________________
...ત્રણ વિનાશક ચેપી મદીઆ
[ ૩૯
તાદિ ભાવેા ચૈતન્યના વિકાસને અનુરૂપ નથી : કારણ કે—તે ચૈતન્યને ભૂલાવી કેવળ જડના જ ભક્ત અનાવે છે. તેવી જડભક્તિ અનન્તકાળ સુધી કરવામાં આવે, તે પણ તે દ્વારા ચેતનના સુખના એક અશના પણ આવિર્ભાવ થઈ શકે, એ કાઈ કાળે પણ શકય નથી.
ચૈતન્યવાદને આશ્રય :
જડ દ્વારા પણ ચેતનને જે સુખના અનુભવ થાય છે, તેનું કારણ પણ ચેતન જ છે: પરન્તુ તે સુખાનુભવ–સુખસ્વરૂપ છે કે દુ:ખાભાવ સ્વરૂપ છે-તે જોવું આવશ્યક છે. જડ સાધના દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખ નથી, પણ દુ:ખના પ્રતિકાર છે: જ્યારે ચૈતન્યના વિકાસ દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખસ્વરૂપ છે. દુ:ખાભાવને સુખ માની લેવાથી અને દુ:ખના પ્રતિકારાને સુખનાં સાધના માની લેવાથી, આ જગતમાં પાર વિનાની ભ્રાન્તિ ફેલાઈ રહી છે. તે ભ્રાન્તિને દૂર કરવા માટે ચૈતન્યવાદના આશ્રય લીધા સિવાય કાર્યને પણ ચાલે તેમ નથી. ચૈતન્યવાદના આશ્રય દુ:ખાભાવ અને સુખ–એ બે વચ્ચેના ભેદને સ્પષ્ટ કરી આપે છે: અને એ સ્પષ્ટીકરણ થયા પછી સુખની ખાતર જડ પદાર્થોની પાછળ ભટક્વાની આત્માની વૃત્તિ શમી જાય છે. જે ક્ષણે જડ પદાર્થોની પાછળ ભટકવાની આત્માની વૃત્તિ શમી ગઈ, એ જ ક્ષણે આત્મા અપૂર્વ આનન્દના અનુભવ કરી શકે છે, કે જેના પિરણામે થાડા જ કાળની અંદર તે જ્યાં દુ:ખના સર્વથા અભાવ છે અને સુખના સર્વદા સદ્ભાવ છે, ત્યાં કાયમ માટે જઈ વસે છે. એ સ્થાન પ્રાસબ્ય તરીકે જ્યાં સુધી આત્માને ભાર્યું નથી, ત્યાં સુધી તેની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ તેના જ અહિત માટે થાય છે. એ
