________________
ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
[ ૯૫
પદ્મના સંકેત બની શકતી નથી. જ્યાં સુધી જગતમાં ‘અહં ’ ચા ‘હું ’ પદના વ્યવહાર વિદ્યમાન છે, ત્યાં સુધી આત્માની સત્તાના નિષેધ કરનાર નાસ્તિકા પેાતાની કાઈ પણ યુક્તિ વડે સફળતા મેળવી શકે એ સંભવિત જ નથી. આસ્તિક જેમ અહું 'પદ્મથી વ્યવહાર કરે છે, તેમ નાસ્તિક પણ પેાતાની જાતને ઓળખાવવા માટે ‘ અહું ’પદ્મના જ
6
પ્રયાગ કરે છે.
6
અહં ’પદના પ્રયાગ સિવાય નાસ્તિકને પણ એક ક્ષણ વારૈય ચાલતું નથી. ‘ આત્મા છે. ’–એ સિદ્ધ કરવા માટે આના કરતાં બીજું કાઈ માટું પ્રમાણુ નથી. આ એક જ પ્રમાણુની આગળ આત્મસત્તાને નિષેધ કરનારી સઘળી યુક્તિએ સામર્થ્યહીન અની જાય છે. ‘અહં’પદ્મના સંકેતથી જ્યારે આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે ‘હું’ અને ‘મરી ગયા’ અથવા ‘હું’ અને ♦ નથી ’–એ જાતિનાં વાકયોના પ્રયાગ જ અસંભવિત અને છે. ‘હું મરી ગયા. ’–એ વાકયમાં મરી ગયા ’–એ ક્રિયાપદના કર્તાના, ઉદ્દેશ્ય અને વિધેય રૂપમાં કાઈ પણ પ્રકારે સંબંધ ઘટી શકતા નથી. એવી જ રીતે ‘ હું નથી. ’–એ વાકયમાં પણ ઉદ્દેશ્ય અને વિધેયને સમય થવાની સમ્ભાવના ત્રણે કાળમાં નથી. જેમ ‘હું ’ અને ‘નથી’ એમ કહેવું તે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ છે, તેમ ‘હું' અને ‘મરી ગયા ’–એ કલ્પના પણ સર્વથા વિરૂદ્ધ છે. ડૅાકટર અથવા સંબંધી રેગીની નાડી જોઈ ને કહે છે કે- આ મરી ગયા છે.’ અથવા રાગીને સ્વયં શંકા યા ભય રહે છે કે-‘હું મરી જઈશ.' પરંતુ એ પ્રયાગેા ઔપચારિક છે. મરવાના વાસ્તવિક માનસિક અનુભવ કેાઈ ને પણ થતા જ નથી. ‘હું ’ અને ‘મર્યા છું’–એ અનુભવ જ અસંભવિત છે. ‘હું ' અને ‘ નથી ’–એ એ શબ્દોના એક સાથે
,
