________________
242
જૈનદર્શનનાં વૈજ્ઞાનિક રહસ્યો બ્રહ્માંડનું સ્વરૂપ જણાવવું જરૂરી છે. તેના એક ભાગ સ્વરૂપે અહીં દિશાઓનું સ્વરૂપ જણાવેલ છે. તેનું ઉત્થાન શાસ્ત્રકારે આ પ્રમાણે કરેલ છે :
અહીં આ લોકમાં કેટલાક જીવોને એવી સંજ્ઞા (જ્ઞાન) હોતી નથી કે હું તમારો આત્મા) અહીં પૂર્વ દિશા કે પશ્ચિમ દિશા કે ઉત્તર કે દક્ષિણ દિશા અથવા અન્ય કોઈ વિદિશામાંથી કે ઊર્ધ્વ અથવા અધી દિશામાંથી આવ્યો છે.”13
નિર્યુક્તિકાર શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજી તથા ટીકાકારશ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ સૂત્રકારના દિશાઓ સંબંધી આ સૂત્રની વિશેષ વ્યાખ્યા રૂપે દિશાશાસ્ત્રની પ્રરૂપણા કરેલ છે અને જૈન આગમોની વૃત્તિઓ (ટીકાઓ) લખવાની એક વિશેષ પદ્ધતિ છે કે સૂત્રમાં આવેલ દરેક શબ્દો અને એ શબ્દો જો સામાસિક હોય તો એ શબ્દોના પેટા શબ્દોની નામસ્થાપના ને એમાંય ખાસ કરીને દ્રવ્ય અને ભાવનું વિવેચન વિશેષ સ્વરૂપે કરવામાં આવે છે. તે જ રીતે અહીં પણ ઉપર જણાવેલ દિશાઓ દ્રવ્ય-દિશાઓ છે. જ્યારે શાસ્ત્રકાર માટે અને અધ્યયન કરનાર સાધુ-સાધ્વી માટે ભાવ-દિશા જ અગત્યની છે. તેની સંખ્યા પણ 18ની જ છે. આ ભાવદિશાઓની વિસ્તૃત સમજ શ્રીઆચારાંગ સૂત્રની નિર્યુક્તિ તથા ટીકામાં પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ તે અહીં અપ્રાસંગિક હોવાથી આપવી ઉચિત નથી.
1. ટૂંકું નખ્ખા ય નેતી વાળી જ વાયવ્યા !
सोमा ईसाणावि य विमला य तमा य बोद्धव्वा ।। (आचारांग नियुक्ति: गा. ४३.) टीका: आसामाद्यैन्द्री विजयद्वारानुसारेण शेषा: प्रदक्षिणतः सप्तावसेयाः ऊवं विमला तमा चाधो વવ્યા છે
अट्ठ पएसो रूयगो तिरियं लोयस्य मज्झयारंमि । પણ પમવો રિક્ષાનું પ્રક્ષેવ મ મહિલા (મા. વિ . ૪૨) तेरस पएसियं खलु, तावइएसुं भवे पएसेसुं । जं दव्वं ओगाढं जहण्णयं तं दस दिसांग ॥ (आ. नि. गा. ४१) तत्स्थापना - त्रिबाहुकं नवप्रदेशिकमभिलिख्य चतसृषु विश्वकैकगृहवृद्धि : कार्या ॥ दुपएसाइ दुरूत्तर एग पएसा अणुत्तरा चेव ।
વડો વડો રિક્ષા ૧૩ર મત્તા સુor II (સા. . ૪) 5. सगडुद्धी संठिआओ महादिसाओ हवंति चतारि ॥
મુતવલ્લી યારો, રો વેવ કુંતિ નિપા ! (મા. વિ. ના. ૪૬)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
