Jain Darshan Paribhasha Kosh

Book Title: Jain Darshan Paribhasha Kosh
Author(s): Kundkundacharya, Tarachand Manekchand Ravani
Publisher: Ajit Ravani

View full book textPrevious | Next

Page 738
________________

મક્તમાં નકામી પતિ :મન અગર ઈન્દ્રિયોથી, વર્તમાનકાળવર્તી પદાર્થને અવગ્રતાદિરૂપ સાક્ષાત્
જાણવો તે મતિ છે. (૨) મન (૩) બુદ્ધિ; જ્ઞાન (૪) મન અગર ઇન્દ્રિયોથી વર્તમાન કાલવર્તી પદાર્થને અવગ્રહાદિરૂપ સાક્ષાત્ જાણવો તે
મતિ છે. પતિશાન :પાંચ ઈન્દ્રિયો અને મન દ્વારા પોતાની શકિત અનુસાર) જે જ્ઞાન થાય
તે મતિ જ્ઞાન છે. (૨) જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી અને ઈન્સિય-મનના અવલંબનથી મૂર્ત-અમૂર્ત દ્રવ્યને અપૂણપણે જાણે તે મતિજ્ઞાન છે. (૩) નિશ્ચયનયે અખંડ-એક-વિશઉદ્ધ જ્ઞાનમય એવો આ આત્મા વ્યવહારનો સંસારાવસ્થામાં કર્માવૃત વર્તતો થકી, મતિ જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ હોતાં પાંચ ઈન્સિયો અને મનથી મૂર્ત-અમૂર્ત વસ્તુને વિકલ્પરૂપે જે જાણે છે તે મતિજ્ઞાન છે, જે ત્રણ પ્રકારનું છે. ઉપલબ્ધ રૂ૫, ભાવના રૂપ અને ઉપયોગ રૂપ. ઉતિજ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી જનિત અર્થગ્રહણશકિત (પદાર્થને જાણનારી શકિત) તે ઉપલબ્ધિ છે, જાણેલા પદાર્થનું પુનઃ પુનઃ ચિંતન તે ભાવના છે અને આ કાળું છે. આ પીળું છે, ઈશ્વયાદિરૂપે અર્થ ગ્રહણ વ્યાપાર (પદાર્થને જાણવાનો વ્યાપાર) તે ઉપયોગ છે, એવી જ રીતે તે (મતિજ્ઞાન) અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધાણારૂપ ભેદો વડે અથવા કોષ્ટબુદ્ધિ, બીજબુદ્ધિ, પદાનુસારી બુદ્ધિ અને સંભિન્નશ્રોતૃતાબુદ્ધિ એવા ભેદો પડે ચાર પ્રકારનું છે. (અહીં એમ તાત્પર્ય ગ્રહણ કરવું કે નિર્વિકાર શુદ્ધ અનુભૂતિ પ્રત્યે અભિમુખ તે જ ઉપાદેયભૂત અનંત સુખનું સાધક હોવાથી નિશ્ચયથી ઉપોદય છે. તચેના સાધનભૂત બહિરંગ મતિજ્ઞાન તો વ્યવહારથી ઉપાદેશ છે. (૪) પરાશ્રયની બુદ્ધિ છોડીને દર્શનોપયોગપૂર્વક સ્વસમ્મુખતાથી પ્રગટ થવાવાળા નિજ આત્માના જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહે છે. (૫) ઈન્દ્રિય અને મન જેમાં નિમિત્ત માત્ર છે એવા જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહે છે. (૬) નિશ્ચયનયે અખંડ એક વિશુદ્ધ જ્ઞાનમય એવો આ આત્મા વ્યવહારનયે સંસારાવસ્થામાં કર્માવૃત વર્તતો થકો, મતિજ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ હોતાં પાંચ ઈન્દ્રિયો અને મનથી મૂર્ત-અમૂર્ત વસ્તુને વિકલ્પરૂપે જે જાણે છે તે મતિજ્ઞાન છે. (૭) ઈન્દ્રિય અને
૭૩૮ મનની સહાયતાથી જે જ્ઞાન થાય તેને મતિજ્ઞાન કહે છે. (૮) મતિજ્ઞાન બાર ભેદવાળું છે. બહ, એક, બહુવિધ, એક વિધ, ક્ષિપ્ર, અક્ષિપ્ર, અનિઃસૃત; નિઃસૃત, અનુકત; ઉકત; ધ્રુવ અને અધુવ. (૧) બહ= એકી સાથે ઘણા પદાર્થોનું અથવા ઘણા જથ્થાનું
અવગ્રહાદિ થવું (જેમ લોકોના ટોળાનું અથવા ખડની ગંજીનું), ઘણા પદાર્થો જ્ઞાનગોચર થવા. એક=અલ્પ અથવા એક પદાર્થનું જ્ઞાન થવું (જેમ એક માણસનું અથવા પાણીના પ્યાલાનું) થોડા પદાર્થ જ્ઞાન
ગોચર થવા. (૩) બહુવિધeઘણા પ્રકારના પદાર્થોનું અવગ્રહાદિ જ્ઞાન થવું
(જેમ કૂતરા સાથેનો માણસ અથવા ઘઉ-ચોખા-ચણા વગેરે ઘણી જાતના પદાર્થો) યુગપત ઘણા પ્રકારના પદાર્થો જ્ઞાનગોચર થવા. એકવિધ=એક પ્રકારના પદાર્થોનું જ્ઞાન થવું (જેમ એક જાતના ઘંઉનું જ્ઞાન) એક પ્રકારના પદાર્થો જ્ઞાનગોચર
થવા. (૫) ક્ષિપ્ર=શીધ્રતાથી પદાર્થનું જ્ઞાન થવું
અક્ષિપ્ર=કોઇ પદાર્થને ધીરે ધીરે ઘણા વખતે જાણવોચિરગ્રહણ અનિઃસૃતઃએક ભાગના જ્ઞાનથી સર્વભાગનું જ્ઞાન થવું (જેમ બહાર નીકળેલી સૂંઢને દેખી પાણીમાં ડૂબેલા પૂરા હાથીનું જ્ઞાન થવું) એક ભાગ અવ્યકત રહ્યા છતાં
જ્ઞાનગોચર થવું (૮). નિઃસૃતઃબહાર નીકળેલા પ્રગટ પદાર્થોનું જ્ઞાન થવું, પૂર્ણ
વ્યકત હોય તેવા પદાર્થનું જ્ઞાન ગોચર થવું


Page Navigation
1 ... 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117