________________
- ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[૧૦૧ અહીં નિશ્ચય કરે છે. “સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનથી આત્માને સર્વથા પૃથક્ કરી શકાય છે કે કેમ?”—એજ આપણે અહીં જોવાનું છે. વિચાર કરતાં સાને એ નિશ્ચય થઈ શકે એમ છે કે–આત્માની પ્રત્યેક અવસ્થામાં કોઈ ને કોઈ રૂપમાં, કેઈ ને કઈ પરિણામમાં અથવા કોઈને કોઈ અંશમાં જ્ઞાન અવશ્ય હયાત રહે છે. એ સોને અનુભવસિદ્ધ છે, એટલા જ માટે આત્માનું બીજું લક્ષણ જ્ઞાન છે. કેવલ જાગ્રત યા સ્વનાવસ્થામાં જ જ્ઞાન કાયમ હોય છે એમ નહિ, સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ જ્ઞાન હયાત હોય છે. અલબત્ત, સુષુપ્તિ યા નિદ્રાવસ્થામાં જે ચેતના રહે છે, તે એટલી દળેલી રહે છે કે–સ્પષ્ટપણે અનુભવી શકાતી નથી. નિદ્રાવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના વિદ્યમાન હોય છે, એને સર્વને અનુભવસિદ્ધ પૂરા એ છે કે–ભરનિદ્રામાં સુતેલા છીએ ત્યારે આપણા શરીરના અમૂક ભાગ પર એક મચ્છર આવીને કરડે છે, તે વખતે ઉંઘમાં ને ઉંઘમાં હાથ ઉંચો કરીને એ ભાગને આપણે ખંજવાલીએ છીએ. જ્યારે આપણે જાગીએ છીએ અને શરીરના એ ભાગ પર રક્ત એકઠું થયેલું જોઈએ છીએ, ત્યારે જ આપણને એ નિશ્ચય થાય છે કેત્યાં મચ્છર કરડે હવે જોઈએ અને નખવતી આપણે ખણેલું હોવું જોઈએ. સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના ન હોત તો હાથ ઉંચ-નીચો કરવાની તથા ખંજવાળવાની ક્રિયા કયી રીતે શક્ય બનત? એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે સુષુપ્તિ, જાગ્રત કે સ્વપ્ન, કઈ પણ અવસ્થામાં કઈ ને કોઈ રૂપે જૂનાધિક માત્રામાં જ્ઞાન નિરન્તર બન્યું રહે છે. બીજા શબ્દોમાં જ્ઞાન એ આત્માનું બીજું લક્ષણ છે, જે સ્વરૂપભૂત છે, નૈસર્ગિક છે અને આત્માની સાથે સદા જોડાયેલું છે.
