Jain Darshan Paribhasha Kosh

Book Title: Jain Darshan Paribhasha Kosh
Author(s): Kundkundacharya, Tarachand Manekchand Ravani
Publisher: Ajit Ravani

View full book textPrevious | Next

Page 739
________________

૭૩૯
(૧૧) મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયોપમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ સ્પેશનાદિ
પાંચ ઇન્દ્રિયોમાંથી કોઇ ઇન્દ્રિય તથા મનના અવલંબનસહયોગથી યુકત જે જ્ઞાન દ્વારા કોઇક મૂર્ત-અમૂર્ત દ્રવ્યને વિશેષ રૂપે જાણવામાં આવે છે તેને મતિજ્ઞાન તથા “અભિનિબોધિકજ્ઞાન” કહે છે. (૧૨) (૯) પરાશ્રયની બુદ્ધિ છોડીને દર્શન ઉપયોગપૂર્વક સ્વ સન્મુખતાથી પ્રગટ થવાવાળા નિજ આત્માના જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહે છે. (૯) ઇન્દ્રિય અને મન જેમાં નિમિત્ત માત્ર છે. એવા જ્ઞાનને
મતિજ્ઞાન કહે છે. (૧૨) મતિજ્ઞાન ત્રણ પ્રકારનું છે. ઉપલબ્ધિ, ભાવના અને ઉપયોગ. (૧) મતિજ્ઞાનાવરણની ક્ષયોપશમ જેમાં નિમિત્ત છે એવી
અર્થગ્રહણશક્તિ (પદાર્થને જાણવાની શકિત) તે ઉપલબ્ધિ
ભાવના જાણેલા પદાર્થ પ્રત્યે ફરી ફરીને ચિંતન તે ભાવના
(૯) અનુકત (નહિ કહેલ)= જે વસ્તુનું વર્ણન આપ્યું નથી તેને |
જાણવી, જેનું વર્ણન ન સાંભળવા છતાં પદાર્થ
જ્ઞાનગોચરા થવો. (૧૦) ઉકત કહેલા પદાર્થનું જ્ઞાન થવું. વર્ણન સાંભળ્યા પછી
પદાર્થ જ્ઞાનગોચર થવો. (૧૧) ધ્રુવ ઘણા કાળ સુધી જ્ઞાન એવું ને એવું રહેવું દઢતાવાળું
જ્ઞાન. (૧૨) અધ્રુવઃ જે ક્ષણે ક્ષણે હીન-અધિક થાય તેવું જ્ઞાન,
અસ્થિરજ્ઞાન. ઉપરના બધા ભેદો સમ્યકમતિજ્ઞાનના છે. જેને સમ્યજ્ઞાન થયું હોય તે જાણે છે કે આત્મા ખરેખર પોતાના જ્ઞાનપર્યાયને જાણે છે, પર તો તે જ્ઞાનનું નિમિત્ત માત્ર છે. પરને જાણયું એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે. જો પરને જાણે છે. એમ પરમાર્થદષ્ટિએ કહીએ તો તે ખોટું છે, કેમ કે તેમ થતાં આત્મા અને પર (જ્ઞાન અને શેય) બન્ને એક થઇ જાયઃ કેમ કે, જેનું જે હોય તે તે જ હોય; તેથી ખરેખર પુદગલનું જ્ઞાન છે એમ કહીએ તો જ્ઞાન પુગલરૂપ-શેયરૂપ થઇ જાય. માટે નિમિત્ત સંબંધી પોતાના જ્ઞાનના પર્યાયને આત્મા જાણે છે એમ સમજવું (૯) મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ સ્પર્શનાદિ પાંચ ઇન્દ્રિયોમાંથી કોઇ ઇન્દ્રિય તથા મનના અવલંબન-સહયોગથી યુકત જે જ્ઞાન દ્વારા કોઇ મૂર્ત-અમૂર્ત દ્રવ્યને વિશેષરૂપે જાણવામાં આવે છે. તેને મતિજ્ઞાન તથા અભિનિબોધિક કહે છે. (૧૦) મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ છે.
(૧) અવગ્રહ=વસ્તુના બોધનું પકડવું (૨) ઇહા=વસ્તુ શું છે તે નકકી કરવા વિચારવું
અવાય =આ વસ્તુ આમ જ છે, અન્યથા નથી, એવો
નિર્ણય કરવો. (૪) ધારણા=જે જ્ઞાનથી જાણેલાં પદાર્થમાં કાળાન્તરમાં સંશય
તથા વિસ્મરણ ન હોય
(૩) ઉપયોગ =આ કાળું છે. આ પીળું છે. ઇત્યાદિ અર્થગ્રહણ
વ્યાપાર (પદમર્થને જાણવાનો વ્યાપાર) તે ઉપયોગ છે. (૧૩) મતિજ્ઞાન ચાર ભેદવાળું છે. અવગ્રહ, ઇહા (વિચારણા), અવાય (નિર્ણય) અને ધારણા. (૧૪) મતિજ્ઞાન ચાર ભેદવાળું છે. અવગ્રહ, હાવિચારણા), અવાય (નિર્ણય) અને ધારણા (૧૫) મતિજ્ઞાન બાર ભેદવાળું છે. બહુ, એક, એક વિધ, બહુવિધ, ક્ષિપ્ર, અક્ષિપ્ર, અનિઃસૃત, નિઃસૃત, અનુકત, ઉકત,ધ્રુવ અને અવ. આ પ્રમાણે મતિજ્ઞાન બાર ભેદોવાળું છે. ત્યાં ઘણાંને જાણે તે બહુ ને એકને જાણે તે એક છે. બહુવિધ મતલબ કે બધા પ્રકારને જાણે. આ પણ પોતાની (જ્ઞાનને અનુસરીને થયેલી) પર્યાય છે. હો. સામે ઝાઝેરા દ્રવ્ય છે માટે ઝાઝા દ્રવ્ય જણાય છે એમ નથી. એકવિધમાં એક પ્રકારનું જ્ઞાન થાય. ક્ષિપ્ર-એકદમ થાય, ને અક્ષિપ્રહળવે હળવે થાય, અનિઃસૃત-અધુરું થાય, ને નિઃસ્તૃત-પૂર્ણ થાય. અનુકતકહ્યા વિનાનું થાય, અર્થાત્ કોઇ ચિહ્નથી નહિ પણ એમને એમ થાય. ઉકત
3)


Page Navigation
1 ... 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117