________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૪૯ “આત્મા આદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો બહિરિન્દ્રિય દ્વારા પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી, માટે તે કોઈ પણ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થતા નથી અને તેમ છતાં પણ તેને માની લેવાનો આગ્રહ કરવામાં આવે છે.” અહીં તો વાત એ છે કે-જેઓ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરવા માટે કેવળ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષને જ આગ્રહ સેવે છે, તેઓ બહિરિદ્રિય–પ્રત્યક્ષ કરતાં પણ અધિક સત્ય અને વિદ્યમાન એવાં અન્ય પ્રમાણેને અગ્ય રીતિએ તિરસ્કાર કરનારા છે. વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવા માટે બહિરિન્દ્રિય–પ્રત્યક્ષ, એ તે એક અલ્પવત્ સાધન છે. બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ જેમ અબ્રાન્ત છે, તેમ બ્રાન્ત પણ છે. એટલું જ નહિ કિન્તુ તે પ્રમાણ કેવળ વર્તમાનકાળનો જ વિષય કરનારું છે : જ્યારે બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ સિવાયનાં આગમાદિ અમૂક પ્રમાણે તો સર્વ વસ્તુ, સર્વ કાળ અને સર્વ દેશને વિષય કરનારાં છે. એટલું જ નહિ કિન્તુ સર્વથા અબ્રાન્ત પણ છે. અભ્રાન્ત પ્રમાણે
જ્ઞાનનાં સાધન–પ્રમાણુ બે પ્રકારનાં છે: એક ભ્રાન્ત (અયથાર્થ) અને બીજાં અબ્રાન્ત (યથાર્થ). તે પ્રત્યેકના પણ પાછા બે પ્રકારે છે: એક પ્રત્યક્ષ અને બીજો પક્ષ. કેવળ, અવધિ, મન:પર્યવ આદિ પ્રત્યક્ષ છે અને મતિ–શ્રત આદિ પક્ષ છે: અથવા બહિરિન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે અને સ્મરણું, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન, આગમાદિ એ પક્ષ પ્રમાણ છે. આ રીતે વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવવા માટે અનેક પ્રકારનાં પ્રમાણે વિદ્યમાન હોવા છતાં, તે સઘળાને ઈન્કાર કરી કેવળ બહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષને જ મૂખ્ય બનાવવું, એ પ્રમાણ સંબંધી વિજ્ઞાનની અજ્ઞાનતા સૂચવનાર છે. આત્મા, પરલેક, સ્વર્ગ, નરકાદિ
