Jain Darshanna Vaigyanik Rahasyo

Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Bharatiya Prachin Sahitya Vaigyanik Rahasya Shodh Sanstha

Page 46

પ્રકાશઃ તરંગો કે કણો? છતાં તે કણવાદના આધારે જ પ્રકાશના વિવર્તન, વ્યતિકરણ વગેરેને સમજાવી શકાય તેમ છે. પરંતુ એ પહેલાં, પ્રકાશના કણવાદ અને તરંગવાદનો સામાન્ય ઇતિહાસ આપણે જોઈશું.
સામાન્ય રીતે પ્રકાશ વિશે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ વિચાર કરવાની શરૂઆત ગ્રીક તત્ત્વચિંતક પ્લેટો અને એની પૂર્વે થઈ ગયેલ પાયથાગોરસ નામના ગણિતજ્ઞ અને વિજ્ઞાનીથી થઈ. પાયથાગોરસે કહ્યું હતું કે પ્રકાશ આપણી આંખોમાં પ્રવેશે છે ત્યારે આપણે જોઈ શકીએ છીએ. પ્રકાશિત વસ્તુ, સૂર્ય-ચંદ્ર વગેરેમાંથી પ્રકાશ નીકળે છે. એ પ્રકાશ આપણી આંખમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તે વસ્તુને આપણે જોઈ શકીએ છીએ. હવે એ પ્રકાશિત વસ્તુના પ્રકાશમાં કોઈક અવરોધ આવે ત્યારે એ પ્રકાશ તેને અથડાઈને પાછો ફેંકાય છે. આ પરાવર્તન પામેલો પ્રકાશ જ્યારે આપણી આંખમાં પ્રવેશે છે, ત્યારે આપણે તે અવરોધરૂપ વસ્તુને જોઈ શકીએ છીએ.
શરૂઆતમાં પ્રકાશની ગતિ વિશે કોઈ ચોક્કસ માહિતી નહોતી. ફક્ત પ્રકાશની ગતિ ખૂબ જ હોય છે તેમ માનવામાં આવતું હતું, પણ તે કઈ રીતે ગતિ કરે છે અને તે શાનો બનેલો છે તે વિશે ન્યૂટને વિચાર કર્યો તે પહેલાં આ દિશામાં કોઈ મહત્ત્વનું સંશોધન થયું હોય તેમ જણાતું નથી. ન્યૂટને પોતાની દલીલો રજૂ કરીને એ સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો કે પ્રકાશ કણોનો બનેલો છે.
જો પ્રકાશ કણોનો બનેલો છે એમ સ્વીકારીએ તો તે પ્રકાશિત પદાર્થમાંથી પ્રકાશના કણો બધી દિશામાં સતત છૂટતા હોવા જોઈએ. ન્યૂટને કણવાદને પસંદ કર્યો કારણ કે પ્રકાશ સીધી લીટીમાં (સુરેખ માર્ગે) ગતિ કરે છે અને તે દ્વાર પાસે વળી શકતો નથી. જો કે ન્યૂટનનો આ કણવાદ, બીજી પ્રાપ્ત માહિતીના આધારે, પ્રકાશનું વક્રીભવન અને અન્ય પ્રાયોગિક હકીક્તોને સમજાવી શકતો નહતો, છતાં તેને માટે ન્યૂટનને કોઈ ખાસ મુશ્કેલીઓ નડી નહિ, કેમ કે તેને પ્રકાશના કણો સામાન્ય કણો કરતાં વિલક્ષણ છે તેવું કહ્યું. આ કણવાદની સામે ડચ વિજ્ઞાની હાઈગેજો તરંગવાદ રચ્યો. તેનું કહેવું એમ હતું કે જો પ્રકાશ કણોનો બનેલો હોય તો પરસ્પર એકબીજાના માર્ગને છેદતા બે પ્રકાશના શેરડાઓમાં રહેલ પ્રકાશના કણો વેર-વિખેર થઈ જવા જોઈએ, પરંતુ પ્રાયોગિક હકીકતો એમ દર્શાવે છે કે આવું કાંઈ જ થતું નથી. તેથી પ્રકાશ કણોનો બનેલો છે એમ સ્વીકારવું ન જોઈએ.
અને ન્યૂટનના કણવાદની સાથે હરીફાઈ, દલીલ કરવાનો આ એક મજબૂત આધાર હતો. જો કે આ સમયે તરંગવાદ તદન નવો હોવાથી, પ્રકાશના સુખ-માર્ગને તથા ખૂણાઓ પાસે તેના નહિ વળવાનાં યોગ્ય કારણો આપી શકાયાં નહોતાં. પણ