________________
L[ ૯૧
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ કારક દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. “હું શરીર”—“ઈન્દ્રિયો ” કે
હું મન”—એવો અનુભવ થવાને બદલે “મારું શરીર’–‘મારી ઈન્દ્રિય –“મારૂં મન –એવી જાતિનો જ અનુભવ પ્રત્યેક આત્માને થાય છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે-“અહં-પદલક્ષ્ય' એ શરીરાદિને નથી, પણ શરીરાદિથી ભિન્ન શરીરાદિનો સ્વામી કોઈ અન્ય છે. લક્ષણની પરીક્ષા:
આત્માના અસ્તિત્વને નિર્ણય થયા બાદ અને તે શરીરાદિથી પર શરીરાદિનો સ્વામી છે એ વાતનો નિર્ણય થયા બાદ, આત્માનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ શું? એ વાતને નિશ્ચય કરવો જરૂરી છે. આત્માના સ્વરૂપ અને લક્ષણનો ખ્યાલ આવી જાય, તે–આત્મા ક્યાંથી આવ્યો અને ક્યાં જવાન?– એ વિગેરે પ્રશ્નોના નિકાલ ઘણી જ સહેલાઈથી થઈ શકે એમ છે. કોઈ પણ પદાર્થનું લક્ષણ યા સ્વરૂપ શું છે?—એ નકકી કરવા માટે પ્રથમ એ પદાર્થને ભ્રમાત્મક લક્ષણ, જેને સંસ્કૃતમાં ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ કહેવામાં આવે છે તે તથા જેને ત્રણે કાળમાં કદી પણ વિલેષ એટલે વિયોગ થતો નથી એવાં તથ્ય લક્ષણ, ઉભયને વિચાર કરવો આવશ્યક બને છે. પ્રથમ પદ્ધતિ એ “વિશ્લેષણાત્મક પદ્ધતિ છે અને બીજી પદ્ધતિ
એ “સમન્વયાત્મક છે. જલનું લક્ષણ નકકી કરવું હોય, ત્યારે વિલેષણાત્મક પદ્ધતિ વડે આપણે એ નક્કી કરી શકીએ છીએ કે–ઉષ્ણતા એ જલનું લક્ષણ નથી પણ ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ છે. જો કે અમૂક જલમાં ઉષ્ણુતાને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે, પરંતુ તે ઉષ્ણતા અગ્નિસંયોગ રૂપ ઉપાધિથી જલમાં ઉત્પન્ન થયેલી છે. તે ઉપાધિ દૂર થતાંની સાથે જ ઉષ્ણતાને વિલય થવા માંડે છે અને જલની સ્વાભાવિક શીતતા પ્રગટ
