________________
૨૬ ].
નાસ્તિક-મતવાદનું નિરસન. છે, તેઓ વિવેકગુણથી લાખે કેશ દૂર વસે છે. જડની પૂજાને અર્થે અહીં એ છે કે–અચેતન પદાર્થોના ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના આવિર્ભાવ જોઈ હર્ષિત થવું અને આનન્દ માન. આ દુનિયા જડ અને ચેતન એ બે પ્રકારના પદાર્થોનું સંગ્રહસ્થાન છે. જેને રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ છે તે જડ કહેવાય છે. જેને રૂપ નથી, રસ નથી, ગંધ નથી, સ્પર્શ નથી અને શબ્દ નથી, કિન્તુ જ્ઞાન છે, બુદ્ધિ છે, સુખ-દુખને અનુભવ છે, તે ચેતન કહેવાય છે. સંસારિઓનું ચૈતન્ય જડની સાથે એવી રીતિએ મળી ગયેલું છે કે-જડની સહાય વિના રહી પણ શકતું નથી અને આવિર્ભાવ પણ પામી શકતું નથી. એજ એક કારણ છે કે-સંસારસ્થ જીવે ચેતન્ય સ્વરૂપવાળા હોવા છતાં જડને ચાહે છે, જડની પ્રાપ્તિમાં આનન્દ માને છે અને જડના વિયોગમાં દુ:ખ અનુભવે છે.” જડની સાથે આ રીતે એકમેક થઈ ગયેલું ચૈતન્ય, એ અત્યારે જડને જ એક પિતાને આધાર માને છે. આ જાતિની જડની પરાધીનતા એ જ ચિતન્યના વિવેકગુણનો વિનાશ કરવા માટે પ્રબળ નિમિત્ત છે. જડ-ચેતનનું પૃથક્કરણ:
ચેતન અને જડ, એ આપસમાં એકમેક જેવા થઈને રહેલા હોવા છતાં, જડ તે જડ છે અને ચેતન તે ચેતન છે. જેમ દુધ અને પાણું, લોહ અને અગ્નિ, વાયુ અને જળ, એ પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં, એકત્ર થયા પછી તેની ભિન્નતા અનુભવવી મુશ્કેલ પડે છે, તેમ ચેતન અને જડ એ બને પરસ્પર એકમેક સંબંધ બેની ભિન્નતા કળી શકવામાં પ્રતિબંધક નિવડે છે: તો પણ હંસની ચાંચ જેમ દુધ અને પાણીને અલગ કરી આપી શકે છે, જળનો છંટકાવ લેહ
