________________
૨૦૬ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... જેમ દિશા, કાળ અને પરમાણુ પણ અનાદિ અને સ્વતંત્ર સત્ પદાર્થો છે. સ્વભાવ અને લક્ષણે ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં દિશા, કાળ અને પરમાણુઓને એક જ પ્રકૃતિનો વિકાર માનવા યુક્તિપ્રવીણ વૈશેષિકે કે તૈયાયિક તૈયાર થતા નથી. ચાર્વાક કેવળ પ્રત્યક્ષવાદી હોવાથી અને શૂન્યવાદી બૌદ્ધ કઈ પદાર્થને જ સ્વીકાર નહિ કરનાર હોવાથી દિશા, કાળ આદિને ન માને એ બનવાગ્ય છે. પરંતુ અનુમાનાદિ અન્ય પ્રમાણેને માન્ય રાખનાર પદાર્થવાદી સાંખ્ય, ગ અને વેદાન્તાદિ દર્શને પણ એની પૃથક સત્તા છે કે નહિ, તેને નિર્ણય કરી શક્યા નથી. એજ તે તે દર્શનના પ્રણેતાઓની અલ્પજ્ઞતા સૂચવવા માટે પર્યાપ્ત પ્રમાણ છે. શ્રી જૈનદર્શનની જેમ માત્ર વૈશેષિક અને નૈયાયિક દર્શને આકાશ (દિશા), કાળ અને પરમાણુઓ પણ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે, એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે. Pયાયિકદર્શન
વૈશેષિકની જેમ તૈયાયિકે પણ એ ત્રણેને પૃથક દ્રવ્ય માને છે. એટલું જ નહિ, કિન્તુ ગતમપ્રણીત ન્યાયદર્શને પોતે માનેલા પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે યુક્તિપ્રગ પણ બીજા દર્શને કરતાં વધુ પ્રમાણમાં કર્યો છે. તકવિદ્યા, એ ઐતમીય ન્યાયદર્શનનું પ્રધાન અંગ છે. અનુમાનનાં અંગો-પક્ષ, હેતુ, સાધ્ય, ઉપનય, નિગમન આદિ-વિષયક લંબાણ વિવેચન જેટલું ગતમય ન્યાયદર્શનમાં નજરે ચઢે છે, તેટલું વૈશેષિકાદિ ઈતર દર્શનમાં નથી, એ વાત સત્ય છે. તે છતાં યુક્તિપુરસર પદાર્થોના પ્રતિપાદનનો સ્વીકાર કરનાર ન્યાયદર્શન કે દિશા, કાળ અને પરમાણુ આદિને સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારનાર વૈશેષિક દર્શન પણ શ્રી જૈનદર્શનની હરોળમાં આવી શકે
