________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૧૨૫. થવી, એ પણ સાહજિક નથી પણ અસાહજિક છે: એથી રિત, અતિ અથવા અન્ય શબ્દોમાં રાગ અને દ્વેષ એ પણુ અસ્વાભાવિક છે : એટલું જ નહિ પણ જે સમયે એક વસ્તુ ઉપર રાગ છે એજ સમયે અન્ય વસ્તુ ઉપર દ્વેષ છૂપાયેલા છે, તેથી આત્માની ચંચળતા અને અસ્થિરતા થવામાં પણ રાગ-દ્વેષ એ જ કારણ છે. વાસ્તવમાં આત્માના સ્વભાવ અસ્થિર કે ચંચળ નથી, એથી રાગ-દ્વેષ એ આત્માના સ્વભાવ બની શકતા નથી. ક્રોધાદિ સ્વભાવરૂપ શાથી લાગે છે ?
જ
‘કામ, ક્રોધ, ઇચ્છા, રિત, અતિ, ભય, રાગદ્વેષાત્મક સુખ-દુ:ખ આદિ જ્યારે અસ્વાભાવિક છે, ત્યારે તે આત્મામાં શાથી ઉત્પન્ન થાય છે તથા એ બધા આટલા સ્વાભાવિક જેવા કેમ પ્રતીત થાય છે?’–એ વાતના ઉત્તર આપણે પ્રથમજ આપી ગયા છીએ કે—એનું કારણુ આત્માની વિપરીત શ્રદ્ધા તથા વિપરીત તન્મયતા છે.' એ કારણે આત્માની વિપરીત તથા અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ થાય છે. એ અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું એક કારણ તે સ્વયં આત્માની જ એવા પ્રકારની ચાગ્યતા યા શક્તિ છે : કારણ કે-આવી અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિની શક્તિ એનામાં સ્વભાવથી જ સર્વથા ન હેાત, તે એવી પ્રવૃત્તિ કદી થઈ શકત જ નહિ : અને બીજું કારણુ ખાદ્ય છે, જેને પ્રકૃતિ યા કર્મના સંબંધ કહેવાય છે. જે માહ્ય કારણ ... કર્મના તેવા પ્રકારના સંબંધ માનવામાં ન આવે, તે કેવળ સ્વભાવથી જ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ અવસ્થાએ એક સાથે અને એક સમયમાં કાયમ રહેવી જોઈએ ઃ એટલુંજ નહિ, પણ એનાથી આત્માને કાઈ પણ કાળે છૂટકારા પણ અસમ્ભવિત બનવા જોઈએ : કારણ કે—સ્વભાવથી છૂટકારા શી રીતે થઇ શકે ? ત્રિકાળદેશી
