________________
૬૦ ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન... એ બે પદાર્થો ભિન્ન હોવાથી જ, ભિન્ન શબ્દથી વાગ્યા બને છે. કેટલીક વાર એક જ પદાર્થ ભિન્ન શબ્દથી વાચ થતે જોવામાં આવે છે, તો પણ તે પદાર્થને કહેનારા જેટલા શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, તે બધા કેઈ ને કઈ ભિન્ન ધર્મને જણાવનારા તો અવશ્ય હોય જ છે. એક ધર્મિને જણાવનાર પૃથક શબ્દો ઘણું મળી શકે છે, પરંતુ એક જ ધર્મને પૃથફ શબ્દોથી વ્યપદેશ કરે સર્વથા અશકય છે. શરીર અને કાય-એ બે શબ્દ દેહ રૂપી એક જ ધમિનું પ્રતિપાદન કરનારા હોવા છતાં, શરીર શબ્દ દેહના શીર્ણ (નાશ) થવા રૂપ ધર્મને પ્રગટ કરે છે, જ્યારે કાય શબ્દ દેહના ઉપચીયમાન (પુષ્ટ) થવા રૂપ ધર્મને કહે છે. અહીં દેહ અને આત્મા–એ બેઉને જીવરૂપી એક જ ધર્મિના પર્યાયવાચક માની શકાય તેમ નથી. ધર્મ અને ધમિનો તાદામ્ય સંબંધ છે. જેવી રીતે ચયાપચય રૂપ ધર્મોને દેહની સાથે તાદામ્ય સંબંધ છે, તેવી રીતે દેહત્વ અને આત્મત્વ–-એ બંનેને જીવની સાથે તાદામ્ય સંબંધ નથી. ચયાપચય ધર્મવાળા દેહને જીવની સાથે સંગસંબંધ છે, જ્યારે દેવ-નારકાદિ પર્યાયો પામવા રૂપ આત્માને જીવની સાથે તાદાઓ સબંધ છે. દેહ જેમ સ્વયં ચય–અપચય રૂપ પરિણામને પામે છે, તેમ જીવ સ્વર્ય દેહરૂપે પરિણમતું નથી. એ કારણે જીવ અને દેહ-એ બેઉને તાદામ્ય સંબંધ નથી, જ્યારે આત્મા અને જીવનું કથંચિત્ તાદાઓ છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે-દેડ અને આત્મા, એ બે ભિન્ન શબ્દો ભિન્ન મિને કહેનારા છે, તેથી પણ આત્મા એ હયાતિ ધરાવનાર પદાર્થ છે, પણ ખરવિષાણુદિની જેમ તુચ્છાભાવરૂપ નથી.
