Jain Darshan Paribhasha Kosh

Book Title: Jain Darshan Paribhasha Kosh
Author(s): Kundkundacharya, Tarachand Manekchand Ravani
Publisher: Ajit Ravani

View full book textPrevious | Next

Page 753
________________

(૪)શ્રોત્રેન્દ્રિય =જેના દ્વારા સાત પ્રકારના સ્વરો-પ૪, ઋષભ, ગાંધાર,
મધયમ, પંચમ, ધવત, નિષાદોનો સમૂહનું જ્ઞાન થાય તેને શ્રોત્રેન્દ્રિય કહે
(૫)રસનેન્દ્રિય =જેના દ્વારા પાંચ પ્રકારના રસ-ખારો, ખાટો, કડવો, ગળ્યો
અને કડછો સ્વાદનું જ્ઞાન થાય તેને રસનેન્દ્રિય કહે છે. કયા કયા જીવોને કઇ કઇ ઇન્દ્રિયો હોય છે? (૧) એકેન્દ્રિયજીવ=પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ, અને વનસ્પતિને એક સ્પર્શેન્દ્રિય
જ હોય છે. (૨) બે ઈન્દ્રિયજીવ કૃમિ વગરે જીવોને સ્પર્શન અને રસના એ બે ઇન્દ્રિયો હોય
(૩) ત્રણ ઇન્દ્રિયજીવ = કીડી વગરે જીવોને સ્પર્શન, રસના અને ધાણ એ ત્રણ
ઇન્દ્રિયો હોય છે. (૪) ચૌરેન્દ્રિય જીવ= ભ્રમર, માખી વગેરેને શ્રોત્રેન્દ્રિય સિવાયની ચાર ઇન્દ્રિયો
હોય છે. (૫) પંચેન્દ્રિય જીવ = ઘોડા-ગાય આદિ પશુ, મનુષ્ય, દેવ અને નારકી જીવોને
પાંચ ઇન્દ્રિયો હોય છે. માર્ગણાસ્થાનો (૧) ગતિ, (૨) ઈન્દ્રિય,(૩) કા૫,(૪) યોગ,(૫) વેદ,(૬)
કષાય,(૭) જ્ઞાન, (૮) સંયમ(૯) દર્શન(૧૦) વેશ્યા,(૧૧) ભવ્ય, (૧૨)
સમ્યત્વ,(૧૩) સંજ્ઞા અને (૧૪) આહાર (૧) ગતિ
આ શરીર છે તે ગતિ નથી અંદર ગતિનો જે વિશેષ ભાવ -ઉદયભાવ છે તે ગતિ છે. મનુષ્ય, દેવ, તિર્યચ, અને નરકગતિના પરિણામ જીવના છે. પરંતુ તે વિકારી પરિણામ હોવાથી ત્રિકાળ સ્વભાવની દૃષ્ટિ થતાં છૂટી જાય છે.
માટે તે પરિણામ પુદ્ગલનાં છે એમ કહ્યું છે. (૨) ઈન્દ્રિય
ભાવેન્દ્રિય અને દ્રવ્યેન્દ્રિય તે બધીય પુગલના પરિણામ છે. ભગવાન આત્મા અતીન્દ્રિય મહાપ્રભુ છે. જેની અપેક્ષાએ ભાવેન્દ્રિયને પણ પગલના
૭૫૩ પરિણામ કહ્યા છે. આ દ્રવ્યેન્દ્રિય બાપ્રભુ છે. જેની અપેક્ષાએ ભાવેન્દ્રિયને પણ પુગલના પરિણામ કહ્યા છે. આ દ્રવ્યનિદ્રય છે એ તો જડ પુદ્ગલરૂપ જ છે. પણ જે ભાવેન્દ્રિય છે તે પર્યાય અપેક્ષાએ જીવના જ પરિણામ છે. પરંતુ દ્રવ્યદૃષ્ટિથી જોતાં ભાવન્દ્રિયનું સ્વરૂષ ત્રિકાળી અતીન્દ્રિય સ્વભાવમાં નથી અને તે નીકળી જાય છે. માટે ભાવેન્દ્રિય પુદ્ગલનાં પરિણામ છે. બીજી રીતે કહીએ તો ભાવેન્દ્રિયના પરિણામ પોતાથી જ છે, જેમાં કર્મના ક્ષયોપશમનિ મિત્તપણું છે. આમ ભાવેન્દ્રિયના પરિણામ એ કારણથી થયા છે. એમ કહ્યું ત્યાં પ્રમાણજ્ઞાન નો વિષય બતાવવા કહ્યું છે. નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવવા એમ કહ્યું છે. ઈન્દ્રિય ખં-ખંડ જ્ઞાનને જણાવે છે, પૂર્ણ આત્માને નહિ. જેથી તે પરણેય છે. ઈન્દ્રિયનો વિષય જે ખંડ-ખંડ જ્ઞાન છે તે શાયકનું પરણેય છે. ઈન્દ્રિયને જાતવી એટલે શું ? (૧) ભાવેન્દ્રિય જે ખંડ-ખંડ જ્ઞાન છે તે (૨) ઈન્દ્રિય જડ છે તે (૩) અને વિષયો જે દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર આદિ છે તે બધા પરણેયપદ્રવ્ય-ઈન્દ્રિય છે. જે ત્રણેયને જીતવા એટલે કે તેનાથી અધિક-ભિન્ન એક
જ્ઞાયકભાવને જાણવો તે ઈન્દ્રિયોનું જીતવું છે. (૩) કામ
આ બાહ્ય શરીરને એમાં ન લેવું, પણ અંદર યોગ્યતા છે તે લેવી. આ કામ છે
તે જીવને નથી કેમ કે તે પુલના પરિણામમય છે. (૪) યોગ
યોગ એટલે મન-વચન-કાયાના નિમિત્તે જે અંદર આત્મામાં યોગની ક્રિયા
કંપન થાય છે તે જીવને નથી, કેમ કે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરિણામમય છે. (૫) વેદ
પુરુષ-સ્ત્રી-નપુસંક આદિ જે ત્રણ પુકારના વેદના પરિણામ થાય છે તે તેની જન્મક્ષણ છે તેથી પોતાથી થાય છે. જેને પરની અપેક્ષા નથી.તેમજ દ્રવ્યગુણની અપેક્ષા નથી. દ્રવ્ય-ગુણની અપેક્ષા તેને કેમ હોય ? કારણ કે દ્રવ્યગુણ તો શુદ્ધ છે અને પરની અપેક્ષા પણ કેમ હોય ? કારણ કે પર તો ભિન્ન છે. તો પછી બે કારણ કેમ કહ્યા છે ? એ તો પ્રમાણજ્ઞાન કરાવવા કહ્યું છે.


Page Navigation
1 ... 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117