________________
૧૭ ] 1
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.... ક્તિને ઓળખાવવા માટે જે “નામ” પાડવામાં આવે છે, તે “નામનિક્ષેપ છે : કારણ કે–તેને સંબંધ જાતિ સાથે નથી. કેવળ નામ રાખવું તે નામનિક્ષેપ નથી, કિન્તુ જાતિ, ગુણ, ક્રિયા આદિ અન્ય નિમિત્તોની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય વ્યવહાર ચલાવવા માટે સંજ્ઞા રાખવી, તે નામનિક્ષેપ છે. જાતિ, ગુણ, ક્રિયા આદિ નિમિત્તોની અપેક્ષા પૂર્વક જે નામ રાખવામાં આવે છે, તેજ ભાવવાચક નામ લેવાથી “ભાવનિક્ષેપ બને છે.
એ રીતે સ્થાપનાની અપેક્ષાથી જે નામ રાખવામાં આવે છે, તે સ્થાપનાનિક્ષેપ છે અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જે નામ રાખવામાં આવે છે તે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે. નામ તે ચારે નિક્ષેપાથી રાખવામાં આવે છે, પરંતુ તેથી ચારે નિક્ષેપ “નામનિક્ષેપ” બની શકતા નથી. ભાવનિક્ષેપ સંબધી શકા-સમાધાન:
શિકા. આગમ દ્રવ્યનિક્ષેપરની જેમ આગમ ભાવનિક્ષેપરના જ્ઞાયક શરીર, ભાવિ અને તદ્દવ્યતિરિક્ત આદિ ભેદ કેમ કહ્યા નહિ ?
સમાધાન. ભાવનિક્ષેપને સંબંધ માત્ર વર્તમાન પર્યાય સાથે છે: ભૂત-ભવિષ્ય સાથે નથી. દ્રવ્યનિક્ષેપને સંબધ દ્રવ્ય અર્થાત અન્વયથી છે, જ્યારે ભાવનિક્ષેપને સંબંધ ભાવ અર્થાત્ વ્યતિરેકથી છે. દ્રવ્યનિક્ષેપને સંબંધ અન્વયથી હોવાથી ત્યાં કાર્ય-કારણ, પૂર્વચર, ઉત્તરચર, સહચરાદિની અભિન્નતા વિવક્ષિત છે: ભાવનિક્ષેપનો સંબંધ કેવળ વ્યતિરેકથી હોવાથી, તેને કાર્યકારણ, સહચરાદિને સંબંધ હેતે નથી. નિક્ષેપ નયને વિષય:
નિક્ષેપ, એ નયને વિષય છે. નયની સાથે નિક્ષેપને વિષય-વિષયી ભાવ સંબંધ છે. આદિના ત્રણ નિક્ષેપ દ્રવ્યાર્થિક
