________________
૧૦૨ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપરિપૂર્ણ?
ચિત્ અથવા જ્ઞાન–એ આત્માનું બીજું લક્ષણ છે, તે તે જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપૂર્ણ?”—એ પ્રશ્ન સહેજે ઉપસ્થિત થાય છે. આપણા દૈનિક જીવનમાં આપણે અનેક ભૂલો કરીએ છીએ, એજ એમ બતાવે છે કે-આપણું જ્ઞાન પરિપૂર્ણ નથી. પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવાનને ભૂલો થવાનો સંભવ જ નથી. નાની યા મોટી, સામાન્ય ચા ભયંકર અનેક પ્રકારની ભૂલે અને તેનાં સ્વ અને પર ઉભયને થતાં દુઃખદ પરિણામે રજ અનુભવવા છતાં, આપણે આત્મા પૂર્ણ જ્ઞાનવાન છે એમ માનવું, એ કઈ પણ રીતે સંગત નથી. શાસ્ત્રો કહે છે કે આત્માનું લક્ષણભૂત જ્ઞાન ખંડ નહિ પણ અખંડ છે : પરિચ્છિન્નનહિ પણ અપરિચ્છિન્ન છે: સીમિત નહિ પણ નિસીમ છે. આત્મા સદા ચિસ્વરૂપ, અર્થાત્ –પૂર્ણ પ્રકાશસ્વરૂપ છે. પરંતુ એ વાત ભૂલવી જોઈએ નહિ કે-પરિપૂર્ણ જ્ઞાન એ લક્ષણ, બદ્ધ આત્માનું નથી કિન્તુ મુક્તાત્માનું છે.” મુક્તાત્માઓનું જ્ઞાન નિરપેક્ષ, નિ:સીમ, સર્વવ્યાપક અને પરિપૂર્ણ છે. બદ્ધાત્માનું જ્ઞાન પણ સ્વરૂપે પરિપૂર્ણ હવા છતાં, આવરણથી આવરિત છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાન એ આત્માનું સ્વરૂપ હોવા છતાં, બદ્ધાવસ્થામાં એ જ્ઞાન અનેક પ્રકારનાં અજ્ઞાનનાં આવરણથી દબાએલું હોય છે. એ આવરણો હઠી જવાની સાથે જ સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે. સૂર્ય યા પ્રકાશનાં કિરણેના દ્રષ્ટાંતથી આ વાત અધિક સ્પષ્ટ થશે. બારી-બારણાં બંધ કરેલા એક ઓરડામાં, કેઈ એક બારી કે છિદ્ર દ્વારા, સૂર્યનું એક જ કિરણ અંદર પ્રવેશ થવા પામે, તેથી શું એમ કહેવું ઉચિત થશે કે-સંસારમાં સૂર્યને પ્રકાશ આટલે જ છે? સૂર્યને પ્રકાશ તે અપરિમીત છે, પરંતુ
