________________
..ત્રણ વિનાશક ચેપી બદીઓ
[ ૨૭ અને અગ્નિને વિયાગ કરાવી આપે છે અને લૅબેરેટરીને પ્રગ વાયુ અને જળનું પૃથક્કરણ કરી આપે છે, તેમ પ્રાગ દ્વારાએ ચેતન અને જડ–એ બે સ્વતંત્ર દ્રવ્યને ભિન્ન કરી શકાય છે. એટલું જ નહિ પરંતુ એ બેના સાગ વખતે પણ. ચેતન અને જડપતપોતાનાં ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણ દ્વારા પિતાને ભેદ સ્પષ્ટ દર્શાવી આપે છે. સુખ-દુ:ખને અનુભવ જડ નહિ પણ ચેતન કરી શકે છે: જડને સુખ–દુઃખની લાગણું થતી નથી અને ચેતનને તે થાય છે. એ વાત સિદ્ધ કરવી પડે તેમ નથી, કિન્તુ દરેકને સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. શરીર ઉપર થયેલો પ્રહાર કે શરીરને પહેરાવેલે હાર, એ સુખ-દુ:ખના અનુભવમાં નિમિત્ત બને છે અને શરીરથી દૂર રહેલા જડ પદાર્થો ઉપર ચઢાવેલો હાર કે કરેલ પ્રહાર તેને સુખ-દુ:ખને લેશ માત્ર અનુભવ કરાવનાર થતા નથી. એથી એ સિદ્ધ છે કેસુખ-દુ:ખને અનુભવ કરનાર કે પદાર્થ શરીરમાં રહેલો છે અને શરીરની બહાર તે નથી.” એ પદાર્થનું નામ ચેતન છે અને વર્તમાન અવસ્થામાં તે અચેતનના બન્થનથી બંધાયેલો છે. જડવાદિઓ સામે પ્રશ્ન:
વર્તમાન જગત સામે આસ્તિકવાદિઓને આ પ્રશ્ન છે કે- તમે શેધળોની જે હારમાળાઓ જોઈ જોઈને ખુશી થાઓ છે, તે શેધળોની હારમાળાઓમાં ચેતન્ય-તત્વને વિકાસ થઈ રહ્યો છે કે જડ–તત્વને ? તાર કે ટેલીફેનથી મેહ પામનારા, રેવેઓ કે મેટરે જઈને ખૂશી થનારા, સીનેમાઓ અને ટોકીઝને જોઈને રાચી જનારા, કેઈએ કદી એટલે વિચાર કર્યો છે કે આ બધા આવિર્ભ જડના છે કે ચેતનના?” અને જે તે બધા જ ચેતનના નહિ કિન્તુ
