Jain Darshanna Vaigyanik Rahasyo

Author(s): Nandighoshvijay
Publisher: Bharatiya Prachin Sahitya Vaigyanik Rahasya Shodh Sanstha

Page 264

શું પ્રકાશ સજીવ છે ?
‘થવા બ્યોતિ: સ્પૃશતિ તવા પ્રાવળાય વપગ્રહનું વંતો ન જાયોત્સમિક્Ī: ।'(કાયોત્સર્ગ દરમ્યાન જો અગ્નિની જ્યોતનો સ્પર્શ થાય તો, ઓઢવા ઢાંકવા માટે વસ્ત્રનું ગ્રહણ કરતાં કાઉસગ્ગનો ભંગ થતો નથી.)
પરંતુ પ્રતિક્રમણ સૂત્રના ‘પ્રબોધટીકા' નામના ગુજરાતી વિવેચનમાં - અન્નત્થ સૂત્રમાં – આવશ્યક - નિર્યુક્તિની આ જ ગાથાના‘અાળીઓ’શબ્દના બે અર્થ બતાવ્યા છે ઃ (1) કાઉસગ્ગ દરમ્યાન જો અગ્નિ ફેલાતો ફેલાતો આવીને, કાઉસગ્ગ કરનારને સ્પર્શ કરે તો તે બીજા સ્થાને જઈ કાઉસગ્ગ પૂર્ણ કરે તો કાઉસગ્ગનો ભંગ થતો નથી, (2) બીજો અર્થ આવશ્યક સૂત્રની ટીકામાં બતાવ્યો તે જ છે.
237
બીજી તરફ કળિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ પોતાના ‘અમિયાન વિન્તામળિ’ શબ્દકોશમાં અગ્નિકાય/તેજસ્કાય સંબંધી શબ્દોમાં ક્યાંય ‘પ્રકાશ’ને અગ્નિકાય સ્વરૂપે બતાવ્યો નથી. ‘અમિયાન રાનેન્દ્ર' માં પણ આ અંગે કોઈ ઉલ્લેખ નથી.
ઉપર બતાવેલ બંને અર્થમાં પ્રથમ અર્થ આગમ સંમત જણાય છે. જ્યારે બીજો અર્થ સંદિગ્ધ છે. અલબત્ત, નિર્યુક્તિની મૂળગાથામાં તો ‘પ્રકાશ’ને અગ્નિકાય બતાવ્યો નથી અને બીજા અર્થથી પણ એવો સ્પષ્ટ નિર્દેશ થતો નથી કે ‘પ્રકાશ’ અગ્નિકાયના રૂપમાં સજીવ જ છે, તોપણ ‘પ્રકાશ’ને સજીવ માનનાર વર્ગ તે પાઠ/અર્થનો આધાર લે છે પરંતુ તેની સાથે બતાવેલ અન્ય ત્રણ આગારનું સ્વરૂપ જોતાં, બીજો અર્થ યોગ્ય જણાતો નથી. તત્ત્વ તુ વતિામ્યમ્ ।