________________
૯૦ ]
નાસ્તિક—મતવાદનું નિસન...
પહાંચવાના માર્ગ કે સાધનાના પણ જેમ વિચાર કરતા નથી, તેમ જીવનમાં માનસિક શાન્તિના પણ તેવા પ્રકારના અનુભવ કરી શકતા નથી. માનસિક શાન્તિ તથા વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન નિશ્ચિત ધ્યેયવાળા આત્માના જીવનમાં જ સંભવિત છે. ‘હું કાણુ છું ?, કયાંથી આવ્યો છું ? અને હવે મારે કયાં જવું ચેાગ્ય છે ? ’–એના વિચાર કરનાર આત્મા જ, પેાતાના જીવનને નિશ્ચિત ધ્યેયવાળું બનાવી શકે છે : અને પછી તેના બધા પ્રયત્ના ધ્યેયની સન્મુખ દિશાએ થાય છે. આત્માનું અસ્તિત્વ:
‘આત્મા જેવી કાઈ વસ્તુ છે કે નહિ ?-એ વસ્તુના નિશ્ચય જ્યાં સુધી ન થાય, ત્યાં સુધી હું ભૂતકાળમાં કેવા હતા ? અને ભવિષ્યકાળમાં કેવા હાઇશ? ’–એના વિચાર કરવાનું કેાઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. એ કારણે સૌથી પહેલાં આત્મસત્તાના અસ્તિત્વના નિષેધ કરનાર મતનું યુક્તિયુક્ત ખંડન અને જગતના અન્ય પદાર્થોના અસ્તિત્વની જેમ આત્માનું પશુ અસ્તિત્વ છે, એવી જાતિના નિશ્ચય એ જરૂરી છે : આત્માનું અસ્તિત્વ છે, એ સમજવા માટે સરલમાં સરલ ઉપાય એ છે કે—પ્રત્યેક પ્રાણિને ‘ અહું ' અર્થાત્ ‘ હું ’–એવું જે સ્વસંવેદ્ય જ્ઞાન થઈ રહ્યું છે, તેના વિષય શું છે?−એની ખાજ કરવી. એની ખાજ કરવાથી ખાત્રી થાય છે કે અહું’ પદ્મલક્ષ્ય ‘હું’થી શરીર, ઇંદ્રિય કે એવી બીજી કોઈ પણ ખાદ્ય વસ્તુનું ગ્રહણ થતું નથી, પણ જેનું ગ્રહણ થાય છે તેજ આત્મા છે. શરીર, ઇન્દ્રિય કે મન વિગેરે આત્મા નથી; પણ આત્માની સાથે સમ્બન્ધ પામેલ અન્ય વસ્તુઓ છે. એ સંબંધ સ્વ–સ્વામિભાવના છે, કે જે ષષ્ઠી વિભક્તિ’ યાને ‘સંબંધ
