________________
પ૮ ]
- નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસનસર્વ પર્યાયે સહિત સર્વ દ્રવ્યનું જ્ઞાન કરાવવાનું સામર્થ્ય કેવળ એક કેવળજ્ઞાન રૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં જ રહેલું છે. એટલા જ માટે છદ્મસ્થ આત્માઓએ અમૂક અમૂક વિશેષયુક્ત દ્રવ્યોના જ્ઞાન દ્વારા જ પિતાને નિર્વાહ કરવાનો હોય છે. એ વિશેના જ્ઞાનમાં તરતમતા અવશ્ય રહેવાની છે, તે પણ સર્વવિશેષ વિષયક જ્ઞાન છદ્મસ્થકાળમાં કદી થઈ શકનાર નથી. ચક્ષુરિન્દ્રિયના અવગ્રહાદિ દ્વારા થનારા ઘટના જ્ઞાન કરતાં મન દ્વારાએ થનાર અપાયાદિ ઘટના જ્ઞાનમાં જેમ વિશેષતા અવરચ હોય છે, તેમ સ્મરણ દ્વારા થનારા ઘટજ્ઞાન કરતાં પ્રત્યભિજ્ઞાન દ્વારા થતા ઘટજ્ઞાનમાં વિશેષતા અવશ્ય રહેવાની છે. તેટલા માત્રથી અપાય એ પ્રમાણે છે અને અવગ્રહ એ અપ્રમાણ છે, અગર પ્રત્યભિજ્ઞાન એ યથાર્થ જ્ઞાન છે અને સ્મરણ એ અયથાર્થ જ્ઞાન છે, એમ કહેવું એ લેશ પણ યુક્તિવાળું નથી. આત્મસિદ્ધિ:
આત્મા એ વ્યુત્પત્તિમતું (જેની વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે તેવું) શુદ્ધ (અસામાસિક) પદ છે. એવો એક નિયમ છે કે જે પદ વ્યુત્પત્તિવાળું અને સમાસ વિનાનું હોય, તે પદ દ્વારા વાચ પદાર્થ હોય જ છે.” આત્મા એ પદ ડિલ્થ-ડવિત્યાદિની જેમ વ્યુત્પત્તિ વિનાનું પણ નથી અને ખરવિષાણાદિની જેમ સમાસવાળું પણ નથી. આત્મા નથી એ જાતિનો નિષેધ જ આત્માની હયાતિ સિદ્ધ કરે છે. કારણ કે–વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદનો નિષેધ તેના સર્વે નિષેધને જણાવનાર નથી, કિન્તુ તેના સગાદિ નિષેધને જણાવનાર છે. નિષેધ બે પ્રકારના છે: એક પર્યદાસ અને બીજો પ્રસહ્ય. વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધ પદને પ્રસલ્હા (સર્વથા) નિષેધ કદી સંભવી શકતો નથી. “અઘટ”
