________________
24
જેન આગમોમાં દિશાશાસ્ત્ર હકાયંત્ર(compass)નું નામ તો સૌએ સાંભળ્યું હશે અને ઘણાએ જોયું પણ હશે. તે હોકાયંત્રના ચંદા (dial) ઉપર આકૃતિ માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે દિશાઓ બતાવેલી જોવા મળે છે. સામાન્ય રીતે, લોકોમાં એવી માન્યતા પ્રવર્તે છે કે દિશાઓ ફક્ત દશ અથવા આઠ છે અને તેની ગણતરી આ પ્રમાણે બતાવાય છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, ઈશાન, અગ્નિ, નૈૐત્ય, વાયવ્ય અને ઊર્ધ્વ તથા અધો દિશા. આ દશ દિશામાંથી ચંદા (dial) ઉપર માત્ર આઠ દિશાઓ જ દર્શાવી શકાય છે, પણ ઊર્ધ્વ તથા અો દિશા દર્શાવી શકાય નહિ કારણ કે તે માટે ત્રિપરિમાણીય માધ્યમ જોઈએ, જ્યારે ચંદા (dial) હંમેશા દ્વિપરિમાણીય હોય છે.
હોકાયંત્રમાં ઉપર બતાવેલી દિશાઓ તો જોવા મળે જ છે, તે સિવાય આકૃતિ નં. 1માં બતાવ્યા પ્રમાણે NEE - ઈશાન કોણ અને પૂર્વની અને વચ્ચે ESE - પૂર્વ અને અગ્નિખૂણાની વચ્ચે, Ess-અગ્નિ ખૂણા અને દક્ષિણની વચ્ચે, sws- દક્ષિણ અને નáત્ય કોણ વચ્ચે, Sww પશ્ચિમ અને નૈર્સત્ય ખૂણા વચ્ચે, Www .પશ્ચિમ અને વાયવ્ય ખૂણા વચ્ચે, WGN - ઉત્તર અને વાયવ્ય ખૂણા વચ્ચે, NEN ઉત્તર અને ઈશાન ખૂણા વચ્ચે દિશાઓ દર્શાવાય છે.
અંગ્રેજી ભાષામાં ફક્ત ચાર મહાદિશાઓ પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તર-દક્ષિણ માટે જ શબ્દો છે. એ સિવાય બાકીની વિદિશાઓ માટે કોઈ જ શબ્દો પ્રાપ્ત થતા નથી એટલે તેને બબ્બે મહાદિશાઓના સંયુક્ત નામથી જણાવવામાં આવે છે. દા. ત., ઈશાન ખૂણો દર્શાવવા માટે North-East શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. તે જ રીતે અગ્નિ, નૈત્ય અને વાયવ્ય ખૂણાઓ રૂપ વિદિશાઓ માટે અનુક્રમે East-South, South-west અને West-North શબ્દો વાપરવામાં આવે છે. જ્યારે ભારતીય સાહિત્યમાં દરેક વિદિશા માટે અલગ અલગ શબ્દો પ્રયુક્ત થયેલા જોવા મળે છે. એ દૃષ્ટિએ ભારતીય સાહિત્યનું શબ્દભંડોળ વધુ સમૃદ્ધ ગણી શકાય તથા ઉપર જણાવેલી બીજી પેટા-વિદિશાઓ માટે સામાન્ય રીતે કોઈ વિશિષ્ટ શબ્દો પ્રચલિત જણાતા નહિ હોવાથી, તે તે વિદિશાઓને, ફક્ત સગવડતા ખાતર દર્શાવેલી માનવામાં આવે છે. પરંતુ આ પેટા-વિદિશાઓનો ઉલ્લેખ પવિત્ર જૈન આગમ આચારાંગમાં જોવા મળે છે. બલકે, દિશાઓના સ્વરૂપ અને પ્રકારની પણ વિશદ રીતે ચર્ચા કરેલ જોવા મળે છે.
સામાન્ય રીતે બાહ્ય અવકાશને દિશાહીન માનવામાં આવે છે. કારણ કે પૃથ્વી ઉપર જે દિશામાં સૂર્યોદય થાય છે, તેને પૂર્વ દિશા ગણાવામાં આવે છે. પરંતુ બાહ્ય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
