________________
દુર ]
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન.. અર્થ એટલો જ છે કે-ઘટાદિના રૂપને જ માત્ર એક દેશથી પ્રત્યક્ષ થાય છે, છતાં તેને પ્રત્યક્ષ જ કહેવાય છે. કોઈ પણ વસ્તુને સર્વ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ થે, એ કેવળજ્ઞાનિના જ્ઞાન સિવાય અસંભવિત છે. રૂપી પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ જેમ તેના રૂપ-રસાદિ અમૂક ગુણો દ્વારા થાય છે, તેમ અરૂપી આત્માદિ પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ પણ અમૂક અમૂક ગુણ દ્વારા જ શક્ય છે. ગુણીને પ્રત્યક્ષ તેના ગુણેના પ્રત્યક્ષ દ્વારા જ થનારે હોય છે, એ નિયમ છદ્મસ્થો માટે નિરપવાદ છે. છદ્મસ્થ આત્મા જે કઈ વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરે છે, તે તેના કેટલાક ગુણ કે પર્યાનો જ કરે છે, છતાં તે પ્રત્યક્ષ વસ્તુને જ પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે છે. કારણ કે-પર્યાય કે ગુણેથી વસ્તુ કેઈ ભિન્ન પદાર્થ નથી. કેરીને પ્રત્યક્ષ, એ છમ માટે તેના રૂપ-રસાદિ કેટલાક વિશેષને પ્રત્યક્ષ છે, નહિ કે-સમસ્ત વિશેષ સહિત કેરીને! એજ ન્યાયે છઠ્ઠમસ્થ આત્માઓને આત્માને પ્રત્યક્ષ તેના કેટલાક ગુણે અને પર્યાય દ્વારા જ શક્ય છે. સ્મૃતિ, જિજ્ઞાસા, ચિકીર્ષ, સંશય, વિપર્યય આદિ જ્ઞાનવિશેષ એ આમાના ગુણો છે અને તે બધા ગુણે પ્રત્યેક આત્માને સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. છમ માટે ગુણોને પ્રત્યક્ષ એ જ ગુણીને પ્રત્યક્ષ છે કારણ કે-ગુણીને છોડી ગુણે કદી રહી શકતા નથી.
લેખાંક ૯ મે : આત્માને સિદ્ધ કરનારા અનુમાનો:
આત્મા સ્વસવેદન પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ હોવા છતાં, તેની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણે પણ અનેક છે.
