ત યા અદશ્ય થઈ જવું” –એ થાય છે. એટલા માટે નાશ શબ્દનો પ્રયોગ ત્રણે અવસ્થાઓમાં થઈ શકે છે. કોઈ વ્યક્તિ મરણ પામી હોય, કેઈ વિદેશ ચાલી ગઈ હોય અથવા થોડી ક્ષણ માટે આગળપાછળ છુપાઈ ગઈ હોય, એ ત્રણે માટે નાશ શબ્દનો પ્રયોગ થઈ શકે છે. જન્મ અને મૃત્યુના શબ્દાર્થથી પણ એ સિદ્ધ થાય છે કે–જન્મ યા મરણ જીવનની આદિ અથવા અન્ત નથી, કિન્તુ અનાદિ અને અનન્ત જીવનની અમૂક અવસ્થાએ છે. જન્મ દ્વારા એ અવસ્થાઓ વ્યક્ત થાય છે અને મરણ દ્વારાએ અવ્યક્ત થાય છે. આ રીતે સંસ્કૃત ભાષાનો શબ્દકેષ પણ આત્માના અમરત્વની સાક્ષી પૂરે છે. સંસ્કૃત ભાષા એ દેવભાષા પણ કહેવાય છે. કારણ કે–એ એક પૂર્ણ ભાષા છે. એને કઈ પણ શબ્દ યદછાપ્રયુક્ત કે અનાવશ્યક નથી. એનો પ્રત્યેક શબ્દ ગબ્બીરમાં ગભીર દાર્શનિક યા વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાન્તોને હૃદયપટ પર અંક્તિ કરી દે છે. જે સિદ્ધાન્તોની સત્યતા સમ્બન્ધમાં જીવનભર અધ્યયન કરવાથી પણ નિર્ણય થઈ શકતો નથી, અધ્યાત્મશાસ્ત્ર અને વિજ્ઞાનના તે સિદ્ધાન્તને સંસ્કૃત ભાષા થડા જ કાવીમાં પ્રત્યાયિત કરી આપે છે. એનું જ એ કારણ છે કે-દર્શન, વિજ્ઞાન યા જગતની અન્ય કોઈ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૧૦૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... પણ વસ્તુની સહાય વિના કેવળ “જન્મ” અને “મરણ” એ બે સંસ્કૃત શબ્દનું જ પરિજ્ઞાન આપણને આત્માના અમરત્વને નિર્ણય કરાવી આપે છે.
-
લેખાંક ર
:
SHREE
આત્માનો બીજો ગુણ જ્ઞાન :
જેમ સત્, અસ્તિત્વ અથવા અમરત્વ એ આત્માનું લક્ષણ છે, તેમ આત્માનું બીજું લક્ષણ જે ત્રણે કાળમાં આત્માથી પૃથક્ કરી શકાતું નથી તે લક્ષણ “થિત્ ” અથવા
જ્ઞાન” છે. આત્માની કેઈ પણ અવસ્થા એવી નથી, કે જે અવસ્થામાં આત્મા છેડા પણ જ્ઞાનવાળો ન હોય. અજ્ઞાનમાં અજ્ઞાન આત્મા પણ એટલું તો અવશ્ય જાણે છે કે-“ કાંઈ પણ જાણતો નથી.” “હું કાંઈ પણ જાણતો નથી”—એ અનુભવ કરાવનાર પણ એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે. જ્યારે કોઈ માણસને એમ બોલતો આપણે સાંભળીએ છીએ કે હું અમૂક વિષયમાં કાંઈ જાણતો નથી.”—તે વખતે એટલે તો એને નિશ્ચય થાય છે કે “અમૂક વિષયમાં હું કાંઈ પણ જાણતા નથી.” એ નિશ્ચય કરાવનાર કેણ છે? સાને કબૂલ કરવું પડશે કે–અજ્ઞાનતાને પણ નિશ્ચય કરાવનાર એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે. એ જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપૂર્ણ છે, યથાર્થ છે કે અયથાર્થ છે, થોડું છે કે અધિક છે, તેનો નિર્ણય આપણે અહીં નથી કરે: પણ તે એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે, એટલે જ આપણે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૦૧ અહીં નિશ્ચય કરે છે. “સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનથી આત્માને સર્વથા પૃથક્ કરી શકાય છે કે કેમ?”—એજ આપણે અહીં જોવાનું છે. વિચાર કરતાં સાને એ નિશ્ચય થઈ શકે એમ છે કે–આત્માની પ્રત્યેક અવસ્થામાં કોઈ ને કોઈ રૂપમાં, કેઈ ને કઈ પરિણામમાં અથવા કોઈને કોઈ અંશમાં જ્ઞાન અવશ્ય હયાત રહે છે. એ સોને અનુભવસિદ્ધ છે, એટલા જ માટે આત્માનું બીજું લક્ષણ જ્ઞાન છે. કેવલ જાગ્રત યા સ્વનાવસ્થામાં જ જ્ઞાન કાયમ હોય છે એમ નહિ, સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ જ્ઞાન હયાત હોય છે. અલબત્ત, સુષુપ્તિ યા નિદ્રાવસ્થામાં જે ચેતના રહે છે, તે એટલી દળેલી રહે છે કે–સ્પષ્ટપણે અનુભવી શકાતી નથી. નિદ્રાવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના વિદ્યમાન હોય છે, એને સર્વને અનુભવસિદ્ધ પૂરા એ છે કે–ભરનિદ્રામાં સુતેલા છીએ ત્યારે આપણા શરીરના અમૂક ભાગ પર એક મચ્છર આવીને કરડે છે, તે વખતે ઉંઘમાં ને ઉંઘમાં હાથ ઉંચો કરીને એ ભાગને આપણે ખંજવાલીએ છીએ. જ્યારે આપણે જાગીએ છીએ અને શરીરના એ ભાગ પર રક્ત એકઠું થયેલું જોઈએ છીએ, ત્યારે જ આપણને એ નિશ્ચય થાય છે કેત્યાં મચ્છર કરડે હવે જોઈએ અને નખવતી આપણે ખણેલું હોવું જોઈએ. સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના ન હોત તો હાથ ઉંચ-નીચો કરવાની તથા ખંજવાળવાની ક્રિયા કયી રીતે શક્ય બનત? એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે સુષુપ્તિ, જાગ્રત કે સ્વપ્ન, કઈ પણ અવસ્થામાં કઈ ને કોઈ રૂપે જૂનાધિક માત્રામાં જ્ઞાન નિરન્તર બન્યું રહે છે. બીજા શબ્દોમાં જ્ઞાન એ આત્માનું બીજું લક્ષણ છે, જે સ્વરૂપભૂત છે, નૈસર્ગિક છે અને આત્માની સાથે સદા જોડાયેલું છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપરિપૂર્ણ?
ચિત્ અથવા જ્ઞાન–એ આત્માનું બીજું લક્ષણ છે, તે તે જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપૂર્ણ?”—એ પ્રશ્ન સહેજે ઉપસ્થિત થાય છે. આપણા દૈનિક જીવનમાં આપણે અનેક ભૂલો કરીએ છીએ, એજ એમ બતાવે છે કે-આપણું જ્ઞાન પરિપૂર્ણ નથી. પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવાનને ભૂલો થવાનો સંભવ જ નથી. નાની યા મોટી, સામાન્ય ચા ભયંકર અનેક પ્રકારની ભૂલે અને તેનાં સ્વ અને પર ઉભયને થતાં દુઃખદ પરિણામે રજ અનુભવવા છતાં, આપણે આત્મા પૂર્ણ જ્ઞાનવાન છે એમ માનવું, એ કઈ પણ રીતે સંગત નથી. શાસ્ત્રો કહે છે કે આત્માનું લક્ષણભૂત જ્ઞાન ખંડ નહિ પણ અખંડ છે : પરિચ્છિન્નનહિ પણ અપરિચ્છિન્ન છે: સીમિત નહિ પણ નિસીમ છે. આત્મા સદા ચિસ્વરૂપ, અર્થાત્ –પૂર્ણ પ્રકાશસ્વરૂપ છે. પરંતુ એ વાત ભૂલવી જોઈએ નહિ કે-પરિપૂર્ણ જ્ઞાન એ લક્ષણ, બદ્ધ આત્માનું નથી કિન્તુ મુક્તાત્માનું છે.” મુક્તાત્માઓનું જ્ઞાન નિરપેક્ષ, નિ:સીમ, સર્વવ્યાપક અને પરિપૂર્ણ છે. બદ્ધાત્માનું જ્ઞાન પણ સ્વરૂપે પરિપૂર્ણ હવા છતાં, આવરણથી આવરિત છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાન એ આત્માનું સ્વરૂપ હોવા છતાં, બદ્ધાવસ્થામાં એ જ્ઞાન અનેક પ્રકારનાં અજ્ઞાનનાં આવરણથી દબાએલું હોય છે. એ આવરણો હઠી જવાની સાથે જ સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે. સૂર્ય યા પ્રકાશનાં કિરણેના દ્રષ્ટાંતથી આ વાત અધિક સ્પષ્ટ થશે. બારી-બારણાં બંધ કરેલા એક ઓરડામાં, કેઈ એક બારી કે છિદ્ર દ્વારા, સૂર્યનું એક જ કિરણ અંદર પ્રવેશ થવા પામે, તેથી શું એમ કહેવું ઉચિત થશે કે-સંસારમાં સૂર્યને પ્રકાશ આટલે જ છે? સૂર્યને પ્રકાશ તે અપરિમીત છે, પરંતુ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦૩
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ એક જ છિદ્રની ઉપાધિ દ્વારા તે પ્રકાશ આવે છે, તેથી એટલા પ્રકાશ ઉપરથી સૂર્યનાં સમસ્ત કિરણનું વાસ્તવિક માપ નીકળી શકે નહિ. એ જ રીતે ઘરની અંદર એક ઘણું પ્રકાશવાળી દીપક રાખવામાં આવ્યો હોય અને એને થોડે છેડે પ્રકાશ તેવા પ્રકારનાં નાનાં નાનાં છિદ્રો દ્વારા બહાર નીકબતે હેય, તો જે લોક બહારથી દેખશે તે અંદર રહેલા દીપકના સંપૂર્ણ પ્રકાશને અંદાજ શી રીતે કરી શકશે? એને તો બહારના થોડાક જ પ્રકાશનું જ્ઞાન થવાનું, કે જેટલે પ્રકાશ છિદ્રો દ્વારા બહાર આવેલ તે દેખી શકે છે. એજ પ્રક્રિયાને અનુસાર અજ્ઞાનનાં આવરણથી ઢંકાયેલું સંપૂર્ણ જ્ઞાન, જેટલા પ્રમાણમાં આવરણ હઠે છે, તેટલા પ્રમાણમાં બહાર પ્રકાશિત થાય છે. જ્ઞાન અંતરમાં છુપાયેલું છે:
સંપૂર્ણ જ્ઞાન આત્મામાં છે તેને બહાર શોધવાની જરૂર નથી. એ વાતને વધુ સ્પષ્ટ સમજવા માટે અગ્નિનું દૃષ્ટાંત છે. અગ્નિ સળગાવવો હોય ત્યારે તેને બહારથી લાવ પડત નથી. બે અરણિયાના મન્થનથી, ચકમક પત્થરના બે ટુકડાએના પરસ્પર આઘાતથી અથવા દીવાસળીને બાકસના મસાલા પર ઘસવાથી અગ્નિ પ્રગટ થઈ જાય છે. તે વખતે અગ્નિ કાંઈ બહારથી આવતો નથી: કિન્તુ તે પહેલેથી જ ત્યાં અવ્યક્ત રૂપમાં રહેલ હતો. અમૂક પ્રકારના પ્રયોગથી તે વ્યક્ત રૂપમાં પ્રગટ થાય છે. વિજલીની બાબતમાં પણ એ જ વાત છે. વિજલીને આપણે નવી ઉત્પન્ન કરતા નથી, પરન્તુ અવ્યક્ત વિજલીને વ્યક્ત કરવાનાં સાધન માત્ર ઉભા કરીએ છીએ. એજ રીતે કાષ્ઠ ચા પાષાણુમાં મૂર્તિ બનાવનાર,
થી બે અરવિ હોય ત્યારે જવા માટે આ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... કઈ પણ દેવતાની મૂર્તિ બહારથી લાવીને તે કાષ્ઠ યા પાષાણુમાં દાખલ કરતા નથી. જગતમાં જેટલા આકારેની કલ્પના કરી શકાય છે, તે સઘળા આકારે કાષ્ઠ યા પાષાણમાં પહેલેથી જ અવ્યક્ત રૂપે રહેલા હોય છે. પરંતુ મૂર્તિ બનાવવાવાળાને એ સઘળાં રૂપની આવશ્યક્તા નથી. એને તો કેવળ એક વિશિષ્ટ આકાર રની આવશ્યક્તા હોય છે. એ આકારને ઉત્પન્ન કરવા માટે એ આકારની આડે આવતાં સર્વ પ્રકારનાં બાહ્ય આવરણને એ તેવા પ્રકારનાં સાધનો દ્વારા દૂર કરે છે. કારીગરના છોલવા અગર ઘડવા દ્વારા તે વિશિષ્ટ આકારનાં પ્રતિબન્ધક બધાં આવરણ દૂર થવાની સાથે જ, ઈસિત મૂર્તિને આકાર જે અન્દર છુપાયેલો હતો, તે બહાર આવે છે. જ્ઞાનના સંબંધમાં પણ આત્માને બહારથી કાંઈ લાવવાનું નથી. અંદર જે છે તેને યોગ્ય ઉપાય દ્વારા બહાર કાઢવાનું છે: અર્થાતુ-અંદર રહેલા જ્ઞાનને પ્રકટ કરવાનું છે. કેળવણીની વાસ્તવિક દષ્ટિ:
આ દૃષ્ટિએ વિચારતાં આપણને એ સ્પષ્ટ થાય છે કે-જ્ઞાન, શિક્ષા કે કેળવણી શબ્દને પ્રાગ ત્યાં જ કરે વ્યાજબી છે, કે જ્યાં અંતરમાં છુપાયેલા જ્ઞાનને પ્રકટ થવાનાં સાધને આધક ને અધિક પ્રમાણમાં પૂરાં પાડવામાં આવતાં હાય. જે કઈ પદ્ધતિમાં બહારથી જ્ઞાન અંદર ઘુસાડવાના પ્રયત્ન થતા હોય, તે પદ્ધતિને કેળવણી ચા Education કહેવાના બદલે ગોખણપટ્ટી યા (ડકટરી) Injection કહેવું, એજ વધારે વ્યાજબી છે. આથી એ પણ સિદ્ધ થાય છે કેજેટલાં જ્ઞાન અમૂક પ્રકારના શારીરિક દંડના ભયથી અથવા પરીક્ષામાં નિષ્ફળ નિવડવાથી થનારા આર્થિક થા માનસિક
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૦૫ દંડના ભયથી આપવામાં આવે છે, તે (Education) એટલે કેળવણું નથી, પણ (Injection) એટલે સોયના દ્વારા શરીરની નાડીઓમાં દવાઓને પ્રવેશ કરાવવા બરાબર છે. પરંતુ એ રીતે બળજબરીથી જ્ઞાનને બુદ્ધિમાં પ્રવેશ કરાવવા પ્રયત્ન કરે, તેથી વાંછિત અર્થ સરતો નથી. આપણે એ જોઈ ગયા છીએ કે–ગરમ પાણુ પિતાની આગન્તુક ઉષ્ણતાને એટલા માટે પરિત્યાગ કરી દે છે કે–ઉષ્ણતા, એ એનું અંતરંગ લક્ષણ નથી, કિન્તુ બહારથી આવેલું ઉપલક્ષણ છે. એ સિદ્ધાન્તને અનુસારે જે જ્ઞાન વાસ્તવમાં આત્માનું આંતરિક લક્ષણ નથી, કિન્તુ બહારથી અંદર લાવવામાં આવે છે, તે જ્ઞાનથી આત્માને કેઈ સ્થાયી લાભ થઈ શકવાનો નથી. નહિ ભણવાથી આજી. વિકા નહિ ચાલી શકે અથવા સમાજમાં ઉંચું સ્થાન પ્રાપ્ત નહિ થાય, એવી જાતિના ભય અગર પ્રલોભનથી કેળવણી આપવાના જેટલા પ્રયાસ કરવામાં આવે છે, તે સઘળા ક્ષણિક લાભ આપવા સિવાય આત્માની શાશ્વત શાન્તિ માટે સહજ પણું ઉપયેગી થઈ શકતા નથી. સાચા શિક્ષક:
તેજ શિક્ષણ આત્માને શાશ્વત શાન્તિ આપવા સમર્થ બની શકે છે, કે જે શિક્ષણ આત્મામાં છૂપું રહેલું જ્ઞાન ઉદ્બુદ્ધ થાય, એવી જાતિના પ્રયાસો કરે છે. જે જ્ઞાન આત્માના સ્વરૂપ અથવા સ્વભાવને સહજ અગર અભિન્ન અંશ નહિ હોય, તેવી જાતિનું બહારથી આવેલું સઘળું જ્ઞાન, થોડા જ સમયમાં જળ જેમ પોતાની પાધિક ઉષ્ણતાને છેડી દે છે તેમ નષ્ટ થઈ જનારું છે. આથી એ સ્પષ્ટ પ્રમાણિત થાય છે કે સઘળું જ્ઞાન પહેલેથી જ આત્માની અંદર રહેલું
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
છે. જે શિક્ષક, ગુરૂ કે આચાર્ય ભીતરમાં છૂપાયેલા એ જ્ઞાનને પ્રગટ કરવા માટે ચેાગ્યતા મુજબ ઉત્તમાત્તમ સાધનાના પ્રયાગ કરે છે, તે જ શિક્ષક, ગુરૂ કે આચાર્ય, વસ્તુત: શિક્ષક, ગુરૂ કે આચાર્ય કહેવડાવવાને લાયક છે. શિક્ષક નામધારી ખીજાએ તે માત્ર નામધારી છે: પેાતાની જાતની તથા પેાતાના આશ્રિ તની વંચના માત્ર કરનારા છે. વાસ્તવમાં શિક્ષા અથવા સંસ્કારે દ્વારા કાઇ નવા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ નથી, કિન્તુ એ શિક્ષા આત્માની અંદર રહેલા સ્વાભાવિક જ્ઞાનને બહાર લાવી, એના દ્વારા જોવા, જાણવા, અનુભવવા આદિ અનેક પ્રકારના લાભ ઉઠાવવામાં આત્માને સહાય કરે છે. ખીજા શબ્દોમાં એમ પણ કહી શકાય કે શિક્ષા અથવા સંસ્કારથી આત્માની પ્રકૃતિ બદલાવાતી નથી, પરન્તુ એ પ્રકૃતિની અભિવ્યક્તિ અને વિકાસ કરવાના પૂરા માર્ક મેળવી આપે છે. અર્થાત્-આત્માની પ્રકૃતિના અન્ધનને તેડી આત્માને સ્વતન્ત્ર કરી આપે છે. સઘળાના સારાંશ એ છે કે-આત્મા અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને એ જ્ઞાનને પ્રકટ કરવા માટે બાહ્ય ભયે યા પ્રલાભના વાસ્તવિક ઉપાય નથી : કિન્તુ એ જ્ઞાનને દબાવી દેનાર માહનીયાદિ દુષ્ટ કર્મોને ખસેડી દેવાં,એ જ સાચા ઉપાય છે. માહનીયાદિ દુષ્ટ કર્માને દૂર કરવાના ઉપાય બતાવે, એજ સાચું શિક્ષણ, કેળવણી કે શાસ્ત્રાધ્યયન છે : અને એ જાતિનું શિક્ષણ, કેળવણી કે શાસ્ત્રાધ્યયન કરાવનાર હાય તેજ સાચા શિક્ષક, સાચા ગુરૂ અને સાચા આચાયૅ છે. આત્માના ત્રીજો ગુણ આનન્દ:
અમરત્વ અને અનન્ત જ્ઞાન : આત્માનાં એ બે લક્ષણા નિશ્ચિત થયા પછી, આત્માને ઓળખવાનું ત્રીજું લક્ષણ શું
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
....ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૦૭ છે?—એ આપણે જોઈએ. શાસ્ત્રો કહે છે કે “સત્ અને ચિત એ જેમ આત્માનાં લક્ષણ છે, તેમ નિત્ય, શુદ્ધ અને પૂર્ણ આનન્દ એ પણ આત્માનું લક્ષણ છે.” “આત્માને સ્વભાવ જે આનન્દ હોય, તે જગતના પ્રાણિઓ નિરન્તર શેક અને દુઃખને અનુભવ કરી રહ્યા છે, તે કેમ બને?”—એવો પ્રશ્ન અહીં પણ ઉઠ સહજ છે, પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિઓ દ્વારા એનું સમાધાન પણ સહજ અને સુગમ છે. આત્માનું લક્ષણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન હોવા છતાં, મેહ અને અજ્ઞાનના આવરણથી જેમ તે જ્ઞાન દબી ગયેલું છે, તેમ અનન્ત આનન્દ એ પણ આત્માને સહજ ધર્મ હોવા છતાં, મેહનાં ગાઢ આવરણેથી તે આવરિત છે. અનાદિના મહાધ્યાસથી વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનને પરવશ બનેલે આત્મા, પિતાના સ્વાભાવિક આનન્દને પામી શકતો નથી. એટલું જ નહિ કિન્તુ વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનથી દુઃખ અને શોકના મહાસાગરમાં સદાય બેલે. રહે છે. આનન્દ, એ આત્માનો સ્વભાવ છે, એ વાતને અધિક સ્પષ્ટતાથી સમજવા માટે રેતા મનુષ્યનું દૃષ્ટાંત ઉપયોગી છે. કેઈ મનુષ્ય રીતે નજરે પડે છે, ત્યારે લોક તેની પાસે જઈને પૂછે છે કે-“તું કેમ રૂએ છે?” પરન્તુ નહિ રેનાર પાસે જઈને કઈ પણ પૂછતું નથી કે તું કેમ નથી રોતો?” એજ બતાવે છે કે-રુદન એ આત્માને સ્વભાવ નહિ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યક્તા રહે છે અને “નહિ રેવું” એ આત્માને સ્વભાવ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. આથી એ સિદ્ધ થયું કે–રેવું યા દુઃખી થવું એ આત્માનું લક્ષણ નથી, કિન્તુ કઈ તેવા પ્રકારના તાત્કાલિક બાહ્ય કારણ રૂપ ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપલક્ષણ માત્ર છે. આગળ વધીને
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
વિચારીએ તા–જે મનુષ્ય સ્રીપુત્રાદિકના વિયાગ વખતે એટલા અધા દુ:ખને અનુભવે છે કે હુવે મારું જીવિતવ્ય અંધકારમય બની ગયું, મારૂં સર્વસ્વ નાશ પામી ગયું કે હું સદાને માટે દુ:ખમાં ડૂબી ગયા.’–તેજ માણસ દિવસેા જવા ખાદ શાકને કે દુ:ખને સર્વથા વિસરી જાય છે. એ દૃષ્ટિએ, શું દુ:ખ એ જલની ઉષ્ણુતાની જેમ ખાહ્ય કારણથી આવેલ માત્ર ઉપાધિ જ નથી ? જલની ઉષ્ણુતા માટે જેમ બાહ્ય કારણની અપેક્ષા છે, કિન્તુ એ ઉષ્ણુતાને જવા માટે કેવલ કાલના સ્વાભાવિક અતિકૅમણુ સિવાય અન્ય કોઈ કારણ ન મળે તેા તેની અપેક્ષા નથો, તેમ આત્મામાં દુ:ખ ઉત્પન્ન થવા માટે બાહ્ય કારણેાની અપેક્ષા રહે છે, પરન્તુ ઉત્ત્પન્ન થયેલા એ દુ:ખના વિલય થવા માટે ફાલાતિક્રમણુ સિવાય અન્ય કોઇ કારણની અપેક્ષા રહેતી નથી. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-દુ:ખ એ આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ નથી, કિન્તુ આનન્દ એજ આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે. આત્મા જ્યારે બાહ્ય કારણેાથી દુ:ખી પણ થાય છે, ત્યારે પણ આત્માના આનન્દ, આત્માની બહાર ચાલ્યા જતા નથી, કિન્તુ બેલે આત્માની અંદર પડયો રહે છે. એના જ પ્રતાપે એ આનન્દ, ક્રમશ: પેાતાનું પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરીને, બહારથી આવીને અધિકાર જમાવનાર દુ:ખને દૂર કરી નાંખે છે અને પૂર્વની માફક પાતે ( આનંદ ) વ્યક્ત રૂપ ધારણ કરી લે છે. આનંદપ્રાપ્તિ ક્યારે ?
સત્, ચિત્ અને આનંદ એ ત્રણ આત્માનાં લક્ષણુ છે, આત્માના સ્વભાવ છે અથવા આત્માનું જ સ્વરૂપ છે, એ વાત જેમ શાસ્ત્રો દ્વારાએ સિદ્ધ છે, તેમ યુક્તિ અને અનુભવ દ્વારા પણ સિદ્ધ છે. યુક્તિવાદની દૃષ્ટિથી કે પ્રત્યક્ષ અનુભવની
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૦૯ દષ્ટિથી વિચારતાં પણ એ સ્પષ્ટ થાય છે કે–સદા જીવિત રહેવાની ઈચ્છા એ જ આત્માના અમરત્વ સ્વભાવની સાબીતી છે. એ જ રીતે પદાર્થોને જાણવાની ઈચ્છા એ જ આત્માના જ્ઞાન–સ્વભાવની સાબીતી છે તથા એજ રીતે નિરન્તર આનન્દની ખેજ કરવી, એ આત્માના આનન્દ-સ્વભાવની સાબીતી છે. સદા જીવિત રહેવાની તથા પદાર્થોને જાણવાની ઈચ્છા એ જેમ અનન્ત જીવન અને નિ:સીમ જ્ઞાન એ આત્માનું સ્વરૂપ છે એમ સિદ્ધ કરે છે, તેમ સર્વ આત્માઓ હંમેશાં આનન્દની જ શોધમાં રહે છે એજ એક નિશ્ચિત અને પર્યાપ્ત પ્રમાણ છે કે–આનન્દ, એ પણ અન્તરાત્માને સ્વભાવ છે. જે પ્રકારે માછલી કેઈ કારણસર જલની બહાર આવી જાય છે તો ફેર પાછી જલમાં જવાને માટે જ ઉદ્યમ કરે છે : કારણ કે-જલ એ જ એનું સ્વાભાવિક સ્થાન છે, એજ પ્રકારે આત્મા પણ કેઈ કારણવશાત્ આનન્દથી દૂર થાય છે, તો પાછો તુરત જ એ આનન્દને પ્રાપ્ત કરવા સતત્ ઉદ્યોગ કર્યા કરે છે: કારણ કે-આનન્દ જ આત્માને પ્રાકૃત સ્વભાવ છે, એટલું જ નહિ પણ આનન્દ એ એનું સ્વરૂપ જ છે. આત્મા જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે આનન્દની પ્રાપ્તિના લક્ષ્યથી જ કરે છે. જો કે–એ આનન્દની પ્રાપ્તિ માટે ઉચિત સાધનને પણ ઉપયોગ કરે છે અને અવિદ્યાને વશ અનુચિત સાધનને પણ ઉપયોગ કરે છે તથા પોતે કેવા આનન્દને ઈચ્છે છે એનું નિરૂપણ પણ કરી શકતું નથી. પરંતુ એ એક જૂદો જ પ્રશ્ન છે. આત્માને સ્વભાવ આનન્દ છે, એ વસ્તુના નિર્ણયમાં ઉંધી પ્રવૃત્તિ કરવી કે નિરૂપણ ન કરી શકવું, એ લેશ માત્ર બાધક નથી. આત્મા જે આનન્દને ચાહે છે, તે આનન્દ પરિપૂર્ણ, અનતિશાયી.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... અને અક્ષીણ આનન્દ છે: અને તે આત્માની અન્દર જ રહેલે છે. તેને મેળવવા માટે બાહ્ય પદાર્થોની આવશ્યકતા નથી. માત્ર એ આનન્દને પ્રગટ થવામાં અન્તરાય કરનાર વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત ચેષ્ટાઓને જ પરિત્યાગ કરવાની આવશ્યકતા છે. આત્માને ચેાથે ગુણ સ્વતંત્રતા:
અમર જીવન, સર્વવિષયક જ્ઞાન અને અનન્ત આનન્દએ જેમ આત્માના ગુણ છે, તેમ સ્વતંત્રતા એ પણ આત્મધર્મ છે. કારણ કે–આત્મા જ્યાં સુધી સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરતો નથી, ત્યાં સુધી તેને સંતોષ થતું નથી. સદા જીવિત રહેવાનું હોય, સર્વ પદાર્થોને જાણવાનું સામર્થ્ય પણ હોય અને મનવાંછિત આનન્દને ઉપગ પણ કરવાનું હોય, છતાં એ સઘળી વસ્તુઓને આત્મા પોતાની ઈચ્છાનુસાર ભંગ ન કરી શકે અગર બીજાની દયાથી ભેગવી શકે, તે એ પરાવલમ્બન પણ આત્માને ભારરૂપ અને અસહ્ય લાગ્યા સિવાય રહેતું નથી. પોતાના અસામર્થ્યના કારણે કદાચ તે બન્ધનને આત્મા ને પણ તોડી શકે અગર બંધનેને સ્વીકાર પણ કરી લે, કિન્તુ એ સ્વીકાર સ્વેચ્છાથી નહિ, કેવળ વિવશતાથી યા પરાધીનતાથી છે. સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા કેવળ મનુષ્યમાં જ રહેલી છે એમ નથી. બન્ધનમાંથી છૂટવાની ઈચ્છા કહે યા સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કહો, મનુષ્યથી માંડી પ્રત્યેક સચેતન પ્રાણિમાં વ્યક્ત યા અવ્યક્તપણે એક સરખી રીતે રહેલી છે. પોતાના વિવેકનું અભિમાન ધરાવવાવાળા મનુષ્યમાં તે તે સવિશેષ હોય, એ તદ્દન સ્વાભાવિક છે. બન્ધનમાંથી છૂટવા કે સ્વતંત્ર થવાની એ ઉત્કટ ઈચ્છાને જ શાસ્ત્રમાં મુમુક્ષુતા કહેલી છે. એ મુમુક્ષુપણું કેઈમાં અધિક અંશમાં હોય છે, તે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૧૧
કાઈ આત્મામાં અલ્પ અંશમાં હાય છે : પણ તેને સર્વથા અભાવ કાઈ પણ પ્રાણિમાં હાતા નથી. સ્વતન્ત્રતા માટે સદા લાલાયિત રહેવું, એજ સ્વતન્ત્રતા એ આત્માના સ્વભાવ છે, એ સમજવા માટે પર્યાપ્ત પ્રમાણુ છે. અત એવ મેાક્ષ એટલે સર્વ પ્રકારનાં બંધનાથી છૂટકારા, એ આત્માના ચેાથેા સ્વભાવ છે. પાંચમે ગુણ ઐશ્વર્ય :
-
સત્ અર્થાત્ શાશ્વત જીવન, ચિત્ અર્થાત્ અનન્ત જ્ઞાન, આનન્દ અર્થાત્ અસીમ સુખ અને મેક્ષ અર્થાત્ સર્વ પ્રકારની સ્વતંત્રતા, એ જેમ આત્માના સ્વભાવ છે તેથી પ્રત્યેક આત્મા તેને ચાહે છે, તેમ તે ચારથી અતિરિક્ત એક અન્ય પદાર્થ પણ છે, કે જેને સર્વ લેાક એટલા જ પ્રેમથી ચાહે છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિ જેને હૃદયથી ચાહે છે, એ પાંચમી વસ્તુ પ્રથમ ચાર પ્રકાર કરતાં વિલક્ષણ પ્રકારની છે. એ પાંચમી આકાંક્ષા ઐશ્વર્યની છે. પ્રથમ ચાર કરતાં એ વિચિત્ર પ્રકારની છે, એનું કારણ એ છે કે એક બાજુ આત્મા પાતા માટે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાને ઈચ્છે છે, અર્થાત્ ખીજાઓની ઇચ્છાથી કે આધીનતાથી સંચાલિત થવા ઇચ્છતા નથી, પરન્તુ બીજી માજી એ જ આત્મા,-બીજાએ પેાતાની ઇચ્છા મુજબ ચાલે, અર્થાત્– પેાતાની ઈચ્છાનું ખીજા બધા અનુસરણ કરે.–એવી તીવ્ર આકાંક્ષા ધરાવે છે. સૈાથી વધુ આશ્ચર્યજનક વાત તેા એ છે કે–તદ્દન અજ્ઞાન અને અનુભવહીન માલક પણ એ ચાહે છે કે—એના પિતા, કે જે એની અપેક્ષાએ કેઈગુણા અનુભવી અને બુદ્ધિમાન છે, તે પણ પાતાની (બાલકની) ઈચ્છા મુજબ ચાલે. આ ઉપરથી એ નિયમ સર્વથા અપવાદરહિત ફલિત થાય છે કે-પ્રત્યેક મનુષ્ય પેાતાના હૃદયથી કેવલ જીવવું, જ્ઞાન
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... પ્રાપ્ત કરવું, સુખી થવું અને સ્વતન્ત્ર બનવું–એટલું જ નથી ઈચ્છ, કિન્તુ બીજાઓ પર શાસન કરવાને પણ ઈરછે છે. કેવલ શાસન જ નહિ, કિન્તુ યદિ સંભવ હોય તે અખિલ બ્રહ્માંડનું સ્વામિત્વ ઈચ્છે છે. અત એવ ઐશ્વર્ય પણ આત્માને સ્વભાવ છે, એ યુક્તિ અને અનુભવ-ઉભય દ્રષ્ટિએ સત્ય ઠરે છે. અખિલ બ્રહ્માંડના સ્વામિત્વની ઈચ્છા છતાં, આત્મા વર્લેમાનમાં ઐશ્વર્યહીન અવસ્થા અનુભવી રહ્યો છે, તેનું કારણ પણ સ્પષ્ટ જ છે. આત્માનું સ્વાભાવિક અનન્ત ઐશ્વર્ય વર્તમાનમાં એને રોકનાર કર્મનાં આવરણેથી આવરિત છે. અનન્ત દાન, અનન્ત લાભ, અનન્ત ભેગ, અનન્ત ઉપભોગ અને અનન્ત વીર્ય-એ આત્માનું સ્વાભાવિક ઐશ્વર્યા છે. અન્ય આત્માએનાં દાન, લાભ, ભગ, આદિમાં વિને ઉભાં કરીને આત્મા પિતાના સ્વાભાવિક ઐશ્વર્યને ગુમાવી બેઠો છે. જ્યાં સુધી બીજાઓના દાનાદિમાં અન્તરાયભૂત થવાનું કાર્ય આત્મા ચાલુ રાખે છે, ત્યાં સુધી તેની અનન્ત દાનાદિ શક્તિઓ પ્રગટ થઈ શકતી નથી, કિન્તુ અધિક ને અધિક અવરાતી જાય છે. જેટલા જેટલા અંશે તે બીજાઓને વિનાદિ કરતે અટકે છે, તેટલે તેટલે અંશે તેની દાનાદિ શક્તિઓ પ્રગટ થતી જાય છે. જે દિવસે આત્મા બીજાઓને વિદનભૂત થતો સર્વથા અટકી જાય છે, તે દિવસે તેનું દાનાદિ સંપૂર્ણ ઐશ્વર્ય તેનાથી દૂર રહેતું નથી. આત્મા અને ઈશ્વર:
આપણે જોઈ ગયા કે–સત્, ચિત, આનન્દ, મેક્ષ અને ઐશ્વર્ય,-એ પાંચ વસ્તુઓ આત્માના સહજ ગુણ છે. ગરમ કરવામાં આવેલા ઉષ્ણ જલની સ્વાભાવિક શીતલતા જેમ ઘેડા સમય માટે ભલે દબી જાય છે, પરંતુ સદાને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૧૩
માટે જલમાંથી નાબૂદ કરી શકાતી નથી, તેમ આત્મામાંથી એ પાંચ વસ્તુઓ સદાને માટે અભિભૂત અથવા નિમેલ કરી શકાવી અશક્ય છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે–સંસારના પ્રાય: સર્વ ધર્મગ્રન્થ ઈશ્વરને જે વિશેષણે આપે છે, તે બધાં પ્રત્યેક આત્માના વાતાવક, આન્તરિક એવું નૈસર્ગિક ગુણ છે. જાણતાં કે અજાણતાં, સર્વ આત્મા હૃદયથી પિતાની જેટલી શક્તિ હોય, તે સઘળી શક્તિ દ્વારા એ ગુણોને પ્રાપ્ત કરવા માટે અવિરત પ્રયત્નો કર્યા કરે છે. ઈશ્વર જેમ સસ્વરૂપ, ચિસ્વરૂપ, આનન્દસ્વરૂપ, મુક્તસ્વરૂપ અને ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, તેમ આત્મા પણ ઈશ્વરના સમાન ગુણવાળો છે. એ વાતને નિશ્ચય થયા પછી, હવે એ નિર્ણય કરવો બાકી રહેતું નથી કે–આત્માનું ગન્તવ્ય સ્થાન બીજું કઈ નહિ, પણ ઈશ્વરનું સ્વરૂપ એજ છે.” આત્માને પહોંચવાનું સ્થાન ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, એ નિરધાર થયા પછી, એ સ્થાન સુધી પહોંચવાના સાચા માર્ગ ક્યા હોઈ શકે?—એને વિચાર પણ આવશ્યક બને છે. ઈશ્વરની સાથે આત્માની નૈૠયિક સમાનતા છે: કારણ કે–આત્મા સ્વયં ઈશ્વર બનવા યા ઈશ્વરના સમાન બનવા નિરન્તર તલસી રહ્યો છે. એને માટેનાં એગ્ય સાધનોનું અવલંબન તે ગ્રહણ કરતો નથી, તેના જ પ્રતાપે તે ઈશ્વર બની શકતો નથી. જે સમયે આત્મા સ્વયે ઈશ્વર યા પરમાત્મસ્વરૂપ બનવા માટેનાં ચગ્ય સાધનેને સ્વીકાર કરી તે મા ચાલવા પ્રયત્ન કરે છે, તે સમયથી આત્મા પોતાના સ્વાભાવિક ગુણેને પ્રગટ કરતો જાય છે. જ્યારે તેને પ્રયત્ન સંપૂર્ણ બને છે, ત્યારે સ્વાભાવિક ગુણે ઉપરનાં આવરણે પણ સંપૂર્ણતયા નાશ પામે છે અને સત, ચિત્ અને આનન્દ રૂપે પરિપૂર્ણ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. પ્રકાશિત થાય છે. આ રીતે આત્માને વિચાર કરનાર પિતાના પરલોકને જેમ નિશ્ચય કરી શકે છે, તેમ પોતાના પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનને પણ નિશ્ચય કરી શકે છે. પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનના નિશ્ચયવાળાની સઘળી પ્રવૃત્તિ સફળ પ્રવૃત્તિ બને છે. અર્થાત–પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનને નિકટ લાવનારી બને છે. એથી ઉલટી રીતે આત્માના નિશ્ચય વિનાના આત્માઓ ધ્યેયશૂન્ય હેવાથી, પિતાની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ નિષ્ફળ બનાવે છે : એટલું જ નહિ, પણ આત્માના સ્વાભાવિક ગુણોના વિકાસને રૂંધનારી વિપરીત પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ગન્તવ્ય સ્થાનને દૂર ને દૂર હડસેલે છે. પરિણામે ભય, અજ્ઞાન, દુઃખ, દરિદ્રતા અને પરાધીનતાના ભંગ બની અનન્ત કાળ સુધી ભીષણ સંસારમાં ભટકે છે. એ જાતિની અનિષ્ટ દશામાંથી ઉગરી જવા માટે પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યક્તિએ વહેલામાં વહેલી તકે આત્મનિશ્ચય કરવો પરમ આવશ્યક છે અને આત્માના સહજ ગુણેની આડે આવતાં કર્મોને વિનાશ કરવા માટે ઉદ્યમશીલ બનવું એ પરમ કર્તવ્ય છે. ખૂલાસ:
આ લેખાંકમાં–“સત્ એ આત્માનું લક્ષણ છે.”—એમ જે વારંવાર પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે આત્માના અસ્તિત્વને નહિ સ્વીકારનારો વર્ગ, જે આજે વધતું જાય છે, તે વર્ગનેઆત્મા છે અને તે નિત્ય છે”—એમ પ્રત્યાયિત કરવા માટે જ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. વાસ્તવમાં “સત્ ” એ આત્માનું લક્ષણ નથી, કિન્તુ સ્વરૂપમાત્ર છે. “સત્ ને આત્માનું લક્ષણ બનાવવા જતાં, તે અતિવ્યામિ દષથી ગ્રસ્ત બને છે: કારણું કે-આત્મા સિવાય અચેતન પદાર્થો પણ “સત્ સ્વરૂપવાળા છે. એજ રીતે બહારથી આવેલા જ્ઞાનને આત્માનું આંતરિક
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૧૫
લક્ષણુ નથી એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે, ત્યાં પણ આત્મજ્ઞાન’ સિવાય અન્ય જ્ઞાન આત્માને સાચી શાંતિ આપવા સમર્થ નથી, એ અપેક્ષાએ જ વર્ણન કરવામાં આવેલું છે. બાકી કોઇ પણ પ્રકારનું જ્ઞાન એ આત્માનું લક્ષણ છે, એમ પ્રતિપાદન કરવામાં કઈ પણ જાતના દોષ નથી.
પુણ્ય અને પાપના વિવેક :
સુખ એ અનાત્મધર્મ નથી
જ્ઞાન એ જેમ આત્માના ગુણ છે, તેમ સુખ એ પણ આત્માના ધર્મ છે. જ્ઞાન કે સુખ, એ જડ પદાર્થોના ગુણુ કે જડ પદાર્થોના ધર્મ નથી. અચેતન પદાર્થો જેમ જ્ઞાનશૂન્ય છે તેમ સુખશૂન્ય પણ છે, એ પ્રત્યેકને પ્રત્યક્ષ છે. સુખ એ જ્યારે આત્માના સ્વભાવ છે, ત્યારે તેને મેળવવા માટે માહ્ય પદાર્થો પાછળ ભટકવું, એ ઇરાઢાપૂર્વક દુ:ખી થવાના રસ્તા છે. જ્ઞાન અને તન્મયતા સિવાય સુખ રહી શકતું જ નથી. જ્ઞાન અને તન્મયતાની પરિપૂર્ણતા આત્મા સિવાય અન્યત્ર હાઇ શકતી નથી. જેટલું જ્ઞાન અને તેની તન્મયતા અધિક એટલું સુખ અધિક. જ્યાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાન અને પરિપૂર્ણ તન્મમયતા, ત્યાં અખંડ અને પરિપૂર્ણ સુખ છે. સુખના અથી આત્માએ જ્ઞાનવાન અને સુખમય આત્માને છોડીને પર પદા
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ર્થોમાં શા માટે ભટકવું જોઈએ? જડ પદાર્થો પર તથા વિજાતીય હેવાથી, એમાં તેવી તન્મયતા પણ ક્યાંથી થઈ શકવાની હતી? અને તન્મયતા વિના આનન્દ કે શાન્તિને. અનુભવ પણ ક્યાંથી થવાને હતો? પરને સ્વભાવ પિતાને થઈ શકતો નથી અને પોતાને સ્વભાવ જે છે તેને કદી. વિગ થઈ શકતો નથી. સુખ એ આત્માને સ્વભાવ હેવા છતાં, બાહ્ય નિમિત્તોથી તે આચ્છાદિત યા વિકૃત થાય છે અને તેના પરિણામે અસ્થિરતા અને અશાન્ત વધે છે. એ કારણે સ્વભાવની પ્રાપ્તિ અને પરિપૂર્ણતા એ જ વાંછનીય છે. પિતાનું પૂર્ણત્વ પિતાના ગુણોથી જ થઈ શકે છે. પરની ઉન્નતિ કે પૂર્ણતા, એ પોતાની કદી બની શકતી નથી. એ જ કારણે ધર્મ એ ઉપાદેય છે અને અધર્મ એ હેય છે. ધર્મની વ્યાખ્યા :
પિતાને સ્વભાવ અને તેને વિષે તન્મયતા, એજ વાસ્તવિક ધર્મ છે. ધર્મની આ વ્યાખ્યા સર્વ દેશ અને સર્વ કાળ માટે એકસરખી રીતે નિબંધ છે. સર્વ પ્રકારના આચાર, ધર્મ યા અધર્મ રૂપ હેવાની કસોટી કઈ હોય, તો પણ તે આ જ છે. સર્વ સત્યનું સત્ય કોઈ હોય, તો પણ તે આ જ. છે. જગતભરમાં જેટલા સારામાં સારા નીતિ-નિયમે છે, કાયદા-કાનુને છે, રીત-રીવાજો છે, ઉપદેશ–આદેશો છે અને કર્મ તથા ભાવનાઓ છે, તે બધાને મૂળ આધાર કે અન્તિમ લક્ષ્ય કેઈ હેય, તો તે ધર્મની ઉપર્યુક્ત વ્યાખ્યા જ છે. આત્માને પિતાને સ્વભાવ જ્ઞાન અને સુખ છે. એ સ્વભાવની સાથે તન્મયતા, એ જ પારમાર્થિક ધર્મ છે. સ્વભાવની સાથે તન્મયતાની પ્રાપ્તિ કરાવી આપનાર એ સઘળા વ્યવહાર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૧૭
એ
ધર્મ છે. સર્વ આત્મા તત્ત્વથી એક જ સ્વભાવવાળા છે, કારણે એ સર્વના ધર્મ પણ એક જ છે. એના સાધના ભલે પ્રત્યેકની વર્તમાન ચેાગ્યતાને લીધે ભિન્ન ભિન્ન હાય, પરંતુ એ સઘળાં સાધનાના અન્તિમ ઉદ્દેશ તેા એક જ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ છે. આત્માના સ્વભાવ કેવા છે?
આત્માના સ્વભાવ શું છે ?’એનું જ્ઞાન શાસ્ત્રોથી પણ થઈ શકે છે, સત્સંગતિથી પણ થઈ શકે છે અને એથી પણ અધિક દુરાગ્રહરહિત · સ્વયં મનન કરવાથી થઈ શકે છે. એ વાત તે સ્થૂલ દૃષ્ટિથી પણુ સ્પષ્ટ છે કે–ધનસમ્પત્તિ, કુટુમ્બપરિવાર, ચશ, અધિકારાદિ આત્માથી જૂદા છે, તેા પછી પેાતાનાં સુખદુ:ખને એ પદાર્થનાં આશ્રિત મનાવવાં, એ જાણીબુઝીને પરાધીનતાના સ્વીકાર · સિવાય બીજું શું છે? એથી અધિક આરીક દૃષ્ટિએ જોવાથી શરીર એ પણ પર પદાર્થ છે, એ સ્પષ્ટ થયા વિના રહેશે નહિ. શરીરનું સ્વાસ્થ્ય કે જીર્ણતા, એ આપણા હાથમાં નથી. શરીરના વિનાશ તેા એક દિવસ અવશ્ય થનારા જ છે. એનાં પ્રત્યેક અંગેા, ઉપાંગા કે ઉપદાના જો જૂદાં જૂદાં લઈને વિચાર કરવામાં આવે, તેા તે જડ પદાર્થ છે, એમ કાઈ “પણુ સુજ્ઞને સમજાયા વિના રહેશે નિહ. ચૈતન્યના એક અશ પણ તે એકેયમાં નથી. આત્માનું જ્ઞાન કે શાન્તિ આદિ ગુણુ પણ હંમેશાં શરીરને આશ્રિત નથી. વ્યાષિની હાલતમાં પણ શાન્તિ તથા તન્દુરસ્તીની હાલતમાં પશુ અશાન્તિનાં સૈંકડા ઉદાહરણો નજરે પડે છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે-શાન્તિ, ધૈર્ય, જ્ઞાન આદિ ગુણ સર્વથા શરીરને જ આશ્રિત છે એમ નથી : પણુ શરીર સિવાય કોઈ અન્ય પદાર્થને જ આશ્રિત છે. એ જ કારણે શરીરનું ખલ, શરીરનું રૂપ આદિનું
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિર્ણન...
'
,
અભિમાન કરવું અને શરીરના નિમિત્તથી પેાતાની જાતને સુખી યા દુ:ખી માનવી, એનું જ નામ અધર્મ છે. મસ્તકમાં જે વિચાર ઉઠે છે, તે પણ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ જોતાં આત્માના નથી એમ નિશ્ચિત થાય છે: કારણ કે-આત્મા પોતે પેાતાને એ વિચારાના કેવલ જ્ઞાતા છે, એવી પ્રતીતિ કરે છે. એ વિચારામાં ‘હું’પણાના અનુભવ નથી કરતા, પણ ‘મારા’પણાના અનુભવ કરે છે. જેવી રીતે હું છું.' હું જાણું છું.’- હું સુખને ચાહું છું.’–એ પ્રકારની પ્રતીતિ ‘હું પણાથી પૃથક્ પડી શકતી નથી, તેવી રીતે ‘હું વિચાર કરૂં છું.’-એ પ્રતીતિ હુંપણાથી પૃથક્ પડી શકતી નથી એમ નથી : અર્થાત્—પૃથક્ પડી શકે છે. એટલા જ માટે અસ્તિત્વ (સત્ ), જ્ઞાન (ચિત) અને સુખ, શાન્તિ યા આનન્દ ( આનન્દ ) એ ત્રણ આત્માના સ્વભાવ છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. બીજા શબ્દમાં એ સિદ્ધ થાય છે કે–આત્મા સ્વભાવથી અમર છે, સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય છે તથા અસીમ શાન્તિ અને અપાર સુખમય છે.’ અસ્તિત્વના કદી નાશ થતા નથી : કારણ કે—સત્ કદી અસત્ અનતું નથી અને અસત્ કદી સત્ ખનતું નથી, એ સનાતન નિયમ છે. એથી આત્માનું અમરત્વ સિદ્ધ છે. જ્ઞાનની શક્તિ ફ્રેંચીને જાણવાની છે. એ શક્તિ આત્મા ધરાવે છે, માટે આત્મા જ્ઞાતા છે એ સિદ્ધ છે. એ જ્ઞાનગુણુની સાથે જેટલી તન્મયતા તેટલી શાન્તિ અને તેટલું સુખ આત્મા અનુભવે છે. જ્ઞાનગુણુને છેડીને પર વસ્તુની સાથે જેટલી તન્મયતા તે કરે છે, તેટલા દુ:ખ અને અશાન્તિના ભાગ તેને બનવું પડે છે. એથી સુખ અને શાન્તિ એ પણ આત્માના ધર્મ છે, એ નિશ્ચિત થાય છે. પર પદાર્થના ભાગની બુદ્ધિ અને પ્રવૃત્તિથી
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૧૯ આત્માના સુખ અને શાન્તિને લેપ થતે દેખાય છે અને જ્ઞાનગુણની સાથે તન્મયતા સાધવાથી આત્મા સુખ અને શાન્તિને સ્વાભાવિક અનુભવ કરતા માલૂમ પડે છે. અમરત્વ, જ્ઞાતૃત્વ અને સુખમય––એ ત્રણ ધર્મો, એ આત્માને સ્વભાવ છે. એ સ્વભાવના વિકાસમાં સહાયક થનાર સર્વ કોઈ આચાર, વિચાર કે ઉચ્ચાર એ ધર્મ છે અને એ સ્વભાવના વિકાસમાં અંતરાયભૂત થનાર સર્વ પ્રકારના આચાર, વિચાર કે ઉચ્ચાર એ અધર્મ છે. ધર્મની આ વ્યાખ્યા ત્રિકાલાબાધિત છે. કઈ પણ દેશમાં કે કઈ પણ કાળમાં કઈ પણ વ્યક્તિથી એને ઈન્કાર થઈ શકે એમ નથી. સુખની અભિવ્યક્તિ બધાને કેમ થતી નથી?
પિતાના અસ્તિત્વ કે જ્ઞાનશક્તિનું ભાન (પછી ભલે તે અલ્પ કે ભ્રમાત્મક હોય પણ તે) તે પ્રાય: પ્રત્યેક પ્રાણિને હેાય છે: પરન્તુ સુખ અને શાન્તિ એ પણ પિતાને જ ધર્મ કે પિતાને જ ગુણ છે, એને અનુભવ સાધારણ જીને હેતો નથી. જે કે-ઈચ્છા દ્વારા એની અભિવ્યક્તિ પ્રત્યેક પ્રાણિમાં હોય છે, પરંતુ અસ્તિત્વ કે જ્ઞાતૃત્વની જેમ તેને શાશ્વત અનુભવ થતો નથી. એનું કારણ બીજું કોઈ પણ નથી, પરંતુ સાધારણ જીનું શ્રદ્ધાન અને તન્મયત્વ સદા પર પદાર્થો પ્રત્યે ઝુકેલું હોય છે એ જ છે. પર પદાર્થ સ્વરૂપમાં એકબીજાથી વિસદશહોવાના કારણે, સાધારણુજીની આવૃત્તિ રાગદ્વેષાત્મક રૂપ ધારણ કરી લે છે. અર્થા-રૂચિને જે અનુકૂલ હોય તેની પ્રતિ રાગ અને પ્રતિકૂલ હોય તેની પ્રતિ દ્વેષ જન્મે છે. તે વખતે રૂચિને અનુકૂલ પદાર્થના જ્ઞાનથી આત્મા રાગાત્મક સુખને અનુભવે છે અને રૂચિને પ્રતિકૂળ પદાર્થના
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
જ્ઞાનથી આત્મા દ્વેષાત્મક દુ:ખના અનુભવ કરે છે. એ પ્રકારના રાગ–દ્વેષથી આત્માના શાન્તિ કે સુખ અનુભવવાના ગુણ દેખી જાય છે. એ રીતે રાગદ્વેષાત્મક સુખદુ:ખને પરાધીન તથા અસ્થિર બની જવાથી, શાન્તિ કે સુખને માટે તલસવા છતાં, આત્મા શાન્તિ કે સુખના આસ્વાદ મેળવી શકતા નથી. અનુકૂલ કે પ્રિય પદાર્થના સંચેાગજન્ય રાગાત્મક સુખમાં પણ આત્માને અપ્રિય પદાર્થના દ્વેષ તથા ભય કાયમ હાવાથી, એનું એ ક્ષણિક સુખ પણ સર્વથા નિરાકૂલ કે પૂરૂં હાતું નથી. રાગદ્વેષ કેવળ શાન્તિને જ હેરે છે એમ નથી, પરંતુ એ જ્ઞાનને પણ પૂર્ણ રૂપમાં પ્રગટ થવા દેવામાં અંતરાયભૂત અને છે : કારણ કે—એ હયાત હાય છે ત્યાં સુધી જ્ઞાનમાં તેવા પ્રકારની રૂચિ કે તન્મયતા પેદા થવા દેતા નથી. પર પદા પ્રત્યે શ્રદ્ધાન યા તન્મયતાના કારણે શરીરાદિ પર પદાર્થોમાં મારાપણાની ભ્રાન્તિ થાય છે તથા એ પર પદાર્થોના જીવની સાથેના સબંધ સ્વભાવથી જ અસ્થાયી હૈાવાથી, આત્માને પેાતાના સત્ની વિનાશશીલતામાં પણ ભ્રમ થઈ જાય છે. આથી શ્રદ્ધાન અને તન્મયતાનું વિકૃત થવું, પર પ્રવૃત્ત બનવું, એ જ પાપ છે : અને શુદ્ધ સ્વભાવ રત થવું એજ ધર્મ છે! આત્માના ગુણુ તા સદા આત્મામાં જ વિદ્યમાન રહે છે: કારણ કે–કાઈ પદાર્થ કયારે પણ પોતાના સ્વભાવથી રહિત કે પરસ્વભાવમય અની શકતા જ નથી. પરન્તુ વિશ્વાસ અને તન્મયતાનું માહિત થવું, વિકૃત બની જવું, એ જ આત્માને આત્મવિસ્મૃતિ થવામાં પરમ ખીજભૂત છે અને એના પ્રભાવે જ આત્મા પેાતાના સહજ ધર્મરૂપ શાન્તિના સદા કાળ એકસરખા અનુભવ કરી શક્તા નથી.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
સુખ માટે સઁગત્યાગની આવશ્યકતા:
પર પદાર્થોના કેવળ સંસર્ગથી યા જ્ઞાનથી જ પાપ યા દુ:ખ થાય છે એમ નથી : કારણ કે–જાણવું એ તે આત્માના સ્વભાવ જ છે પરન્તુ એને પોતાના માનવાથી અને એમાં તન્મયતા કરવાથી જ, આત્મા પતિત યા દુ:ાખત થાય છે. પર પદાર્થો પ્રત્યેના મેાહ અને આસક્તિ, એ જ આત્માને પેાતાના સ્વાભાવિક સુખના અનુભવથી ભ્રષ્ટ કરનાર છે અને અનન્તકાળ સુધી દુ:ખના ગહન ગર્તામાં ડૂબાવનાર છે. જૈન સિદ્ધાંતની પરિભાષામાં એ શ્રદ્ધાન અને એ તન્મયતાને જ દર્શનમાહ અને ચારિત્રમેહ તરીકે વર્ણવેલ છે. એ એ જ સંસારનાં મૂળ ખીજ છે. વિપરીત દર્શન અને વિપરીત ચારિત્ર, એ બે ખીજ સંસારરૂપી વૃક્ષને વધારનાર અને વિકસાવનાર તરીકે જૈનશાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છે. પર પદાર્થોના માહથી અને આસક્તિથી આત્મા દુ:ખિત થાય છે: એટલા માટે સૌથી પહેલાં પર વસ્તુઓના સંસર્ગના ત્યાગનું વિધાન જૈનશાસ્ત્રોમાં વિહિત થયેલું છે. વાસનાગ્રસ્ત આત્માની વાસના પ્રાય: વસ્તુના સંગથી જ ઉત્તેજિત થાય છે. સંગના અભાવમાં વાસના પ્રાય: શાન્ત રહેતી હાવાથી, આત્માને પેાતાની શક્તિના સંચય કરવાના અવસર મળે છે અને એ શક્તિ દ્વારા પરિણામે વાસનાને સમૂલ નાશ કરવા માટે પણ આત્મા સમર્થ બને છે. ધર્મ અને અધર્મની અનેક પ્રકારે સિદ્ધિ:
[ ૧૨૧
અત્યાર સુધી આપણે એ દસદ્ધ કરી આવ્યા કેમ્પ જે જેટલા અંશેામાં સ્વભાવને અનુકૂલ છે, તે તેટલા અંશેામાં ધર્મ છે અને જે જેટલા અશેામાં સ્વભાવને પ્રતિકૂલ છે, તે તેટલા અંશેામાં અધર્મ છે.’ દાખલા તરીકે અબ્રહ્મચર્ય. એ શાથી પાપ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. છે ? એથી જ કે-અબ્રહ્મના સેવનમાં આત્મા પોતાના સુખને સ્ત્રી આદિ બાહ્ય પદાર્થોનું આશ્રિત બનાવે છે. બ્રહ્મચર્યનું પાલન એ સ્વભાવને અનુકૂલ છે તેથી ધર્મ છે અને અબ્રાનું સેવન એ સ્વભાવને પ્રતિકૂલ છે તેથી અધર્મ છે. કારણ કેએમાં સુખની પ્રાપ્તિ માટે સ્વભાવને આશ્રય નહિ લેતાં, પર પદાર્થોને આશ્રય લે પડે છે. બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં પર પદાર્થોને આશ્રય બીલકુલ લેવે પડતો નહિ હેવાથી, તેટલા અશમાં તે ધર્મરૂપ બને છે. એ જ રીતે સ્વસ્ત્રીસતેષમાં સ્વ સ્ત્રી સિવાય અન્ય સર્વ સ્ત્રીઓ પ્રત્યે વાસનાને ત્યાગ થાય છે, તેથી તેટલા અંશમાં તે પણ ધર્મ બને છે. પરંતુ બ્રહ્મચર્યને ઘાત જેટલા અંશમાં થાય છે, તેટલા અંશમાં તે તે પણ અધર્મ જ છે. સ્વ સ્ત્રીની સાથે પણ કેવલ પશુવત્ વિષયભોગની અપેક્ષાએ મર્યાદિત ભેગ એ ધર્મ છે. કેમકેએમાં અધિક વાસનાથી છૂટકારે છે. સત્ય શાથી ધર્મ છે?
એજ રીતે સત્ય વચનનું ઉચ્ચારણ એ ધર્મરૂપ બને છે. એનું કારણ પણ એમાં સ્વ સ્વભાવની અનુકૂળતા રહેલી છે એ જ છે. આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવથી તે મન, વચન અને કાયાથી રહિત છે, એથી વાસ્તવિક સત્ય તો સર્વથા માન યા શાતિ છે: પરંતુ વ્યવહારમાં જે સત્ય કહેવાય છે, તેમાં અસત્ય અને અહિતકર વચનને ત્યાગ છે, તથા સત્ય વચન બોલવામાં સરલતા અધિકાંશ હોવાના કારણે, કપટાચરણની અપેક્ષાએ એમાં મને વ્યાપાર આદિની ક્રિયાઓ પણ અલ્પ થાય છે, અને એથી પિતાને તથા પર–ઉભયને શાતિ અધિક થાય છે. એટલા જ માટે અસત્ય ભાષણની અપેક્ષાએ સત્ય ભાષણ એ ધર્મ છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
અહિંસા પણ શાથી ધર્મ છે?
આત્મા સ્વભાવથી ન તા કાઈને ખાધા કરનારા છે, ન કાઈથી ખાધા પામનારા છે. એટલા જ માટે અહિંસા-અખાધા એ ધર્મ છે અને હિંસા-ખાધા એ અધર્મ છે. સ્વ સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ પૂર્ણાત્મા જ પૂણૅ અહિંસક અની શકે છે અને પેાતાના તરફથી સર્વને પૂર્ણ અભય આપી શકે છે. તે સિવાયના આત્માએ જેટલા અંશે પરને બાધા આપવાની પ્રવૃત્તિથી વિરામ પામે છે, તેટલા અંશે અહિંસક અને અભયદાતા મની શકે છે. જેટલા અંશમાં અહિંસક અને અભયદાતા અને છે, તેટલા અંશમાં એ ધર્મ છે અને શેષ અશમાં અધર્મ છે. પાપ અને ધર્મ :
[ ૧૨૩
એજ રીતે આત્મા અમર છે માટે જ મૃત્યુના ભય એ પાપ છે. આત્માને કોઈ દુ:ખ પહાંચાડી શકતું નથી. અથવા આત્માના ગુણાનું કાઈ અપહરણ કરી શકતું નથી. એજ કારણે દુ:ખીયા દીન બનવું અગર કાઈના તરફથી હાનિના ભય રાખવા એ પાપ છે. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે: સમસ્ત પદાર્થને અને પેાતાને પૂર્ણ રૂપથી અને સમ્યક્ પ્રકારે જાણવા સમર્થ છે : એટલા જ માટે અજ્ઞાન, ભ્રમ કે મિથ્યા પ્રતીતિ એ પાપ છે. આત્મા સર્વશક્તિમાન છે, એટલા જ માટે નિર્મળતા ધારણ કરવી એ પાપ છે. આત્મા મન-વચનકાયાથી રહિત છે, એટલા માટે મન-વચન-કાયા દ્વારા થતી ક્રિયાઓ પ્રત્યે માહ યા આસક્તિ ધરાવવી એ પાપ છે અને એના સ્વભાવથી થતી એ પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે ઉદાસીન રહેવું, મધ્યસ્થતા કેળવવી એ ધર્મ છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ક્રોધાદિ એ આત્માના સ્વભાવ છે?
આત્મા સ્વયં પૂર્ણ, અખંડજ્ઞાનાત્મક તથા આત્મલીન હોવાથી, ક્રોધાદિ એ એના માટે અસ્વાભાવિક છે, એમ સ્પષ્ટ માલુમ પડી આવે છે. ક્રોધાદિ સમયે શરીર જલે છે અને આત્મા બેચેની અનુભવે છે. ક્રોધાદિને રોકવાનો પ્રયત્ન કરવાથી તે રેકી શકાય છે, ઓછા કરી શકાય છે અને એ ઓછા થવાથી આત્મામાં શાન્તિ, જ્ઞાન આદિ ગુણ વધે છે. એથી પણ ક્રોધાદિ એ અસ્વાભાવિક અને ક્રોધાદિને અભાવ એ સ્વાભાવિક છે, એ સિદ્ધ થાય છે. ઇચ્છા પણ અસ્વાભાવિક :
એ રીતે ઈચ્છા પણ વધી કે ઘટી શકે છે. ઈચ્છાથી અશાન્તિ થાય છે, એટલું જ નહિ પણ આત્મા સ્વયં ઈચ્છાને વ્યાધિસમાન અનુભવે છે. તેથી એને મિટાવવા, નાશ કરવા કે તૃપ્ત કરવા અવિરત પ્રયત્ન કરે છે. એટલા માટે ઈચ્છા એ પણ શુદ્ધ સ્વભાવ નથી. ઈચછા એક તરફ આત્માને પર પદાર્થોને ભિખારી બનાવે છે અને બીજી તરફ આત્માની પરાધીનતા વધારે છે. ઈચ્છાની સદા ચચળતા અને નિરંતર અતૃપ્તતા પણ, એજ સૂચવે છે કે-ઈચ્છા એ આત્માને સ્વભાવ નથી. કારણ કે–આત્મા સ્વભાવથી ચંચળ નથી પણ સ્થિર છે તથા અતૃપ્ત નથી પણ પરિપૂર્ણ હોવાથી સ્વ ગુણે વડે જ તૃપ્ત છે. પૂર્ણતાના અનુભવ વિના આત્માને શાન્તિ મળતી નથી, એથી પણ ઈચ્છા એ સ્વાભાવિક નથી પણ અસ્વાભાવિક છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. રાગદ્વેષ આત્મસ્વભાવ નથી:
આત્મા સંપૂર્ણ જ્ઞાન અને આનન્દમય લેવાથી, એને કઈ વસ્તુના જ્ઞાનથી રતિ અને કઈ વસ્તુના જ્ઞાનથી અરતિ
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૨૫. થવી, એ પણ સાહજિક નથી પણ અસાહજિક છે: એથી રિત, અતિ અથવા અન્ય શબ્દોમાં રાગ અને દ્વેષ એ પણુ અસ્વાભાવિક છે : એટલું જ નહિ પણ જે સમયે એક વસ્તુ ઉપર રાગ છે એજ સમયે અન્ય વસ્તુ ઉપર દ્વેષ છૂપાયેલા છે, તેથી આત્માની ચંચળતા અને અસ્થિરતા થવામાં પણ રાગ-દ્વેષ એ જ કારણ છે. વાસ્તવમાં આત્માના સ્વભાવ અસ્થિર કે ચંચળ નથી, એથી રાગ-દ્વેષ એ આત્માના સ્વભાવ બની શકતા નથી. ક્રોધાદિ સ્વભાવરૂપ શાથી લાગે છે ?
જ
‘કામ, ક્રોધ, ઇચ્છા, રિત, અતિ, ભય, રાગદ્વેષાત્મક સુખ-દુ:ખ આદિ જ્યારે અસ્વાભાવિક છે, ત્યારે તે આત્મામાં શાથી ઉત્પન્ન થાય છે તથા એ બધા આટલા સ્વાભાવિક જેવા કેમ પ્રતીત થાય છે?’–એ વાતના ઉત્તર આપણે પ્રથમજ આપી ગયા છીએ કે—એનું કારણુ આત્માની વિપરીત શ્રદ્ધા તથા વિપરીત તન્મયતા છે.' એ કારણે આત્માની વિપરીત તથા અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ થાય છે. એ અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું એક કારણ તે સ્વયં આત્માની જ એવા પ્રકારની ચાગ્યતા યા શક્તિ છે : કારણ કે-આવી અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિની શક્તિ એનામાં સ્વભાવથી જ સર્વથા ન હેાત, તે એવી પ્રવૃત્તિ કદી થઈ શકત જ નહિ : અને બીજું કારણુ ખાદ્ય છે, જેને પ્રકૃતિ યા કર્મના સંબંધ કહેવાય છે. જે માહ્ય કારણ ... કર્મના તેવા પ્રકારના સંબંધ માનવામાં ન આવે, તે કેવળ સ્વભાવથી જ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ અવસ્થાએ એક સાથે અને એક સમયમાં કાયમ રહેવી જોઈએ ઃ એટલુંજ નહિ, પણ એનાથી આત્માને કાઈ પણ કાળે છૂટકારા પણ અસમ્ભવિત બનવા જોઈએ : કારણ કે—સ્વભાવથી છૂટકારા શી રીતે થઇ શકે ? ત્રિકાળદેશી
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિરસન...
જ્ઞાનીપુરૂષા કમાવે છે કે—આત્મા અનાદિકાળથી માયા, પ્રકૃતિ યા કર્મથી સમૃદ્ધ થઈ ને પાતે પાતાને ભૂલી ખાદ્ય પદા[માં લીન થઈ રહ્યો છે; અને એથી હંમેશ માટે અપૂર્ણતાના અનુભવ કરતા રહીને ઈચ્છા, રતિ, અરતિ, સુખ, દુ:ખ આદિ ભાગવી રહ્યો છે. એ ભાગ અને એ અનુભવ એના એટલા કાળથી અને એટલી માત્રામાં થઇ રહ્યો છે, કે જેથી ઇચ્છાદિ એ આત્માને એટલી આવશ્યક, અભિન્ન અને સ્વાભાવિક જેવી લાગે છે, કે જેટલી એક મદિરાપાનીને મદિરા લાગે. આત્મા અનાદિથી અશુદ્ધ છે:
યુક્તિથી પણ આત્મા અનાદિથી જ અશુદ્ધ છે એમ સિદ્ધ થાય છે. આત્મા સત્ હાવાથી અનાદિ અને અનન્ત છે, એમાં તા કાંઇ વિવાદ છે જ નહિ. હવે જો એને પ્રથમ શુદ્ધ રહેલે માનવામાં આવે, તે પૂર્ણ જ્ઞાનના ભક્તા શુદ્ધ આત્મા કેવી રીતે અશુદ્ધ અને અને શુદ્ધ આત્મા પણ અશુદ્ધ અને, તે જે આત્મા શુદ્ધ થઇ ગયા છે તે પણ અશુદ્ધ અનીને દુ:ખના ચક્રમાં ફ્રી કેમ ન પડે ? એથી આત્મા અનાદિથી જ અશુદ્ધ છે એ સ્થિર થાય છે. ‘જે અનાદિ હાય, તેના અન્ત કેવી રીતે થઈ શકે?’–એ પ્રશ્ન અહીં ઉભા જ રહે છે પરંતુ એનું સમાધાન તદ્દન સ્પષ્ટ છે. કર્મ અને એનાથી ઉત્પન્ન થનારા સંસ્કારા, સમુદાય યા પ્રવાહ રૂપથી અનાદિ છે, પરંતુ પ્રત્યેક કર્મ અને તજ્જન્ય સંસ્કાર તા સાદિ છે અને કેટલેાક કાળ જ રહેવાવાળા છે. એના સંબંધ સકારણ હાવાથી, એ કારણના નાશ કે અભાવમાં એ સંબંધના નાશ કે અભાવ પણ સ્વત: સિદ્ધ છે. એ રીતે કર્મના અન્ત પણ સંભવિત છે : કારણ કે બાહ્ય કારણ રૂપ કર્મના સંબંધ નહિ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૨૭ રહેવાથી, આત્માની શ્રદ્ધા અને તન્મયતા પણ શુદ્ધ અને સ્વભાવરત બની જાય છે. ધર્મ અને અધર્મનું ફલ:
ધર્મ અને અધર્મ પિતાનું ફેલ કેવી રીતે આપે છે? જગતમાં બીજને અનુરૂપ જ ફલ હોય છે. પાપરૂપી બીજથી આત્માની પરાધીનતા દ્રઢ થાય છે અને પુણ્ય રૂપી બીજથી એથી વિપરીત ફલ થાય છે. એ જ પાપ અને પુણ્યના ફળનું રહસ્ય છે. એક જ બીજ જેમ તથાવિધ સામગ્રીના બળે અનેક ફળને આપવા સમર્થ બને છે, તેમ જ એક જ પાપ યા એક જ પુણ્ય અનેકગુણ ફળની સાથે આત્માને સંબંધ કરાવે છે. મેહ અને આસક્તિ એ જ પાપ છે. તીવ્ર મેહ અને તીવ્ર આસક્તિમાં પરાધીનતા અધિક સૂચિત થાય છે? એથી એના ફળરૂપે તીવ્ર આત્મવિસ્મૃતિ, તીવ્ર વાસના અને તીવ્ર ઇંદ્રિયપરાયણતા જન્મે છે. તીવ્ર ઈન્દ્રિયવિષયભેગપરાયણતાથી ક્રોધ, લોભ, માનાદિ કષાયે, ક્રૂરતા, જૂઠ, ચોરી આદિ પાપ થાય છે. મન્દ મહ અને મન્દ આસક્તિમાં ઓછી પરાધીનતા પ્રગટ થાય છે. એથી એમાં પાપ પણ ઓછું થાય છે અને એને અનુરૂપ અભ્યાધિક આત્મબંધ, અભ્યાધિક સૉષ, મન્દ વાસના અને મન્દ ક્રોધાદિ થાય છે. તીવ્ર પાપથી આત્માની વાસના, અર્થાત્-પર પદાર્થોની ઈચ્છા અને પરાધીનતા અધિક વધે છે. કારણ કે–તીવ્ર પાપમાં બીજાઓના હિતને ઘાત અધિક થાય છે. બીજાઓની પ્રતિકૂળતાઓ પણ વધે છે અને વાસનાની તૃપ્તિ પર પદાર્થોના યોગે થઈ શકતી નથી, તેથી એ બધાનું પરિણામ એ થાય છે કે-વાસના વધે છે અને વાસના વધવાની સાથે વાસના
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિસન...
તૃપ્તિનાં સાધના ઓછાં થાય છે, જેનું ફળ સિવાય દુ:ખ ખીજું કાંઈ આવતું નથી. મન્દ્વ પાપમાં વાસના કમ હાય છે, તેથી આત્માની દશા એથી વિપરીત થાય છે. એને વાસનાતૃપ્તિનાં સાધન ન પણ મળે, તેા પણ તેથી વિશેષ દુ:ખ થતું નથી. એ જ રીતે મન્દે પાપકર્મી ખીજાઓના હિતેાને સહાયક યા અવિરાધી બનવાથી, એના લ–સ્વરૂપ વાસનાવૃષ્ટિનાં સાધન વધે છે અને એ સર્વનું અન્તિમ ફળ શાન્તિ અને સુખમાં આવે છે. માહ અને આસક્તિના સર્વથા અભાવથી આત્મા પર પદાર્થોથી સર્વથા નિ:સ્પૃહ અને સ્વાધીન બને છે તેથી પૂર્ણ શાન્તિ અને પૂર્ણ આનન્દના પોતે પોતામાં પેાતાના દ્વારાએ જ અનુભવ કરે છે. તથા બાહ્ય કારણુ કર્મના સંબં ધનાં કારણેાના અભાવ થવાથી, શરીરદ્ધિ પર પદાર્થોના સંબં ધથી પણ સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે. સત્કર્મ એ સત્કર્મ કયારે ?
પુણ્ય યા સત્કર્મ સ્વયં પણ અલ્પાધિક રૂપ સમતા યા શાન્તિ છે: કારણ કે તેમાં તદ્દનુરૂપ તત્કાલ પણ શાન્તિ અને સ્વાધીનતાના અનુભવ થાય છે. જે પુણ્ય યા સત્કર્મમાં શાન્તિ, સ્વાધીનતા અને પર પદાર્થોના ત્યાગની ભાવના નથી, તે સત્કર્મ સત્કર્મ કહેવાતું હાય, તે પણ તેના કરનારને સાચી શાન્તિદાયક થતું નહિ હાવાથી, સત્કર્મ જ નથી.
શુભ કર્મો અને આત્મલક્ષ્ય :
કેવળ આત્મિક શાન્તિ માટે જ નહિ, પણ સાંસારિક સુખ અને શાન્તિ માટે પણ વાસનાની મન્ત્રતા થવી આવશ્યક છે. સાંસારિક સુખ માટે પણ કેવળ ખાહ્ય સામગ્રી પર્યાપ્ત નથી. એક ક્રોડાધિપતિ પેાતાની વિશાળ સમ્પત્તિથી પણ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાને વિવેક
[ ૧૨૯
તેટલું જ સુખ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, કે જેટલે તેને પેાતાની સમ્પત્તિથી સંતાષ છે અને એથી અધિક લેાભના અભાવ છે. સાધારણ રીતે રૂપીયાની પ્રત્યે એક નિર્ધનની અપેક્ષાએ ક્રોડપતિને તૃષ્ણા કમ હોય છે. જે ધનવાનને એ વાસના ફસ હાય છે, તે તેની પૂર્વની મંદ વાસનાના સંસ્કારનું જ ફૂલ છે. પૂર્વે શુભ કર્મ કરતી વખતે અથવા એની આગળ-પાછળ જેને અતિ તૃષ્ણા યા ધનલબ્ધતાના ચાળે વિપરીત સંસ્કાર પડચા હાય છે, તે ધનવાન થવા છતાં પણ અતિ કૃપણ્ યા અતિ તૃષ્ણાવાન અને છે. શુભ કર્મ યા શુભ ભાવનાઓ આત્મજ્ઞાન યા આત્મશાન્તિના ધ્યેય વિના કરવામાં આવે છે, તે તે સાંસારિક સુખાને આપવાવાળી કદાચ થાય છે, પરંતુ તે સુખા આત્માને એના ભાગ વખતે એટલે! મેાહિત કરે છે અને એટલી આસક્ત પેદા કરે છે કે તેનું પરિણામ દુ:ખ રૂપ જ આવે છે. એજ શુભ કર્મો અને શુભ ભાવનાએ જો આત્મલક્ષ્યપૂર્વક કરવામાં આવે તે નિર્મલતર ભાવના ચેાગે અધિક સાંસારિક સુખ આપવાવાળી થવા સાથે આત્મજ્ઞાનના સંસ્કારથી આત્માને એ સુખામાં માહિત થવા દેતી નથી, કિન્તુ પરમ્પરાએ મુક્તિની સાધક અને છે. સંસ્કારેની અસર :
પાપથી આત્મામાં પાપના સંસ્કાર પડે છે અને ધર્મથી ધર્મના સંસ્કાર પડે છે. પ્રત્યેક સંસ્કાર યેાગ્ય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવને પ્રાપ્ત કરીને પ્રગટ થઈ જાય છે અને પેાતાની શક્તિ નષ્ટ ન થાય ત્યાં સુધી ફળ આપ્યા કરે છે. એટલું જ નહિં પણ તે કાળ દરમ્યાન પેાતાના જેવા અનેક નવીન સંસ્કારોના નિમિત્ત કારણુ બની જાય છે. કેટલાક સંસ્કારાની
હું
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
અસર પ્રાય: તત્કાળ શરૂ થઈ જાય છે અને કેટલાકેાની કાલાન્તરમાં યા જન્માન્તરામાં થાય છે. અધિક દીર્ઘકાળ સુધી લાગટ અસર કરવાવાળા સંસ્કારાની અપેક્ષાએ થાડા કાળ સુધી લાગટ અસર કરવાવાળા સંસ્કાર, સાધારણતયા જલ્દી પ્રગટ-પરિપકવ થઇને પેાતાનું ફૂલ આપવું શરૂ કરી દે છે. પ્રખલ સંસ્કાર તે પરિસ્થિતિઓની પણ અપેક્ષા રાખતા નથી : પરિસ્થિતિઓને પેાતાને અનુકૂલ કરી લે છે. ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થોના પ્રત્યે પ્રાણિઓની જે રૂચિ-અરૂચિ પ્રગટ થાય છે, એનું કારણ અધિકાંશમાં તેના પૂર્વજન્મથી ચાલી આવેલી આદતાના મળે પડેલા સંસ્કારા સિવાય બીજું શું ખતાવી શકાય તેમ છે? એથી પણ સંસ્કારાનું હાવું સિદ્ધ થાય છે. સંસ્કારાની પરમ્પરા જન્મ-જન્માન્તરા સુધી ચાલતી રહે છે. એની અભિવ્યક્તિ માટે ચેાગ્ય શરીરાદિનું નિર્માણ યા બાહ્ય સયાગાદિ સામગ્રીની અપેક્ષા રહે છે. નરક અને સ્વર્ગ :
કેટલાંક પાપ એવાં હાય છે કે-જે દીર્ઘકાળ પર્યંત લાગલાગટ ફળ દેવાવાળાં હેાય છે. એ લને માટે આ પૃથ્વી પર સમ્ભવિત દુ:ખ અને એને ભાગવવા માટે શરીરઢિ પરિપૂર્ણ સાધન પર્યાપ્ત હેાતાં નથી. એને માટે ‘નારક લેાક ’ જેવા સ્થાનનું અસ્તિત્વ અવશ્ય માનવું પડે છે : કે જ્યાં નિરન્તર અશાન્તિજનક પરિસ્થિતિઓ રહેલી હાય છે અને જ્યાં શરીર પણ એવું મળે છે કે-જે ઘાર દુ:ખ, ઘાર આઘાત અને ઘાર ભૂખ, તૃષા, શરદી, ગરમી આદિની વેદનાઓમાં પણ અત્યંત દીર્ધકાળ સુધી સ્થિત રહી શકે ! એ જ રીતે કેટલાંક પુણ્ય એવાં હાય છે કે–જેમાં વાસના અત્યન્ત મન્દ્ર યા અત્યન્ત
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
[ ૧૩૧ સૂક્ષ્મ હાય છે અને જેના ફ્લને માટે આ પૃથ્વી પર સમ્ભવિત સુખ અને શરીરાદિ સાધન પર્યાપ્ત યા યેાગ્ય હાતાં નથી. એના માટે ‘સ્વર્ગલેાક ’ જેવા સ્થાનનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યો વિના ચાલી શકતું નથી : કે જ્યાં સદા શાન્તિમય પરિસ્થિતિ રહેલી હાય છે અને જ્યાં શરીર પણ એવું દીવ્ય મળે છે કે—જે રાગરહિત અને જરારહિત હાય છે, જેમાં કાઇ આઘાતાદિજન્ય પીડા થઈ શકતી નથી, જેથી ભૂખ-તૃષાની વેદના પણ લાંબા કાળે તથા અત્યપ જ થાય છે અને જેના અળે દીવ્ય લાગે અને અતીન્દ્રિય જ્ઞાન અતિ દીર્ધકાળ સુધી ભાગવી શકાય છે.
પાપ-પુણ્યનાં ફળ ઉપર વિચાર:
આત્માની જે શક્તિના વિશેષ ઉપયેગ થાય છે તે શક્તિ વિશેષ વ્યક્ત થતી જાય છે અને જે શક્તિના કમ ઉપયાગ થાય છે. એ શક્તિ કમ વ્યક્ત થાય છે. એ નિયમથી પણ પાપપુણ્યનાં ફળ પર વિચાર કરી શકાય છે. જે આત્માએ ઈન્દ્રિયાના ભાગામાં અધિક આસક્ત છે, તે આત્માએ પેાતાની વિવેકશક્તિના કમ ઉપયોગ કરે છે. એના લસ્વરૂપ એ આત્માએ એવી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે, કે જેમાં વિવેકશક્તિની અભિવ્યક્તિ અત્યપ યા બીસ્કુલ થતી નથી. ઇન્દ્રિયભાગ–પરાયણામાં પણ જે આત્મા કેાઈ એક ઇન્દ્રિયના વિષય@ાગમાં જ વિશેષ આસક્ત રહે છે, તે એવી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે, કે જેમાં એ એક ઈન્દ્રિયનું જ્ઞાન અત્યક્ષ યા ખીલ્કુલ થતું નથી.
આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણામાં અલ્પાધિક રૂચિ રાખવાવાળાઓમાં, તે તે પ્રમાણમાં આત્માની જ્ઞાનાદિ શક્તિની
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
અલ્પાધિક અભિવ્યક્તિ થાય છે : એટલું જ નહિ પણ એને માટેનાં ચેાગ્ય ઇન્દ્રિયાદિ બાહ્ય સાધનાની પ્રાપ્તિ પણ થઈ જાય છે. કાઈ પદાર્થના ગુણથી માહિત થનાર આત્માને તે પદાર્થ ઉપર અત્યધિક આસક્તિ થઈ જવાથી, તે પદાર્થ જેવા જ દેહ મળે છે. એ રીતે પ્રત્યેક ક્ષણનાં કર્મો પાતાનાં ફ્લેા આપવાની તરફ સદા પ્રવૃત્ત રહે છે. વાસનાની મંદતા થવાથી આસક્તિ કમ થાય છે અને પર પદાર્થોની આસક્તિ કમ થવાથી આત્માની વિવેકાદિ શક્તિઓના અધિક ઉપયાગ થાય છે. એથી કાલાન્તરે અધિકાધિક શક્તિઓની અભિવ્યક્તિ થતી રહે છે.
આત્મિક વિકાસના ક્રમ:
સ્થાવર જીવાને ઈન્દ્રિયામાં માત્ર એક સ્પર્શન-ઇન્દ્રિય અને સ્પર્શજ્ઞાન હાય છે. જેમ જેમ આસક્તિ કમ થતી જાય છે, તેમ તેમ રસના, ઘ્રાણુ, ચક્ષુ, શ્રવણુ અને બુદ્ધિ,-એ ઇન્દ્રિયા તથા એની શક્તિઓની અભિવ્યક્તિ થતી જાય છે. એ શક્તિમાં આત્મા જો ક઼ીથી અનુચિત રૂપથી આસક્ત થઈ જાય, તે તે શક્તિઓ પુન: અવ્યક્ત થઈ જાય છે. કમથી કમ સ્પર્શશક્તિ તા કાયમ રહે છે. એ પણ જો અવ્યક્ત થઈ શકતી હાત, તેા આત્મા સંપૂર્ણતયા જડ રૂપ બની જાય, કે જે સ્વભાવવિરૂદ્ધ છે. આ જ વિકાસના ક્રમ છે. ચારાસી લાખ ચેાનિએમાં આવાગમનનું પણુ આ જ રહસ્ય છે. અપૂર્ણ મટી પૂર્ણ બની જવા પછી, આત્માને આ ચક્રભ્રમણથી છૂટ્ટી મળી જાય છે : કેમકે-પછી તેની ન તા અવનતિ થઈ શકે છે કે ન ઉન્નતિને માટે તેને પ્રયાસ કરવાનું બાકી રહે છે : અર્થાત્ કૃતકૃત્યતા થઈ જાય છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
[ ૧૩૩ પૂર્ણતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય?
“પૂર્ણતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય?” અર્થા-પાપથી આત્માની મુક્તિ કેમ થાય?”—એને ઉત્તર એ છે કે–પૂર્ણતા તે ખૂદ આત્મામાં સદાય રહેલી છે. માત્ર આત્માની મિથ્યા શ્રદ્ધા તથા અશુદ્ધ તન્મયતા ( ચારિત્ર) એ પૂર્ણતાની અભિવ્યક્તિ થવામાં–એનો અનુભવ થવામાં વિન કરે છે: એટલા જ માટે મિથ્યા શ્રદ્ધા તથા વિપરીત ચારિત્ર્ય એ જ પાપ છે અને બીજાં સર્વ પાપનું મૂલ છે. એનાથી મુક્ત થવા માટે પ્રારબ્ધ અને પુરૂષાર્થ બંનેની આવશ્યકતા છે. પ્રારબ્ધ અને પુરૂષાર્થ ઉપરાન્ત બીજા પણ સહકારી કારણે છે, પણ આ બે મૂખ્ય છે. પ્રારબ્ધ કહેવાય છે પૂર્વસંસ્કારેને, જે આત્માનાં પિતાનાં જ કર્મોથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ એક વાર ઉત્પન્ન થયા પછી એ આત્મા માટે નિયન્તા જેવું બની જાય છે. નીચી કેટિના જીવો તો સર્વ પ્રકારે પ્રારબ્ધના જ વશમાં રહે છે. પ્રારબ્ધની અનુકૂલતા થવાથી મનુષ્યાદિને ઉચ્ચ એનિઓમાં જન્મ, વિવેકશક્તિ, સત્સંગતિ, વાસનાઓથી થોડી-ઘણી સ્વાધીનતા વિગેરે સારાં સાધને મળે છે અને એથી સ્વાધીન સુખના તરફ થી રૂચિ પણ થાય છે. આત્મા આ સાધનને અને તેમાં પણ ખાસ કરીને વિવેકને, કે જે પુરૂષાર્થનું મૂખ્ય સાધન છે તેનો, સદુપયોગ કરી શકે છે. આનું જ નામ પુરૂષાર્થ છે. ત્યાર બાદ પુરૂષાર્થથી આત્મા પોતાની શક્તિઓને વધારતો જતો, વિશેષ ને વિશેષ અનુકૂલ સાધનેને બનાવો રહે છે. અન્તમાં પ્રારબ્ધથી સંપૂર્ણ સ્વાધીન બની, પોતાની પૂર્ણ ઉન્નતિ કરી લે છે. અર્થાત્ –પછી તેને માટે પ્રારબ્ધ જેવું કાંઈ રહેતું જ નથી.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસનઆત્મજ્ઞાનને અર્થ :
બુદ્ધિ દ્વારા આત્માને પોતાનું તથા પરનું જ્ઞાન થાય છે અને એજ જ્ઞાન શ્રદ્ધા થવા બાદ સમ્યગજ્ઞાન બની જાય છે. સમ્યગજ્ઞાનના યોગે તદનુસાર ચારિત્ર્ય ઘડવાની પ્રવૃત્તિ થાય છે. સાચા આત્મજ્ઞાનને અર્થ કેરૂં શાસ્ત્રીય જ્ઞાન કે કેવળ બોદ્ધિક વિજ્ઞાન જ નથી. પરંતુ આત્માનું એક પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ દર્શન છે : કે જે થવાથી આત્માને આત્મામાં ગાઢ શ્રદ્ધા અને ગાઢ રૂચિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ગાઢ રૂચિ થઈ જવા બાદ, આત્માના સ્વરૂપથી તન્મય થવાને માટે, આત્મા પિતાના વર્તનને એના અનુસાર બનાવવાના પ્રયત્નો કરે છે. એવા જ્ઞાનિમાં કપટાચરણને સંભવ નથી. એ જ્ઞાની પરમાર્થને જાણવા છતાં, પોતાની સ્થિતિને ઉચિત વ્યવહારને છોડતે નથી. અર્થાત–આત્માની શુદ્ધ સ્થિતિને જાણવા છતાં પણ, જ્યાં સુધી એ શુદ્ધ સ્થિતિને પોતાને અનુભવ નથી થયે, ત્યાં સુધી પોતાની વર્તમાન સ્થિતિને ઉચિત કર્તવ્યને અહંકારથી ત્યાગ કરતો નથી.
નમકથી મળેલું જળ તત્ત્વદષ્ટિએ ખારૂં નહિ હોવા છતાં પણ, જ્યાં સુધી એનાથી નીમક ભિન્ન ન થાય, ત્યાં સુધી વ્યવહારમાં તે તેનો ઉપયોગ ખારા જળ જે જ થાય છે: તથા નમકને એનાથી પૃથક કરવા માટે જેમ એ જાણવું જરૂરી છે કે એનો અસલી સ્વભાવ ખારે નથી અને એ નીમકથી પૃથક્ થઈ શકે છે, તેમ એ પણ જાણવું ખાસ જરૂરી છે કે–વર્તમાનમાં તે તે નમકથી મળેલું છે. અન્યથા, વ્યવહારમાં પણ સત્યતા નહિ થાય તથા નમકને જલથી અલગ કરી દેવાની તરફ પ્રવૃત્તિ પણ નહિ થાય.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
...પુણ્ય અને પાપના વિવેક
[ ૧૩૫
એજ રીતે પાતે તા સેાયના સ્પર્શથી પણ આકૂળ થઈ જવું અને ખીજા પર તલવાર ચલાવતી વખત આત્માની અમરતા તથા સુખદુ:ખરાહિત્યની વાત કરવી, પાતે ઇન્દ્રિયાસક્તિને તેા છેડવી નહિ અને આત્માને શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન, નિરાકાર કહીને સત્કર્મની ફરજથી મુક્ત થવું, પારકાનું ધન હરણ કરતી વખતે - સર્વે અલ્વિનું પ્રદ્ઘ ને પાકાર મચાવવા અને પોતે ક્રોધ કે લેાભના અંશને પણ ન છેડવા, એ કપટાચરણનાં ઉદાહરણા છે. સાચા સાનિમાં એવું કપટાચરણ હેતું નથી, પણ સદાચરણુ જ હાય છે.
આત્મજ્ઞાનનું ફળ :
સાચા આત્મજ્ઞાનથી નવીન કર્મે તેા બંધાતાં નથી, પરંતુ પૂર્વનાં કર્મ પણ નષ્ટ થાય છે યા નિર્મૂલ ખને છે. આત્મજ્ઞાન આત્માની દશા તથા ભાવનાને સુધારી દે છે અને એથી પૂર્વકર્મવશ ક્રોધાદિને ઉત્તેજિત કરનાર પરિસ્થિતિઆના થએલા સંયેાગ વખતે પણ એ આત્મા ક્રોધાદિ નથી કરતા, પરન્તુ સમતાને ધારણ કરે છે. એથી ક્રોધાદિ પૂર્વસંસ્કારો નાશ પામે છે. એ સંભવિત છે કે-કેટલાક પૂર્વસંસ્કાર એટલા પ્રખળ હોય કે—એના કારણે આત્માના ચારિત્ર્યની પૂર્ણતા કેટલાક કાળ સુધી ન પણુ થાય, તેા પણ સાચું આત્મજ્ઞાન થવાથી એ સંસ્કારા કાંઈક મન્ત્ર તેા જરૂર બને છે અને ધીરે ધીરે મન્દતર બની અન્તે સર્વથા નષ્ટ થઈ જાય છે. નિર્મળ શ્રદ્ધા અને નિર્મળ આત્મએધ પ્રાપ્ત કરી લેવા માદ, આત્મા જો પ્રમળ સંકલ્પ કરે તા, એક જ ક્ષણમાં અનાદિકાળની સમસ્ત અન્ધસન્તતિના વિનાશ કરી શકે છે: પરન્તુ સાધારણતયા પૂર્વસંસ્કારાને વશ પડેલેા આત્મા મેાહની વાસનાઆના એકદમ સર્વથા ત્યાગ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. નથી કરી શકતું અને સંકલ્પની એવી અસાધારણ પ્રબળતા પ્રાય: મોટા ભાગના જીને સુલભ નથી. થોડાં વર્ષોની આદતેને છોડવી એ પણ કેટલી મુશ્કેલ છે, તે પછી સંસ્કાર તે સન્તતિ દર સન્નતિ ચાલ્યા આવે છે, તેથી એ અનાદિકાળની બૂરી આદત છે. તેને એકદમ ત્યાગ સર્વ આત્માએ માટે કેવી રીતે શક્ય છે? કમથી કમ જે કામનાઓ જીવનમાં અનાવશ્યક છે, એનો ત્યાગ તે કલ્યાણને કામી પ્રત્યેક આત્મા અવશ્ય કરી શકે છે. એથી બુદ્ધિ એકાગ્ર અને નિર્મલ બને છે અને આત્મજ્ઞાનની સાધના સુલભ બને છે. આનું જ નામ વેદાન્ત યા વેદનો અન્ત છે અને આ જ જ્ઞાનનું અન્તિમ લક્ષ્ય છે. શાસ્ત્રજ્ઞાન આપણને અહીં સુધી લઈ જાય છે. ત્યાર બાદ આત્મા પોતે જ પોતાને ગુરૂ બની જાય છે અને સમસ્ત સદાચરણ ધીમે ધીમે અથવા એકીસાથે સ્વત: આત્મામાં પ્રગટ થઈ જાય છે. સમસ્ત સદાચરણ આત્મામાં પ્રગટ થવાની સાથે જ આત્મા, કે જેને પોતાને સ્વભાવ સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય, અનન્ત સુખમય અને અનન્ત સામર્થ્યમય છે, તેને પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ જ આત્માની શુદ્ધાવસ્થા યા મુક્તાવસ્થા છે. એ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ માટે પાપને હેય અને ધર્મને ઉપાદેય માન્યા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. એટલા જ માટે પાપ એ હેય અને ધર્મ એ ઉપાદેય છે, એ સિદ્ધાંત ત્રિકાલાબાધ્ય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી?
: યાને : 1 શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજનની
પ્રમાણપુરસ્સર સિદ્ધિ
પંડિત પુરૂષાએ નિશ્ચિત કરેલી વાત :
જિનપ્રતિમા જિનસારિખી.”—એ વાક્યની પાછળ અભુત તત્ત્વજ્ઞાન રહેલું છે. “શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજન પ્રત્યે ઉદ્ભવેલી અરૂચિ એ અજ્ઞાનમૂલક છે, એમ દર્શાવવું.—એ આ લેખને વિષય છે. શ્રી જિનપ્રતિમા અને તેની પૂજાનું વિધાન દર્શાવનાર વ્યક્તિઓ કઈ સામાન્ય કોટિની નથી. સર્વતન્ત્રવિશારદ, પ્રખર પંડિત, ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજા ફરમાવે છે કે
સિદ્ધાન્તોપનિષદ્વિવાર(રે., વીત્યા પ્રમાણીતા
“શ્રી જિનપ્રતિમા, એ સિદ્ધાન્તનાં રહસ્ય સમજવામાં નિપુણ પુરૂષાએ પ્રમાણભૂત કરેલી છે.”
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસનશ્રી જિનપ્રતિમાની પૂજા અને ભક્તિ એ મુક્તિની તી છે. શ્રી જિનમૂર્તિ, એ દુર્જનોના હૃદયમાં દાહ પેદા કરનારી હેવા છતાં, સજજનેનાં નેત્રને અને મનને આનંદ આપનારી છે. આગમથી, યુક્તિથી અને અનુભવથી પણ શ્રી જિનમૂર્તિ શ્રી જિન સમાન ફળને દેનારી છે, એ વાત પંડિત પુરૂએ વારંવાર નિશ્ચિત કરેલી છે. એની સામે પ્રલાપ કરનાર આત્માઓનું હૃદય અજ્ઞાન અંધકારથી છવાઈ ગયેલું છે, મન કુબુદ્ધિથી ગ્રસ્ત થઈ ગયેલું છે અને નયને તથા મુખ શ્રી જિનમૂર્તિની નિન્દા કરવા રૂપ વિષથી વ્યાપ્ત બની ગયેલાં છે. ટૂંકમાં આગમ, અનુમાન અને અનુભવ પ્રમાણથી સિદ્ધ એવી પણ શ્રી જિનમૂર્તિને અપલાપ કરનાર આત્માએ ન્યાય અને પ્રમાણ માર્ગથી સર્વથા ખસી ગયેલા છે, મેહમદિરાના કેફમાં ઉન્મત્ત બનેલા છે તથા ઘેર અજ્ઞાનની ગાઢ નિદ્રામાં સુતેલા છે. પ્રમાણે:
શ્રી જિનપ્રતિમા પ્રમાણસિદ્ધ છે.—એ વસ્તુ સમજવા માટે, પહેલાં પ્રમાણ એ શું ચીજ છે, એ સમજવું પડશે. કઈ પણ વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવાનું સાધન, એ પ્રમાણ છે. જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધને આમ તે પુસ્તકાદિ અનેક છે, પરંતુ તેવાં જડ સાધનને અહીં પ્રમાણ રૂપ કહેવાં નથી, કિન્તુ જ્ઞાન મેળવવાનાં જ્ઞાન રૂપ સાધનેને જ પ્રમાણશાસ્ત્રોમાં
પ્રમાણ” તરીકે સ્વીકારેલાં છે. એવાં જ્ઞાન રૂપ સાધને મૂખ્ય પ્રમાણે છે અને જ્ઞાનનાં સાધના સાધન રૂપ પદાર્થો, એ ઉપચરિત પ્રમાણે છે: જેમકે-આગમશ્રવણથી થનારો આત્મામાં જ્ઞાન રૂપ ક્ષયપશમ, એ મૂખ્ય આગમપ્રમાણે છે : અને એ પશમ થવામાં કારણભૂત આગમ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ? [ ૧૩૯ શાસ્ત્ર યા તેને કથન કરનાર સદગુરૂનું વચન, એ ઉપચરિત પ્રમાણ છે. એ રીતે ચક્ષુથી થનારો બેધ, એ મૂખ્ય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે: અને એ બેધના સાધન રૂપ ચક્ષુ, એ ઉપચરિત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. હેતુ અને દષ્ટાંત આદિના પ્રયોગથી થનાર બેધ, એ અનુમાન પ્રમાણે છે: અને એ બધ કરાવનાર હેતુ અને દૃષ્ટાંતને શબ્દપ્રયાગ, એ ઉપચરિત અનુમાન પ્રમાણ છે. આ રીતે જ્ઞાનનું સાધન જ્ઞાન, એ મૂખ્ય પ્રમાણ છે અને એ સાધનનું સાધન, જ્ઞાન સિવાયનું અન્ય, એ પ્રમાણ તરીકે ઓળખાતું હોય તે પણ ઉપચરિત પ્રમાણ છે. કોઈને રૂપિઆ ધીર્યા હોય અગર વિસ્મૃત થયેલ વાત યાદ કરાવવી હોય, તે કહેવાય છે કે એ વાતમાં અમૂક માણસ કે અમૂક લખત એ પ્રમાણ છે. અહીં પ્રમાણનો અર્થ જ્ઞાન થતો નથી, તે પણ અમૂક માણસ કે અમૂક લખત એ વિસ્મૃત થયેલ વાતને યાદ કરાવવા માટે સાધન રૂપ બને છે, માટે તેને પણ ઉપચારથી પ્રમાણ માનવામાં આવે છે: કિન્તુ મૂખ્ય પ્રમાણુ તો જ્ઞાન જ સિદ્ધ થાય છે. પ્રમાણુ અને પ્રમાણુભાસ :
એ જ્ઞાન બે પ્રકારનું હોય છે. એક મિથ્યા અને બીજું સમ્ય! સમ્યગજ્ઞાનને “પ્રમાણું કહેવામાં આવે છે અને મિથ્યા જ્ઞાનને “પ્રમાણભાસ” કહેવામાં આવે છે. વિપરીત, સંશયિત કે અસ્પષ્ટ જ્ઞાન, એ મિથ્યા જ્ઞાન છે અને એ કારણે તે પ્રમાણ રૂપ બની શકતું નથી. પ્રમાણજ્ઞાનમાં સંશય, વિપર્યાસ કે અસ્પષ્ટતાને લેશ પણ અવકાશ હોતું નથી. પ્રમાણજ્ઞાનની અનિવાર્યતા:
એ જાતિનું સમ્યજ્ઞાન, એ સર્વ પુરૂષાર્થોનું મૂળ છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન..... કઈ પણ ઈચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિ સમ્યગજ્ઞાન વિના શક્ય નથી. સમ્યજ્ઞાન, એ વસ્તુને વિવેક કરાવનાર છે : અને વિવેક, એ દીપકની જેમ હેય, રેય અને ઉપાદેય પદાર્થોને તેના હેય, સેય અને ઉપાદેય સ્વરૂપે પ્રકાશિત કરે છે. વિવેક રૂપી દીપક જેઓના હૈયામાં પ્રકાશિત નથી, તેવા આત્માઓ ત્યાજ્યને ઉપાદેય માને છે અને ઉપાદેયને ત્યાજ્ય માને છે. એ જ રીતે રેયને હેય યા ઉપાદેય માનીને તથા હેય યા ઉપાદેયને ય માનીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. પરિણામે તેઓ ઉન્મત્ત યા બાલકની જેમ એક પણ પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ કરી શકતા નથી, જીવનને નિષ્ફળ પ્રવૃત્તિઓમાં વીતાવી નાખે છે અને આ લોક તથા પલકમાં હાંસિપાત્ર તથા દુ:ખનું જ એક ભાજન બની જાય છે. એ કારણે સમ્યજ્ઞાન યા પ્રમાણજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, પુરૂષાર્થની સિદ્ધિ અને સુખની પ્રાપ્તિ માટે અનિવાર્ય બને છે. પ્રમાણજ્ઞાન વિના જિનાન નહિ:
શ્રી જિન અને તેની આરાધનાની સાચી ઓળખાણ કરવા માટે પણ, પ્રમાણજ્ઞાનની પરમ આવશ્યકતા છે. શ્રી જિનની સાચી ઓળખાણ પ્રમાણવેત્તાઓ જ કરી શકે છે. પ્રમાણજ્ઞાનશૂન્ય આત્મા-શ્રી જિન કોને કહેવાય?”—તેને સાચે નિર્ણય કદી જ કરી શકતો નથી. વસ્તુને ઓળખાવનાર ચાર મૂખ્ય ધર્મો :
આધુનિક કે પ્રાચીન સઘળા પ્રમાણુવેત્તાઓએ શ્રી જિનની મૂર્તિને, શ્રી જિનની સમાન આદર કરેલો છે. ભાવ-જિનને માનનાર દ્રવ્ય-જિનને ન માને કે દ્રવ્ય-જિનને માનનાર સ્થાપના-જિનને અને નામ-જિનને ન માને, એ ચાલી શકે એવું નથી. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ,-એ ચારે એક જ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ?
[ ૧૪૧
પદાર્થના ભિન્ન ભિન્ન ધર્મો છે. તેમાંના એક પણ ધર્મને નહિ માનનાર વસ્તુને માને છે, એમ કહેવું સદંતર ખાટું છે. પ્રત્યેક પદાર્થના અનન્ત ધર્મ છે : તે અનન્ત ધર્મમાં પણ પ્રત્યેક વસ્તુને ઓળખાવનાર મૂખ્ય ધર્મો ચાર છે, એમ સર્વે વિજ્ઞાનવેત્તાઓએ એકી અવાજે સ્વીકારેલું છે. આકારથી થતું જ્ઞાન :
લેાકવ્યવહાર પણ વસ્તુને ઓળખાવનાર એ ચાર મુખ્ય ધર્માના અવલંબનથી જ ચાલે છે. એ ચારમાંથી એક પણ ધર્મના તિરસ્કાર કરી દેવામાં આવે, તેા સઘળા પ્રકારને લેાકવ્યવહાર પણ અટકી પડે તેમ છે. નામ કે આકાર વિનાના કોઈ પણ પદાર્થ જગતમાં મળવા નથી. અરૂપી જ્ઞાનના કે અમૂર્ત આકાશના પણુ આકાર છે. તે પણુ ઘટજ્ઞાન, પર્વજ્ઞાન તથા ઘટાકાશ, પટાકાશ આદિ આકાશને ધારણ કરે છે : અને એ આકારાને ધારણ કરે છે તાજ ખેાધનું કારણ અને છે. ધાર અજ્ઞાન:
(
વસ્તુને ઓળખાવવા માટે નામ અને આકારની આટલી અધી પ્રસિદ્ધિ જોવા અને જાણવા છતાં, જેએ– શ્રી જિનમૂર્તિ એ શ્રી જિનના મેધ કરાવનારી નથી. ’–કે—‘ એની પૂજા દ્વારાએ શ્રી જિનની પૂજા થતી નથી. ’–એમ કહેવા તૈયાર થાય છે, તે ઘાર અજ્ઞાનમાં અટવાયેલા છે, એમ કહ્યા સિવાય છૂટકા જ નથી.
હાસ્ય ને યા ઉપજાવનાર વસ્તુ :
પેાતાના નામની થતી પ્રશંસા અને પેાતાના આકારની થતી પૂજા જોઈને રાજી થનારા આત્માઓ પણ જ્યારે ભગવાન શ્રી જિનેશ્વરદેવાના નામની પ્રશંસા કે તેના આકારની
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
પૂજાને નથી સહી શકતા, ત્યારે માનવું જ રહ્યું કે-તે શ્રી જિનેશ્વરદેવ પ્રત્યે ભારાભાર દ્વેષ અને અરૂચિથી ભરેલા છે. શ્રી જિનનાં નામ કે આકાર પ્રત્યે અરૂચિ દાખવનારા પણુ જ્યારે– અમે પણ શ્રી જિનના ભક્ત છીએ. ’-એવા દાવા કરે છે, ત્યારે તેા સજ્જન પુરૂષાને ખરેખરા હાસ્ય અને કરૂણારસ ઉત્પન્ન થયા સિવાય રહેતા નથી.
ભાવભક્તિ એ સાધ્ય છે:
શ્રી જિનના જ એક નામ અને આકારના ત્યાગ કરી દીધા પછી, કેવળ અન્યાના નામ અને આકારમાં જ રાચેલા માચેલા આત્માઓને શ્રી જિનના ધ્યાન, સ્મરણુ કે પૂજન માટે આધાર જ શું રહે છે? ભાવભક્તિ એ તા સાધ્ય છે. * એ સાધ્યની સિદ્ધિ માટે જરૂરી સાધનાના ત્યાગ કરી દેવાનું અટિત પગલું ભરનાર આત્માએ સાધ્ય અને સાધન ઉભચથી ભ્રષ્ટ થાય છે. ’–એમ કહેવું, એ લેશ પણ ખાટું નથી.
"
જેને શ્રી જિનનાં નામ અને રૂપ ન ગમ્યાં, તેઓને શ્રી જિનના ભાવ ગમશે. ’–અગર– જેઓને શ્રી જિનના ભાવ ગમ્યા છે, તેઓને શ્રી જિનનાં નામ અને રૂપ નહિ ગમે. ’ –એ ઉભય વાત કોઇ પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ થઈ શકે એમ નથી. અંધા ની દર્પણમાં જોનારા:
સર્વતંત્રતંત્રપૂ. પરમેાપકારી યાધ્યાય શ્રીમદ્ ચÀવિજયજી મહારાજા, શ્રી જિનની ભાવભક્તિનું રહસ્ય સમજાવતાં, એક સ્થળે ફરમાવે છે કે
“ નામાવિત્રયમેવ માવમાવ,—ત્તાકૂવ્યબીજારળ, शास्त्रात्स्वानुभवाच्च शुद्धहृदयै, - रिष्टं च दृष्टं मुहुः । ,—રિષ્ટ મુદ્દુ:/
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
..શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ?
तेनाऽर्हत्प्रतिमामनादृतवतां, भावं पुरस्कुर्वतां,
66
अन्धानामिव दर्पणे निजमुखा, – लोकार्थिनां का मतिः ॥ १ ॥ " ભાવ ભગવંતની તદ્રુપ બુદ્ધિનું કારણુ નામાદિ ત્રણ (શ્રી અરિહંતનાં નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય) સિવાય ખીજું એક પણ નથી : શુદ્ધ અંત:કરણવાળા મહાપુરૂષાએ એ વસ્તુના શાસ્ત્રોથી અને સ્વાનુભવથી વારંવાર નિશ્ર્ચય કરેલા છે : તે છતાં શ્રી અરિહંતપરમાત્માઓની પ્રતિમાઓના અનાદર કરીને, જેઓ શ્રી અરિહંતદેવના એક માત્ર ભાવને જ આગળ કરનારા છે, તેઓ અંધા બનીને પેાતાનું મુખ દર્પણમાં જોવાના પ્રયાસ કરનારા છે : એ જાતિની તેઓની વિપરીત બુદ્ધિ અતિશય ક્ષુદ્ર અને કુત્સિત છે. ” સાનામહેારનું ઉદાહરણ :
[ ૧૪૩
શ્રી અરિહંતનું નામ, શ્રી અરિહંતની સ્થાપના અને શ્રી અરિહંતની પૂર્વોત્તર અવસ્થાએ, એ શ્રી અરિહંતેાથી જૂદી નથી. જેમ સેાનામહારનું નામ, સાનામહેારના આકાર (છાપ) અને સેાનામહેારનું સુવર્ણ એ જ સેાનામહાર છે : અર્થાત્-એ ત્રણેના પિડ–એકત્ર અવસ્થાન, એ જ સેાનામહોરનું સ્વરૂપ છે. એ ત્રણમાંથી એકને પણ છેડીને સેાનામહોરના વ્યવહાર થવેા શકય નથી. સેાનામહોરના ભાવ (મૂલ્ય) એ ત્રણેના સમુદાય છે. સાનામહોરના આકાર કે તેની છાપ સિવાયની વસ્તુને સેાનામહોરનું નામ આપીને કાઈ સેનામહોર તરીકે ખપાવવા માગે, તેા ચાલી શકે એમ નથી. એ જ રીતે સેાનામહોરની છાપવાળા સુવર્ણ સિવાય અન્ય ધાતુના સીક્કાને પણ કાઈ સેાનામહોર તરીકે ખપાવી શકે તેમ નથી. સુવર્ણ અને આકાર બંને હોય, પણ તેનું ‘સેાના–મહોર ’ એવું નામ કાઈ જાણતા
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ન હોય, તે પણ તેનો વ્યવહાર ચાલી શકતો નથી. નામ અને આકાર (છા૫) બંને સોનામહોરનાં હોય, પણ તેનું દ્રવ્ય સુવર્ણનું ન હોય, અર્થાતુ-તે સુવર્ણ સિવાયની ધાતુથી બનેલ હોય, તે. પણ તેનું મૂલ્ય ઉપજી શકે તેમ નથી. સંપૂર્ણ સેનામહોર તરીકેનું મૂલ્ય તેનું જ ઉપજી શકે એમ છે, કે જેનું દ્રવ્ય સુવર્ણ છે, જેની છાપ સોનામહેર તરીકેની છે અને એ બે જ્યાં હોય ત્યાં એનું નામ પણ સોનામહોર તરીકેનું હોય જ છે. છતાં કોઈ આત્મા તેને સેનામહોર તરીકેના નામથી ન જાણતું હોય, તો પણ તેટલા પૂરતો તે તેનું સોનામહોર તરીકેનું મૂલ્ય ઉપજાવવા સમર્થ થઈ શકતો નથી. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે–સોનામહોર, એ એના નામાદિ ત્રણથી ભિન્ન નથી, કિન્તુ અભિન્ન છે. . રૂપભિન્નતા :
નામ--આકારાદિ, એ તેનાં અનેક સ્વરૂપમાંનાં જ કેટલાંક સ્વરૂપ છે. જેમ કે–એક જ વ્યક્તિ જૂદી જૂદી અપેક્ષાએ પિતા, પુત્ર, પિતૃવ્ય, પતિ આદિ બની શકે છે. પિતાના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા અને પોતાના પિતાની અપેક્ષાએ એને એ માણસ પુત્ર તરીકે ઓળખાય છે. એ જ રીતે પત્નીની અપે. ક્ષાએ પતિ અને ભાઈના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતૃવ્ય પણ બની શકે છે. એથી પિતા, પુત્ર આદિ ભિન્ન વ્યક્તિઓ થઈ જતી નથી. એકની એક જ વ્યક્તિને સંબંધકૃત અનેક ધર્મો વડે ઓળખી શકાય છે. એ જ રીતે પ્રત્યેક પદાર્થો કાળકૃત, દેશકૃત, સ્થાનકૃત, અપેક્ષાકૃત, સંખ્યાકૃત, શબ્દકૃત, અર્થકૃત આદિ અનેક ધર્મો વડે ભિન્ન ભિન્ન રૂપે ઓળખી શકાય છે, તેથી તે પદાર્થો કાંઈ ભિન્ન બની જતા નથી. માત્ર તેના ધર્મો જ જૂદા જૂદા શબ્દ વડે વ્યક્ત કરાય છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
.શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૪૫ સર્વ પદાર્થો ચાર નિક્ષેપોથી યુક્ત છે:
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવક–એ ચારે એક જ પદાર્થની અપેક્ષાકૃત ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ છે. કેઈ પણ વસ્તુ એ ચાર ધર્મોને છેડીને રહી શકતી નથી. દ્રવ્યને અર્થ ઉપાદાન કારણ કરીએ, તો પુગલ દ્રવ્ય સિવાય જીવાદિ અન્ય દ્રવ્યમાં એ નિક્ષેપ ઘટી શકતો નથી : તો પણ તે દ્રવ્યની પૂર્વે ત્તર અવસ્થાઓને ઉપચારથી ઉપાદાન કારણે તરીકે સ્વીકારીએ તો પ્રત્યેક પદાર્થોની ઓછામાં ઓછી ચાર અવસ્થાએ માનવામાં કઈ પણ જાતિની હરકત નથી. અને એ કારણે-“સર્વે પદાર્થો નામાદિ ચારે નિક્ષેપાઓથી યુક્ત છે.”—એ કથન બાધિત થતું નથી. આધાર-આધેય ભાવ સંબંધ:
શ્રી અરિહંત પરમાત્મા, એ પણ એક આત્મ દ્રવ્ય છે, તે તે દ્રવ્ય પણ અનેક ધર્મોથી યુક્ત છે.”—એમ માન્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી. દ્રવ્યને અનેક ધર્મોથી યુક્ત કહો કે અનેક ધર્મોના સમૂહને દ્રવ્ય કહે, એ બે વાતો એક જ છે. ધર્મોને છોડી ધમી કે ધર્મિને છેડી ધર્મો રહી શકતા નથી. બન્નેને આધાર–આધેય ભાવ સંબંધ છે. તે સંબંધ દંડ–દંડીની જેમ કે ધન-ધનીની જેમ સંગ-સંબંધવાળો આધાર-આધેય ભાવ સંબંધ નથી, કિન્તુ વૃક્ષ અને શાખા અથવા સ્તંભ અને ઘરની જેમ તાદાઓ-સંબંધવાળે આધાર–આધેય ભાવને સંબંધ છે. શાખાને આધાર વૃક્ષ અને ઘરને આધાર સ્તંભ છે. પરસ્પર આધાર–આધેય ભાવ સંબંધ હોવા છતાં, વૃક્ષ અને શાખા કે ઘર અને સ્થંભ, એ સર્વથા સ્વતંત્ર ભિન્ન પદાર્થો નથી, કિન્તુ એક જ પદાર્થનાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ છે. ધન અને ૧૦
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ધની કે દંડ અને દંડીને આશ્રય-આશ્રયી ભાવ સંબંધ હોવા છતાં, દંડીથી દંડ અને ધનીથી ધન સર્વથા ભિન્ન છે, તેથી તે તાદામ્ય–સંબંધ નથી. અને જેટલા તાદામ્ય–સંબંધ નથી કિન્તુ સંગ–સંબંધ છે, તેટલા અવશ્ય વિગ પામવાવાળા છે. તાદામ્ય-સંબંધ તેનું નામ છે, કે જેને ત્રિકાળમાં પણ વિયેગ નથી ધર્મ ધર્મિનો તાદાઓ-સંબંધ પણ તેવા જ પ્રકારે છે. યાવદદ્રવ્યભાવી અને અયાવદ્રવ્યભાવી સબંધ :
સગા- સંબંધ અને તાદામ્ય–સંબંધ ઉપરાન્ત, બીજા પણ અનેક સંબંધ છેપરંતુ તે બધા એક યા બીજી રીતે ઉપર્યુક્ત બે સંબંધોમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે. વસ્તુના નામને વસ્તુની સાથે વા-વાચક ભાવને સબંધ છે અને વસ્તુની સ્થાપનાને વસ્તુની સાથે સ્થા-સ્થાપક ભાવને સંબંધ છે. એ બન્ને યાવદ્રવ્ય-ભાવી પણ હોય છે અને અયાવદ્રવ્યભાવી પણ હોય છે. અ૫કાલીન સંબધને અયાવદ્રવ્યભાવી કહેવાય છે અને દ્રવ્યની હયાતિ સુધી રહેનાર સંબંધને યાવદ્રવ્યભાવી કહેવાય છે, કે જે સંબંધને, દ્રવ્યના નાશ વખતે જ નાશ થાય છે. દ્રવ્યને સર્વથા વિનાશ જેન મતમાં સ્વીકાર્ય નથી, કિન્તુ દ્રવ્યના પર્યાયને જ માત્ર નાશ અને ઉત્પાદ થયા કરે છે. તેથી પર્યાયોના નામ અને આકાર અયાવદ્રવ્યભાવી છે અને દ્રવ્યના નામ અને આકાર યાવદ્રવ્યભાવી છે. તે પણ પર્યાય અને દ્રવ્યની સાથે તેના તેના નામ અને આકારને સંબંધ એ સંગ-સંબંધ નથી, કિન્તુ તાદાઓ-સંબંધ છે, એટલે અહીં વિશેષ છે. જેની હયાતિ નહિ તેનાં નામાદિ નહિ:
નામ અને સ્થાપના વસ્તુની સાથે વાચ-વાચક ભાવ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ?
[ ૧૪૭
અને સ્થાપ્ય—સ્થાપક ભાવ વડે સદાય તાદાત્મ્ય—સંબંધથી જોડાયેલ જ હાય છે, તેથી તે બેને વસ્તુથી છૂટા પાડી વસ્તુની ઓળખાણ કરવી, કાઇ પણ રીતે શકય નથી. વસ્તુની એળ ખાણુ તેના ધર્મોથી થાય છે અને એ ધર્મમાં નામ અને આકાર, એ એ પણુ વસ્તુના મૂખ્ય ધર્મો છે. દુનિયાના સઘળા વ્યવહાર નામ અને આકારથી જ ચાલે છે. બાળક જન્મ્યા પછી માડામાં માડું અમૂક દિવસે તે તેનું નામ પાડી દેવું જ પડે છે અને તે પહેલાં પણુ તેને ખરુ યા પ્રેમીના નામથી જ આળખાવી શકાય છે. જેનું નામ છે તેના આકાર હાય જ છે. નિરાકાર વસ્તુને પણ ‘નિરાકાર’એવા શબ્દથી સંમેાધવી જ પડે છે અને એ સંમેાધન પણ એક પ્રકારનું નામ જ છે. નામ અને આકાર દ્રવ્યનાં જ હાય છે. ખપુષ્પાદિ અસત્ દ્રબ્યાનાં નામ પણ ખ ( આકાશ ) અને પુષ્પ આદિ સત્ દ્રવ્યાના અસત્ સંયેાગથી જ ઉત્પન્ન થયેલાં છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેની હયાતિ હાતી નથી એવા ષષ્ટ ભૂતાદિ પદાર્થોનાં નામ કે રૂપ પણ જગમાં હયાતિ ધરાવતાં નથી. એવાં અસત્ નામેાની કલ્પના સત્ દ્રવ્યેાના સયાગ, સમવાય કે આપેક્ષિક સંખ્ધાથી કલ્પવામાં આવે છે. સંખૈધ હંમેશાં બે અગર તેથી અધિક દ્રવ્યા વચ્ચે જ રહેલા હાય છે, તેથી જેટલા એક પઢવાચી વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ પદાર્થો છે, તેટલાનાં નામ અને રૂપ પણ અવશ્ય હસ્તી ધરાવે છે અને જ્યાં નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય ત્રણે હાય છે, ત્યાં જ ભાવ રહેલા હાય છે. દ્રવ્ય આધાર અને ભાવ આધેય:
ભાવ, એ દ્રવ્યની જ વાર્તમાનિક અથવા વર્તમાનકાલીન અવસ્થા છે, તેથી તે બેની વચ્ચે તાદાત્મ્ય-સંબંધવાળા આધારૂ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
આધેય ભાવ રહેલા છે. દ્રવ્ય એ આધાર છે અને ભાવ એ તેનું આધેય છે. આથી નામાદિત્રણને ભાવથી કદી પણુ અલગ પાડી શકાય એમ નથી. જ્યાં ભાવ છે, ત્યાં નામાદિ ત્રણ પણુ છે અને જયાં નામાદિ ત્રણ છે, ત્યાં ભાવ પણ રહેલા છે. છતાં જએ ભાવને માનવાના દાવા ધરાવીને, નામાદિ ત્રણને અગર એ ત્રણમાંથી એકને પણ તિરસ્કારવા માંગે છે, તેઓએ ભાવને આળખ્યા છે એમ કહેવું એ સર્વથા ખાટું છે. ભિન્નાભિન્ન :
ભાવને આળખવાનું સાધન દ્રવ્ય છે અને દ્રવ્યને ઓળખવાનું સાધન તેનું નામ અને આકાર છે. આ રીતે એ ચારે વસ્તુ એક-ખીજાથી કાઇ પણ રીતે જૂદી પડી શકે તેમ નથી : કથંચિત્ અભિન્ન છે, તા પણ એ ચારેનાં નામ, એ ચારેનાં લક્ષણ, એ ચારનું પ્રયાજન, એ ચારેની સંખ્યા, એ ચારેના સંબંધ, એ ચારેને એળખાવનારૂં વિજ્ઞાન, એ વિગેરે ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી, એ ચારેને પરસ્પર ભેદ પણ છે એમ માનવામાં પણ કાઈ જાતિની હરકત નથી. આ રીતે દ્રવ્ય અને પર્યાય વચ્ચે પરસ્પર રહેલ ભિન્નાભિન્ન સંબંધને જેએ આળખી શકતા નથી, તે જ ભ્રમમાં પડે છે અને એ ભ્રમ એ જ મિથ્યા જ્ઞાન છે. એવા મિથ્યાજ્ઞાની આત્મા જ્યારે પેાતાના મિથ્યા જ્ઞાનના આગ્રહ ઉપર ચઢે છે, ત્યારે અનેક પ્રકારના ફુમતાને જગત્માં પ્રચાર કરીને, તેઓ પેાતાને તેમજ અન્યાને પણ ડૂમાવે છે.
ધર્માંન ધર્મિથી સર્વથા ભિન્ન ન મનાય :
સંજ્ઞા, સંખ્યા, સંબંધ, લક્ષણ, પ્રત્યેાજન, વિજ્ઞાન આદિના લેકે વસ્તુના મૂખ્ય ધર્મોનામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવમાં
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
..શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી?
[ ૧૪૯
જેમ ભેદ પડે છે, તેમ એ ચારેનું અધિકરણુ એક જ હાવાથી, અર્થાત્–એ ચારે એક જ પદાર્થમાં રહેલા હેાવાથી, એ ચારેના અભેદ પણુ છે. પુદ્ગલના રૂપ, રસ, ગંધ આદિ ધર્માં ભિન્ન ભિન્ન હાવા છતાં, એ ધર્મનું અધિકરણુ એક જ હોવાથી અભિન્ન પણ છે. એક અધિકરણ હોવા છતાં પણુ, રૂપ-રસા દિના પરસ્પર કે વસ્તુની સાથે સર્વથા ભેદ સ્વીકારવામાં આવે, તા એક જ વસ્તુ - અનેક વસ્તુ રૂપ બની જાય અને તે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ છે. કેરીને વર્ણ પીળે છે, રસ ગળ્યેા છે, ગંધ સુગંધી છે અને સ્પર્શ કામળ છે : એટલા માત્રથી એ ચાર કેરી છે એમ કહેવાતું નથી, કિન્તુ એક જ કેરી કહેવાય છે. એજ રીતે એ ચારનેા સમુદાય કેરીથી ભિન્ન નથી : અન્યથા, એક જ કેરી તરીકે તેને ઓળખી શકાય નહિ. રૂપ–રસાદિથી કેરીને ભિન્ન કે રૂપ–રસાદિને પરસ્પર ભિન્ન માનવાથી, જગમાં જે દ્રવ્યાના નિયત વ્યવહાર ચાલે છે, તે સર્વથા અશકય બની જાય. ઘટ દ્રવ્ય પટ દ્રવ્યથી ભિન્ન તરીકે ઓળખાય છે, તેનું કારણ બંનેના પરસ્પર પૃથક્ ધર્મ સિવાય બીજું એક પણ નથી. ઘટના જલાહરણાદિક ક્રિયા કરવા રૂપ ધર્મો જો ઘટમાં રહેતા ન હાય અને પટના શીતત્રાણાદિ ધર્મ પટમાં રહેતા ન હેાય, તા તે એને પૃથક્ રૂપે આળખવાનું કાર્ય જ અશકચ અની જાય : પરંતુ ઘટ અને પટના નિયત વ્યવહાર જગમાં ચાલી રહ્યો છે, તેથી તેના ધર્મો તેનાથી અભિન્ન છે, એ વાત આપેાઆપ સમજાય તેવી છે. ધર્મનેિ ધર્મિથી સર્વથા ભિન્ન માનવાથી જેમ ગુણ–ગુણી ભાવના ઉચ્છેદ થાય છે, તેમ સમવાયસંબંધ માનવાથી અનવસ્થા, નિયત કાર્યકારણુભાવેાચ્છેદ આદિ અનેક દાષા આવીને ઉભા રહે છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. નિયાયિક માન્યતાનું નિરસન:
ગુણ ગુણથી જ ઓળખાય છે, એનું કારણ-ગુણને ગુણિની સાથે અભેદ સબંધ છે, તેજ છે. કેટલાક દર્શનકારેએ ગુણ અને ગુણિને સર્વથા ભિન્ન માનીને, સમવાય-સબંધથી તે બેને જોડવા પ્રયાસ કર્યો છે, પણ તેમને તે પ્રયાસ અનવસ્થા નામના મહા દેષથી ગ્રસ્ત થઈ જાય છે. ગુણ અને ગુણિને જોડનાર જે સમવાય–સંબંધ છે, તે સમવાય–સંબંધને ગુણ અને ગુણિની સાથે જોડનાર કે સંબંધ છે? સમવાયને ગુણ અને ગુણિની સાથે જોડનાર જે બીજો સંબંધ કલ્પવામાં આવે, તો તે સંબંધને જોડવા માટે બીજાની અને તેને જોડવા માટે ત્રીજાની, એમ થાવત્ અનન્ત નવા નવા સંબંધોની અપ્રમાણિક કલ્પના કરવી પડે છે અને એ જ અનવસ્થા નામને મહા દેષ છે. એ દેષથી બચવા માટે-ગુણ-ગુણિને જોડનાર સમવાય-સંબંધ છે, પરન્તુ સમવાયને જોડવા બીજા સબંધની આવશ્યક્તા નથી.” એમ કહેવા જતાં, પોતાની પ્રતિજ્ઞા તૂટી જાય છે.
નયાયિકેની એ પ્રતિજ્ઞા છે કે"अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानामिह प्रत्ययहेतुः संबन्धः समवायः ।"
આપસમાં જૂદા નહિ થવાવાળા ગુણ–ગુણ આદિ અયુતસિદ્ધ પદાર્થોમાં “આત્મામાં જ્ઞાન” એ જાતિને આધાર–આધેય ભાવ પ્રગટ થાય છે તેને જેડનાર સંબંધ, એ સમવાય છે.”
સમવાય જેમાં રહે છે, તે આત્મા અને જ્ઞાનમાં કે ગુણ અને ગુણિમાં પણ આધાર–આધેય ભાવ અવશ્ય પ્રગટ થાય છે : જેમકે–આ “સમાધિમાં સમવાય.” કિનતુ “સમવાથિમાં સમવાય ”—એ જાતિના આધાર-આધેય ભાવને જોડનાર અન્ય સંબંધ નિયાયિકે માનતા નથી, તેથી તેઓની ‘આધાર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
..શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી?
[ ૧૫૧
આધેયભૂત અયુતસિદ્ધ પદાર્થોમાં ઇહપ્રત્યયહેતુ સમવાય સંબંધ માનવા જોઇએ.’–એ જાતિની પ્રતિજ્ઞા તૂટી જાય છે, તેથી ગુણુ– ગુણિને જોડનાર ખીજા સંબંધની પના કરવા કરતાં, અભેદ સબંધ માનવેા એજ ઘટિત છે.
ધર્મ-ધર્મિના અભેદ્ય સંબંધ નહિ માનવાથી, નિયત કાર્ય— કારણ વ્યવહાર પણ ટકી શકતા નથી. કારણ અને કાર્યના દેશ-કાળભેદે ભેદ હેાવા છતાં, કારણુશક્તિ જ કાર્ય રૂપે પરિણમે છે, તેથી તે એનેા સર્વથા ભેદ કદી પણ ઘટી શકે તેમ નથી. કારણુશક્તિ જો કાર્યમાં ન આવતી હાય, તે તંતુથી ઘટ અને મૃર્પિડ ( માટીના પીંડા )થી પટ બની જવા જોઇએ, પરન્તુ તે વાત સર્વથા અસંભવિત છે. પટનાં કારણ તંતુએ સ્વયં પટ રૂપે પરિણમે છે અને ઘટનું કારણ મૃત્પીંડ સ્વયં ઘટ રૂપે પરિણમે છે.
"
નૈયાયિકાનું કહેવું છે કે– લેઢ એ વ્યાપ્યવૃત્તિ ધર્મ છે, માટે ધર્મના ભેદે ધર્મિના ભેદ માનવા જ જોઈએ : ધર્મના ભેદે પણ ર્મિના ભેદ માનવામાં ન આવે, તેા જડત્વ અને ચેતનત્વ ધર્મ પણ એક જ ધર્મિના ખની જશે અને તે પ્રત્યક્ષ માધિત છે. ” તેનું સમાધાન એ છે કે ભેદ એ સર્વદા વ્યાખ્યવૃત્તિવાળા હાય છે, એમ કહેવું સાચું નથી, ઘટથી પટના ભેદ ઘટત્વ અને પટત્વથી વ્યાખ્યવૃત્તિવાળા હાવા છતાં, પૃથ્વીત્વ અને જડત્વ આદિ ધર્મથી અભ્યાવૃત્તિવાળા પણ છે. એ જ રીતે જડત્વ અને ચેતનત્વ ધર્મથી જડ અને ચેતનના ભેદ હાવા છતાં, દ્રવ્યત્વ અને પાર્યત્વ આદિ ધર્મોથી તે એ વચ્ચે અભેદ પણ છે: તેથી ભેદ એ એકાન્ત વ્યાપ્યવૃત્તિવાળા છે, એ સિદ્ધાન્ત ટકી શકતા નથી.
જેએ ગુણ-ગુણી આદિ અયુતસિદ્ધ પદાર્થોમાં પણ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
સર્વથા ભેદ માનવા તૈયાર છે, તે ભિન્ન પદાર્થોમાં પણ અભેદને અનાદિસિદ્ધ લેાકવ્યવહાર છે, તે સમજવાને પણ નિષ્ફળ (નવડયા છે. સેના અને વન આદિ તેનાં પ્રસિદ્ધ દૃષ્ટાંતા છે. હાથી, ઘેાડા, રથ, પદાતી અને શસ્ત્રાદિ અનેક ભિન્ન વસ્તુઓના સમુદાયને પણ એક જ સેના ’શબ્દથી સંમેાધવામાં આવે છે તથા આમ્ર, આમલી, વટ, પીંપળ, વૃક્ષ, વેલ આદિ સર્વથા જૂદાં જૂદાં વૃક્ષેાની જાતિઓના સમુદાયને " વન’ ’ શબ્દથી સંખેાધવામાં આવે છે. એ રીતે ભિન્નમાં પણ અભેદના વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે, તે અભિન્નમાં ભેદ મનાવવા પ્રયાસ કરવા, એ તદ્દન ખાલિશ અને લેકવ્યવહારથી પણ અસિદ્ધ ચેષ્ટા છે.
‘નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ–એ સંજ્ઞા આદિ ભેદથી, ભેદ્ય ધરાવનારા હાવા છતાં અયુતસિદ્ધ હાવાથી અભિન્ન છે.’ –એ વાત હવે સમજાવવી પડે એમ નથી. અયુતસિદ્ધ એક પદાર્થમાં ભેદ અને અભેદની વિવક્ષા ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએએ છે, એટલી વાત સમજાઈ જાય તેા એ અપેક્ષાકૃત ભેદાને વસ્તુકૃત ભેદા તરીકે માનવાની બુદ્ધિ કદી પણ થશે નહિ.
આટલેા વિચાર કર્યા પછી, હવે આપણે નામ, સ્થાપનાદિમાં સંજ્ઞા, લક્ષણુ, પ્રત્યેાજનાદિથી કેવી જાતિના ભેદ પડે છે, તેના વિચાર કરીએ. સન્ના એ નામનું ઉપલક્ષણ છે, તેથી નામાદિ ચારેનાં નામ જૂદાં છે, એમાં વિશેષ કહેવાની જરૂર નથી. જેમ એ ચારેનાં નામ જૂદાં છે, તેમ એ ચારેનાં લક્ષણા પણ જૂદાં છે.
નામ-નિક્ષેપનું લક્ષણ :
લાકવ્યવહાર ચલાવવા માટે ગુણાદિ નિમિત્તોની અપેક્ષા
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
..શ્રી જિનપ્રતિના શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૫૩ રાખ્યા સિવાય જ કઈ પદાર્થની કઈ સંજ્ઞા રાખવી–તે–“નામનિક્ષેપ છે : જેમકે-કાયર માણસનું નામ પણ “વીરજીભાઈ રાખવું અથવા બુદ્ધિમાન માણસનું નામ પણ “ગાંડાલાલ’ રાખવું. નામ-નિક્ષેપમાં નામ પાડનાર અગર બોલનારના અભિપ્રાય સિવાય ગુણ, જાતિ, રૂપ આદિ બીજી કઈ વસ્તુની અપેક્ષા નથી. શ્રી અનુગદ્વાર સૂત્રમાં બે પ્રકારનાં નામ બતાવ્યાં છે. એક યાદચ્છિક અને બીજું તેથી વિપરીત. ડિલ્ય, ડવિસ્થાદિ ચાદચ્છિક નામે છે, જેને કોઈ અર્થ નથી. તેથી વિપરીત નામે અર્થવાળાં છે, તો પણ તેના અનેક પ્રકારે છે. કેટલાંક નામે અન્વયંસ્થિત છે : જેમ ઈન્દ્ર, પુરન્દરાદિ. અને બીજાં કેટલાંક નામે અન્યાર્થસ્થિત છે : જેમકે–ગોપાલ દારકાદિનું ઈન્દ્ર આદિ નામ. પરન્તુ પ્રત્યેક નામ તેના પર્યાય શબ્દથી અનભિધેય હોય છે : જેમકે—કોઈનું નામ “વિનોદચંદ્ર” હોય, તેને “આનન્દચન્દ્ર” નામથી કોઈ બોલાવે, તે વિદચંદ્રને બોધ થઈ શકશે નહિ. જો કે “આનન્દ” એ
વિનેદને જ પર્યાય શબ્દ છે. એ રીતે સર્વત્ર સમજી લેવું. પ્રત્યેક નામ પ્રાય: યાવદ્રવ્યભાવિ હોય છે. અર્થાત્ -એકવાર પડેલું નામ જીદગીના અંત સુધી કામ આવે છે. અહીં પ્રાય: શબ્દ કહેવાની મતલબ એ છે કે કેટલાકનાં નામ એક જ જીદગીમાં બે, ત્રણ યા તેથી અધિક પણ બદલાય છે: જેમકે– બચપણમાં માતાપિતાએ પાડેલ “મેતીચંદ” નામની વ્યક્તિ, જુવાનીમાં “બાબુલાલ” તરીકે પણ ઓળખાય છે. કેઈ પણ વ્યક્તિ દીક્ષા લે ત્યારે તો તેનું નામ અવશ્ય બદલવું પડે છે, તેથી દીક્ષિત થનારને ઓછામાં ઓછાં પૂર્વોત્તર અવસ્થાનાં બે નામે તો હોય જ છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૪]
" '
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન..
અહીં એક શંકા ઉપસ્થિત થવી શકય છે, અને તે એ કે“ગુણાદિનિરપેક્ષ પાડેલાં નામે તો ‘તદર્થનિરપેક્ષ હોવાથી, “નામ-નિક્ષેપ છે : પરન્તુ ગુણસંપન્ન નામને “નામ-નિક્ષેપ” કેવી રીતે માની શકાય?”
એનું સમાધાન સરળ છે. વસ્તુમાં નામ પ્રમાણે ગુણ ભલે હોય, તે પણ એ ગુણની અપેક્ષાએ જ્યાં સુધી શબ્દવ્યવહાર ન થાય, ત્યાં સુધી તેને “નામ–નિક્ષેપમાન, તેજ વ્યાજબી છે. જેમકે-કે સારા માણસનું નામ “સારાભાઈ હોય, તો પણ તેને “સારાપણ ગુણ મૂખ્ય કરીને સંબોધન કરવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી તે “નામ-નિક્ષેપ છે. તેનામાં રહેલ “સારાપણુ” ગુણને મૂખ્ય કરીને, પછી તેને સારાભાઈ” નામથી સંબોધવામાં આવે, તો તે સંબોધન “ભાવ-નિક્ષેપ”ની અપેક્ષાએ છે, એમ કહી શકાય : જેમકે–સારાભાઈ ખરેખર સારા ભાઈ છે. તેમાં પ્રથમ “સારાભાઈ” એ નામ-નિક્ષેપની અપેક્ષાએ છે અને દ્વિતીય “સારા ભાઈ” એ ભાવ-નિક્ષેપની અપેક્ષાએ છે. નામ-નિક્ષેપની અપેક્ષાએ કઈ પણ નામ (પછી તે ગુણસંપન્ન પણ ભલે હો) તદર્થ નિરપેક્ષ જ પાડવામાં આવે છે. જે એમ ન હોય, તો પ્રત્યેક ડાહ્યા માણસોનાં નામ ડાહ્યાલાલ’ હોવાં જોઈએ અને સારા માણસોનાં નામ સારાલાલહેવાં જોઈએ. સ્થાપના નિક્ષેપનું લક્ષણ: - હવે સ્થાપના-નિક્ષેપાનું લક્ષણ તપાસીએ. “કઈ વસ્તુમાં કઈ અન્ય વસ્તુની સ્થાપના કરીને, પછી તેને તે નામથી બોલાવવી.” તે– સ્થાપના નિક્ષેપ છે. જેમકે-પાષાણુમાં શ્રી વીતરાગદેવની સ્થાપના કરીને, પછી તેને શ્રી વીતરાગદેવ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? તરીકે ઓળખવા અને કહેવા: અથવા રમવાનાં પાનાંમાં રાજા, રાણી, ગુલામ આદિની સ્થાપના કરીને તેને તે શબ્દથી બેલાવવા : અથવા અક્ષાદિમાં આચાર્યની સ્થાપના કરીને તેને આચાર્ય તરીકે માનવા અને કહેવા ! સ્થાપનાના મૂખ્ય બે ભેદ:
સ્થાપનાના મૂખ્ય બે ભેદ છે : એક તદાકાર સ્થાપના અને બીજી અતદાકાર સ્થાપના. મૂર્તિ, ચિત્ર આદિમાં તદાકારક સ્થાપના થાય છે અને અક્ષાદિમાં અતદાકાર સ્થાપના થાય છે. તદાકાર સ્થાપના :
સ્થાના મૂખ્ય આકારની સમાનતાવાળી વસ્તુમાં સ્થાપ્યની સ્થાપના કરવી, તે તદાકાર સ્થાપના છે. જે કેસ્થાના આકારની પરિપૂર્ણ સહશતા મૂર્તિ આદિમાં નથી આવી શકતી, પણ થોડી પણ સદશતાથી તેને તદાકાર સ્થાપના કહેવામાં કઈ જાતિની હરકત નથી. એ ડી પણ સદશતાથી “સાદક્ય પ્રત્યભિજ્ઞાન” દ્વારા–“આ તે ભગવાન મહાવીર આદિ છે”—એ બંધ થઈ શકે છે. અતદાકાર સ્થાપના:
સ્થાપ્યના મૂખ્યાકારની અસમાનતાવાળી વસ્તુમાં સ્થાપના કરવી, તે અતદાકાર સ્થાપના છે. અતદાકાર સ્થાપનામાં આકારની કિંચિત્ પણ સદશતા હોતી નથી, તો પણ–આ આચાર્ય છે.”—એવું “એકત્વ પ્રત્યભિજ્ઞાન” સ્થાપનાની બુદ્ધિથી થઈ શકે છે. જેમકે–ગવર્મેન્ટના સીક્કાવાળા એક કાગળથી “આ હજાર રૂપીઆ છે.”—એ બોધ થઈ શકે છે. કાગળના ટુકડામાં-“હજાર રૂપિઆને બંધ થવામાં નિમિત્ત રૂપિઆ અને કાગળની સદશતા નથી, કિન્તુ ગવર્મેન્ટના સિક્કામાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... કરેલ “હજાર રૂપિઆ ની એકત્વ બુદ્ધિ છે. હજાર રૂપિઆ કે હજારને ગવર્મેન્ટ પેપર બનને એક જ છે, એવી બુદ્ધિ તમામ આત્માઓએ કરેલી છે, તેથી હજારની નેટને કાગળ જોતાં જ-“આ હજાર રૂપિઆ છે.”—એવું જ્ઞાન થાય છે અને તે વાતને સર્વ લેક મંજુર રાખે છે. પરંતુ કોઈ અજ્ઞાન બાળકને તેવી (એકત્વ પ્રત્યભિજ્ઞાનવાળી) બુદ્ધિ ન થઈ હાય, તે તે તેને હજાર રૂપિઆ નહિ માનતાં, એક કાગળને કટકે પણ માનીને વ્યવહાર કરે છે. તેટલા માત્રથી ગવન્મેન્ટના સીક્કાવાળી “હજારની નેટ”એ હજાર રૂપિઆ નથી કિન્તુ કાગળને કટકે છે, એમ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. અજ્ઞાનથી બુદ્ધિભેદ થવો શક્ય છે:
એ જ વાત શ્રી જિનેશ્વદેવની યા કઈ પણ દેવની મૂર્તિને લાગુ પડે છે. જે આત્માઓએ મૂર્તિમાં દેવ તરીકેની એક્તા પિતાની બુદ્ધિથી સ્થાપના કરેલી નથી, તે આત્માઓને તેજ મૂર્તિ પાષાણને કટકે યા માટીને પિડા લાગવાને પણ સંભવ છે. પણ તેનું કારણ તેની તેવા પ્રકારની બુદ્ધિ છે. ગતન્મેન્ટની છાપવાળા કાગળના કટકામાં પણ-“હજાર રૂપિઆની બુદ્ધિ નહિ ધારણ કરનાર આત્માને કેાઈ પરાણે તેવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરાવી શકતું નથી. પરંતુ તેજ કાગળના કટકાના હજાર કલદાર મળ્યા પછી, તેને તે બુદ્ધિ આપોઆપ થઈ જ જાય છે કે-આ દેખાવમાં ભલે કાગળનો કટકે હય, કિન્તુ આનું મૂલ્ય કાગળના ટુકડા જેટલું નથી પણ હજાર રૂપિઆ જેટલું છે.” તેમ જે આત્માને, મૂર્તિમાં દેવની એકત્વતાની બુદ્ધિ જ થઈ નથી, તે આત્મા દેવાધિદેવની મૂર્તિને પણ પથ્થરના રમકડા રૂપ માને, તેથી તે પત્થરના રમકડા રૂપ બની જતી નથી.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી!
૧૫૭ દેવાધિદેવની મૂર્તિને દેવાધિદેવ નહિ માનવામાં, તેવા આત્માઓને તેવા પ્રકારની દેવપણાની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થયેલી નથી, એ જ એક મૂખ્ય કારણ છે. બાળક જેમ વયે માટે થાય છે અને કાગળના કટકાના પણ હજાર રૂપિઆનાં મૂલ્ય હોય છે એમ જાતિઅનુભવથી જૂએ છે, ત્યારે એક વખત ફેંકી દેનાર કે ફાડી નાંખનાર વસ્તુને પણ તે ત્રીજોરીમાં રાખતાં શીખે છે અને તેની પ્રાણથી પણ અધિક રક્ષા કરે છે. આટલો બધો તફાવત પડી જવાનું કારણ સિવાય તેની બુદ્ધિ, બીજું એક પણ નથી. શ્રી વીતરાગ અને શ્રી વીતરાગની મૂર્તિ-અનેની ભક્તિથી
સમાન લાભ શી રીતિએ ? અહીં એક શંકા જરૂર થશે કે-“કાગળની નોટ પણ સરકારની છાપવાળી હોય છે, તો તેના પૈસા ઉપજે છે : જ્યારે મૂર્તિ ગમે તેવા પ્રભાવક આચાર્ય દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત થયેલી હોય, તે પણ તેની રક્ષા, પૂજા કે ભક્તિ, સાક્ષાત્ દેવની ભક્તિની જેમ ધમાપદેશ આદિ દેવા રૂપ ઉપકાર કરી શક્તી નથી, તેથી “નેટ ”નું દષ્ટાંત અહીં કેવી રીતે ઘટિત થાય ?
શ્રી જિનશ્વરદેવે તેમની ભક્તિ કરનાર આત્માઓ ઉપર કેવી રીતિએ ઉપકાર કરનારા છે, એ નહિ સમજી શકનાર આત્માઓને આ શંકા થવી સહજ છે: તો પણ તેઓએ
નાટ”ના દષ્ટાંત ઉપર જરા અધિક વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે. હજારની નેટ અને હજાર રૂપિઆ, એ બેનું મૂલ્ય સમાન છે, તે પણ સર્વ અપેક્ષાએ નહિ કિન્તુ એક જ અપેક્ષાએ: જે અપેક્ષાએ એ બે ભિન્ન પદાર્થોનું મૂલ્ય સરખું છે, તે અપેક્ષાએ તે શ્રી વીતરાગની મૂર્તિ અને શ્રી વીતરાગનું મૂલ્ય પણ સરખું જ છે. સાક્ષાત્ શ્રી વીતરાગ કે તેની મૂર્તિ, તેના પૂજ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિરસન...
કને એકસરખી પરિણામની વિશુદ્ધિ પેદા કરાવે છે. એક ઉપદેશશ્રવણુને છેડીને વંદન, પૂજન, નમસ્કાર, ધ્યાન આદિ સઘળી ભક્તિ શ્રી વીતરાગ કે તેની મૂર્તિની એકસરખી રીતિએ થઈ શકે છે અને તે દ્વારા સ્વપરિણામવિશુદ્ધિ રૂપી મૂલ્ય એક સરખું પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. નેટનું મૂલ્ય ‘ હજાર રૂપિ’ છે, તેમ અહીં મૂર્તિની ભક્તિનું મૂલ્ય પરિણામની વિશુદ્ધિ' છે. નેટના જેમ હજાર રૂપિઆ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ શ્રી વીતરાગની મૂર્તિની ભક્તિના પણ શ્રી વીતરાગની ભક્તિ જેટલા જ પૈસા (ફળ) ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું કારણ મૂર્તિમાં શ્રી વીતરાગની સ્થાપના સિવાય બીજું એક પણ નથી ! જેમ કાગળના ટુકડામાં હજાર રૂપિઆ પેઢા કરાવવાનું સામર્થ્ય, સિવાય ગવર્ન્મેન્ટની છાપ, ખીજું એક પણ નથી : એ છાપમાં કરેલી અતદાકાર સ્થાપના એજ એના મૂલ્યનું ખીજ છે. તેમ શ્રી વીતરાગદેવની મૂર્તિમાં કરેલી શ્રી વીતરાગદેવની તદાકાર સ્થાપના, એ જ એની ભક્તિના મૂળમાં નિમિત્ત છે. બુદ્ધિ વિના ફળ નહિ :
C
જે મૂર્તિમાં શ્રી વીતરાગની સ્થાપનાની બુદ્ધિ રાખે છે, તેએ એની ભક્તિનું ફળ પરિણામવિશુદ્ધિ ’પેઢા કરી શકે છે. જેઆને એ જાતિની સ્થાપનાબુદ્ધિ નથી, તેઓને એ જ મૂર્તિ · પિરણામવિશુદ્ધિ ’ સ્વરૂપ ફળને પેઢા કરનારી થતી નથી : અને એ વાત સરકારી નેટ યા વ્યવહારની કોઈ પણ ખાખતમાં લાગુ પડે છે. બુદ્ધિ, એ જ મનુષ્યેાના સર્વે પ્રકારના વ્યવહારાનું મૂખ્ય કારણ છે. જે બાળકને માતા પ્રત્યે
.6
માતા ’ તરીકેની બુદ્ધિ નથી, તે ખાળકને માતા ઉપર પણ ભક્તિ જાગવી અશક્ય છે. જે પતિને પત્ની ઉપર પત્ની ’
"
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા પરનું તેવા પરિણામવિશુ આત્માનીતરાગ
...શ્રી જિનપ્રતિમાં શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૫૯ તરીકેનો ભાવ નથી, તે પતિને પિતે પરણેલી સ્ત્રી ઉપર પણ પત્ની” તરીકેનો ભાવ પેદા થઈ શકતો નથી : અને જેના ઉપર તે પત્નીને ભાવ ધારણ કરે છે, તે “ગણિકા” હોય તો પણ તેના ઉપર પત્ની તરીકે સ્નેહ પેદા થતો નજરે અનુ. ભવાય છે. શત્રુભાવથી બંધુ પણ શત્રુ લાગે છે અને બંધુભાવથી શત્રુ પણ બંધુ લાગે છે. તેમ સર્વત્ર ભાવ યા બુદ્ધિ એ તેવા પ્રકારના ભિન્ન ભિન્ન વ્યવહારોમાં મૂખ્ય કારણ છે, તે પછી જે આત્માઓએ શ્રી વીતરાગદેવની મૂર્તિમાં શ્રી વીતરાગ દેવની બુદ્ધિ ધારણ કરી જ નથી, તેવા આત્માને શ્રી વીતરાગદેવની મૂર્તિ પણ પરિણામવિશુદ્ધિ કેવી રીતે પેદા કરાવી શકે? પરન્તુ તેવા આત્માને “પરિણામવિશુદ્ધિ ન થાય, એટલા માત્રથી મૂર્તિમાં વીતરાગની સ્થાપનાબુદ્ધિ ધારણ કરનારને પણ, પરિણામવિશુદ્ધિ ન થાય, એમ માનવું સર્વથા અઘટિત છે. સ્થાપના નિક્ષેપ સંબધી કેટલીક શંકાઓ અને
તેનાં સમાધાન : શકાય સર્વત્ર “ભાવ” એજ મૂખ્ય કારણ છે, તે પછી વીતરાગની મૂર્તિમાં જ વીતરાગની સ્થાપના કરવાની શું આવશ્યકતા છે ? સરાગીની મૂર્તિમાં પણ વીતરાગ'ની સ્થાપના કરનારને સરાગીની મૂર્તિથી પણુ વીતરાગની મૂર્તિની ભક્તિ જેટલું ફળ મળવું જોઈએ!
સમાધાન, નામ, સ્થાપના વિગેરે તેનાં જ ફળે છે, કે જેનો ભાવ સાચો છે, એ વાત ખૂબ યાદ રાખી લેવા જેવી છે. જે વીતરાગ નથી, તેનું નામ વીતરાગ પાડી દેવાથી, તેના નામને જાપ પણ વીતરાગના નામના જાપ જેટલો જ ફળે એમ માનવું, એ મૂર્ખતા છે. એ જ રીતે જે સ્વયં સરાગી છે, તેની મૂર્તિ વીતરાગના જેવી બનાવીને બેસાડવામાં આવે અને
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. તેનામાં વીતરાગની બુદ્ધિ ધારણ કરીને તેને ભજવામાં આવે, તેથી તે વીતરાગની ભક્તિના સમાન ફળને આપનાર થાય એમ માનવું, એ પણ તેટલું જ અઘટિત છે. સ્થાપનાની બુદ્ધિની વાત જેટલી જરૂરી છે, તેટલી જ જરૂરી વાત સ્થાપની શુદ્ધિની છે. સ્થાપ્ય અશુદ્ધ છે, તે તેમાં સ્થાપેલી બુદ્ધિ પણ અશુદ્ધ જ રહેવાની છે. જેમ જે ગવર્મેન્ટ જ સદ્ધર નથી, તેને સીકો પણ અસદ્ધર જ રહેવાને જેટલી સદ્ધરતા ગવર્મેન્ટની, તેટલી જ સદ્ધરતા તેના સીક્કાની! સદ્ધર સરકાર પણ જે દિવસે અસદ્ધર બની જાય છે, તે દિવસે તેના સીક્કાનાં મૂલ્ય પણ ઘટી જાય છે યા સર્વથા ઉડી જાય છે, એ વાત વ્યવહારમાં કેઈને પણ સમજાવવી પડે તેમ નથી. એ જ રીતિએ સ્વયં વીતરાગ નથી તેની વીતરાગ તરીકે કરેલી સ્થાપના પણ કાંઈ કામ આવી શકતી નથી. જે વીતરાગ છે તેની જ સ્થાપના કે તેનું જ નામ, તેની ભક્તિ કરનારને વીતરાગ સમાન ફળ આપનાર થાય છે.
શંકા, શ્રી વીતરાગનાં નામ, સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવ-એ ચારેની ભક્તિનું ફળ શું એકસરખું છે?
સમાધાન, ફળને આધાર આત્માના પરિણામ (અધ્યવસાય) ઉપર છે. શ્રી વીતરાગનું નામ સ્મરીને પણ કઈ આત્માઓ મુક્તિ પામ્યા છે. શ્રી વીતરાગની મૂર્તિની ભક્તિથી પણ અનેકાનેક આત્માઓએ કલ્યાણ સાધ્યું છે. શ્રી વીતરાગના દ્રવ્ય અને ભાવ, એ ઉભયની આરાધનાના ફળમાં તો શંકા જેવું રહેતું જ નથી. શ્રી વીતરાગનું દ્રવ્ય, એ, એ તારની પૂર્વની આરાધક અવસ્થા અથવા ઉત્તરની આરાધ્ય અવસ્થા છે તથા શ્રી વીતરાગને ભાવ એ વર્તમાન આરાધ્ય અવસ્થા છે, જ: તેથી તે ભક્તિ ફળનારી ન હોય, એમ બને જ નહિ.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી?
[ ૧૬૧ પ્રશ્ન માત્ર નામ અને સ્થાપનાના રહે છે અને એ નામ અને સ્થાપનાની આરાધના કરીને પણ અનન્તા આત્માઓએ પેાતાનું કલ્યાણ સાધ્યું છે, એમ આગમ (આસવચન) સાક્ષી પૂરે છે.
તે પણ્ નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવમાં જે ફક રહેલા છે, તેને પણ શ્રી જિનશાસને સ્પષ્ટ કરી આપ્યા જ છે. પરમેાપકારી ભગવાન શ્રી જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણુ, શ્રી વિશેષાવશ્યક મહાભાષ્યમાં તથા તેના ઉપર વિશાળ અને અતિ સ્ફુટ્ વૃત્તિને રચનારા મોઁધારી આચાર્યભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજ એની વૃત્તિમાં ક્રમાવે છે કે
tr
નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્યમાં અભિધાન, દ્રવ્યત્વ અને તદર્થશૂન્યત્વ, એ ત્રણે ખાખતા સમાન હાવા છતાં, નીચેના ભિન્નભિન્ન વિષચેાથી એ ત્રણેના તફાવત પણ સ્પષ્ટ છે:નામની વિશેષતા : સ્થાપના અને દ્રવ્યથી નામનું કાર્ય થતું નહિ હેાવાથી, તે બેથી તેના ભેદ સ્પષ્ટ જ છે. સ્થાપનાની વિશેષતા : આકાર, અભિપ્રાય, બુદ્ધિ, ક્રિયા અને ફૂલ, એ પાંચ વસ્તુ જે રીતે સ્થાપનામાં જોવામાં આવે છે, તે રીતે નામ અને દ્રવ્યમાં નથી.
દ્રવ્યનીવિશેષતા : દ્રવ્ય (પાતે ભાવરૂપ બનીને) જે રીતે ભાવનું કારણ મને છે, તે રીતે નામ-સ્થાપનામાં અસંભવ છે. ભાવની વિશેષતા : ૧–નામાદિ ત્રણથી ભિન્ન અભિધેયત્વ, ર–કાર્યત્વ અને કે--તદર્થયુક્તત્વ, એ ભાવનું લક્ષણ છે. ’
આથી એ સ્પષ્ટ થશે કે–નામાદિ ચાર એ એક જ વસ્તુના ધર્માં હાવા છતાં, એ ચારે પૃથક્ પૃથક્ સ્વતંત્ર ધમે છે. તેમાંથી કાઈ એકના પણ બીજામાં સમાવેશ થઈ શકે તેમ
૧૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિરસન...
નથી. વસ્તુધર્મત્વ રૂપે એ ચારે સમાન હોવા છતાં, તદર્થશૂન્યાદિ વિશેષ વડે તે ચારે અસમાન છે.
રીકા॰ ભાવમાં ‘તદર્થયુક્તત્વ ' હાવાથી, ભાવ એ વસ્તુને પર્યાય બની શકે છે: પરંતુ નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્યમાં તે ‘તથ્ શૂન્યત્વ' છે, તે તે વસ્તુને ધર્મ કેવી રીતે બની શકે?
સમાધાન૦ ભાવ એ જેમ વસ્તુને આળખાવનાર હેાવાથી વસ્તુના ધર્મ છે, તેમ નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ત્રણ પણુ વસ્તુને આળખાવનાર હાવાથી વસ્તુના જ ધર્મો છે. જે જેને ઓળખાવનાર હાય, તે તેના ધર્મ છે. ‘ ઘટ’શબ્દ એલવાથી નામાદિ (ઘટના) ચારે ભેદાની એક સાથે પ્રતીતિ થાય છે. એ રીતે ‘ઇન્દ્ર ’ શબ્દ એટલવાથી નામ ઈન્દ્ર, સ્થાપના-ઇન્દ્ર, દ્રવ્ય-ઈન્દ્ર તથા ભાવ-ઇન્દ્ર, એ ચારે પ્રકારથી ઈન્દ્રની પ્રતીતિ થાય છે : તેથી એ ચારે ભેદ નામાદિ ઉપાધિઓના ભેદથી ભિન્ન હાવા છતાં, વસ્તુથી અભિન્ન છે.
એ રીતે નામાદિ ચાર એ વસ્તુથી અભિન્ન, વસ્તુના જ ધર્મી હાવા છતાં, પ્રથમના ત્રણ ધર્મો ‘ તર્યંન્યત્વ ’ ધરાવે છે, જ્યારે ચાથા ભાવધર્મ એ ‘ તર્યયુક્તત્વથી યુક્ત છે : એટલા પૂરતુ અંતર તેઓ વચ્ચે રહેલું જ છે. અને એ અંતરના પ્રતાપે ભાવ એ ફલસાધક થવામાં અનન્તર કારણ છે, જ્યારે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ફલસાધક થવામાં પરંપર કારણ છે; અર્થાત્-નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ભાવનાં કારણ મનીને કાર્યસિદ્ધિ કરી આપે છે. જે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય ભાવનાં કારણ નથી અનતાં, તે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય નથી પણ ફળતાં ! જે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય ભાવનાં કારણુ અને છે, તે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૬૩ ભાવની જેમ અવશ્ય ફળે છે. અર્થા–ભાવ એ ફળસિદ્ધિમાં એકાન્તિક અને આત્યંતિક છે. જ્યારે નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ ફળસિદ્ધિમાં અનેકનિક અને અનાત્યન્તિક છે. કવચિત્ , મુત્રચિત્ ફળે છે, કવચિત્ કુત્રચિત્ નથી પણ ફળતા અને કવચિત્ કુત્રચિત્ અધુરા ફળને પણ આપે છે. - શેકા) નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય, એ ભાવની જેમ વસ્તુના જ પર્યાય છે, તો પછી ચારે દ્વારા સમાન ફળની પ્રાપ્તિ કેમ થતી નથી?
સમાધાન અનન્ત ધર્માત્મક વસ્તુના તમામ ધર્મો એક જ ફળને આપનારા થાય, એ બનવું શક્ય જ નથી. ચૂલામાં રહેલો અગ્નિને તાપ રસોઈ પકાવી આપે છે અને એ જ અગ્નિને ધૂમાડે રાંધનારની આંખેને બાળે છે. ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોને કરવા છતાં, તાપ અને ધૂમાડો બંને ધર્મો
અગ્નિના જ છે, એમાં કોઈથી પણ ના પાડી શકાય તેમ નથી. કસ્તુરી નાકને સુવાસ આપે છે, તે ચામડીને કાળી કરે છે. મરચાં જીભને સ્વાદ આપે છે, તે આંખમાં પાણી લાવે છે. શેરડી ચાવનારના દાંતને દુઃખ આપે છે, તો જીભને સુખ કરે છે. એમ એક જ વસ્તુના ભિન્ન ભિન્ન ધર્મો ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોને કરતા પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. એ જ રીતે નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એ પણ વસ્તુના ભિન્ન ભિન્ન ધર્મો હેવાથી, ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોને કરનારા હોય, એ સમજાઈ શકે તેમ છે.
પ્રસ્તુતમાં પ્રયોજન “પરિણામશુદ્ધિ” રૂપી કાર્યનું છે. એ કાર્ય પ્રત્યે “ભાવ” એ સાક્ષાત્ કારણ છે અને નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય એ કારણનાં કારણ છે. અર્થાત–ભાવ પ્રત્યે કારણ છે. ભાવ વિના જેમ ફળની સિદ્ધિ નથી, તેમ નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય વિના ભાવની પણ સિદ્ધિ નથી :
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. તેથી પરિણામશુદ્ધિ રૂપી કાર્યમાં એ ચારે એકસરખા ઉપકારક છે, એમ કહેવામાં કઈ પણ જાતિની હરક્ત નથી. નામાદિ ચારને નહિ માનવાથી કે એકને પણ નહિ
માનવાથી ઉત્પન્ન થતી આપત્તિઓ: શ્રી અરિહંતનું નામ, શ્રી અરિહન્તની પ્રતિમા અને શ્રી અરિહંતને સિદ્ધશિલાગત દેહ યા આત્મા, એ ભાવ અરિહંતનાં જ અંગ, કારણ કે ભેદ છે: તેથી ભાવ અરિહંત જેટલા જ ફળદાયી છે તથા સમાન પરિણામવિશુદ્ધિને પેદા કરનારા છે, એમાં કોઈ પણ જાતિને સંદેહ નથી. જેઓ એ. ત્રણને છેડીને શ્રી અરિહંતના ભાવને ભજવાની ઈચ્છા રાખે છે, તેઓ હાથમાં રહેલા આરીસાને ત્યાગ કરી આકાશમાં પિતાનું મુખ નિરખવાનો પ્રયાસ કરે છે. ભાવને ઓળખવાનું સાધન, સિવાય નામ, સ્થાપના કે દ્રવ્ય, બીજું એક પણ નથી.
નામ એ વસ્તુનું અભિધાન છે: સ્થાપના, એ વસ્તુને આકાર છે: દ્રવ્ય, એ વસ્તુની કારણતા છે: તથા ભાવ, એ વસ્તુનું કાર્યરૂપે પરિણમન છે. કાર્યરૂપે પરિણમેલી વસ્તુને ઓળખવાનાં સાધન તેનું નામ, તેને આકાર અને તેનાં ઉપાદાને કારણે છે. એ ત્રણના અભાવમાં છદ્મસ્થને વસ્તુને બોધ થવો અશક્ય છે.
વસ્તુનાં ચાર રૂપ ન માનવાથી વસ્તુને બંધ થઈ શકે નહિ, એ વાતને જરા વધારે સ્પષ્ટતાથી સમજવા માટે એ ચારમાંથી એકેકને પણ ન માનવામાં આવે તે કયા કયા પ્રકારના દોષ ઉભા થાય છે, એને પણ સંક્ષેપમાં જોઈ જવું અહીં આવશ્યક છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ?
[ ૧૬૫
નામને નહિ માનવામાં આપત્તિઓઃ—
૧. નામ એ વસ્તુને પ્રત્યય કરાવનાર ન હાય, તેા નામ ઉચ્ચાર કરવાથી વસ્તુને સાંશયિક, વિપરીત, અનિશ્ચિત કે યાદચ્છિક ખાધ થવા જોઇએ : કિન્તુ તેમ થતું નથી. કોઈ પણ વસ્તુનું નામ ઉચ્ચારણ કરવાથી જ્ઞાતા આત્માને તેના અસંદિગ્ધ અને નિશ્ચિત આધ થાય છે.
૨. વસ્તુનું અવિરૂદ્ધ લક્ષ્ય ( જીવાદિ), લક્ષણ ઉપચેાગાદિ) અને સવ્યવહાર ( ખેલાવવું, મેકલવું આદિ) એ નામને આધીન છે.
૩. જ્ઞાન, શબ્દ અને ક્રિયા પણ અભિધાનને આધીન છે. ૪. અભિધાનરહિત હાય તે વસ્તુ જ હાતી નથી : જેમકે—અભાવ.
૫. નામ એ રૂપાદિની જેમ વસ્તુના ધર્મ ન હાય, તે વસ્તુની પ્રતીતિ કરાવે નહિ.
સ્થાપનાને નહિ માનવામાં આપત્તિઓઃ—
૧. સઘળી વસ્તુ આકારમય છે. જે અનાકાર છે તે વસ્તુ જ નથી.
૨. વસ્તુ, વસ્તુનું જ્ઞાન, વસ્તુના શબ્દ, વસ્તુની ક્રિયા, વસ્તુનું ફળ કે વસ્તુનું અભિધાન, એ સર્વ આકારયુક્ત જ છે. ૩. આકારરહિત વસ્તુના ઉપલભ્ભ વ્યવહાર થતા નથી. દ્રવ્યને નહિ માનવામાં આપત્તિઓઃ—
-
૧. દ્રવ્યને છેડીને વસ્તુમાં ખીન્ડ્રુ કાંઈ છે જ નહિ. ( મૃદાઢ) પૂર્વે પરિણામ તાભાવ અને ( ઘટાદિ ) ઉત્તર
પરિણામ આવિર્ભાવ સિવાય વસ્તુમાં અન્ય કાંઈ છે નહિ.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન ૨. નવું કાંઈ ઉત્પન્ન થતું નથી કે નાશ પામતું નથી : આવિર્ભાવ-તિભાવ માત્ર થયા કરે છે: ઉત્કર્ણ-વિફણ-કુંડલિતાકાર સર્ષની જેમ.
૩. અચિત્ય સ્વભાવવાળું દ્રવ્ય જ ક્રમશ: આવિર્ભાવતિભાવ રૂપે પ્રત્યક્ષ થાય છે. વેષાન્તર કરનાર નટની જેમ
. નામ–સ્થાપનાદિ દ્રવ્યના જ ઉપચાર છે અને ઉપચાર એ અવસ્તુ છે.
ભાવને નહિ માનવામાં આપત્તિઓ
૧. કાલાન્તરસ્થાયી કેઈ દ્રવ્ય છે જ નહિ. પૂર્વેક્ષણનિવૃત્તિ અને ઉત્તરક્ષણ-ઉત્પત્તિ એ જ દ્રવ્ય છે.
૨. આરાગ (ચક્રના અગ્રભાગ) ઉપર સરસવની જેમ ગયેલા નિધાનરૂપ થતા નથી, અનાગતનો પુંજ નથી તથા ઉત્પન્ન થયેલા ટક્તા નથી.
૩. લેક-વ્યવહાર ભાવથી જ થાય છે, પણ અભાવથી થતું નથી. કાર્ય સિવાય કારણ જેવી ચીજ કઈ અનુભવમાં આવતી નથી.
વસ્તુના ચાર ધર્મોમાંથી કેઈ પણ એક ધર્મને નહિ માનવાથી અગર એક જ ધર્મને માની લઈ બીજા ધર્મોને તિરસ્કાર કરવાથી, વસ્તુનો જ તિરસ્કાર થાય છે, એ ઉપરના વિવેચનથી સ્પષ્ટ થાય છે. એ કારણે ટ્વે નય સમ્મત, અત્યન્ત અનવદ્ય શ્રી જિનમતનું એ પ્રતિપાદન છે કે–લેકમાં જે કઈ વસ્તુ છે, તે નામાદિ ચતુષ્પર્યાયવાળી છે. ઉત્પાદ, વ્યય અને
વ્યની જેમ વસ્તુના એ ચારે પર્યાય અન્ય અવિનાભાવી છે. એકાંશગ્રાહી, મિથ્યાભિનિવેશવશ આત્માઓ અન્ય-ગજન્યાયની જેમ પરસ્પર મિથ્યા વાદ કરી સત્યને પામી શકતા નથી.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૬૭ દ્રવ્યનિક્ષેપનું લક્ષણ :
અહીં દ્રવ્ય શબ્દના અનેક અર્થ થાય છે - ૧–ઉત્પાદ-વ્યયનું ભાજન, તે દ્રવ્ય છે: ૨–સત્તાને વિકાર અથવા અવયવ, તે દ્રવ્ય છે: ૩–ગુણોને સમુદાય, તે દ્રવ્ય છે. અને ૪-ભૂત-ભાવિ–પર્યાયનું કારણ પણ દ્રવ્ય છે.
એ સમગ્ર અર્થોને સંગ્રહ કરીને, દ્રવ્યનિક્ષેપની સંક્ષિપ્ત વ્યાખ્યા નીચે મુજબ થઈ શકે છે:-“ભૂત અને ભાવિ અવસ્થાથી સંબંધ રાખવાવાળા નામને પ્રવેગ વર્તમાનમાં કરવે,–તે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. જેમકે–રાજપુત્ર (prince)ને “રાજા” કહેવો અથવા પદભ્રષ્ટ થયેલ રાજાને રાજા” કહે. વ્યનિક્ષેપના બે ભેદ:
દ્રવ્યનિક્ષેપનો વિષય ઘણો વિસ્તીર્ણ છે. જેમ લેકમાં યુવરાજને રાજા કહેવાય છે, તેમ યુવરાજ યા રાજાના મરી જવા બાદ, તેના મૃતક શરીરને પણ લેક રાજા કહે છે. એ રીતે રાજાના જ્ઞાનને પણ “રાજા” કહેવાને પ્રચાર છે : જેમકે– રાજા તે એના હૃદયમાં બેઠા છે. હૃદયમાં તો રાજાનું “જ્ઞાન” બેઠું છે, નહિ કે–સ્વય “રાજા”: તો પણ દ્રવ્ય-નિક્ષેપથી રાજાના જ્ઞાનને જ અહીં “રાજા” તરીકે કહેલ છે. એ સઘળા પ્રભેદને સમાવેશ કરી લેવા માટે, દ્રવ્ય-નિક્ષેપના મૂખ્યત્વે બે ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે: એક આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ અને બીજે - આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ. આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ:
કઈ વસ્તુને જાણવાવાળાને તે શબ્દથી કહે, તે “આગમ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન..
દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. દ્રવ્યનિક્ષેપને સંબંધ ભૂત અને ભવિષ્યથી છે. એ કારણે તે જાણવાવાળાને ઉપયોગ તે વખતે જે તે વસ્તુમાં વર્તતો હોય, તો તે દ્રવ્યનિક્ષેપ બની શકતો નથી. કારણ કે-ઉપગ હોવાથી વર્તમાનતા આવી જાય છે અને વર્તમાનતા આવવાથી ભાવનિક્ષેપ બની જાય છે. જાણકારને ઉપયોગ અન્યત્ર હોય, ત્યારે જ તે ‘આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપ બની શકે છે. નાઆગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ :
વસ્તુના જ્ઞાનને છોડીને વસ્તુની પૂર્વોત્તર અવસ્થા અથવા તેની સાથે સંબંધ રાખવાવાલી બીજી વસ્તુને તે વસ્તુના નામથી કહેવી, તે આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. એના ત્રણ ભેદ છે: જ્ઞાયક શરીર, ભાવિ અને તવ્યતિરિક્ત. જ્ઞાયક શરીર:
આગમ દ્રવ્ય નિક્ષેપથી વસ્તુના જ્ઞાતાને વસ્તુના નામથી કહ્યો હતો. “જ્ઞાયક શરીર ને આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપથા વસ્તુઝાતાના મૃત શરીરને તે વસ્તુના નામથી કહેવાય છે. જેમ કેવલજ્ઞાની મુનિના મૃતક શરીરને “કેવળજ્ઞાની” કહેવા. ભાવિ :
વસ્તુના ઉપાદાન કારણને વસ્તુના નામથી કહેવું, તે ભાવિ ને આગમ દ્રવ્ય નિક્ષેપ” છે. એમાં વસ્તુના જ્ઞાતાનું શરીર નહિ, કિન્તુ વસ્તુનું ઉપાદાન ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. જેમકેરાજાનું ઉપાદાન યુવરાજ, ઘટનું ઉપાદાન મૃત્પિડ, પટનું ઉપાદાન તંતુ, ઈત્યાદિ. તવ્યતિરિક્ત :
વસ્તુથી સંબંધ રાખવાવાળા અન્ય કોઈ પદાર્થને, તે વસ્તુના નામથી સંબેધ, તે “તદ્રવ્યતિરિક્ત ને આગમ દ્રવ્ય
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી?
[ ૧૬૯
નિક્ષેપ” છે : જેમકે–રાજાના મૃત યા જીવિત શરીરને “રાજા” કહે. “જ્ઞાયક શરીર ને આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ'માં રાજાના જ્ઞાતાનું શરીર વિવક્ષિત હતું અને અહીં સ્વયે રાજાનું શરીર “રાજા” તરીકે વિવક્ષિત છે. ઘટપટાદિ જે અચેતન પદાર્થોને શરીર નથી, તે પદાર્થોના અન્ય નિમિત્તે કારણે યા સંબધિઓને તવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યનિક્ષેપ થી તે તે પદાર્થ તરીકે સંબોધન કરી શકાય છે.
“આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપના જ્ઞાયક શરીર, ભાવિ અને તવ્યતિરક્ત, એ ત્રણ ભેદમાંથી “ભાવિ આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ
જીવ, પુદ્ગલ, આકાશ, કાલ આદિ દ્રવ્યવાચી શબ્દોની સાથે લાગી શકતો નથી. કારણ કે-તે દ્રવ્ય અનાદિ અનન્ત છે. ભાવિ ને આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ” ઉપાદાન કારણમાં કરી શકાય છે. જે અનાદિ દ્રવ્ય છે, તેનાં ઉપાદાને કારણે હતાં નથી. અનાદિ દ્રવ્યના વિશેષ અવસ્થાઓમાં, એ નિક્ષેપ પણ લાગી શકે છે: કારણ કે–વિશેષ અવસ્થાઓની આદિ હોય છે, પરન્તુ મૂળ દ્રવ્યોને એ નિક્ષેપ લાગુ પડી શકતો નથી. દ્રવ્ય-નિક્ષેપ વિષે શંકાઓ અને તેનાં સમાધાને :
શકાઢ દ્રવ્ય-નિક્ષેપને સ્થાપના–નિક્ષેપની અન્તર્ગત માનવામાં શું વાંધો ? જેમ સ્થાપના-નિક્ષેપમાં એક વસ્તુની સ્થાપના અન્યત્ર કરવામાં આવે છે, તેમ દ્રવ્ય-નિક્ષેપમાં પણ રાજાની સ્થાપના યુવરાજમાં, મૃત શરીરમાં અથવા રાજાના જ્ઞાયકમાં અથવા જ્ઞાયકના શરીરમાં અથવા અન્ય અન્ય કારણમાં કરવામાં આવે છે, તો પછી સ્થાપનાનિક્ષેપ અને દ્રવ્ય-નિક્ષેપમાં ફરક શું પડયો ?
સમાધાન જે વસ્તુની જેમાં સ્થાપના કરાય છે, તે ઉભયને અત્યંત ભેદ હોય છે : જ્યારે દ્રવ્ય-નિક્ષેપમાં એક જ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
વસ્તુની પૂર્વોત્તર અવસ્થામાં સ્થાપના થતી હેાવાથી, કચિત્ અભેદ છે. રાજા અને રાજાની મૂર્તિ, એ એ ભિન્ન વસ્તુઓ છે, કિન્તુ રાજા અને યુવરાજ એ એ સર્વથા ભિન્ન વસ્તુઓ નથી. યુવરાજ પાતે જ રાજા અને છે, તેથી રાજા અને યુવરાજના કથંચિત્ અભેદ છે.
6
શકા॰ · આગમ ભાવિ વ્યનિક્ષેપ 'માં અભેદ છે, એમ કહેવું વ્યાજખી છે : કિન્તુ જ્ઞાયક શરીર, તવ્યતિરિક્ત અને આગમ દ્રવ્ય નિક્ષેપમાં તે અભેદ નથી, તેા પછી તેને સ્થાપનાની અંતર્ગત માનવામાં શું વાંધા છે ?
સમાધાન૦ ‘ નાઆગમ ભાવિ *વ્યનિક્ષેપ’માં જેમ તાદાત્મ્ય સંબંધ હાવાથી અભેદ માનેલા છે, તેમ દ્રવ્યનિક્ષેપના બીજા ભેદમાં કાર્ય-કારણ સંબંધ, વિષય-વિષયી ભાવ સંબંધ તથા એક દેશાવસ્થાન આદિ સંબંધેા રહેલા છે, તેથી તેમાં પણ વ્યવહાર નયથી અભેદ્ય માનીને વ્યવહાર કરવામાં આવ્યા છે.
શંકા॰ વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ અભેદ તે રાજા અને તેની મૂર્તિમાં પણ છે. જો ન હોય તેા રાજાની મૂર્તિને રાજા સમાન માન લાક કેમ આપે ?
સમાધાન૦ સ્થાપનાનિક્ષેપમાં અભિનતા એ કાર્ય છે અને દ્રવ્યનિક્ષેપમાં અભિન્નતા એ કારણુ છે. બંને વચ્ચે એ માટા તફાવત છે. સ્થાપનાનિક્ષેપમાં સ્થાપનાથી અભેદ થાય છે, જયારે દ્રવ્યનિક્ષેપમાં અભેદ્ય હાવાથી દ્રવ્યનિક્ષેપ ગણાય છે. વળી સ્થાપનાનિક્ષેપ સ્થાપ્ય-સ્થાપક સંબંધની પ્રધાનતાએ છે અને દ્રવ્યનિક્ષેપ એ કાર્ય-કારણુ સંબંધની સૂખ્યતાથી છે, એ પણ બંને વચ્ચે માટું અંતર છે. ભાવનક્ષેપનું લક્ષણ :
‘વિવક્ષિત ક્રિયાનુભવયુક્ત પરિણામ’–તે–‘ભાવ’ છે તેથી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
..શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૭૧ વસ્તુના વર્તમાન પર્યાયને અનુસાર શબ્દનો પ્રયોગ કરે, એ ભાવ-નિક્ષેપ છે : જેમકે-રાજ્ય કરવાવાળાને રાજા કહે.
એના પણ બે ભેદ છે: “આગમ ભાવનિક્ષેપ” અને ‘ને આગમ ભાવનિક્ષેપ.”
કોઈ પણ વસ્તુના જ્ઞાતાને તે વસ્તુમાં તેનો ઉપયોગ હોય તે વખતે તેને તે નામથી સંબધ, તે આગમ ભાવ નિક્ષેપ છે. “આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ” અને “આગમ ભાવ નિક્ષેપ ”માં ફરક માત્ર એટલો છે કે-“આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપ ”માં જ્ઞાતાને ઉપગ વર્તમાનમાં નથી, જ્યારે “આગમ ભાવ નિક્ષેપમાં જ્ઞાતાને તે ઉપગ વર્તમાનમાં હયાતી ધરાવે છે.
વર્તમાન પર્યાયવાલી વસ્તુને તે નામથી કહેવી, તે “નેઆગમ ભાવનિક્ષેપ” છે: જેમકે-રાજ્યસન પર બેઠેલ રાજાને રાજ્ય ચલાવતી વખતે “રાજા” કહે. નામનિક્ષેપ અને ભાવનિક્ષેપ વચ્ચેનો તફાવત : - અહીં “નામનિક્ષેપ” અને “ભાવનિક્ષેપ” વચ્ચેનું
અંતર પણ સમજી લેવાની આવશ્યકતા છે. નામનિક્ષેપને સંબંધ વ્યક્તિવાચક સંજ્ઞાઓથી છે અને ભાવનિક્ષેપને સંબંધ ભાવવાચક યા જાતિવાચક સંજ્ઞાઓથી છે. વિદ્યાચંદ્ર” એ વ્યક્તિવાચક “નામ” છે અને “વિદ્યાધર' એ ભાવવાચક નામ” છે. “વિદ્યાચંદ્ર” શબ્દથી એક જ વ્યક્તિ ઓળખાય છે, જ્યારે વિદ્યાધર” શબ્દથી આકાશગામિની આદિ વિદ્યાએને ધરનારા સઘળાય વિદ્યાધરની ઓળખાણ થાય છે. વિદ્યાને ધારણ કરનારાઓનું નામ “વિદ્યાધર” રાખવાથી, એ નામનિક્ષેપ નથી બની શકતું. કારણ કે–તેને ભાવ વિદ્યાધરની તમામ જાતિને ઓળખાવવાને છે. ભિન્ન ભિન્ન વ્ય
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ ] 1
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.... ક્તિને ઓળખાવવા માટે જે “નામ” પાડવામાં આવે છે, તે “નામનિક્ષેપ છે : કારણ કે–તેને સંબંધ જાતિ સાથે નથી. કેવળ નામ રાખવું તે નામનિક્ષેપ નથી, કિન્તુ જાતિ, ગુણ, ક્રિયા આદિ અન્ય નિમિત્તોની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય વ્યવહાર ચલાવવા માટે સંજ્ઞા રાખવી, તે નામનિક્ષેપ છે. જાતિ, ગુણ, ક્રિયા આદિ નિમિત્તોની અપેક્ષા પૂર્વક જે નામ રાખવામાં આવે છે, તેજ ભાવવાચક નામ લેવાથી “ભાવનિક્ષેપ બને છે.
એ રીતે સ્થાપનાની અપેક્ષાથી જે નામ રાખવામાં આવે છે, તે સ્થાપનાનિક્ષેપ છે અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે નામ રાખવામાં આવે છે તે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. નામ તે ચારે નિક્ષેપાથી રાખવામાં આવે છે, પરંતુ તેથી ચારે નિક્ષેપ “નામનિક્ષેપ” બની શકતા નથી. ભાવનિક્ષેપ સંબધી શકા-સમાધાન:
શિકા. આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપરની જેમ આગમ ભાવનિક્ષેપરના જ્ઞાયક શરીર, ભાવિ અને તદ્દવ્યતિરિક્ત આદિ ભેદ કેમ કહ્યા નહિ ?
સમાધાન. ભાવનિક્ષેપને સંબંધ માત્ર વર્તમાન પર્યાય સાથે છે: ભૂત-ભવિષ્ય સાથે નથી. દ્રવ્યનિક્ષેપને સંબધ દ્રવ્ય અર્થાત અન્વયથી છે, જ્યારે ભાવનિક્ષેપને સંબંધ ભાવ અર્થાત્ વ્યતિરેકથી છે. દ્રવ્યનિક્ષેપને સંબંધ અન્વયથી હોવાથી ત્યાં કાર્ય-કારણ, પૂર્વચર, ઉત્તરચર, સહચરાદિની અભિન્નતા વિવક્ષિત છે: ભાવનિક્ષેપનો સંબંધ કેવળ વ્યતિરેકથી હોવાથી, તેને કાર્યકારણ, સહચરાદિને સંબંધ હેતે નથી. નિક્ષેપ નયને વિષય:
નિક્ષેપ, એ નયને વિષય છે. નયની સાથે નિક્ષેપને વિષય-વિષયી ભાવ સંબંધ છે. આદિના ત્રણ નિક્ષેપ દ્રવ્યાર્થિક
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ?
[ ૧૭૩
નયના વિષય છે અને છેલ્લે ભાવનિક્ષેપ એ પર્યાયાર્થિક નયના વિષય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયના વિષય દ્રવ્ય અર્થાત્ અન્વય છે : અને એ અન્વય નામ, સ્થાપના તથા દ્રવ્ય એ ત્રણેમાં પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. નામાદિ ત્રણે નિક્ષેાના સબંધ ત્રણે કાળ સાથે હેાવાથી, તેમાં અન્વય ઘટી શકે છે. ભાવનિક્ષેપના સંબંધ માત્ર વર્તમાન કાળ સાથે હેાવાથી, તેમાં અન્વય ઘટી શકતા નથી. અર્થાત કેવળ વર્તમાન પર્યાયની સાથે સબંધ હાવાથી ‘ ભાવનિક્ષેપ ’ ... એ પર્યાયાર્થિક નયના વિષય છે, જ્યારે નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપ એ દ્રવ્યાર્થિક નયના વિષય છે. એકલા ભાવને ભજી શકાય નહિ :
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ,-એ ચારે એક જ વસ્તુની જૂદી જૂદી ખાજુએ છે, એ વાત સિદ્ધ થયા પછી, હવે એ સિદ્ધ કરવાની જરૂર નથી કે~શ્રી અરિહંતાના ભાવ, એ જેમ પૂજ્ય છે, તેમ શ્રી અરિહંતાનું નામ, શ્રી અરિહંતેાની સ્થાપના અને શ્રી અરિહંતેાનું દ્રવ્ય, એ પણ પૂજ્ય છે.’ખીજા શબ્દોમાં—શ્રી અરિહંતના નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય દ્વારાએ જ શ્રી અરિહંતના ભાવ ભજી શકાય છે. નામાદિ ત્રણને છેાડીને, શ્રી અરિહંતના ભાવને ભજવાની ચેષ્ટા કરનારા, પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદ્યશવિજયજી મહારાજાના શબ્દોમાં, દેખવા માટે મળેલી આંખાને બંધ કરી દઈ, પેાતાના મુખને દર્પણમાં જોવાની ચેષ્ટા કરનારા છે. આંધળા માણસા હાથમાં દર્પણુ લઈ પેાતાનું મુખ જેવા પ્રયાસ કરે, તે જેમ હાંસિપાત્ર અને નિરર્થક છે, એટલુંજ નહિ પણ હાસ્યાસ્પદ છે, તેમ નામાદિ ત્રણનું અવલખન લીધા સિવાય, શ્રી અરિહંતના ભાવના પિરચય કરવા મનારથ સેવવા, એ પણ નિરર્થક અને
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
હાંસિપાત્ર છે. નામાદિ ત્રણ એજ ભાવનું કારણ છે, એ વાત અનુભવપ્રમાણુ તથા આગમપ્રમાણ ઉભયથી સિદ્ધ છે. તત્ત્વના નિશ્ચય માટે અનુભવ અને શાસ્ત્ર, એ એ જ મૂખ્ય પ્રમાણેા છે. એ બેમાંથી એક પણ પ્રમાણુના અસ્વીકાર કરવા, એ તત્ત્વનિશ્ચયને માધક છે.
નામાદિને ભાવ સાથે સમય :
ભાવાદાસ એ સ્વભાવથી થનારી ચીજ છે, એવા એકાન્ત શ્રી જૈનશાસનને માન્ય નથી : કિન્તુ તે નામાદિ ત્રણને આધીન છે. ભાવેાદાસને કેવળ સ્વભાવથી જ માનનારના મતે સઘળા જ પ્રકારના વ્યવહારના ઉચ્છેદ થવાના પ્રસંગ આવે છે: અને એ કાઈ ને પણ ઈષ્ટ નથી. નામાદિ ત્રણ ભાવનિક્ષેપનાં જ અંગ છે. અંગ અંગિથી ભિન્ન રહી શકતું નથી. નામ, સ્થાપના અને દ્રવ્ય, એ ભાવની સાથે અનુક્રમે વાચ– વાચક, સ્થાપ્ય—સ્થાપક અને આધાર—આધેય સબંધથી જોડાયેલા છે. કેવળ આધાર આધેય આદિ અભિન્ન અને આંતરિક સબંધેાને માની, ભિન્ન અને માહ્ય સંબંધેાની અવગણુના કરનારને, સ્થાપ્ય—સ્થાપક સંબંધની જેમ વાચ્ય–વાચક સંબંધના પણ તિરસ્કાર કરવાના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. વાસ્થ્ય-વાચક સમધથી સંબંધિત નામ અને તેની ભક્તિના સ્વીકાર કરનાર, તેનાથી ઉચ્ચ પ્રકારના સ્થાપ્ય—સ્થાપક સંમધથી સંબંધિત સ્થાપના અને તેની ભક્તિના ઇન્કાર કરે, એ તેની દુર્ભેળ બુદ્ધિનું જ માત્ર ફળ છે.
સ્થાપનાની વિશેષતા :
નામ એ દૂરની વસ્તુ છે અને સ્થાપના એ નિકટની વસ્તુ છે : એટલું જ નહિ, પશુ સ્થાપના પ્રત્યે જે પ્રકારની
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? આદરાનુગ્રહ બુદ્ધિ થાય છે, તે નામ પ્રત્યે કદી પણ થવી શકય નથી. “મહાવીર” નામધારી હોય તે બધા ઉપર મહાવીરના સમાન આદર કદી પણ થતો નથી, જ્યારે “મહાવીરની મૂર્તિ ઉપર “મહાવીરને માનનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને “મહાવીર ” સમાન આદર ઉત્પન્ન થાય છે. અનાદરનું કારણ કશિક્ષણ :
શંકા “મહાવીર’ની મૂર્તિ ઉપર “મહાવીર’ સમાન આદર થતો બધાને દેખાતો નથી. એટલું જ નહિ પણ ઘણી વખત મૂર્તિપૂજામાં નહિ માનનાર આત્માઓને “મહાવીર” ઉપર આદર હોવા છતાં “મહાવીર’ની મૂર્તિ ઉપર અનાદર પણ દેખાય છે.
સમાધાન મૂર્તિપૂજામાં નહિ માનનાર આત્માને “મહાવીરની મૂર્તિ ઉપર અનાદર બુદ્ધિ થાય છે, તેનું કારણ પણ સ્થાપના સિવાય બીજું શું છે? મૂર્તિપૂજામાં માનનાર કે ન માનનાર, પ્રત્યેકને સ્થાપનામાં આદર-અનાદર બુદ્ધિ કરવી જ પડે છે. મૂર્તિપૂજામાં નહિ માનનાર આત્મા “મહાવીરની મૂતિમાં “મહાવીરની સ્થાપના જ કરતો નથી, તેથી તેને “મૂર્તિ ઉપર “મહાવીર’ સમાન આદર ન થાય, એ બનવા યોગ્ય છે : પરન્તુ જેઓને અનાદર થાય છે, તેઓએ “સ્થાપના” તો કરેલી જ છેઃ અન્યથા, સ્થાપના નહિ કરનાર અને આત્માઓની જેમ તેને અનાદર થવાનું કોઈ કારણ નહોતું. “મહાવીર ઉપર આદર હોવા છતાં, તેમની “મૂર્તિ ઉપર અનાદર થાય છે, તેનું કારણ તો તેને મળેલું કુશિક્ષણ છે. મૂર્તિને પૂજવાથી હિંસાદિક દેષ લાગે છે, તે જાતિનું મળેલું કુશિક્ષણ જ તેને આદરના બદલે અનાદર બુદ્ધિ પેદા કરાવે છે: પરંતુ મૂર્તિ પ્રત્યે આદરબુદ્ધિ કે અનાદરબુદ્ધિનું મૂળ સ્થાપના સિવાય
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. અન્ય કોઈ પણ નથી, એ વાતને લેશ પણ આંચ આવતી નથી. સ્થાપના દ્વારા આરાધનાનું મહાલ:
જેઓ “મૂર્તિ ઉપર મનથી સ્થાપનાબુદ્ધિ જ ધરાવતા નથી, તેઓને તેના ઉપર આદર કે અનાદર–એમાંથી એક પણ ન થાય, તેનું કારણ તેઓની બુદ્ધિ છે. સો રૂપિઆની નેટમાં સો રૂપિઆની કલ્પના જ જેને નથી, તેને તેનું સંરક્ષણ કરવાની બુદ્ધિ ન થાય, એમાં વાંક સો રૂપિઆની નોટો નથી તેમ દેવાધિદેવ પરમાત્મા શ્રીમાન મહાવીરદેવની મૂર્તિ ઉપર પણ જેને ભક્તિ ન થાય, તેમાં તે પરમ કૃપાળુ પરમાત્માની મૂર્તિને લેશ પણ દેષ નથી. કોઈ આત્મા કઈ એક સ્થળે સ્થાપના માનવા જ ઈચ્છતો નથી, તે તે સ્થળે ભલે તે સ્થાપનાને ન માને, પરન્તુ તેથી સ્થાપનાને સમસ્ત વ્યવહાર સર્વ જગ્યાએ નાશ પામે છે, એમ માનવું એ નિતાન્ત મૂર્ખતા છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર તથા શ્રી ભગવતીજી આદિ મહાશાસ્ત્રોમાં શ્રી તીર્થંકર-ગણધરાદિ મહાપુરૂષોનાં નામ અને ગોત્રને સાંભળવાથી પણ મહાફલ બતાવેલું છે, તેમ તેઓની સ્થાપનાની ભક્તિ અને આરાધનાનાં પણ મહાફલ દર્શાવેલાં છે. શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓના નામસ્મરણથી સમ્યગદર્શનાદિની વિશુદ્ધિ થાય છે, તેમ શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓનાં બિબોની પૂજા અને ભક્તિથી પણ રત્નત્રયીની શુદ્ધિ આદિ થાય છે તથા જન્માક્તરમાં બોધિના લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં સ્તવન અને સ્તુતિ કરવાથી તથા તેઓશ્રીની મૂર્તિઓની ભક્તિ, અર્ચના, સત્કાર, સન્માન આદિ કરવાથી આત્મા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને ધિલાભને પ્રાપ્ત કરી અનુક્રમે વિમાનવાસ તથા મુક્તિવાસ આદિ ઉત્તમ પદવીઓને પ્રાપ્ત
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૭૭
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન સાથી ? કરવા ભાગ્યશાળી બને છે, એમ શાસ્ત્રો ભાર પૂર્વક કમાવે છે. દ્રવ્યનિક્ષેપની આરાધના :
શ્રી જિનેશ્વરદેવાનાં નામ અને સ્થાપનાની જેમ, શ્રી જિનેશ્વરદેવાના દ્રવ્યનિક્ષેપની આરાધના પણ અચિન્ત્ય ફળને દેનારી છે. ચૈત્યવન્દન અવસરે પ્રથમ અને દ્વિતીય સ્તુતિ જેમ સ્થાપનાનિક્ષેપની આરાધના માટે છે, તેમ શ્રો ચતુવિંશતિ સ્તવ રૂપ શાશ્વત અધ્યયન લાગસ ઉજજોઅગરે’ એ સૂત્રનું ઉચ્ચારણુ દ્રવ્યનિક્ષેપના આરાધન માટે પ્રસિદ્ધ છે. ‘નમો કંમી વિવ’– શ્રી મભો લિપિને નમસ્કાર થાએ. ’ –એવાં શ્રી ભગવતીજી સૂત્રની આદિમાં પંચમ ગણધર ભગવાન શ્રી સુધર્મસ્વામિજીનાં વચના પણ દ્રવ્યનિક્ષેપની આરાધ્યતા સૂચવે છે. ‘ અનુવઓનો વ્વ –એ જેમ દ્રવ્યની વ્યાખ્યા છે, તેમ ભાવના કારણ રૂપે પણ દ્રવ્યને વર્ણવેલું છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં સાક્ષાત્ વના પણ દ્રવ્ય શ્રત હેાવા છતાં, સાંભળનારને ભાવ શ્રુતનાં કારણેા હેાવાથી, ભાવ શ્રુત સમાન જ પૂજ્ય છે.
શંકા॰ દ્રવ્ય એ ભાવની ભૂત અને ભાવિ અવસ્થા હેાવાથી એ પણ જો આરાધ્ય ગણાય, તે પૃથ્વીકાયાદિકમાં રહેલા ભાવિ તીર્થંકરના આત્માઓની આરાધના અને વિરાધના પણ ફળવી અગર કુટવી (નુકસાન કરનારી) થવી જોઈ એ.
સમાધાન॰ દ્રવ્ય જનપણાના નિયામક પર્યાયના જ્ઞાનના અભાવે દ્રવ્યજિનની આરાધના ન થાય, તે દોષ રૂપ નથી : પણ જ્ઞાતિના વચનાદિ દ્વારા દ્રવ્યજિનના નિશ્ચય થયા પછી, નૈગમનયના અભિપ્રાયને આશ્રય લઇ, તેની આરાધના કરવામાં ન આવે કિન્તુ વિરાધના કરવામાં આવે, તે અવશ્ય નુકશાન કરનાર થાય છે અને એ રીતે દ્રવ્યજિનના નિશ્ચય
૧૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
થયા પછી શ્રી ભરત ચક્રવર્તિની જેમ દ્રવ્યજિનની વન્દના વૈયાવચ્ચેાદિ કરવાના વ્યવહાર પણ શ્રી જિનશાસનમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. સર્વનયસમ્મત અર્થ જ માન્ય કરાય :
શ્રી જૈનશાસનમાં એકલા ભાવને જ જ્યાં પ્રધાન માનવાનું પ્રતિપાદન છે, ત્યાં પરમ શુદ્ધ ભાવને ગ્રહણ કરનાર માત્ર નિશ્ચયનયનું પ્રતિપાદન છે, એમ સમજવું જોઇએ : પરન્તુ કેવળ ભાવને જ ગ્રહણ કરનાર શુદ્ધ નિશ્ચયનય એ જ એક જો શ્રી જિનશાસનમાં પ્રમાણ હાત, તે ચતુર્થ ગુણસ્થાનકે રહેલા શ્રી શ્રેણિક અને શ્રી કૃષ્ણાદિ અનેક મહાપુરૂષા સભ્ય હ્ત્વ ધારણ કરનાર તરીકે પ્રાસદ્ધ છે, તે કદી જ બની શકત નહિ : કારણ કે નિશ્ચયનયના મતે અપ્રમત્ત ગુણુસ્થાનકે જ સમ્યક્ત્વ માનેલું છે. પરન્તુ શ્રી જૈનશાસનમાં નિશ્ચયનયની અપેક્ષા જેટલી માન્ય છે, તેટલી જ માન્ય નૈગમાદિ નયાની અપેક્ષાઓ પણ છે. નૈગમાદિ નચેાની અપેક્ષાએ નામાદિ નિશ્ચેપાએ પણ શ્રી જૈનશાસનને સંપૂર્ણ સમ્મત છે. એક નય સમ્મત નહિ પણ સર્વનયસમ્મત અર્થ હાય, તે જ શ્રી જૈનશાસનને માન્ય છે. એક પણ નયની અવગણુના કરનાર, સમસ્ત શ્રી જૈનશાસનની અવગણના કરે છે, એ વાતને સમજનાર આત્મા સહેલાઈથી સમજી શકશે કે–ભાવતીર્થંકરની આરાધના જેમ ફળદાયી છે, તેમ નામાદિ જિનેશ્વરાની આરાધના પણ અચૂક ફળને દેનારી છે. સાક્ષાત્ ભાવતીર્થંકરને વન્દન કરનાર આત્મા પણ ભાવતીર્થંકરના શરીરને જ વન્દન કરે છે, પણ આકાશની જેવા અરૂપી એમના એકલા આત્માને વન્દન કરતા નથી. શરીરના સમ્બન્ધથી શરીરને કરેલું વંદન, એ ભાવ ભગવાનના આત્માને જ વન્દન થાય છે, એમ માનનારા નામ, સ્થાપના કે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૭૯ દ્રવ્યના સબંધથી સંબંધિત ભગવાનના નામ, સ્થાપના કે દ્રવ્યની ભક્તિ દ્વારા ભગવાનની જ ભક્તિ થાય છે, એમ ન માને તે ચાલી શકે તેમ નથી : છતાં ન માને તો તે મિથ્યાત્વ મેહથી મેહિત દશાવાળે છે, એ સિવાય બીજું શું કલ્પી શકાય તેમ છે? શ્રી જિનપ્રતિમાને નહિ માનનારાઓ તરફથી
ઉભા કરાતા મુદ્દાઓનું નિરસન : શ્રી જિનપ્રાર્ધમાના પૂજન સંબંધી કેટલાક શાસ્ત્રીય મુદાઓ, શ્રી જિનપ્રતિમાને નહિ માનનારાઓ તરફથી ઉભા કરવામાં આવે છે : તેનું પણ સંક્ષિપ્તમાં નિરસન કરવું અહીં અપ્રસ્તુત નથી. પ્રથમ મુદ્દો અને ખૂલાસે:
પ્રથમ મુદ્દો છે-ચિત્ય શબ્દના અર્થને ! “ચિત્ય શબ્દને અર્થ પ્રતિમા નહિ કિન્તુ જ્ઞાન થાય છે.”—એમ કહેનારા વ્યાકરણશાસ્ત્રથી છેક જ અજ્ઞાન છે. “રિત વિજ્ઞાને એ ધાતુને કર્મણિ “US” પ્રત્યય લાગવાથી ચિત્ય શબ્દ સિદ્ધ થયો છે. એનો અર્થ, એ થાય છે કે___ "संज्ञानमुत्पद्यते काष्टकर्मादिषु प्रतिकृतिं दृष्ट्वा ।"
અર્થાતુ-કાષ્ટકર્માદિમાં પ્રતિકૃતિ દેખીને જેનાથી સંજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે.” અર્થાતુ-અહપ્રતિમા.
એ રીતે ધાતુ એટલે પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય ઉપરથી થતા ચેત્ય શબ્દનો અર્થ પણ શ્રી જિનપ્રતિમાનું જ પ્રતિપાદન કરે છે.
રૂઢિથી થતો ચેત્ય શબ્દને અર્થ પણ શ્રી જિન પ્રતિમાનું જ પ્રતિપાદન કરે છે: જેમકે
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦]
• નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... વૈચ કિનૌજરત્તવુિં, લ્યો નિનામાતર: "
ગિક અર્થ કરતાં પણ રૂઢિથી થતે અર્થ બળવાન છે, એ શબ્દ-શાસ્ત્રને નિયમ વિચારતાં, વિપરીત વ્યુત્પત્તિ દ્વારા ચૈત્ય શબ્દનો જ્ઞાન અર્થ કરનારાઓએ પણ, રૂઢ અર્થને બલવત્તર માન જોઈએ. વાક્યથી થતો અર્થ પણ પ્રતિમાને જ કહે છે: જેમકે
“ વેચારું ” અર્થાત- અહીં રહેલાં ચિને વન્દન કરું છું.”
“સાક્ષાતમુદ્રાચં વાક્યમ્ ” “આકાંક્ષાયુક્ત પદને સમુદાય એ વાક્ય છે.”—એમ સમજનાર શ્રી નંદીશ્વરાદિ દ્વીપમાં ભગવાનના જ્ઞાનને નહિ પણ પ્રતિમાઓને જ વંદન કરવાની આંકાક્ષા હોય છે, એ વાત સહેલાઈથી સમજી શકે છે. એટલું જ નહિ, પણ એ વાક્યમાં ચિત્ય શબ્દ બહુવચનમાં વપરાયેલે છે, એ જ એમ સાબીત કરે છે કે-તે શબ્દ જ્ઞાન માટે નથી વપરાયે, કિન્તુ શ્રી જિનબિંબ માટે જ વપરાયેલો છે. જ્ઞાનાર્થે વપરાયેલ શબ્દને બહુવચનમાં પ્રયોગ કરવાની કોઈ આવશ્યક્તા રહેતી નથી. બીજો મુદ્દો અને ખૂલાસ:
શ્રી જિનપ્રતિમાને સ્વીકાર નહિ કરનારાઓને બીજે મુદ્દો એ છે કે –
“શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન હોય, તે તેના ઉપર અમને રૂચિ કેમ ન થાય ? ”
એ મુદાનું સ્પષ્ટીકરણ ઉપર થઈ ગયું છે, તે પણ વિશેષમાં સમજવું કે–ગદંભને સિતા (સાકર) ન રૂચે, તેથી સિતા. માધુર્યરહિત છે એમ કેઈ પણ રીતે સિદ્ધ થતું નથી. રૂચવું,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૮૧ ન રૂચવું એ આત્માની ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ગ્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. અન્યથા, પિતાને કદરૂપો પણ આકાર જેઓને અનેક વાર દર્પણમાં જોતાં કંટાળે ઉપજતો નથી કિન્તુ આનન્દ થાય છે, તેઓને શ્રી જિનને અનુપમ આકાર દેખીને અરૂચિ ઉપજે, એ બને જ કેમ? આજે પોતાના દેહના ફેટા એન્લાર્જ કરાવી, દિવાનખાનાંઓમાં ટિંગાડનારાઓ, શ્રી જિનેશ્વરદેવની પ્રતિમાઓના દર્શન પ્રત્યે જે સૂગ ધરાવતા હોય, તો તે તેઓની અતિશય મેહાંધ અને વિપરીત મને દશાને જ સૂચવે છે. એવા આત્માઓ ધર્મના મર્મને સમજ્યા છે કે સારા અને ખાટાના વિવેકને પામ્યા છે, એમ કદી પણ કહી શકાય તેમ નથી. ત્રીજો મુદ્દો અને ખૂલાસે:
શ્રી જિનપ્રતિમા પ્રત્યે અણગમો દર્શાવનારને ત્રીજો શાસ્ત્રીય મુદ્દો એ છે કે
“શ્રી જિનમંદિર, શ્રી જિનપ્રતિમા અને તેની પૂજા-ભક્તિ રૂપ દ્રવ્યસ્તવ, એ આરંભ (પ્રાણિવધ)થી વ્યાપ્ત છે, તો તેનો ઉપદેશ નિરારંભી અને છકાય જીવોના વધથી વિરામ પામેલા એવા મહાવ્રતધારી શાસ્ત્રકારે કેવી રીતે આપે ?”
આ તેઓનું કથન કેવળ અજ્ઞાનતાથી ભરેલું છે. દ્રવ્ય સ્તવને ઉપદેશ અને અનુમતિ, ભાવ સ્તવની પુષ્ટિ માટે અતિશય આવશ્યક છે. આરંભ અને પરિગ્રહ રૂપી રેગથી ગ્રસ્ત આત્માઓને, સદારંભના સેવન રૂપ દ્રવ્ય સ્તવ એ પરમ ઔષધની ગરજ સારે છે. ગૃહસ્થ માટે અનિવાર્ય એવા દ્રવ્ય સ્તવની અનુમતિથી જે હિંસાની અનુમતિ માનવામાં આવે, તે અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ આત્માના સમ્યગદર્શન ગુણની તથા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
૧૮૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતાદિથી વિરામ પામેલા દેશવિરતિધર આત્માના દેશવિરતિ ગુણની પણ બાકી રહેલી અવિરતિની અનુમતિ મુનિને લાગવી જોઈએ. એટલું જ નહિ, કિન્તુ સરાગ સંયમની અનુમતિથી સંજવલનાદિક કષાની અનુમતિ પણ લાગવી જોઈએ : પરન્તુ તેમ માનવાથી સર્વ પ્રકારના ઉપદેશને જ સર્વથા અન્ત આવે છે અને ઉપદેશને અત થયે તેની સાથે શાસનને પણ અંત જ થાય છે, તેથી તેવા પ્રકારની કુટિલ માન્યતાઓ કોઈ પણ રીતે ઈષ્ટ નથી. ચેથે મુદ્દો અને ખૂલાસ
તેઓને ચોથો મુદ્દો એ છે કે
“પ્રતિમા એ અચેતન હોવાથી તેમાં ગુણનો લેશ પણ નથી. ગુણપૂજક શ્રી જેનશાસન ગુણશૂન્ય અચેતનની પૂજા કરવાનું કેમ ફરમાવે? અને ગુણશૂન્યની પૂજાથી પણ જે લાભ થતો હોય તો ગુણશૂન્ય મુનિવેષધારી ભાંડ ભવૈયાઓની પૂજાથી પણ લાભ થવો જોઈએ !”
તેઓને આ મુદ્દો પણ વિચાર કરતાં એક ક્ષણભર પણ ટકી શકે એવું નથી. પ્રતિમા જેમ ગુણશન્ય છે, તેમ દેષથી પણ શૂન્ય છે. જ્યારે મુનિવેષને ધારણ કરનાર નાટકીયા પ્રાણિવધ આદિ દેષથી ગ્રસ્ત છે, તેથી પ્રતિમાની જેમ વેષધારીની પૂજા ફળી શકતી નથી. પ્રતિમા અચેતન હોવા છતાં, સચેતન એવા સર્વથા દોષશૂન્ય વીતરાગનું ભાન કરાવે છે, એ તેને મેટામાં મેટો ઉપકાર છે અને એ ઉપકાર દ્વારાએ તે તેના પૂજકને સાક્ષાત્ વીતરાગની પૂજા જેટલો જ લાભ કરી શકે છે. પાંચમો મુદ્દો અને ખૂલાસે: છે. તેઓને પાંચમો મુદ્દો એ છે કે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૮૩
સુવર્ણનાં મંદિર અને રત્નની પ્રતિમાઓ વડે ધરણિતલને મંડિત કરી દેનાર જે પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે, તેથી અનન્તગુણું પુણ્ય તપ, સંયમ અને બ્રહ્મચર્યને આચરનાર પ્રાપ્ત કરી શકે છે, એવું શાસ્ત્રકથન શ્રી જિનમંદિરાદિની ભક્તિની તુચ્છતા દર્શાવે છે.”
આ કથન પણ તેઓનું બરાબર નથી. શ્રી જિનાર્ચાથી તપ-સંયમની અધિકતા બતાવી છે, તેથી તપ-સંયમ ઉત્કૃષ્ટતમ છે અને શ્રી જિનાર્ચે અધમતમ છે,–એવો નિર્ણય બાંધવા તૈયાર થવું, એમાં કારણ શ્રી જિનાર્થી પ્રત્યેની અરૂચિ સિવાય બીજું એક પણ નથી. અન્યથા, તપ-સંયમના ફળની સાથે શ્રી જિનાર્ચના ફળને જ સરખાવ્યું છે, તે તેની બીજાં અનુષ્ઠાન કરતાં ઉત્કૃષ્ટતાને સૂચવે છે, એ સમજયા સિવાય રહે નહિ. શ્રી જિનાર્ચા ઉત્કૃષ્ટતર છે અને તપ-સંયમાદિ ઉત્કૃષ્ટતમ છે. શ્રી જિનાર્ચા એ અધમતમ હેત કે અનુપાદેય હોત, તે તેની સાથે કરેલી સરખામણી એ તપ-સંયમની
સ્તુતિ રૂપ ન ગણાત. મહાન નૃપતિથી અધિકતા, એ જ ચકવર્તિની સ્તુતિ છે, કિન્તુ એક ચક્રવતી રાજાની સામાન્ય જનથી અધિક્તા વર્ણવવી, એ સ્તુતિ રૂપ નથી બનતી કિન્તુ નિન્દા રૂપ બની જાય છે. છો મુદ્દો અને ખૂલાસે:
તેઓને છઠ્ઠો મુદ્દો એ પણ છે કે
શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન ભાવને પિદા કરાવનારી કદાચ બની શકે, તે પણ તે જે વિધિપૂર્વક ભરાવેલી અને પ્રતિષ્ઠિત કરાવેલી હોય તે જ બની શકે. આજ-કાલ જેટલી પ્રતિમાઓ પૂજાય છે, તેમાં કેટલી વિધિપૂર્વક કરાવેલી છે એનો નિર્ણય કરવો અશક્ય છે, તેથી વર્તમાનમાં કરેલી પ્રતિમાની અર્ચાઓ તથા પ્રકારના ભાવને પેદા કરાવનારી થઈ શકતી નથી. ”
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. આ મુદ્દો પણ શ્રી જિનપ્રતિમાના અર્ચન પ્રત્યેની અરૂચિમાંથી જન્મેલો છે. અન્યથા, એકલી શ્રી જિનપ્રતિમા માટે જ શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વકની કસોટી આગળ ધરવાનું કઈ પ્રયેાજન નથી. કાળાદિકના પ્રભાવથી થતી અવિાધના કારણે જે શ્રી જિનપ્રતિમા એ છોડી દેવા લાયક હોય, તે કાળાદિકના કારણે સંપૂર્ણ વિધિપૂર્વક નહિ પળાતે યતિધર્મ અને સામાયિક-પૌષધાદિ ક્રિયાઓ પણ છોડી દેવી જોઈએ. અને એ રીતે સઘળું છેડી દેવાથી શાસનનો જ ઉછેદ આવીને ઉભું રહે છે. એ જ કારણે અશઠ ગીતાર્થોની આચરણ દ્વારા માન્ય રખાએલ વર્તમાન શ્રી જિનપ્રતિમાઓનું પૂજન-અર્ચન પણ ભવ્ય આત્માઓને બેધિલાભ આદિની પ્રાપ્તિ કરાવનાર થાય છે, એમ માનવું એજ યુક્તિયુક્ત છે. પૂર્વે ઘણી ઋદ્ધિ હતી, તેથી વર્તમાનમાં રહેલી થેડી ઋદ્ધિ ત્યાજ્ય કરતી નથી કિન્તુ અધિક રક્ષણને પાત્ર ઠરે છે. તેમ જે કાળમાં સંપૂર્ણ વિધિયુક્ત ધર્માનુષ્ઠાને યા તેનાં સાધક પ્રતિમાદિનાં અવલંબને ન પ્રાપ્ત થઈ શકે, તે કાળમાં થેડી પણ વિધિયુક્ત પ્રાપ્ત થતાં અવલંબને સ્વીકારવાં એ અયોગ્ય ઠરતું નથી, કિન્તુ અનિવાર્ય થઈ પડે છે. સૂત્રમાં શ્રી જિનપ્રતિમા–પૂજાના અધિકાર:
આ રીતિએ શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજન પ્રત્યે અરૂચિ ધરાવનારાઓના કેટલાક મુદ્દાઓનું નિરસન કર્યા બાદ, શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજનથી થતા કેટલાક અનુપમ ફાયદાઓનું દષ્ટાન્તાદિ દ્વારા નિરૂપણ કરવું, એ પણ જરૂરી છે: પરન્તુ તે પહેલાં–શાસ્ત્રોમાં શ્રી જિનપ્રતિમાઓને ઉલ્લેખ જ નથી. – એવું કહેનાર કદાગ્રહિઓના કદાગ્રહને પણ સ્પષ્ટ કરી બતા
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાતાશ્રી ઉછે આ
શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૮૫ વો આવશ્યક છે. શ્રી જીવાભિગમ, શ્રી ભગવતીજી, શ્રી જ્ઞાતાસૂત્ર,શ્રી ઉપાસક દશાંગ, શ્રી અંબૂદ્વીપ પત, શ્રી કલ્પસૂત્ર, શ્રી ઉવવાઈ સૂત્ર, શ્રી નંદી સૂત્ર, શ્રી અનુગદ્વાર સૂત્ર, શ્રી આવશ્યક સૂત્ર તથા શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર આદિ આગમ અને સૂત્રમાં શ્રી જિનપ્રતિમાની પૂજાના સેંકડે અધિકાર છે. તેમાંના કેટલાક નામ માત્ર નીચે દર્શાવવામાં આવે છે.
૧–શ્રી જીવાભિગમ સૂત્રમાં શ્રી વિજય નામના દેવે શ્રી જિનપ્રતિમાને પૂજ્યારે વિસ્તારથી અધિકાર છે.
૨–શ્રી ભગવતી સૂત્રના વીસમા શતકમાં શ્રી જીવાચારણ મુનિવર શ્રી જિનપ્રતિમાઓને વંદન કર્યાને અધિકાર છે.
૩–શ્રી ઉપાસક દશાંગ સૂત્રમાં આણંદ શ્રાવકને અધિકાર છે. તેમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવ અને શ્રી જિનબિંબ સિવાય અન્યને વંદન નહિ કરવાના તેના નિયમનું વર્ણન કર્યું છે. બીજા નવ શ્રાવકે માટે પણ એ અધિકારની ભલામણ કરી છે.
૪-શ્રી કલ્પસૂત્રમાં શ્રી સિદ્ધાર્થ રાજાએ શ્રી જિન પ્રતિમાની પૂજા કર્યાનું વર્ણન છે.
પ–શ્રી ઉવવાઈ સૂત્રમાં ઘણાં શ્રી જિનમંદિરને તથા શ્રી અંબડ શ્રાવકે શ્રી જિનપ્રતિમાને વાંદી તથા પૂજી, તેનો અધિકાર છે.
૬-શ્રી જંબદ્વીપ પન્નતિ સૂત્રમાં ચમક દેવતાદિકેએ શ્રી જિનપૂજા કરેલી વર્ણવી છે.
૭–શ્રી નદીસૂત્રમાં વિશાળાનગરીની અંદર શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિજીના મહાપ્રભાવક શૂભ (સૂપ)નું વર્ણન કરેલું છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ૮-શ્રી અનુગદ્વાર સૂત્રમાં સ્થાપના નિક્ષેપાને માન્ય રાખવાનું પ્રતિપાદન કરેલું છે.
-શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં શ્રી ભરત ચક્રવર્તિએ શ્રી જિનમંદિરે કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. શ્રી શ્રેણિક મહારાજા નિરતર એકસો આઠ સેનાના જવ નવા ઘડાવીને પરમાત્માની મૂર્તિ સન્મુખ સ્વસ્તિક કરતા હતા, તેને પણ તેમાં ઉલ્લેખ છે. સર્વ લેકમાં રહેલ શ્રી જિનપ્રતિમાને આરાધવા નિમિત્તે સાધુ તથા શ્રાવકને કાર્યોત્સર્ગ કરવાનું વિધાન પણ શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં છે. પુષ્પાદિકથી શ્રી જિનપૂજા કરનારને સંસારક્ષય થઈ જાય છે, તેનું વર્ણન પણ ત્યાં છે. પ્રભાવતી શ્રાવિકાએ શ્રી જિનમંદિર બંધાવ્યાનું તથા શ્રી જિનપ્રતિમા સમક્ષ નાટક કર્યાનું વર્ણન પણ છે. બીજા પણ શ્રી જિનપ્રતિમાના અનેક અધિકારી શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં વર્ણવેલા છે.
૧૦-શ્રી ભગવતીજી આદિ સૂત્રોમાં તંગિયા નગરીના શ્રાવકેએ શ્રી જિનપ્રતિમાઓને પૂજ્યાના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખો છે.
૧૧-શ્રી વ્યવહાર સૂત્રના પ્રથમ ઉદ્દેશામાં શ્રી જિનપ્રતિમાની આગળ આલેયણું કરવાનું કથન છે.
૧૨-શ્રી જિનપ્રતિમાને પૂજવાથી, યાવત મોક્ષ પર્યંતનાં ફળની પ્રાપ્ત થાય છે, એમ શ્રી રાયપણી આદિ સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલું છે તથા સુભ દેવતાએ વિસ્તારથી શ્રી જિનપ્રતિમા પૂજ્યાને અધિકાર પણ શ્રી રાયપણું સૂત્રમાં છે.
૧૩-શ્રી જ્ઞાતાસૂત્રમાં શ્રીમતી દ્રોપદીએ શ્રી જિનમંદિરમાં જઈશ્રી જિનપ્રતિમાની પૂજા કર્યા બાદ “શાસ્તવ” (નમુથુણ) કહ્યાને ઉલ્લેખ છે.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [૧૮૭
૧૪-શ્રી મહાનિશીથ આદિ સૂત્રમાં શ્રી જિનપ્રતિમાનાં દર્શન નહિ કરનાર મુનિ તથા પિષધવ્રતધારી શ્રાવકને છઠ્ઠ આદિ ઉપવાસનાં પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલાં છે. એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે–પ્રમાદથી પણ શ્રી જિનમૂર્તિનાં પ્રતિદિન દર્શન નહિ કરનાર મુનિઓ તથા શ્રાવકે શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાના વિરાધક બને છે.
ઈત્યાદિ અનેક ઉલ્લેખ શ્રી જિનપ્રતિમા અને તેની પૂજાના સમર્થનમાં શાસ્ત્રોમાં કરેલા ટાંકી બતાવી શકાય તેમ છે. જે તેમ ન હોય તો દશપૂર્વધર શ્રી આર્યસુહસ્તિ મહારાજાએ, રાજા સપ્રતિને પ્રતિબંધ પમાડી સવા લાખ શ્રી જિનમંદિર અને સવા કોડ શ્રી જિનબિંબ નવાં બનાવરાવ્યાં તથા પૃથ્વીતળને શ્રી જિનમંદિરેથી મંડિત કરી દીધું તે બન્યું જ ન હોત. ત્યાર પછીના પણ સુવિહિત આચાર્યોએ રાજા અને મંત્રિઓને પ્રતિબંધ કરી શ્રી શત્રુંજય, શ્રી ગિરિનાર, શ્રી અબુર્ધાચલ આદિ પર્વત ઉપર અને અન્યત્ર પણ હજારે શ્રી જિનમંદિરે કોડિના ખર્ચે નવાં બનાવરાવ્યાં છે, જેમાંનાં ઘણું ખરાં અદ્યાપિ પર્યત વિદ્યમાન છે, તે કદી હેત નહિ. સૂત્રના પાઠોને ઉત્થાપે નહિ :
સૂત્રને એક અક્ષર ઉત્થાપન કરનારને અનન્તસંસારી કો છે, તે પછી ઠેકાણે ઠેકાણે સૂત્રોમાં કહેલા શ્રી જિનપ્રતિમાના વંદન-પૂજનના અધિકારને ઉસ્થાપનારાઓના શા હાલ થાય?, એ તત્વદષ્ટિએ વિચારવા જેવું છે. સૂત્રોના ઉલ્લેખે આદિને વિચારીને કદાગ્રહને છોડી દે, એ જ હિતકર છે. પિતાના વિચાર પર મુસ્તાક બની આગ્રહના પુચ્છને પકડી રાખવું, એથી ઉભય લેકમાં અહિત છે. કદાગ્રહને
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
છેડવામાં દુ:ખને લેશ નથી, જ્યારે કદાગ્રહને નિહ છેડવામાં દુર્ગતિનાં અસહ્ય દુ:ખાની આપત્તિ છે. વવેકી આત્માઓ સૈદ્ધાંતિક ખાખતામાં પેાતાના ક્ષુદ્ર વિચારાને કદી પણ આગળ કરતા નથી : અને જે ખાખતામાં શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રકારમહર્ષિઓ અતુલ લાભનું પ્રતિપાદન કરે છે, તે બાબતમાં પેાતાના વિરૂદ્ધ અભિપ્રાય ઉચ્ચારવાનું અનુચિત સાહસ પશુ કદી કરતા નથી. સરળસ્વભાવી, ભવભીરૂ અને લઘુકમી આત્માએનું એ પરમ લક્ષણ છે.
શ્રી જિનપ્રતિમાપૂજક કેટલાક પુણ્યાત્માઓ:
છેવટે–શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજનથી જે આત્મા અપૂર્વ લાભ પામી ગયા, તેનાં કેટલાંક ઢષ્ટાંતા નામ માત્ર અહીં ટાંકી, ઉપસંહાર કરી, આ લઘુ લેખ સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
૧. શ્રી શ્રેણિક મહારાજાના પુત્ર શ્રી અભયકુમારે માકલેલ ભગવાન શ્રી ઋષભદેવસ્વામિની પ્રતિમાના દર્શનથી પ્રતિષ્ઠાધ પામી, શ્રી આર્દ્રકુમારે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન અને અત્યંત દુર્લભ એવા સમ્યક્ત્વરત્નની પ્રાપ્તિ કરી: એટલું જ નહિ, કિન્તુ અનુક્રમે મુનિપણું પામી આત્મકલ્યાણ પણુ સાધ્યું છે.
૨. શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના રચયિતા ચતુર્દેશપૂર્વધર શ્રુતકેવળી ભગવાન શ્રી શય્યભવસૂરિજી મહારાજા સાળમા તોર્થંકરભગવાન શ્રી શાંતિનાથજી મહારાજની પ્રતિમા દેખીને પ્રતિધ પામ્યા.
૩. શ્રી નાગકેતુકુમાર શ્રી જિનેશ્વરદેવની પુષ્પપૂજા કરતાં શુદ્ધ ભાવ વડે કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
૪. શ્રીમતી દુર્ગંતા નારી પરમાત્માના બિંગની ફુલપૂજા કરતાં કેવલજ્ઞાન પામી.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ
--- શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી ! [ ૧૮૯
૫. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના જીવે પૂર્વભવમાં શ્રી જિનપ્રતિમાના પૂજન અને ભક્તિથી તીર્થકર ગોત્ર બાંધ્યું.
૬. પ્રતિવાસુદેવ શ્રી રાવણે શ્રી અષ્ટાપદ ગિરિ પર મંદોદરી રાણીની સાથે શ્રી જિનભક્તિ કરતાં શ્રી તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું. .
ઈત્યાદિક અનેક દષ્ટાંતો શ્રી જિનપ્રતિમાની ભક્તિના અચિન્ય ફાયદાઓને બતાવનારાં શાસ્ત્રોમાં હયાત છે. ભક્તિરાગથી કામરાગાદિને નાશ થાય છે ?
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના આઠમાં અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે" चित्तभित्तिं न निज्झाए, नारिवासुअलंकियं । भक्खरमिव दळूण, दिद्धिं पंडिसमाहरे॥१॥"
“ચિત્રામણની ભીંત પણ સ્ત્રીથી અલંકૃત હોય, તે તેને મુનિએ જેવી નહિ: કદાચ દેખાઈ જાય તો સૂર્ય સામેથી જેમ દૃષ્ટિ પાછી ખેંચી લે, તેમ પાછી ખેંચી લેવી.”
| ભીંત ઉપર ચિન્નેલી સ્ત્રીની મૂર્તિ જેવાથી પણ જે કામવિકાર પેદા થાય છે, તો સાક્ષાત્ શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં મનોહર બિંબ જેવાથી ભક્તિરાગ ઉત્પન્ન કેમ ન થાય? એ ભક્તિરાગ કામરાગાદિ દુષ્ટ રાગોને નાશ કરનાર છે. એ કારણે જ્યાં સુધી આત્મા ઉપર કામરાગાદિ દોષેની સત્તા બેઠેલી છે, ત્યાં સુધી તેણે તેનું નિવારણ કરવાના અમેઘ ઉપાય રૂપ શ્રી જિનપ્રતિમાદિકના દર્શન-પૂજનનું અવલંબન છોડી દેવું, એ ઈરાદાપૂર્વક નાશને ઉપાય છે. શૃંગારરસથી ભરેલું સ્ત્રીનું ચિત્ર જેમ રાગભાવને જાગૃત કરે છે, તેમ શાંતરસથી ભરપૂર શ્રી જિનનું પ્રતિબિબ વિરાગભાવને અવશ્ય પિદા કરે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૯૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. છે. રાગ એ સંસારવૃદ્ધનું નિમિત્ત છે અને વિરાગ એ સંસારના છેદનું પરમ કારણ છે. શ્રી જિનપ્રતિમાદર્શનથી થતા લાભ : | શુભ ભાવનાને પ્રાપ્ત કરવા માટે આ પંચમ કાળમાં શ્રી જિનપ્રતિમા અને શ્રી જિન-આગમ સિવાય બીજું કોઈ સાધન નથી. શ્રી જિનપ્રતિમાને જોઈને પ્રભુના ગુણો યાદ આવે છે અને પ્રભુના ગુણે યાદ આવવાથી તેને પ્રાપ્ત કરવાની શુભ ભાવના જાગ્રત થાય છે. એ ભાવનામાં ને ભાવનામાં જ અનન્ત કાળનાં સંચિત કરેલાં મેહનીયાદિ દુષ્ટ કર્મો ક્ષય પામે છે. કર્મલઘુતા થવાથી સમ્યગદર્શનાદિ મેક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થવાથી તેની અખંડ આરાધના દ્વારા આત્મા અચિરકાળમાં જ સર્વ બંધનોથી મુક્ત બની અવ્યાબાધ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ત્રણેય જોઈએ:
મોક્ષમાર્ગ એ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યકચારિત્રની આરાધના રૂપ છે. શ્રી જિનશાસનમાં એકલા જ્ઞાનથી, એકલી શ્રદ્ધાથી કે એકલા ચારિત્રથી મુક્તિ માની નથી. એ ત્રણેને સમાગ થાય, ત્યારે જ આત્મ–મુક્તિ રૂપી કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. વ્યવહારમાં પણ એકલા જ્ઞાનાદિકથી કાર્યની સિદ્ધિ દેખાતી નથી. એ નિયમ મેક્ષમાર્ગમાં પણ લાગુ પડે છે. એકલા જ્ઞાનથી જ જે ફળ મળી શકતું હોય, તો ભજનના જ્ઞાન માત્રથી આત્માની તૃપ્તિ થઈ જવી જોઈએ. એકલી ક્રિયાથી જ કાર્યની સિદ્ધિ થતી હોય, તે પૂર્વમાં જવાની ઈચ્છાવાળાને પશ્ચિમમાં ચાલવાથી પણ ઈચ્છિત સ્થાનની પ્રાપ્તિ થઈ જવા જોઈએ. એકલી શ્રદ્ધાથી જ જે ફલ પેદા થતું હોય, તે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૯૧ સ્વર્ગ યા અપવર્ગ છે એવી શ્રદ્ધા માત્રથી તેનો યોગ થઈ જ જોઈએ. ઉપાયના જ્ઞાનની શ્રદ્ધાવાળે ફેતરાં જુદાં કરવાની ક્રિયા કર્યા વિના ફેતરાં પણ જૂદા કરી શકતું નથી. વાસણનો કાટ કે કપડાંનો મેલ, તેને દૂર કરવાનું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા હોવા છતાં વગર ક્રિયાઓ દૂર થઈ શકતો નથી. એકલી ક્રિયા કે એકલા ચારિત્રથી જ મુક્તિ થતી હતી તે અભાની પણ મુક્તિ થઈ જવી જોઈએ. આ વિષયમાં બીજા પણ અનેક દષ્ટાંત આપી શકાય છે. જેવાં કે એકલા ભાગ્યથી જ ઈસતની પ્રાપ્તિ થતી હત, તે ધન પેદા કરવા કેઈને પણ પ્રયત્ન કરવો પડત જ નહિ. એકલા પ્રયત્નથી જ ધન મળતું હોત, તે દુનિયામાં કોઈ નિર્ધન રહેત જ નહિ. એકલા વચનથી જ કાર્ય થતું હોત, તે-હું જીવતે રહું—એટલું બોલવા માત્રથી જ કેઈને મરવું પડત નહિ. વચન વિના વિચારથી જ કાર્યની સિદ્ધિ થતી હતી, તો તૃષાતુરને પાણી માગવાની જરૂર રહેત નહિ અગર બેર (કઈ પણ વસ્તુ) વેચવા માટે બોલવાની આવશ્યક્તા પડતા નહિ. એકલા ઉદ્યમથી જ કાર્યની સિદ્ધિ થતી હતી, તે વધ્યા સ્ત્રીને પણ પુત્રની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ. એકલા સ્વભાવથી જ કાર્ય સિદ્ધ થતું હોત, તો કુમારી કન્યા પણ ગર્ભવતી બની જવી જોઈએ. એકલા પ્રયતનથી જ જે કાર્ય સિદ્ધ થતું હેત તો આબે આજે વાવેલો આજે જ ફળી જ જોઈએ. એકલા કાળથી જ કાર્યસિદ્ધિ થતી હોત, તે સમસ્ત સંસાર આજ પહેલાં પણ ખાલી થઈ જ જોઈએ. અને કાર્ય સિદ્ધ થવામાં કાળની પણ જરૂર ન હોત, તે ગર્ભિણીને ગર્ભના પ્રથમ દિવસે જ પ્રસૂતિ થવી જોઈએ. ભવિતવ્યતાની પણ જરૂર ન હોત તો બધાએ ભવ્ય સાથે જ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. મુક્તિ જવા જોઈએ. આથી એ જોઈ શકાશે કે–પ્રત્યેક કાર્યની સિદ્ધિમાં જ્ઞાન અને કિયા, શબ્દ અને અર્થ, ઉદ્યમ અને પુરૂષાર્થ, કાળ અને સ્વભાવ, ભવિતવ્યતા અને ભાગ્ય એ બધી જ વસ્તુઓ એકત્ર થઈને કાર્યસાધક બને છે. એમાંથી એકેક કારણને પકડી, બીજા કારણોની અવગણના કરવાથી કાર્યસિદ્ધિ ત્યાં જ અટકી પડે છે. મુક્તિ, એ પણ એક કાર્ય છે તેની સિદ્ધિ માટે સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફચારિત્રની સાથે સમ્યકૂશ્રદ્ધા પણ અનિવાર્ય છે. એ સમ્યકૂશ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિમાં વર્તમાન કાળે શ્રી જિનપ્રતિમા અને શ્રી જિનાગમનો જ એક ભેટો આધાર છે. શ્રી જિનાગમને માન્ય રાખીને પણ, શ્રી જિનપ્રતિમાની અવગણના કરવા તૈયાર થનાર આત્માઓ, સમ્યકૂશ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિના એક અપૂર્વ અંગથી રહિત બને છે. એ અપૂર્વ અંગથી શૂન્ય બન્યા પછી, સભ્યશ્રદ્ધાની અભિલાષા રાખવી એ હાથ–પગને કાપી નાખ્યા પછી જંગલમાંથી નગરની પ્રાપ્તિની અભિલાષા રાખવા જેવું છે. સભ્યશ્રદ્ધા યા સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે શ્રી જિનેશ્વરદેવની જેમ શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિની પણ તેટલા જ ભાવપૂર્વકની ભક્તિની આવશ્યકતા છે. બીજા શબ્દમાં–શ્રી જિનેશ્વરદેવની મૂર્તિ ઉપર જેને ભાવ થતો નથી, તેને શ્રી જિનેશ્વરદેવ ઉપર ભાવ છે, એમ માનવું એ જ ભ્રમ છે. વ્યવહારમાં પણ જેના ઉપર પ્રેમ હોય છે, તેના પ્રત્યેક અંગ પ્રેમીને મન આદરને વિષય હોય છે. આશક (કામી પુરૂષ)ને તેની માશુક (કામનું પાત્ર સ્ત્રી)ના અભાવમાં તેની પ્રતિકૃતિ (છબી) સિવાય શાન્તિ આપનાર બીજુ કોઈ નથી. વિરહી પુરૂષને તેમનાં વિરહી પાત્રોની ગેરહાજરીમાં એ પાત્રોની છબીઓનાં દર્શનથી પણ શાન્તિ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
...શ્રી જિનપ્રતિમા શ્રી જિન સમાન શાથી? [ ૧૯૩ થાય છે. એ શાન્તિ કલ્પિત છે—એમ કહેવામાં આવે તો સાક્ષાત્ દેહનાં દર્શનથી થતી શાન્તિ પણ કલ્પિત નથી, એમ કહી શકાય તેમ નથી. છબીનાં દર્શન એ જેમ વ્યક્તિનાં દર્શન નથી, તેમ દેહનાં દર્શન એ પણ વ્યક્તિ (આત્મા)નાં દર્શન નથી. વ્યક્તિ રૂપ આત્મા તો દેહમાં છૂપાયેલો છે. એને સાક્ષાત્ દેખવાની તાકાત છદ્મસ્થમાં છે નહિ. છમસ્થાને તો દેહનાં દર્શનથી એનું માત્ર અનુમાન છે. ઉપસંહાર : .
છબી યા મૂર્તિ એ દેહની જ છાયા છે. જેઓને દેહનું દર્શન ગમે છે, તેઓને તેની જ છાયાનું દર્શન ન ગમે, એ બુદ્ધિમાં ન ઉતરી શકે તેવી વાત છે. છતાં જેઓ એમ કહે છે કે-“અમને શ્રી જિન ગમે છે, પણ શ્રી જિનની મૂર્તિ ગમતી નથી.”—તેઓ સાચા છે એમ કયી રીતિએ માની શકાય? સાક્ષાત્ શ્રી જિનના પ્રેમી, એમના વિરહકાળમાં શ્રી જિનની જ મૂર્તિનાં દર્શનને પામે, તે દુષ્કાળમાં ઘેબરનાં ભજન મળ્યા એટલે આનન્દ અવશ્ય અનુભવે. જેઓ શ્રી જિનની મૂર્તિનાં દર્શનથી એ જાતિના આનન્દનો અનુભવ નથી કરી શકતા, તેઓના અંતરમાં શ્રી જિન પ્રત્યે તેવા પ્રકારને પ્રેમ નથી પ્રગટયો, એમ માનવું એ જ વ્યાજબી છે. એ રીતે પોતાની ખામીને જોતાં શીખવું, એ ઉન્નતિને ઉપાય છે. એ સિવાય જેટલી વાત કરવી, તેને કોઈ જ અર્થ નથી. શ્રી જિનેશ્વરદેવના સાક્ષાત્ વિરહકાળમાં પ્રાપ્ત થયેલ શ્રી જિનબિબેની પૂજા અને અર્ચના દ્વારા આરાધના આદિમાં જે કોઈ આત્મા એકતાન બની જશે, તે આત્મા એ આરાધનાના પ્રતાપે મેહનીય અને અંતરાયાદિ દુષ્ટ કર્મોનો છેદ કરી, થાડા, ૧૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્ણન...
જ વખતમાં શ્રી જિનના સાક્ષાત્ સમાગમ મેળવવા પણ ભાગ્યશાળી ખની શકશે : કિન્તુ એથી વિપરીત વર્તાવ કરનાર આત્માઓ પ્રાપ્ત થયેલ ઉત્તમેાત્તમ સામગ્રીને કાડીના મૂલ્યે હારી જઇ, જાતને વિરાધક બનાવી, અનન્ત સંસારસાગરમાં *કેલાઈ જશે : જ્યાંથી બહાર આવવા માટે પણ અનન્ત કાળ નીકલી જશે. સા કોઈ આવા દુર્ભાગ્યથી ખર્ચા અને આરાધનાશીલ બની કલ્યાણ સાધેા, એ જ અભિલાષા. અસ્તુ.
સર્વદર્શન-સમભાવની પેાકળ માન્યતા
મિથ્યાત્વના ઉદ્દય :
સર્વે દર્શના સમાન છે.’–એ જાતિની માન્યતા આજે જ પ્રચાર પામી રહી છે, એવું કાંઈ જ નથી. શ્રી જૈનદર્શને એક એવા પ્રકારના મિથ્યાત્વના ઉદય માનેલે જ છે, કે જેના ઉદય વખતે આત્મા સત્ય અને અસત્યના વિવેક કરવાનું સામર્થ્ય ગુમાવી બેસે છે. સત્ય અને અસત્ય ઉભયને સમાન માનવા લલચાય છે : સત્ય અને અસત્ય ઉભયને સરખા આદર આપવા એ એને કર્ત્તવ્ય રૂપ લાગે છે. એ જાતિના મિથ્યાત્વને અનભિગ્રહિત અથવા અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ માનેલું છે. મિથ્યાત્વના ખીજા પ્રકારા કરતાં એ કાઈ પણ રીતે ઉતરતું છે,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
...સર્વદર્શન–સમભાવની પેાકળ માન્યતા
[ ૧૯૫ એમ માનવાની લેશ પણ આવશ્યકતા નથી. અભિગ્રહિત કે આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વના જન્મ જેમ સાંશયિક મિથ્યાત્વમાંથી થાય છે અને સાંશયિક મિથ્યાત્વના જન્મ જેમ અનાલાગિક મિથ્યાત્વમાંથી થાય છે, તેમ આભિગ્રહિક અને આભિનિવે શિફ મિથ્યાત્વના જન્મ સત્યાસત્યને સમાન માનવાની વૃત્તિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. સાચું અને ખાટું ઉભય સમાન છે, એ માનવાની વૃત્તિ કાઈ પણ રીતે પ્રશંસાપાત્ર નથી. કેાઈ પણ દેશ કે કાઈ પણ કાળમાં એ વૃત્તિને વિવેકી આત્માઓએ સ્વીકાર કરવા લાયક માની નથી. જગતના વ્યવહારમાં પણ એવી વૃત્તિ ધરાવનારા નિર્વિવેકી, અજ્ઞાન અને મૂર્ખાના શિરારત્ન હાવાનું ગણાય છે.
અભેદને અભાવ:
ભિન્ન ભિન્ન દર્શના ો એક જ સિદ્ધાંતનું નિરૂપણુ કરતાં હાય, તે તેને ભિન્ન ભિન્ન દર્શન કહી શકાય જ નહિ. ભિન્ન શબ્દ જ ભેદના સૂચક છે. જ્યાં લે છે, ત્યાં પાર્થકય અવશ્ય છે અને જ્યાં પાર્થકય છે, ત્યાં ઐક્યના સર્વથા અભાવ છે. જો કે–શ્રી જૈનદર્શને સર્વથા પૃથક્ વસ્તુઓમાં પણ અનેક સદશ ધર્મો હાવાનેા ઈન્કાર કર્યાં નથી, પરન્તુ તેટલા માત્રથી સર્વ વસ્તુએ સમાન છે, એ સિદ્ધાન્ત પણ શ્રી જૈનશાસનને માન્ય છે, એમ માનવું એ શ્રી જૈનદર્શનનું કારમું અજ્ઞાન સૂચવે છે. શુક્તિકા (છીપ) અને રજત (ચાંદી) એ અનેમાં શ્વેતતા, સ્વચ્છતા, ચકચકીતતા આદિ અનેક ધર્મો સમાન હાવા છતાં, શુક્તિકા અને રજત એ એનું સમાન મૂલ્ય આંકનારા બુદ્ધિમાન છે, એમ કહેવા માટે કાણુ તૈયાર છે? રજ્જુ અને સર્પ એ એમાં દીર્ધત્વ, શ્યામત્વ, ભયાનકત્વ આદિ સમાન ધર્મો સ્પષ્ટ દેખાવા છતાં,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
રજ્જુને સર્પ માનવા તૈયાર થવું, એ કાઈ પણ રીતે યથાર્થ જ્ઞાનની કેટિમાં આવી શકે તેમ નથી જ. એજ રીતે સ્થાણુ અને પુરૂષ, કંચન અને થિર, ધુળ અને ધુમાડા આદિ સંખ્યાબંધ પદાર્થો એવા છે કે જેમાં અનેક ધર્મોની સમાનતા પ્રત્યક્ષ છતાં, જગત એને સમાન માનવા તૈયાર નથી. એ જાતિનું આંશિક સમાનધર્મિપણું દેખીને જો કોઈ પણ આત્મા તે તે વસ્તુઓને એક જ સરખી કહી દેવા તૈયાર થાય, તે તેને અજ્ઞાન, બુદ્ધિહીન કે વ્યવહાર માટે સર્વથા નાલાયક કહેવા માટે પણ દુનિયા હંમેશાં તૈયાર છે.
અમૃત અને વિષ :
આ રીતે સમાન ધર્મવાળા પદાર્થોમાં પણ તેવા પ્રકારના ખીજા અનેક અસમાન ધર્મો વિદ્યમાન હાવાથી, તે પદાર્થના પરસ્પરના મૂલ્યમાં જેમ અનેકગુણા તફાવત પડી જાય છે, તેમ જગતનાં સર્વે દર્શનામાં દર્શન શબ્દ અને બીજી કેટલીક સમાનતા હોવા છતાં, પરસ્પર સર્વથા વિરૂદ્ધ સિદ્ધાન્તાના પ્રતિપાદનથી, તેઓમાં મેટું અંતર પડી જાય છે. એ અંતરને જાણનારા તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષષ ત્યાં સુધી પ્રતિયાદન કરે છે કે त्वच्छासनस्य साम्यं ये, मन्यन्ते शासनान्तरैः । विषेण तुल्यं पीयूषं तेषां हन्त हतात्मनाम् ॥ १॥
"(
59
- इति श्री वीतरागस्तोत्रे हेमचंद्रसूरयः । પરમાપકારી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરિવર શ્રી વીતરાગ સ્તાત્રમાં ફરમાવે છે કે હે ભગવન્ ! અન્ય શાસના સાથે તારા શાસનની સમાનતા છે, એમ જે આત્માએ માને છે, તે આત્માઓનું ચૈતન્ય હણાઈ ગયું છે : કારણ કે તેઓ અમૃતને જ વિષની સાથે સરખાવે છે. ”
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વદર્શન-સમભાવની પોકળ માન્યતા
[ ૧૭ - આ રીતે તત્વજ્ઞ પુરૂષને નિર્ણય હોવા છતાં પણ, તેવા પ્રકારના મિથ્યાત્વથી રીબાતા અજ્ઞાન આત્માઓ, સર્વ દર્શનેને સમાન માનવા લલચાય, તે તેમાં જરા પણ અસંભવિત નથી. એટલા જ માટે મહાજ્ઞાનિ પુરૂષ મિથ્યાત્વને એક કારમાં રેગ તરીકેની ઉપમા આપે છે. મિથ્યાત્વ એ કારમે રેગ છે, એટલું જ નહિ, કિન્તુ જગતના જીન એ અનાદિકાળને કટ્ટર દુશ્મન છે. એક મિથ્યાત્વે જગતનું જેટલું અહિત કર્યું છે, તેટલું અહિત જગતના કેઈ પણ પાપે કર્યું નથી. હિંસા આદિ અનેક પ્રકારનાં પાપાચરણે આત્માનું તેટલું અહિત નથી કરી શકતાં, કે જેટલું અહિત એક મિથ્યાત્વ જ કરે છે. એ કારણે અનન્તજ્ઞાનિઓએ એ મિથ્યાત્વને કારમો રોગ, કટ્ટર શત્રુ, ગહન અધકાર, પરમ શસ્ત્ર, પરમ દૌર્ભાગ્ય, પરમ દારિ, પરમ દુભિક્ષ, પરમ સંકટ, પરમ કતાર અને પરમ નરકસંચાર આદિ અનેકાનેક દુષ્ટ ઉપમાઓથી નવાયું છે. એ જાતિની દુષ્ટ ઉપમાઓવાળા મિથ્યાત્વના કોઈ પણ એશથી જે આત્મા લેશ પણ ઘેરાયેલો હોય છે, તે આત્માને તે હાલતમાં સાચા માર્ગનું દર્શન થવું પણ પરમ દુર્લભ હેય છે. દૂક નજર:
શ્રી જૈનદર્શનની જેમ ઈતર દર્શનના અનુયાયિઓ પાણ, પિતાપિતાના દર્શનની માન્યતાઓ સત્ય છે, એમ મનાવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. એમને એ પ્રયત્ન કેટલા અંશે ફળિભૂત થાય એમ છે, એનો વિચાર આપણે અહીં કરે છે. સઘળાં દર્શનેની સવિસ્તર માન્યતાઓ આટલા ટુંકા લખાણમાં દર્શાવી શકાય એ શક્ય નથી, તો પણ મૂખ્ય મૂખ્ય ગણાતાં દશેનેનું સામાન્ય માનવું શું છે અને તેની સામે શ્રી જૈનદર્શનનું
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસને. સામાન્ય વક્તવ્ય શું છે, તેને બને તેટલા સંક્ષેપથી જોઈ જવાને આ એક પ્રયાસ છે. દર્શનમાં ગણના થતી હોય તેવાં મૂખ્ય દર્શન નીચેનાં દર્શનેમાં અતર્ગત થઈ જાય છે. બદ્ધ, ચાક, વેદાન્ત, સાંખ્ય, પાતજલ, નૈયાયિક, વૈશેષિક અને જેન –એ બધાં દર્શને દર્શન નામથી સુવિખ્યાત છે. એ ઉપરાન્ત બીજા અનેક મતે પૂર્વ અને પશ્ચિમના દેશોમાં હયાતિ નથી ધરાવતા એમ નથી, તે પણ તે સઘળાની માન્યતાઓ એક યા બીજા પ્રકારે ઉપર્યુક્ત દર્શનેમાં સમાવેશ પામી શકે છે. એટલા જ માટે આ નાના લેખમાં આપણે ઉપર્યુક્ત મૂખ્ય દર્શનના સિદ્ધાન્તો ઉપર ટુંક નજર નાંખી, પ્રત્યેક દર્શનેમાં રહેલી માન્યતાઓ કેટલી ભિન્ન અને પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે તેની તુલના કરવી છે, અને એ સર્વમાન્યતાઓમાં શ્રી જેનદર્શન કેવું સર્વોપરિપણું ભેગવે છે, એ વિચારવું છે. જેમિનીયદર્શન :
દર્શનમાં સિથી પ્રથમ વેદાન્તદર્શન વધુ ધ્યાન ખેંચનાર છે. તેનું સાહિત્યસર્જન પણ બહોળું છે અને તેના અનુયાયિઓની સંખ્યા પણ અધિક છે. વેદાન્તના પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા એમ બે ભેદ છે. તેમાં પૂર્વમીમાંસા એ જેમિનીયદર્શન તરીકે ઓળખાય છે અને ઉત્તરમીમાંસા એ અદ્વૈતવાદ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. પૂર્વમીમાંસા, કે જે જેમિનીય દર્શનના નામથી પ્રસિદ્ધ છે, તે યજ્ઞયાગાદિક વૈદિક ક્રિયાકાંડ ઉપર મૂખ્ય શ્રદ્ધા ધરાવે છે. તત્વજ્ઞાનશૂન્ય કિયાકલાપે કે માત્ર અર્થશન્ય કર્મકાંડે જિજ્ઞાસુ અને વિચારશીલ વ્યક્તિઓને તેવા પકારને સતેષ આપી શકે એ શક્ય નથી: એટલા જ ખાતર ઉપનિષદો, કે જે વેદના જ એક અંશરૂપ ગણાય છે,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
..સર્વદર્શન-સમભાવની પિકળ માન્યતા
[ ૧૯ તેણે પણ તેવા પ્રકારના યુક્તિશન્ય ક્રિયાકલાપો અને અર્થ શુન્ય કર્મકાંડને સખ્ત વિરોધ કર્યો છે. એટલું જ નહિ, પણ ચાર્વાકદર્શનકારથી માંડી સઘળા દર્શનારેએ તેવાં તત્ત્વજ્ઞાનવિહીન વિધિ-વિધાનને, પછી તે વેદમાં પણ કહેલાં હોય તે પણ, તેને સત્ય સુખનાં સાધક માન્યાં નથી. ચાર્વાકદર્શન :
વૈદિક ક્રિયાકાંડ ગમે તેટલાં અ ન્ય હોય, તે પણ તેથી લેકેની ભેગલાલસા ઉપર અમૂક પ્રકારને કાપ અવશ્ય પડે છે, જ્યારે ચાર્વાકદર્શનને એ બીકુલ પાલવી શકે તેમ નથી. સ્વચ્છન્દ ઈન્દ્રિયવિલાસને માર્ગ સહજ પણ કંટકમય ન બને, એ માટે ચાર્વાકદર્શને પૂરેપૂરી સાવધગીરી રાખી છે. એની ખાતર એ જેમિનીયદર્શનને વિરોધ કરે એ સહજ છે. કેવળ ઈન્દ્રિય પોષણની ખાતર જ ચાર્વાકદર્શન સર્વ દર્શનોને વિરોધ કરી રહ્યું છે. વેક્ત કિયાકલા પ્રત્યે પોતાને વિરોધ દર્શાવવા માત્રથી ચાર્વાકદર્શન બીજે દર્શનની કટિમાં આવી શકે તેમ છે, એમ માનવું એ કઈ પણ રીતિએ ઘટિત નથા. ચાર્વાકદર્શને વૈદિક કર્મકાંડો પ્રત્યે પોતાનો અણુગમે દર્શાવવા છતાં, “fપવ! ! = ચોરને !” જેવાં
અશ્લિલ વાક્યનો ઉપદેશ કરીને, ભારતવર્ષનાં આધ્યાત્મિક દર્શનમાં પિતાની પ્રતિષ્ઠા ગુમાવી દીધી છે. એ વાત દર્શનશાસ્ત્રોના અભ્યાસિઓથી અજાણ નથી. બૌદ્ધદર્શન :
બૌદ્ધદર્શનને વૈદિક ક્રિયાકલાપ સામેનો વિરોધ, ચાકદર્શનની જેમ કેવળ યુક્તિશૂન્ય કે ઈન્દ્રિયપષણાની ખાતર જ નથી. બદ્ધદર્શનની પાસે કર્મનો સિદ્ધાંત છે. “જીવનાં સુખ
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. દુઃખ કર્માધીન છે.”—એવી તેઓની દઢ માન્યતા છે. જે કાંઈ કરીએ છીએ અને જે કાંઈ કર્યું છે, તે પ્રમાણે જ સુખદુઃખને અનુભવ કરવાનું છે. અસાર અને માયાવી ભોગવિલાસો ગમે તેટલા આકર્ષક લાગે, તે પણ તેની પેઠે પડનાર આત્મા દુઃખ અને કલેશની પરંપરા સિવાય આધક કાંઈ પણ પામી શકતો નથી. ભગવાસનામાંથી ઉદ્દભવ પામતા અવિરત દુઃખ અને કલેશમાંથી છૂટવાને એક જ રસ્તો કર્મની જાળમાંથી છૂટવાને છે. કર્મની જાળમાંથી છૂટવા માટે કુકર્મોને ત્યાગ અને સુકર્મોનું આચરણ પણ જરૂરી છે. ભેગવિલાસના સ્થાને વૈરાગ્ય અને સંયમ, તપ, જપ અને ધ્યાન, તથા હિંસા અને અસત્ય આદિના સ્થાને અહિંસા, સત્ય અને બ્રહ્મચર્ય આદિ સદાચરણે સ્થાપવાં જોઈએ. વૈદિક હિંસક યજ્ઞો નિરપરાધ પ્રાણિઓની હત્યા કરાવનાર હોવાથી, એને આચરનાર ભવભ્રમણના દુઃખ સિવાય કાંઈ પણ સારું ફળ મેળવી શકતો નથી.” –આ જાતિના ઉપદેશની સામ્યતાથી કોઈ પણ આત્મા એમ માનવા લલચાય કેબદ્ધદર્શન અને જૈનદર્શન એ સમાન છે અગર એક જ દર્શનની બે શાખાઓ છે, તે તે સામાન્ય ભૂલ કરૂં નથી, કિન્તુ ગભીર ભૂલ કરે છે. આ જાતિની ઉપદેશસામ્યતા એક ચાર્વાકદર્શનને છેડી ઓછી-વધતા અંશે બીજા પ્રત્યેક દર્શનેમાં રહેલી છે, પણ તેટલા માત્રથી બધાં દર્શને વચ્ચે રહેલું પૂર્વપશ્ચિમ જેટલું અંતર અગર શ્રી જેનદર્શનની સાથે બીજી દર્શનેનું દિન-રાત જેટલું અંતર કદી પણ પૂરાઈ શકે તેમ નથી. અસત્ય અભિનિવેશ:
બદ્ધદર્શનને, હિંસક વેદશાસન અમાન્ય રાખવાને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
..સર્વદર્શન-સમભાવની પોકળ માન્યતા
[૨૦૧ ઉપદેશ સત્ય છે: અહિંસા અને ત્યાગને આગ્રહ પણ વ્યાજબી છે: કર્મબંધન છેદવાની વાત પણ તેટલી જ જરૂરી છે. તેમ છતાં પણ–“મેક્ષ શું અને આત્મા કોણ? ”—તેને બદ્ધદર્શન પાસે કઈ ઉત્તર માગે, તે તેની પાસે કશે જ સંતોષકારક જવાબ નથી. તે જે કાંઈ ઉત્તર આપે છે, તેના ઉપર વિચાર કરવામાં આવે, તો તેને બુદ્ધિમત્તાની દષ્ટિએ ચાર્વાકદર્શન કરતાં કઈ પણ રીતિએ ઉંચી કટિમાં મૂકી શકાય તેમ નથી. તે કહે છે કે–આત્મા એટલે શૂન્ય, અર્થ-કાંઈ જ નહિ અને મેક્ષ એટલે મહાશૂન્યમાં મળી જવું, અર્થાત્ સદાકાળ અંધકારમાં જ આથડવું.” આ ઉત્તર કઈ પણ બુદ્ધિમાનના ગળે ઉતરે તેવો નથી. એવી જાતિના મટી શૂન્યતાવાળા નિર્વાણ માટે કે અનન્તકાળવ્યાપી મહા સ્તબ્ધતા માટે કે પણ બુદ્ધિશાળી આત્મા કઠોર તપ–સયમાદિ આચરવા તૈયાર થાય, એ વાત છેક જ અશક્ય છે. આ જીવન ભલે નિઃસાર હોય, પણ તેની પછી મળવાવાળું જીવન જે આથી પણ વધુ નિઃસાર હોય, તો તેને મેળવવા માટે કયે બુદ્ધિમાન પ્રયાસ કરે? બોદ્ધદર્શનને આ જાતિને અનાત્મવાદ અને તેના નિર્વાણ વિષયક કલ્પના જાણવા છતાં પણ, જૈનદર્શન અને બૈદ્ધદર્શન સમાન છે, એવી વાતો કઈ ફેલાવતું હોય, તો તે અનાભિરાહિક મિથ્યાષ્ટિ છે કે આભિનિવેશિક (ઇરાદાપૂર્વક જુઠું બોલનાર) મિથ્યાદષ્ટિ છે, તેનું માપ કાઢવું સ્વયં વાંચકોને સ્વાધીન છે. વેદાન્તદર્શન :
પૂર્વમીમાંસક વેદાતિઓની જેમ ઉપનિષદને માનનાર ઉત્તરમીમાંસક વેદાતિઓ હિંસક યજ્ઞયાગાદિને સ્વીકાર કરતા નથી: એટલું જ નહિ, કિન્તુ બૌદ્ધોની જેમ અનાત્મવાદ કે
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.
શૂન્યવાદને પણ સ્વીકાર કરનારા નથી. તેઓ આત્માની સત્તા સ્વીકારે છે. આત્મા અનાદિ–અનન્ત છે એમ પણ માને છે. “આત્મા છે, તે અનાદિ-અનન્ત છે, જન્મ-જન્માંતર કરે છે, પોતાના કરેલા કર્માનુસાર પોતે સુખ-દુ:ખ ભોગવે છે.”—એ વિગેરે વસ્તુઓ માને છે, એટલા ખાતર તે શ્રી જૈનદર્શન સાથે પણ સમાનતા ધરાવે છે, એવું માની લેવાની કે રખે જ ભૂલ કરે. ઉત્તરમીમાંસક વેદાન્તવાદિઓ સ્પષ્ટ પ્રતિપાદન કરે છે કે-જીવાત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચે કાંઈ ભેદ જ નથી, એટલું જ નહિ પરંતુ જડ-ચેતનાત્મક સમસ્ત વિશ્વ એક જ સત્તાને વિકાસ માત્ર છે.” “ઇવમેવાદ્ધિતી ”—એ તેમનો એકને એક સિદ્ધાંત છે. બહારનું કે અદરનું જે કાંઈ વિશ્વ નજરે પડે છે, તે એક અદ્વિતીય સત્તાથી જૂદું કે સ્વતંત્ર નથી, કિન્તુ તેને જ માત્ર બધે વિલાસ છે. તેના મતમાં “તમે કે હું ” “ચેતન કે અચેતન” જેવી ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓ કે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુઓ છે જ નહિ: કિન્તુ સર્વ પણ એક અને અદ્વિતીય છે. જગતમાં સત્યનું સત્ય કઈ પણ હોય, તો તે અદ્વૈતવાદિઓના મતે આ એક જ છે. આ જાતિના એકપાક્ષિક સિદ્ધાન્તનું સ્થાપન કરનાર અદ્વૈતવાદને શ્રી જૈનદર્શન સમાન માન, એ શ્રી જેનદર્શનને જે-તે અન્યાય નથી. અનાત્મવાદની આપત્તિમાંથી બચવા માટે આત્મવાદને સ્વીકાર કરીને પણ, અદ્વૈતમતાવલંબિઓ યુક્તિશૂન્યતા કે પ્રમાણુવિધિતાની મહા આપત્તિમાંથી લેશ પણ ઉગરી શક્યા નથી. બકરું કાઢવા જતાં ઉંટનો પ્રવેશ થઈ જે, “છાપનનેન સ્ટિકરાવાય ? એ ન્યાય અદ્વૈતવાદને સંપૂર્ણ રીતિએ ચરિતાર્થ થઈ ગયું છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
...સર્વદર્શન-સમભાવની પાકળ માન્યતા
[ ૨૦૩ પ્રત્યેક આત્મા પેાતાની સ્વતંત્ર સત્તા ધરાવે છે અને ચરાચર વિશ્વમાં અનન્ત અને (એક-બીજાથી સર્વથા) સ્વતંત્ર પદાર્થો ભરેલા છે, એ જાતિના પ્રત્યેક વ્યક્તિના પ્રત્યક્ષ અનુભવ જ, અદ્વૈત વેદાન્તમતનું નિરસન કરવા માટે બસ છે. સાંખ્યદર્શન:
વેદાન્તદર્શનની જેમ સાંખ્યદર્શન આત્માનું અહુત્વ તથા આત્માથી ભિન્ન એક જડપ્રકૃતિના સ્વીકાર કરવાની આનાકાની કરતું નથી. સાંખ્યા માને છે કે− આત્મા અનાદિઅનંત હાવા સાથે અનેક પશુ છે, એટલું જ નહિ પણ એ આત્માની સાથે અચેતન છતાં ક્રિયાશીલ પ્રકૃતિ નામની વિશ્વરચનાકુશળ એક શક્તિ પ્રાચીન કાળથી મળેલી છે, કે જેના ચેગે સંસારની ઘડભાંજ થયા કરે છે. એ વિજાતીય પ્રકૃતિના અધિકારમાંથી આત્માને છૂટા કરવા, એનું જ નામ મેાક્ષ છે.’ આ રીતે સાંખ્યદર્શન, શ્રી જૈનદર્શનની સાથે આત્મખહુત્વવાદ, વિજાતીય પદાર્થનું અસ્તિત્વ, તેના આત્માનો સાથે વળગાડ અને તે વળગાડથી આત્માને છૂટા પાડવા રૂપ મેક્ષ, એ વિગેરે વિષયામાં મળતાપણું ધરાવે છે : છતાં પણુ સાંખ્યદર્શન જે અનેક પ્રકારની ત્રુટિઓથી ગ્રસ્ત છે, તેમાંની એક પણ ત્રૂટિ શ્રી જૈનદર્શનને સ્પર્શ પણ કરી શકતી નથી. એ ત્રુટિઓમાં એક મૂખ્ય ત્રૂટિ, કે જેના સાંખ્યદર્શન લાગ થઈ પડેલ છે, તે છે–તેઓની પરમાત્મવિષયક અશ્રદ્ધા. સાંખ્યઃર્શનમાં કાઈ પણ શુદ્ધ કે પરિપૂર્ણ પરમાત્માને સ્થાન મળ્યું નથી. તેના મતે પુરૂષને પ્રકૃતિથી અલગ અનુભવવેા તે મેક્ષ છે અને તે મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાય એક માત્ર વિવેક અર્થાત્ પુરૂષપ્રકૃતિનું ભેદવિજ્ઞાન છે. તે સિવાય પરમાત્મા,
.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
- -
-
૨૦૪]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... ઈશ્વર યા વિભુ જેવી કેઈ વ્યક્તિનું સાંખ્યદર્શનમાં સ્થાન નથી. એનું કારણ એ છે કે–તેઓના મતે પ્રત્યેક આત્મા સદા જલકમલપત્રવત્ નિર્લેપ છે. સાંખ્યમતમાં સંસારી આત્મામાં કે મોક્ષ પામેલા આત્મામાં કઈ જાતને તફાવત છે જ નહિ. બુદ્ધિ, અહંકાર આદિ સઘળા ધર્મો જડ પ્રકૃતિના છે. આત્મા ચેતન હોવા છતાં બુદ્ધિશૂન્ય અને અકિય છે. તેમના મતે સર્વ પ્રકારની ક્રિયાકારિણું અને જ્ઞાનધારિણી અને તન પ્રકૃતિ છે, કે જે બધો વ્યવહાર કરે છે. આત્મા કર્તા પણ નથી અને પરમાર્થથી ભક્તા પણ નથી. એ રીતે માનવાથી પુણ્ય-પાપ કે બધ-મેક્ષ આદિ તની સુઘટિત વ્યવસ્થા કરી શકવા માટે સાંખ્યમત સર્વથા નિષ્ફળ નિવડે છે. એટલું જ નહિ, કિન્તુ સંસારી અને મુક્ત આત્મામાં કઈ જાતિનું અન્તર નથી, એમ પ્રતિપાદન કરી પ્રમાણપ્રતિષ્ઠિત સકલકર્મમુક્ત પરમાત્મપદની સત્તાને અસ્વીકાર કરવા પ્રેરાય છે. આવા અનેક દેશે તેમાં રહેલા છે.
ચગદર્શન આપવા અનેક રાજદની સત્તાના પ્રમાણપતિ
પુણ્ય-પાપ કે બન્ધ-મોક્ષની વ્યવસ્થા સુઘટિત બનાપરવા માટે સાંખ્યમત જ્યારે નિષ્ફળ નિવડે છે, ત્યારે તેની સામે વેગ યાને પાતંજલદર્શન એક પરિપૂર્ણ અને શુદ્ધ ઈશ્વરને સ્વીકાર કરે છે, કે જે તેના મતે જીવ માત્રને અધીશ્વર છે: સંપૂર્ણ જ્ઞાન, સંપૂર્ણ સુખ અને સંપૂર્ણ શક્તિને આધાર છે: તથા જગતને સ્વયં સુષ્ટા છે. ઈશ્વરવિષયક એગદર્શનની આ જાતિની કલપના, શ્રી જૈનદર્શનથી તદ્દન વિપરીત છે. શ્રી જૈનદર્શનને એ પ્રશ્ન છે કે-“જીવ માત્રને અધીશ્વર તે ઈશ્વર જે જગતને કર્તા છે, તે સર્વને સુખી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
.સર્વદર્શન–સમભાવની પાકળ માન્યતા
[ ૨૦૫ કેમ મનાવી શકતા નથી ? આ એક મહાન્ પ્રશ્ન તેની સામે સદા ખડા છે. તેના ઉત્તર આપવા માટે તેઓને પણ આખરે કર્મવાદના આશ્રય લેવા પડે છે અને તેથી ઈશ્વર સર્વ શક્તિમાન છે, એ જાતિની તેઓની કલ્પનાને સખ્ત ટકા પડે છે. જેનેાના ઈશ્વર જગતના સૃષ્ટા નથી, કિન્તુ પરિપૂર્ણ, શુદ્ધ, નિર્દોષ અને આદર્શ સ્વરૂપજ્ઞાતા છે. તેમનું એકાગ્ર મને ધ્યાન, પૂજા કે ભક્તિ અનેકવિધ બંધનાથી મળ્યું આત્માઓને પરમ આશ્વાસનનું કારણ છે. તેમની ભક્તિ મુક્તિ માટેની ચેાગ્યતા પ્રાપ્ત કરાવી આપે છે એટલું જ નહિ, કિન્તુ ભક્તિ સ્વયં મુક્તિ રૂપે પરિણમે છે. આટલું મહદંતર શ્રી જૈનદર્શન અને ચેાગદર્શન વચ્ચે કેવળ ઈશ્વરવિષયક માન્યતામાં પણ વિદ્યમાન હોવા છતાં, સર્વદર્શનસમભાવના એઠા તળે બેઉને એક માનવા કે મનાવવા તૈયાર થવું, એ નરી અજ્ઞાનતા જ છે. વૈશેષિકદરશન :
6
આત્મા અથવા પુરૂષથી જે કાંઇ સ્વતંત્ર-તે બધું પ્રકૃતિમાં સમાઈ જાય છે, એમ સાંખ્ય અને ચેાગ ઉભય દશેનની માન્યતા છે. એના તાત્પર્યાર્થ એ છે કે-આત્મા સિવાય સત પદાર્થમાત્ર એ પ્રકૃતિરૂપ છે. આકાશ, કાળ અને પરમાણુએ જેવી જગપ્રસિદ્ધ વસ્તુએ શું છે ? '–તેના તાત્ત્વિક નિર્ણય આપવામાં સાંખ્યદર્શનના પ્રણેતા કપિલ અને ચેાગઢજૈનના પ્રણેતા પતંજલ ઉભય નિષ્ફળ નિવડચા છે. એ વિષચમાં ચરાચર વિશ્વબંધુ પ્રકૃતિની વિકૃતિ છે, એમ કહીને તેમને સંતાષ માનવા પડયો છે. વૈશેષિકદર્શન આકાશ, કાળ અને પરમાણુઓ સંબંધી પણ કાંઈક તાત્ત્વિક નિર્ણય આપવા તૈયાર થાય છે. તેઓના મતે આત્મા અને કર્મની
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... જેમ દિશા, કાળ અને પરમાણુ પણ અનાદિ અને સ્વતંત્ર સત્ પદાર્થો છે. સ્વભાવ અને લક્ષણે ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં દિશા, કાળ અને પરમાણુઓને એક જ પ્રકૃતિનો વિકાર માનવા યુક્તિપ્રવીણ વૈશેષિકે કે તૈયાયિક તૈયાર થતા નથી. ચાર્વાક કેવળ પ્રત્યક્ષવાદી હોવાથી અને શૂન્યવાદી બૌદ્ધ કઈ પદાર્થને જ સ્વીકાર નહિ કરનાર હોવાથી દિશા, કાળ આદિને ન માને એ બનવાગ્ય છે. પરંતુ અનુમાનાદિ અન્ય પ્રમાણેને માન્ય રાખનાર પદાર્થવાદી સાંખ્ય, ગ અને વેદાન્તાદિ દર્શને પણ એની પૃથક સત્તા છે કે નહિ, તેને નિર્ણય કરી શક્યા નથી. એજ તે તે દર્શનના પ્રણેતાઓની અલ્પજ્ઞતા સૂચવવા માટે પર્યાપ્ત પ્રમાણ છે. શ્રી જૈનદર્શનની જેમ માત્ર વૈશેષિક અને નૈયાયિક દર્શને આકાશ (દિશા), કાળ અને પરમાણુઓ પણ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે, એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે. Pયાયિકદર્શન
વૈશેષિકની જેમ તૈયાયિકે પણ એ ત્રણેને પૃથક દ્રવ્ય માને છે. એટલું જ નહિ, કિન્તુ ગતમપ્રણીત ન્યાયદર્શને પોતે માનેલા પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે યુક્તિપ્રગ પણ બીજા દર્શને કરતાં વધુ પ્રમાણમાં કર્યો છે. તકવિદ્યા, એ ઐતમીય ન્યાયદર્શનનું પ્રધાન અંગ છે. અનુમાનનાં અંગો-પક્ષ, હેતુ, સાધ્ય, ઉપનય, નિગમન આદિ-વિષયક લંબાણ વિવેચન જેટલું ગતમય ન્યાયદર્શનમાં નજરે ચઢે છે, તેટલું વૈશેષિકાદિ ઈતર દર્શનમાં નથી, એ વાત સત્ય છે. તે છતાં યુક્તિપુરસર પદાર્થોના પ્રતિપાદનનો સ્વીકાર કરનાર ન્યાયદર્શન કે દિશા, કાળ અને પરમાણુ આદિને સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારનાર વૈશેષિક દર્શન પણ શ્રી જૈનદર્શનની હરોળમાં આવી શકે
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
...સર્વદર્શન-સમભાવની પોકળ માન્યતા [૨૦૭ તેમ તો છે જ નહિ. શ્રી જૈનદર્શન અને ન્યાય-વૈશેષિક દર્શન વચ્ચે અમૂક દ્રવ્યો તથા અમૂક યુક્તિઓ વિષયક સમાનતા હોવા છતાં, જે જાતિનું દ્રવ્યવિષયક તથા યુક્તિવિષયક યથાર્થ પ્રતિપાદન શ્રી જેનદર્શનમાં રહેલું છે, તેને એક અંશ પણ પણ ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનમાં મળે તેમ નથી. લેકવ્યવસ્થાનાં મૂળભૂત ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો તથા લોકમાં રહેલા અનન્તાન્ત જીનું પ્રતિપાદન તેમજ સ્યાદ્વાદ અને સપ્તભંગી નયાદિ યુક્તિઓને સમૂહ, જે શ્રી જૈનદર્શનમાં છે, તેને તે દર્શને સ્પર્શ પણ કરી શક્યાં નથી. શ્રી જેનદર્શનને દ્રવ્યવાદ, જીવવાદ, અજીવવાદ તથા સ્યાદ્વાદ કેસરીની ગર્જનાઓથી ગર્જિત યુક્તિવાદ કેવળ ભારતવર્ષના જ નહિ, કિન્તુ દુનિયાના કિઈ પણ મત, પંથ કે દર્શનમાં શોધ્યા જડે તેમ નથી, એ જ શ્રી જૈનદર્શનની અન્ય સર્વ દર્શન કરતાં સર્વોપરિતા સૂચવવા માટે સર્વોત્તમ પ્રમાણ છે. નિષ્પક્ષ અવલોકન :
ઉપર મુજબ ભારતનાં મૂખ્ય મૂખ્ય દર્શનેનું સામાન્ય પ્રતિપાદન અને શ્રી જેનદર્શનનું સામાન્ય પ્રતિપાદન પણ કેટલું મહદંતર ધરાવે છે, એ સમજી શકનાર આત્મા કયી રીતે કહી શકે એમ છે કે–જગતનાં સર્વ દર્શનમાં મતભેદ છે જ નહિ?” અગર “મતભેદ છે તે પણ બધાને ઉદ્દેશ એક જ છે?” જે એક જ ઉદ્દેશ છે, તો મતભેદ થવાનું કારણ શું છે? બધાં દર્શનેના પ્રણેતા અનન્તજ્ઞાની અગર સરખા જ્ઞાની છે એમ મનાય, તો મતભેદ ઉત્પન્ન થવાનું કઈ કારણ રહેતું નથી. મતભેદ છે એ ચોક્કસ છે, તે પછી તેના પ્રણેતાઓ સરખા જ્ઞાનવાળા નથી એ પણ ચોક્કસ છે. સરખા જ્ઞાનવાળા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ ]
નાસ્તિક મતવાદનું નિરસન...
નથી, માટે જ સંપૂર્ણ જ્ઞાનિનું પ્રતિપાદન કર્યું હાઇ શકે, એની પરીક્ષા કરવી આવશ્યક છે. એ પરીક્ષામાં શ્રી જૈનદર્શન સિવાય અન્ય કાઇ પણ દર્શન ઉત્તીર્ણ થઈ શકે એમ નથી. દરેક દર્શનનાં જુદાં જૂદાં પ્રતિપાદાના નિષ્પક્ષ અવલેાકનથી એ વાતના નિર્ણય કરવા સરલહૃદયી અને વિચક્ષણ આત્મા માટે મુશ્કેલ નથી.
ગુન્હાહિત કાર્ય :
આજે જે જાતિના સર્વદર્શનસમભાવને વાયુ પ્રસરી રહ્યો છે, તે સર્વે દર્શનના અભ્યાસમાંથી જન્મેલા છે કે અનભ્યાસમાંથી, તે કહી શકાય તેમ નથી. પેાતાને સર્વે દર્શનના અભ્યાસી કહેવડાવનારાએ પણ સર્વે દર્શનાને સમાન કહે છે અને સર્વ દર્શનાના અભ્યાસ નહિ કરનારાએ પણ બધાં દર્શનાના આશય એક જ છે એમ ખાલે છે. અહીં એ કહ્યા વિના ચાલી શકે તેમ નથી કે–તેમ ખેાલનારા જો જ્ઞાની હાય તા ઈરાદાપૂર્વક અસત્ય ખેલે છે અને અજ્ઞાની હાય તા અજાણુમાં પણ મહાપાપ કરે છે. સત્ય વાત તે છે કે-શ્રી જૈનદર્શન અને અન્ય દર્શનાનાં સામાન્ય પ્રતિપાદનામાં પણ જે આટલું અંતર સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે, તેા તેનાં વિશેષ પ્રતિપાદનામાં તે સુમેરૂ અને પરમાણુ જેટલું મહદંતર પડી જતું હાય, તા તેમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી. જેટલાં દર્શને આ ભારતવર્ષમાં ગણાય છે, તે ખધાં ભિન્ન ભિન્ન સિદ્ધાન્તાનું પ્રતિપાદન કરે છે અને તેમાંથી એક પણ દર્શન શ્રી જૈનદર્શનને છાડીને સંપૂર્ણ પદાર્થનું કે સઘળી યુક્તિઓનું પ્રતિપાદન કરી શકવા સમર્થ થઇ શકેલ નથી. અન્ય દર્શનાએ પેાતાના મતની સિદ્ધિ માટે જે પદાર્થા અને
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વદર્શન-સમભાવની પોકળ માન્યતા
[ ૨૦૯ જે યુક્તિઓનું પ્રતિપાદન કરેલ છે, તે તદ્દન અધુરું અને અસંગત છે અને એ જ વસ્તુ એના પ્રણેતાઓની અસજ્ઞતા અને અલપઝતાને સિદ્ધ કરે છે. વસ્તુસ્થિતિ આમ હવા છતાં પણ, સર્વદર્શનસમભાવની ભાવના કેળવવી કે પ્રચારવી, એ સર્વ દર્શનના પંડિત હોવાનું અભિમાન લેનારાઓ માટે કેટલું અઘટિત યાને ઈરાદાપૂર્વક ગૂન્હાહિત કાર્ય છે, એ સૈ કેઈ સમજી શકે તેમ છે. જે કે- એ ગૂન્હો એ નથી કેજેનું શાસન વર્તમાન સરકાર કે સત્તા કરી શકે : તે પણ ગુન્હો તે ગૂન્હો જ છે. ગૂન્હો કર્યા પછી તેના શાસનમાંથી વર્તમાનકાળ છૂટી જનારા ભવિષ્યમાં પણ તેના શિક્ષાથી છૂટી જનારા છે, એવી માન્યતા બાલીશ છે. એવી બાલીશ માન્યતા ધરાવવા માટે કઈ પણ બુદ્ધિમાન તૈયાર હોય, એમ માની શકાય તેમ નથી. ઉદારતા કે ઉડાઉપણું?
સર્વદર્શનસમભાવનો પ્રચાર ઈતર દર્શનેને હજુ પાલવી શકે તેમ છે, પરંતુ સર્વશ્રેષ્ઠ શ્રી જેનદર્શનના અનુયાયિઓને એ જાતિના પ્રચારમાં સહમત થવું, એ કયી રીતિએ પાલવી શકે તેમ છે ? તેમ છતાં તેવા પ્રકારના તીવ્ર મિથ્યાત્વમેહનીય રૂપી કારમાં રોગથી રીબાતા આત્માઓ શ્રી જેનદર્શનને પણ ઈતર દર્શનની સમાન માનવા કે કહેવા તૈયાર થાય, તો તેમાં તેઓની દુર્ભાગ્યતા જ કારણ છે : પરન્તતેવા શ્રી જેનદશનના અગર સર્વ દર્શનના પંડિત છે, એટલું જ નહિ કિન્તુ ઉદાર વિચારને ફેલાવનારા છે. ”—એવું માનવાની ભૂલ અજાણતાં પણ જેનસમાજની કોઈ પણ વ્યક્તિ ન કરે, એની ચેતવણુ માટે આ લેખને પ્રયાસ છે. પરોપકારી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ પણ આસોપકારી, ચરમ તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીરદેવની સ્તવના કરતાં કરતાં, તે દ્વારા પણ આપણને એ જ ચેતવણી આપી છે કે – " सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य, न नाथ ! मुद्रामतिशेरते ते । माध्यस्थ्यमास्थाय परीक्षका ये, मणौ च काचे च समानुबन्धाः ॥१॥"
-इति श्री अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायाम् । ભાવાર્થ–“હે નાથ ! જે પરીક્ષકે મધ્યસ્થતાને દાવે કરીને તારૂં શાસન અને અન્યનું શાસન સમાન છે એવો દેખાવ ધારણ કરે છે, તે આત્માઓ ખરેખર મધ્યસ્થ નથી, કિન્તુ એક પ્રકારના તારા શાસનના છેષી આત્માઓ છે: એટલું જ નહિ કિન્તુ જગતના પણ હિતશત્રુઓ છે, એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી. કારણ કે–તેઓ મણિ અને કાચમાં સમાનતાની બુદ્ધિને પેદા કરાવી, જગતને છેતરવાને અધમમાં અધમ પ્રયાસ કરનારા છે.” " शिवमस्तु सर्वजगतः, परहितनिरता भवन्तु भूतगणाः । दोषाः प्रयान्तु नाश, सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ॥ १॥
સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ, પ્રાણિઓના સમૂહો પરહિતમાં નિરક્ત બને, દોષ નાશ પામે અને સર્વત્ર લેક સુખી થાઓ.” એજ એક ભાવનાપૂર્વક આ લેખ અને પુસ્તક સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગત્યના સુધારા
૧–પૃ. ૭૩મામાં ત્રણ જગેએ “પ્રાભાવ” શબ્દ છપાયે છે, તેને બદલે “પ્રાગભાવ અર્થાત-પ્રાગ+અભાવ એમ જોઈએ.
૨-પૃ. ૯૧ ની ૪થી લાઈનમાં છેલ્લે શબ્દ “શરીરાદિના છપાય છે, તેને બદલે “શરીરાદિ –એમ જોઈએઃ અર્થાત ને એટલું ભૂલથી વધારે છપાયેલ છે.
૩–પૃ. ૮૯, ૯૧, ૯૩, ૯૫, ૭, ૯૯, ૧૦૧, ૧૦૩, ૧૦૫, ૧૦૭, ૧૦૯, ૧૧૧ અને ૧૧૩માં ઉપલી ફિગરની લાઈનમાં
.ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ”—એમ છપાયેલ છે, તેની જગ્યાએ-“.. આત્મા અને પરલોક છે કે નહિ? ”—એમ જઈએ.
૪–પૃ. ૧૧૫, ૧૧૭, ૧૧૯, ૧૨૧, ૧૨૩, ૧૨૫ અને ૧૨૭માં ઉપલી ફીગરની લાઈનમાં-“...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ 2 એમ છપાયેલ છે, તેની જગ્યાએ “.. પુણ્ય અને પાપને વિવેક? એમ જોઈએ.
૫-પૃ. ૧૩૮માની ૮મી અને ૯મી લીટીમાં છપાયું છે કે“અને નયને તથા મુખ શ્રી જિનમૂર્તિની નિન્દા કરવા રૂપ વિષથી વ્યાપ્ત બની ગએલાં છે. એની જગ્યાએ એમ જોઈએ કે “અને નયને તથા મુખ શ્રી જિનમૂર્તિ પ્રત્યેની અરૂચિ તથા નિન્દા કરવા રૂપ વિષથી વ્યાપ્ત બની ગયેલાં છે.”
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૨].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. ૬-પૃ. ૧૪પની ૨૩મી લીટીની શરૂઆતમાં “છે.” એ શબ્દથી જે વાક્ય પૂર્ણ થાય છે, તે વાક્યમાં જ છેલ્લે ઉમેરવું કે-“અથવા સ્તંભને આધાર ઘર છે.”
–પૃ. ૧૬૧માની ૮મી લીટીમાં “છુ એમ છપાયું છે, તેને બદલે “સ્કૂટ–એમ જોઈએ.
૮-પૃ. ૧૭૩માની ૨૩મી લીટીમાં જ્યાં “હાસ્યાસ્પદ શબ્દ છપાય છે, ત્યાં તેને બદલે “કરૂણાસ્પદ શબ્દ જોઈએ.
૯-. ૨૦૫માની ૨૧મી લાઈનમાં જે “વિશ્વબંધુ' શબ્દ છપાયે છે, તેની જગ્યાએ-“વિશ્વ બધું –એમ જોઈએ.
આ ઉપરાન્ત કેટલેક સ્થળે છાપતાં ટાઈપની હસ્વ ઇ, દીર્ઘ ઈ, હસ્વ ઉ, દીર્ઘ ઊ, રેફ, વિગેરે તૂટી ગયેલ હોય (જેમકે-આધકને બદલે આધક થઈ ગયું હોય, તે તથા પ્રસંશોધન દેષ કે મતિષથી જે ભૂલ રહી જવા પામી હેય, તે સુધારી લેવાની વિનંતિ છે.
નાસ્તિક-મત-વાદનું નિરસન
: પ્રથમ ભાગ :
= સમાપ્ત
Printed at The Virvijay Printing Press
by Ramnik P. Kothari. Ratanpole : Sagar's Khadki, Ahmedabad.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ નિષ્ણુ-પર-ભાણજયં, जयइ सया सवभावदेसणयं / વાહનવ-મય-નાણાપં, जिर्णिदवर-वीरसासणयं // નિવૃત્તિમાર્ગનું પ્રતિપાદક, સર્વ પદાર્થોનું પ્રરૂપક, - અને - મિચ્છામાર્ગનું ઉચ્છેદક -એવું જિનેન્દ્રવર શ્રી વીરનું શાસન સદા જયવંતુ વર્તે છે.