________________
૯૪ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન -“મૃત્યુ થયા બાદ હું રહીશ કે નહિ?”—તે તેને એક જ ઉત્તર આપવાનું રહે છે કે વર્તમાન સમયમાં તે વિદ્યમાન છે કે નહિ?” એ પ્રશ્નને તું જે ઉત્તર આપે, તેના ઉપર તારા પ્રશ્નનો જવાબ અવલંબે છે. કેઈ પણ એમ કહી શકે એમ નથી કે-“વર્તમાન સમયમાં હું વિદ્યમાન નથી.” એથી જ એ સિદ્ધ થાય છે કે-જે તું વર્તમાન સમયે વિદ્યમાન છે, તે તું પહેલાં પણ અવશ્ય વિદ્યમાન હતું અને પછી પણ અવશ્ય વિદ્યમાન રહીશ, એમાં કઈ સંદેહ જ નથી.” કારણ કે-જે પહેલાં નથી તેની હમણું ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી અને જે હમણું વર્તમાન છે તેને અભાવ કદી થઈ શકતો નથી. અલબત્ત, મિણબત્તી જેમ કાર્બન અને હાઈડ્રોજન રૂપે પરિવર્તન પામી ગઈ તથા કાષ્ટ જેમ ખુરશી અને ટેબલ રૂપે પરિવર્તન પામી ગયું, તેમ તારામાં પણ અનેક પ્રકારનાં પરિવર્તને થતાં રહેવાનાં, કિન્તુ તારે સર્વથા અભાવ કદી થઈ શકો નથી. આત્મા સનાતન છે અને આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાબાધિત છે, એ વસ્તુ સમજવા માટે દર્શનશાસ્ત્રનું કે ભૌતિક પદાર્થ વિજ્ઞાનનું આથી આધક જ્ઞાન મેળવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી, એમ સામાન્યતયા કહી શકાય. અમરત્વ સ્વાભાવિક ગુણ:
આત્માના અસ્તિત્વની સિદ્ધિમાં આપણે એ વાત નક્કી કરી આવ્યા છીએ કે આત્મા તે પદાર્થ છે, કે જેને સંકેત, જેનું સંબોધન અને જેની ઓળખાણ આપણે “હું” શબ્દથી કરીએ છીએ. “હું' પદનું સાધન, “હું' પદને સંકેત કે “હું” પદથી ઓળખાનાર જે વસ્તુ છે, તે જ આત્મા છે : કારણ કે-આત્મા સિવાય અન્ય કઈ પણ વસ્તુ “હું” એ
