________________
૧૩૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
અસર પ્રાય: તત્કાળ શરૂ થઈ જાય છે અને કેટલાકેાની કાલાન્તરમાં યા જન્માન્તરામાં થાય છે. અધિક દીર્ઘકાળ સુધી લાગટ અસર કરવાવાળા સંસ્કારાની અપેક્ષાએ થાડા કાળ સુધી લાગટ અસર કરવાવાળા સંસ્કાર, સાધારણતયા જલ્દી પ્રગટ-પરિપકવ થઇને પેાતાનું ફૂલ આપવું શરૂ કરી દે છે. પ્રખલ સંસ્કાર તે પરિસ્થિતિઓની પણ અપેક્ષા રાખતા નથી : પરિસ્થિતિઓને પેાતાને અનુકૂલ કરી લે છે. ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થોના પ્રત્યે પ્રાણિઓની જે રૂચિ-અરૂચિ પ્રગટ થાય છે, એનું કારણ અધિકાંશમાં તેના પૂર્વજન્મથી ચાલી આવેલી આદતાના મળે પડેલા સંસ્કારા સિવાય બીજું શું ખતાવી શકાય તેમ છે? એથી પણ સંસ્કારાનું હાવું સિદ્ધ થાય છે. સંસ્કારાની પરમ્પરા જન્મ-જન્માન્તરા સુધી ચાલતી રહે છે. એની અભિવ્યક્તિ માટે ચેાગ્ય શરીરાદિનું નિર્માણ યા બાહ્ય સયાગાદિ સામગ્રીની અપેક્ષા રહે છે. નરક અને સ્વર્ગ :
કેટલાંક પાપ એવાં હાય છે કે-જે દીર્ઘકાળ પર્યંત લાગલાગટ ફળ દેવાવાળાં હેાય છે. એ લને માટે આ પૃથ્વી પર સમ્ભવિત દુ:ખ અને એને ભાગવવા માટે શરીરઢિ પરિપૂર્ણ સાધન પર્યાપ્ત હેાતાં નથી. એને માટે ‘નારક લેાક ’ જેવા સ્થાનનું અસ્તિત્વ અવશ્ય માનવું પડે છે : કે જ્યાં નિરન્તર અશાન્તિજનક પરિસ્થિતિઓ રહેલી હાય છે અને જ્યાં શરીર પણ એવું મળે છે કે-જે ઘાર દુ:ખ, ઘાર આઘાત અને ઘાર ભૂખ, તૃષા, શરદી, ગરમી આદિની વેદનાઓમાં પણ અત્યંત દીર્ધકાળ સુધી સ્થિત રહી શકે ! એ જ રીતે કેટલાંક પુણ્ય એવાં હાય છે કે–જેમાં વાસના અત્યન્ત મન્દ્ર યા અત્યન્ત
