________________
૧૦૮ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિર્સન...
વિચારીએ તા–જે મનુષ્ય સ્રીપુત્રાદિકના વિયાગ વખતે એટલા અધા દુ:ખને અનુભવે છે કે હુવે મારું જીવિતવ્ય અંધકારમય બની ગયું, મારૂં સર્વસ્વ નાશ પામી ગયું કે હું સદાને માટે દુ:ખમાં ડૂબી ગયા.’–તેજ માણસ દિવસેા જવા ખાદ શાકને કે દુ:ખને સર્વથા વિસરી જાય છે. એ દૃષ્ટિએ, શું દુ:ખ એ જલની ઉષ્ણુતાની જેમ ખાહ્ય કારણથી આવેલ માત્ર ઉપાધિ જ નથી ? જલની ઉષ્ણુતા માટે જેમ બાહ્ય કારણની અપેક્ષા છે, કિન્તુ એ ઉષ્ણુતાને જવા માટે કેવલ કાલના સ્વાભાવિક અતિકૅમણુ સિવાય અન્ય કોઈ કારણ ન મળે તેા તેની અપેક્ષા નથો, તેમ આત્મામાં દુ:ખ ઉત્પન્ન થવા માટે બાહ્ય કારણેાની અપેક્ષા રહે છે, પરન્તુ ઉત્ત્પન્ન થયેલા એ દુ:ખના વિલય થવા માટે ફાલાતિક્રમણુ સિવાય અન્ય કોઇ કારણની અપેક્ષા રહેતી નથી. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-દુ:ખ એ આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ નથી, કિન્તુ આનન્દ એજ આત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ છે. આત્મા જ્યારે બાહ્ય કારણેાથી દુ:ખી પણ થાય છે, ત્યારે પણ આત્માના આનન્દ, આત્માની બહાર ચાલ્યા જતા નથી, કિન્તુ બેલે આત્માની અંદર પડયો રહે છે. એના જ પ્રતાપે એ આનન્દ, ક્રમશ: પેાતાનું પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરીને, બહારથી આવીને અધિકાર જમાવનાર દુ:ખને દૂર કરી નાંખે છે અને પૂર્વની માફક પાતે ( આનંદ ) વ્યક્ત રૂપ ધારણ કરી લે છે. આનંદપ્રાપ્તિ ક્યારે ?
સત્, ચિત્ અને આનંદ એ ત્રણ આત્માનાં લક્ષણુ છે, આત્માના સ્વભાવ છે અથવા આત્માનું જ સ્વરૂપ છે, એ વાત જેમ શાસ્ત્રો દ્વારાએ સિદ્ધ છે, તેમ યુક્તિ અને અનુભવ દ્વારા પણ સિદ્ધ છે. યુક્તિવાદની દૃષ્ટિથી કે પ્રત્યક્ષ અનુભવની
