________________
૯૬ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... પ્રયોગ કરે છે જેમ અસત્ય છે, તેમ “હું” અને “મરી ગયે ”—એ શબ્દોને પ્રયોગ પણ અનુભવવિરૂદ્ધ છે. “હું મરી રહ્યો છું.”—એ પ્રવેગ કેટલીક વાર અનુભવાય છે, ત્યાં પણ કેવળ વર્તમાન યા ભૂતકાળને પ્રગ નથી, પરંતુ અપૂર્ણ વર્તમાનકાળને પ્રગ છે. એની મતલબ ભવિષ્યત્ કાળ સાથે છે: તેથી એ પ્રવેગ પણ વાસ્તવિક મનોવિજ્ઞાનને અનુસરો નથી, કિન્તુ ઉપચારજન્ય છે. આ વિષયને વધારે સ્પષ્ટતયા સમજવા માટે નિદ્રાનું દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે. નિદ્રાના વિષયમાં આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે–“હું ઉંઘી ગયું હતું.” અથવા “હું ઉંઘવા માટે જઈ રહ્યો છું.” અથવા “મને ઘણી ઉંઘ આવે છે. વિગેરે. પરંતુ આપણે એ કદી પણ કહી શક્તા નથી કે-“હું ઉઠું છું. કારણ કે એ શબ્દનો પ્રયોગ કરતી વખતે આપણે ઉંઘી ગયેલા નથી પણ જાગતા છીએ. એ જ વાત એ વાક્યને અસત્ય ઠરાવવા માટે મેટું પ્રમાણ છે. આમ જ્યારે નિદ્રા શબ્દને પ્રવેગ પણ હું' પદની સાથે અસભવિત છે, ત્યારે “મરવું' એ શબ્દનો પ્રયોગ તો “હું” ની સાથે સુતરાં અસમ્ભવિત ઠરે છે. અર્થાત-આત્માના સમ્બન્ધમાં મૃત્યુનું કથન જ “અસભવ’ષથી ગ્રસિત છે. વ્યવહારમાં “તે મરી ગયે—હું મરી જવાનો છું. હું ઉંઘી ગયો છું.” -“તે હું નથી.” ઈત્યાદિ શબ્દોને પ્રયોગ થાય છે, તે આત્માની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થા માત્રને જ સૂચવનાર છે, કિન્તુ તેમને
એક પણ પ્રયોગ આત્માના સર્વથા અભાવને સૂચવતો નથી. મૃત્યુ એ સ્વભાવ નથી :
જીવન જેમ આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ છે, તેમ મૃત્યુ એ આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ નથી. જીવનની જેમ મરણ
