________________
૧૨૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન...
જ્ઞાનથી આત્મા દ્વેષાત્મક દુ:ખના અનુભવ કરે છે. એ પ્રકારના રાગ–દ્વેષથી આત્માના શાન્તિ કે સુખ અનુભવવાના ગુણ દેખી જાય છે. એ રીતે રાગદ્વેષાત્મક સુખદુ:ખને પરાધીન તથા અસ્થિર બની જવાથી, શાન્તિ કે સુખને માટે તલસવા છતાં, આત્મા શાન્તિ કે સુખના આસ્વાદ મેળવી શકતા નથી. અનુકૂલ કે પ્રિય પદાર્થના સંચેાગજન્ય રાગાત્મક સુખમાં પણ આત્માને અપ્રિય પદાર્થના દ્વેષ તથા ભય કાયમ હાવાથી, એનું એ ક્ષણિક સુખ પણ સર્વથા નિરાકૂલ કે પૂરૂં હાતું નથી. રાગદ્વેષ કેવળ શાન્તિને જ હેરે છે એમ નથી, પરંતુ એ જ્ઞાનને પણ પૂર્ણ રૂપમાં પ્રગટ થવા દેવામાં અંતરાયભૂત અને છે : કારણ કે—એ હયાત હાય છે ત્યાં સુધી જ્ઞાનમાં તેવા પ્રકારની રૂચિ કે તન્મયતા પેદા થવા દેતા નથી. પર પદા પ્રત્યે શ્રદ્ધાન યા તન્મયતાના કારણે શરીરાદિ પર પદાર્થોમાં મારાપણાની ભ્રાન્તિ થાય છે તથા એ પર પદાર્થોના જીવની સાથેના સબંધ સ્વભાવથી જ અસ્થાયી હૈાવાથી, આત્માને પેાતાના સત્ની વિનાશશીલતામાં પણ ભ્રમ થઈ જાય છે. આથી શ્રદ્ધાન અને તન્મયતાનું વિકૃત થવું, પર પ્રવૃત્ત બનવું, એ જ પાપ છે : અને શુદ્ધ સ્વભાવ રત થવું એજ ધર્મ છે! આત્માના ગુણુ તા સદા આત્મામાં જ વિદ્યમાન રહે છે: કારણ કે–કાઈ પદાર્થ કયારે પણ પોતાના સ્વભાવથી રહિત કે પરસ્વભાવમય અની શકતા જ નથી. પરન્તુ વિશ્વાસ અને તન્મયતાનું માહિત થવું, વિકૃત બની જવું, એ જ આત્માને આત્મવિસ્મૃતિ થવામાં પરમ ખીજભૂત છે અને એના પ્રભાવે જ આત્મા પેાતાના સહજ ધર્મરૂપ શાન્તિના સદા કાળ એકસરખા અનુભવ કરી શક્તા નથી.
