Vyutpatti Dipikabhidhan Dhundikaya Samarthitam Siddha Hem Prakrit Vyakaranam Part 02

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007102/1

Page #1

॥ अर्हम् ॥
बृहत्तपागच्छीय-श्रीउदयसौभाग्यगणिविरचितया व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थितं सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणम् - २
[सिद्धहेमशब्दानुशासनस्य अष्टमाध्यायस्य चतुर्थ:पादः ]
सम्पादक आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः उपाध्याय-विमलकीर्तिविजयः
AKAL
INTAMILLI
-9-98 श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशक
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति
संस्कार शिक्षणनिधि- अहमदाबाद
ई. २०१७.वि.सं. २०७३

Page #2

॥ अहम् ॥ बृहत्तपागच्छीय-श्रीउदयसौभाग्यगणिविरचितया व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थितं सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणम् - २
[अष्टमो विभागः] [ अष्टमाध्यायस्य चतुर्थपादपर्यन्तम्]
सम्पादकः
आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः उपाध्याय-विमलकीर्तिविजयः
DOOOD
श्रीहेमचन्द्राचार्य
- प्रकाशकः कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २०१७ • वि.सं. २०७३

Page #3

बहत्तपागच्छीय-श्रीउदयसौभाग्यगणिविरचितया व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थितं सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणम् - २ सम्पादकः आचार्य-विजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः
उपाध्याय-विमलकीर्तिविजयः
प्रकाशकः कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद.
प्रथमावृत्तिः ई.स. २०१७ । वि.सं. २०७३ | वीर नि.सं. २५४३
प्रतयः-
२५०
पृष्ठानि-
०४ + ३६० = ३६४
प्राप्तिस्थानः (१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर,
१२, भगतबाग, नवा शारदामंदिर रोड, शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद-३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार
११२, हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१.
फोन : २५३५६६९२ (३) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी ज्ञानशाला
हठीसिंह केसरीसिंहनी वाडी, दिल्ही दरवाजा बहार, शाहीबाग रोड, अहमदाबाद. फोन : ९८९८७०४७०७
मूल्यम्- ६००/मुद्रकः किरीट ग्राफिक्स,
३, मंगलम एपा., भगवाननगरनो टेकरो, विश्वकुंज, पालडी, अमदावाद-७ दूरभाषः ९८९८४९००९१
श्रुतभक्ति
आ ग्रंथना प्रकाशनमां श्रीइन्द्रपुरी जैन संघे (आजवा रोड-वडोदरा) ज्ञानद्रव्यमाथी लाभ लई श्रुतज्ञाननी भक्ति करी छे,
तेमनी श्रुतभक्तिनी भूरि भूरि अनुमोदना.

Page #4

III
=
=
પ્રકાશકીય નિવેદન...
પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબની શુભભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટે, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્યરત્ન વિદ્વર્ય ૫૨મ પૂજય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના માર્ગદર્શન પ્રમાણે અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં મૂર્ધન્ય વિદ્વજ્જનોને ‘શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક’ અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્વજ્જનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ઠીનું પણ આયોજન કરવામાં આવે છે, અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધન-સંપાદન કરાવવાપૂર્વક પ્રકાશન પણ કરવામાં આવે છે. આજ પર્યંત આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થએલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસનીય તથા ઉપાદેય બનેલા છે, આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે ‘અનુસંધાન’ નામે એક શોધપત્રિકા પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અદ્યાવધિમાં ૭૧ અંકો પ્રકાશિત થયા છે.
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રીહેમચન્દ્રચાર્યના સિદ્ધહેમવ્યારા ઉ૫ર લખાયેલા સિદ્ધહેમપ્રાકૃતવ્યારળઝુદ્ધૃિષ્ણ નામના અપ્રગટ વિવરણનો પહેલો ભાગ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, તેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિ-લેખન તેમજ સંપાદન પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે. શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણ પરના અપ્રકાશિત અજ્ઞાતકર્તૃકòઢિકાના સાત ભાગો પ્રકાશિત થઈ ગયા છે, તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમારા ટ્રસ્ટને પ્રાપ્ત થયો હતો તે અમારું પરમ સદ્ભાગ્ય છે. ગ્રંથનું સુંદર અક્ષરાંકન-મુદ્રણ કરી આપવા બદલ કિરીટ ગ્રાફિક્સ (અમદાવાદ)ને ધન્યવાદ.
હઠીસિંહ કેસરીસિંહની વાડી, અમદાવાદ. મહાસુદ -૧૪, વિ.સં. ૨૦૭૩
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રચાર્ય નવમ જન્મ શતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ અમદાવાદ.

Page #5

સમર્પણ
પ્રાકૃતભાષાના અધ્યયન માટે પ્રાકૃતવિજ્ઞાન પાઠમાલાનું અદ્ભુત સર્જન કરીને જેમણે પ્રાકૃત ભાષાના અભ્યાસુઓ પર મહાન ઉપકાર કર્યો છે
તેવા પરમ પૂજય ધર્મરાજા આચાર્ય ભગવંત શ્રીવિજયકસૂરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના
ચરણકમલમાં સાદર સમર્પણ...

Page #6

॥ अर्हम् ॥ ॥ नमो नमः श्रीगुरुनेमिसूरये ॥
बृहत्तपागच्छीय-श्रीउदयसौभाग्यगणिविरचितया व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थितं सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणम् ॥
[ द्वितीयो भागः] ॥ अथ अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
इदितो वा ॥ ८॥४॥१॥ सूत्रे ये इदितो धातवो वक्ष्यन्ते तेषां ये आदेशास्ते विकल्पेन भवन्तीति वेदितव्यम् । तत्रैवोदाहियन्ते ॥ [इदितो वा] इदित् प्रथमा जस् । वा प्रथमा सि ।
कथेर्वज्जर-पज्जरोप्पाल-पिसुण-संघ-बोल्ल-चव-जम्प-सीस-साहाः ॥ ८॥४॥२॥ कथेर्धातोर्वज्जरादयो दशादेशा भवन्ति ॥
वज्जरइ । पज्जरइ । उप्पालइ । पिसुणइ । संघइ । बोल्लइ । चवइ । जम्पइ । सीसइ । साहइ । उब्बुक्कइ इति उत्पूर्वस्य 'बुक्क भाषणे' (५४) इत्यस्य । पक्षे-कहइ ।।
एते चान्यैर्देशीषु पठिता अपि अस्माभिर्धात्वादेशीकृता विविधेषु प्रत्ययेषु प्रतिष्ठन्तामिति । तथा च । वज्जरिओ कथितः । वज्जरिऊण कथयित्वा । वज्जरणं कथनम् । वज्जरन्तो कथयन् । वज्जरिअव्वं कथयितव्यमिति रूपसहस्राणि सिध्यन्ति । संस्कृतधातुवच्च प्रत्ययलोपागमादिविधिः ।।
[कथेर्वज्जर-पज्जरोप्पाल-पिसुण-संघ-बोल्ल-चव-जम्प-सीस-साहाः] कथि षष्ठी ङस् । वज्जर-पज्जरोप्पालपिसुण-संघ-बोल्ल-चव-जम्प-सीस-साह प्रथमा जस् ।
पक्षे- [कहइ ] 'कथण वाक्यप्रबन्धे' (१८८०) कथ । वर्त० तिव् । 'प्रायो ण्यन्ताथुरादयः' इति न्यायात् साध्यत्वाद् वा णिजभावः । णिचि वा 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिस्थाने अत् । 'लोकात्' (१।१३) कथति । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) क० → का० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) का० → क० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कहइ ।
ननु देशे भवा देश्या इति कुतो न स्यात् ? उच्यते-देशीशब्दस्स्त्रीलिङ्गो नाममालावाचकः । [वज्जरिओ कथितः] वज्जर । क्तप्र० → त० । 'ते' (३।१५६) इ० वज्जरिओ ॥२॥
१. . तत्रैव चोदाहरिष्यते ।

Page #7

४२८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
दुःखे णिव्वरः ॥ ८॥४॥३॥ दुःखविषयस्य कथेणिव्वर इत्यादेशो वा भवति ॥ णिव्वरइ । दुःखं कथयतीत्यर्थः ॥ [दुःखे णिव्वरः] दुःख सप्तमी ङि । णिव्वर प्रथमा सि ।। [णिव्वरइ] णिव्वरइ इति कथनेन दुःखविषयं कथनं तु जातमेव, एतावति वार्थप्रतीते: कहइ न प्रयोज्यम् ॥३॥
जुगुप्सेझुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छाः ॥ ८।४।४ ॥ जुगुप्सेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ झुणइ । दुगुच्छइ । दुगुञ्छइ । पक्षे-जुगुच्छइ । गलोपे-दुउच्छइ । दुउञ्छइ । जुउच्छइ ।। [जुगुप्सेझुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छाः ] जुगुप्सि षष्ठी ङस् । झुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छ प्रथमा जस् । [झुणइ-दुगुच्छइ-दुगुञ्छइ ] 'गुपि गोपन-कुत्सनयोः' (७६३) गुप् । पक्षे -
पक्षे- [जुगुच्छइ] जुगुप्स । वर्त० ते । 'हुस्वात् थ्य-श्च-त्स-प्सामनिश्चले' (२।२१) प्स० → छ । 'अनादौ०' (२।८९) छस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) जुगुच्छते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जुगुच्छइ । 'क-ग-च-ज०' (१२१७७) इत्यादिना गलोपे तु दुउच्छइ दुउञ्छड़ जुउच्छइ ॥४॥
बुभुक्षि-वीज्योीरव-वोज्जौ ॥ ८४५ ॥ बुभुक्षेराचारक्विबन्तस्य च वीजेर्यथासंख्यं णीरव-वोज्ज इत्यादेशौ वा भवतः ।। णीरवइ । बुहुक्खइ । वोज्जइ । वीजइ ॥ [बुभुक्षि-वीज्योीरव-वोज्जौ] बुभुक्षि-वीजि षष्ठी ओस् । णीरव-वोज्ज प्रथमा औ।
[णीरवइ बुहुक्खइ] बुभुक्षि० । पक्षे-बुभुक्ष्० । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । ‘लोकात्' (१।१।३) बुभुक्षति । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भु० → हु० । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२।३) क्षस्य ख० । 'अनादौ०' (२।८९) खस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः । 'त्यादीनामाद्य०' (३६१३९) तिव्० → इ० बुहुक्खइ।
[वोज्जइ वीजइ] 'वीजमिवाचरतीति । 'कर्तुः क्विप०' (३।४।२५) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१३७) 'विप्लोपः । अनेन वीजस्य वोज्ज इति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० वोज्जइ । पक्षे-वीजइ ।।५।।
___ध्या-गोझा-गौ ॥ ८॥४॥६॥ अनयोर्यथासंख्यं झा-गा इत्यादेशौ भवतः ॥ झाइ झाअइ । णिज्झाइ णिज्झाअइ । निपूर्वो दर्शनार्थः ॥ गाइ गायइ ॥ झाणं । गाणं ॥ [ध्या-गोझा-गौ] ध्या च गा च = ध्या-गौ, तयोः ध्या-गोः । षष्ठी ओस् । झा-गा प्रथमा औ।
ननु 'साध्वस०' (२०२६) इति झ कृते 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) इत्यात्वे सर्वं भविष्यति, किं सूत्रेण ? सत्यम् - 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) इत्यनेन आत्वं स्यात् किं वा इत्वं स्यादिति संदेहनिरासार्थं सूत्रकरणम् ॥
[झाइ झाअइ] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै (२) । अनेन ध्यै० → झा० इत्यादेशः । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० झाइ । द्वितीये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अकारागमः झाअइ । १. धा० पा० - तृतीयं परिशिष्टम् - 'लौकिक-वाक्यकरणीय-आगमिका धातवः' तेषु 'वीजण व्यजने' ।

Page #8

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४२९
[णिज्झाइ णिज्झाअइ ] निपूर्व० ध्यै (२) । अनेन ध्यैः → झा० इत्यादेशः । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अकारागमः । 'तैलादौ' (२।९८) झस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वझस्य जः । 'नो णः' (१।२२८) नि० → णि० णिज्झाइ णिज्झाअइ ।
'[काइ काअइ ] 'कै शब्दे' (३६) कै (२) । अनेन का० । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । द्वितीये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अकारागमः काइ काअइ ।
[गाइ गाअइ ] 'मैं शब्दे' (३७) गै (२) । अनेन गा० । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । द्वितीये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अकारागमः गाइ गाअइ ।
[राइ राअइ] ' शब्दे' (३८) रै (२) । अनेन रा० । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । द्वितीये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अकारागमः राइ राअइ ।
[झाणं] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । ध्यायते इति ध्यानम् । अनटप्र० → अन । अनेन ध्यै० → झा० । क्वचिदेकपदेऽपि सन्धिः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण० झाणं ।
[गाणं] 'मैं शब्दे' (३७) गै । गीयते इति गानम् । अनट्प्र० → अन । अनेन गै० → गा० । क्वचिदेकपदेऽपि सन्धिः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण० गाणं ॥६॥
ज्ञो जाण-मुणौ ॥ ८।४७ ॥ जानातेर्जाण-मुण इत्येतावादेशौ भवतः ।।
जाणइ । मुणइ । बहुलाधिकारात् क्वचिद्विकल्पः । जाणिअं। णायं । जाणिऊण । णाऊण । जाणणं । णाणं । मणइ इति तु मन्यतेः ॥
[ज्ञो जाण-मुणौ ] ज्-ज्ञा षष्ठी ङस् । जाण-मुण प्रथमा औ ।
[जाणइ मुणइ ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त्तः तिव् । अनेन ज्ञा० → जाण०-मुण० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० जाणइ मुणइ ।
[जाणिअं णायं] ज्ञा (२) । ज्ञायते इति । क्तप्र० । बहुलाधिकारात् क्वचिद्विकल्पेन जाण आदेशः । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । प्रथमे 'क्ते' (३।१५६) इत्त्वम् । द्वितीये 'म्न-ज्ञोर्णः' (२।४२) ज्ञस्य णः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० जाणिअं णायं । _ [जाणिऊण णाऊण ] ज्ञा (२) । क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । प्रथमे जाण आदेशः । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) इत्त्वम् । द्वितीये 'म्न-ज्ञोर्णः' (२४२) ज्ञा० → णा० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् जाणिऊण णाऊण ।
[जाणणं णाणं] ज्ञा (२) । ज्ञायते इति ज्ञानम् । अनट्प्र० । वा जाण आदेशः । द्वितीये 'म्न-ज्ञोर्णः' (२२४२) ज्ञा० → णा० । एकपदेऽपि सन्धिः । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'नो णः' (११२२८) न० → ण० जाणणं णाणं ॥७॥
उदो ध्मो धुमा ॥ ८४८ ॥ उदः परस्य ध्मो धातोर्धमादेशो भवति ।। उधुमाइ ॥ [ उदो ध्मो धुमा ] उद् पञ्चमी ङसि । ध्मा षष्ठी ङस् । धुमा प्रथमा सि ।
१. A. काइ काअइ उदाहरणम् । २. A. राइ राअइ उदाहरणम् ।

Page #9

४३०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[उधुमाइ] उद्पूर्व० 'मां शब्दा-ऽग्निसंयोगयोः' (४) ध्मा । वर्त० तिव् । अनेन धुमादेशः । 'त्यादीनाामाद्यत्रयस्या० (३।१३९) तिव्० → इ० उधुमाइ ॥८॥
श्रदो धो दहः ॥ ८।४।९ ॥ श्रदः परस्य दधातेर्दह इत्यादेशो भवति ॥ सद्दहइ । 'सद्दहमाणो जीवो ॥ [श्रदो धो दहः] श्रद् पञ्चमी ङसि । धा षष्ठी ङस् । दह प्रथमा सि ।
[सद्दहइ ] श्रद्पूर्व० 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । वर्तः तिव् । अनेन धा० → दह० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सद्दहइ ॥९॥
पिबेः पिज्ज-डल्ल-पट्ट-घोट्टाः ॥ ८।४।१०॥ पिबतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ पिज्जइ । डल्लइ । पट्टइ । घोट्टइ । पिअइ ॥ [पिबेः पिज्ज-डल्ल-पट्ट-घोट्टाः] पिबि षष्ठी ङस् । पिज्ज-डल्ल-पट्ट-घोट्ट प्रथमा जस् ।
पक्षे- [पिअइ] 'पां पाने' (२) पा । वर्तः तिव् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) इत्त्वम् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिक् → इ० पिअइ ॥१०॥
उद्धाकेरोरुम्मा-वसुआ ॥ ८।४।११ ॥ उत्पूर्वस्य वातेः ओरुम्मा-वसुआ इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ ओरुम्माइ । वसुआइ । उव्वाइ ॥ [ उद्घाकेरोरुम्मा-वसुआ ] उद्वाकि षष्ठी ङस् । ओरुम्मा-वसुआ प्रथमा औ।
पक्षे- [उव्वाइ] उद्पूर्व० 'वांक गति-गन्धनयोः' (१०६३) वा । वर्त० तिव् । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) वस्य द्वित्वम् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० उव्वाइ ॥११॥
निद्राकेरोहीरोयौ ॥ ८।४।१२ ॥ निपूर्वस्य द्रातेः ओहीर - उङ्घ इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ ओहीरइ । उङ्घइ । निद्दाइ ॥ [निद्राकेरोहीरोयौ ] निद्राकि षष्ठी ङस् । ओहीर-उङ्घ प्रथमा औ ।
पक्षे- [निदाइ] निपूर्व० 'द्रांक कुत्सितगतौ' (१०६६) द्रा । वर्त्तः तिव् । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२।७९) लुक्। 'अनादौ०' (२१८९) दस्य द्वित्वम् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निदाइ ॥१२॥
आधेराइग्घः ॥ ८।४।१३ ॥ आजिघ्रतेराइग्घ इत्यादेशो वा भवति ॥ आइग्घइ । अग्घाअइ ॥ [आ राइग्घः] आघ्रि षष्ठी ङस् । आइग्घ प्रथमा सि ।
पक्षे- [अग्घाअइ] 'घ्रां गन्धोपादाने' (३) घ्रा, आपर्व । वर्तः तिव् । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) आ० → अ०। 'सर्वत्र ल०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-घ्या०' । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वघस्य गः । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३,१३९) तिव्० → इ० अग्घाअइ ॥१३।। १. सम्मट्टिी जीवो, गच्छइ नियमा विमाणवासीसु । जइ न विगयसम्मत्तो, अहव न बद्धाउओ पुव्वि ॥२५॥ जं सक्कइ तं कीरइ, जं च न सक्कइ तयंमि सद्दहणा । सद्दहमाणो जीवो, वच्चइ अयरामरं ठाणं ॥२६॥
[सम्बोधप्रकरणे सम्यक्त्वाधिकारे]

Page #10

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४३१
स्नाकेरब्भुत्तः ॥ ८।४।१४ ॥ स्नातेरब्भुत्त इत्यादेशो वा भवति ॥ अब्भुत्तइ । हाइ । [स्नाकेरब्भुत्तः] स्नाकि षष्ठी ङस् । अब्भुत्त प्रथमा सि ।
पक्षे- [ण्हाइ ] 'ष्णांक शौचे' (१०६४) ष्णा । 'आदेष्ष्णोऽष्वक्कष्ट्याष्ठीवस्स्नम्' (शाकटायने ४।२।२६१) ष्णा० → स्ना० । ('षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्ना) । वर्त० तिव् । 'सूक्ष्म-श्न-ष्ण-स्न-ह्न-ह्ण-क्षणां ण्हः' (२७५) स्ना० → ण्हा० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० ण्हाइ ॥१४॥
समः स्त्यः खाः ॥८।४।१५ ॥ सम्पूर्वस्य स्त्यायतेः खा इत्यादेशो भवति ॥ संखाइ संखायं ॥ [समः स्त्यः खाः ] सम् षष्ठी ङस् । स्त्या षष्ठी ङस् । खा प्रथमा सि ।
[संखाइ] सम्पूर्व० "स्त्य सङ्घाते च' (४०) स्त्यै । वर्त० तिव् । अनेन स्त्यै० → खा० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० संखाइ ।
[संखायं] सम्पूर्व० 'स्त्य सङ्ग्राते च' (४) स्त्यै । क्तप्र० → त० । अनेन स्त्यै० → खा० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० संखायं ॥१५॥
स्थष्ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः ॥ ८।४।१६ ॥ तिष्ठतेरेते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ ठाइ । ठाअइ । ठाणं । पट्ठिओ । उट्ठिओ । पट्ठाविओ । उट्ठाविओ । थक्कइ । चिट्ठइ । चिट्ठिऊण । निरप्पइ ॥ बहुलाधिकारात् क्वचिन्न भवति - थिअं । थाणं । पत्थिओ । उत्थिओ । थाऊण ॥ [स्थष्ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः] स्था षष्ठी ङस् । ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्प प्रथमा जस् ।
[ठाइ ठाअइ] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः' (न्या० वक्ष० (१) - सूत्र (२९) ) स्था । वर्त्तः तिव् । अनेन स्था० → ठा० । द्वितीये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० ठाइ ठाअइ ।
[ठाणं] स्था । अनट्प्र० → अन० । अनेन स्था० → ठा० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण० ठाणं ।
[पट्ठिओ] प्रपूर्व०, स्था । क्तप्र० । अनेन स्था० → ठा० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) ठस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'क्ते (३।१५६) अ० → इ० । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) पट्ठित । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमा सि । 'अत: से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० पट्ठिओ ।
[उहिओ] उत्पूर्व०, स्था । क्तप्र० । अनेन स्था० → ठा० । 'अनादौ०' (२१८९) ठस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'क्ते (३।१५६) अ० → इ० । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'क• ग-ट०' (२७७) त्लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) उट्ठित । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) त्लुक् । प्रथमा सि । 'अतः सेझैः' (३२) सि० → डो० → ओ० उडिओ ।
आ
।

Page #11

४३२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[पहाविओ उवाविओ] प्रपूर्व० स्था - उत्पूर्व० स्था । प्रतिष्ठन्तं(मान) प्रयुङ्क्ते । उत्तिष्ठन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'लुगावी क्त-भाव-कर्मसु' (३।१५२) णिग्रस्थाने आवि० । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । क्तप्र० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) तुलुक् । प्रथमा सि । 'अत: से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० पट्टाविओ उद्याविओ।
[थक्कइ ] स्था । वर्त० तिव् । अनेन स्था० → थक्क० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० थक्कड़ । [चिठ्ठ ] स्था । वर्तः तिव् । अनेन स्था० → चिट्ठ० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० चिठ्छ ।
[चिट्ठिऊण] स्था । क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२२१४६) क्त्वा० → तूण० । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३१५७) इत्त्वम् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् चिट्ठिऊण ।
[निरप्पइ ] स्था । वर्त० तिव् । अनेन स्था० → निरप्प० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निरप्पड़ ।
[थिअं] स्थित । प्रथमा सि । 'क-ग-ट-ड०' (२१७७) स्लुक् । 'क-ग-च०' (१२१७७) लुक् । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१२२३) अनुस्वारः थिअं ।
[थाणं] स्था। अनट्प्र० → अन । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) स्लुक् । 'नो णः' (१२२८) न० → ण० थाणं ।
[पत्थिओ उत्थिओ] प्रपूर्व० स्था - उत्पूर्व० स्था । क्तप्र० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'क-ग-ट-ड०' (२२७७) स्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) थस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वथस्य त० । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'क्ते' (३।१५६) इ० । 'लोकात्' (१।१॥३) पत्थित-उत्थित । ‘क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमा सि । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० पत्थिओ उत्थिओ ।
[थाऊण] स्था । क्त्वाप्र० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) स्लुक् । क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् थाऊण ॥१६॥
उदष्ठ-कुक्कुरौ ॥ ८।४।१७ ॥ उदः परस्य तिष्ठतेः ठ-कुक्कुर इत्यादेशौ भवतः ।। उट्ठइ । उक्कुक्कुरइ ॥ [उदष्ठ-कुक्कुरौ] उद् पञ्चमी ङसि । ठ-कुक्कर प्रथमा औ । [उटुइ उचक्करइ] यत्र पञ्चमीपरो निर्देशो भवति तत्र धातोरेवादेशः स्यात् । यथा-उद्यइ उक्चक्करइ । उत्तिष्ठतीत्यर्थः ॥१७॥
म्लेर्वा-पव्वायौ ॥ ८।४।१८ ॥
म्लायते-पव्वाय इत्यादेशौ वा भवतः ॥ वाइ । पव्वायइ । मिलाइ । [म्लेर्वा-पव्वायौ] म्लि षष्ठी ङस् । वा-पव्वाय प्रथमा औ ।
पक्षे- [मिलाइ] 'म्लैं गात्रविनामे' (३२) म्लै । वर्तः तिव् । 'स्वराणां०' (४।२३८) म्ला । 'लात्' (२।१०६) लात् प्राग् इ० । 'लोकात्' (१।१३) मिलाति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० मिलाइ ॥१८॥
निर्मो निम्माण-निम्मवौ ॥८४॥१९॥ निरपूर्वस्य मिमीतेरेतावादेशौ भवतः ॥ निम्माणइ । निम्मवइ ।। [निर्मों निम्माण-निम्मवौ] निर-मा षष्ठी ङस् । निम्माण-निम्मव प्रथमा औ।

Page #12

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४३३
[निम्माणइ निम्मवइ] निर् 'मांङ् मान-शब्दयोः' (११३७) मा । अनेन उपसर्गेण सहैवादेशौ - निम्माणइ । निम्मवइ ॥१९॥
क्षेणिज्झरो वा ॥ ८।४।२० ॥ क्षयतेणिज्झर इत्यादेशो वा भवति ॥ णिज्झरइ । पक्षे-झिज्जइ ।। [णिज्झरो वा] क्षि षष्ठी ङस् । णिज्झर प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
पक्षे- [झिज्जइ ] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि । वर्त० तिव् । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२२३) क्षि० → झि० । 'मध्ये च स्वरान्ताद्वा' (३।१७८) ज्ज आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० झिज्जइ । क्षयतीत्यर्थः ॥२०॥
छदेणैर्गुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ॥ ८।४।२१ ॥ छदेय॑न्तस्य एते षडादेशा वा भवन्ति । णुमइ । नूमइ । णत्वे-णूमइ । सन्नुमइ । ढक्कइ । ओम्वालइ । पव्वालइ । छायइ ॥
[छदेणैर्गुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ] छदि षष्ठी ङस् । णि षष्ठी ङस् । णुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वालपव्वाल प्रथमा जस् ।
पक्षे- [छायइ ] 'छदण संवरणे' (१६५५) छद् । वर्त० तिव् । छद(छादय)न्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग→ अत् । 'लोकात्' (११॥३) छदति । 'अदेल्लुक्यादेरत आः' (३।१५३) छ. → छा० । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) द्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० छाय)इ। आच्छादयतीत्यर्थः ॥२१॥
निवृ-पत्योणिहोडः ॥ ८४२२ ॥ निवृगः पतेश्च ण्यन्तस्य णिहोड इत्यादेशो वा भवति ॥ णिहोडइ । पक्षे-निवारेइ । पाडेइ ॥ [निव-पत्योणिहोडः] निवृ-पति षष्ठी ओस् । णिहोड प्रथमा सि ।
पक्षे- [निवारेइ] निपूर्व० वृगट् वरणे' (१२९४) वृ । निवृण्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) वर० । 'णेरदेदावावे' (३१४९) णिग्० → एत्० । 'अदेल्लुक्यादेरत आः' (३।१५३) व० → वा० । 'लोकात्' (१।१।३) निवारेति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निवारेइ ।
[पाडेइ] 'पत्तृ पतने' (९६२) पत् । पतन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'सद-पतोर्डः' (४।२१९) तस्य डः । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'अदेल्लुक्या०' (३।१५३) प० → पा० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० पाडेइ ।।२२।।
__दूङले दूमः ॥ ८।४।२३ ॥ दूङो ण्यन्तस्य दूम इत्यादेशो भवति ॥ 'दूमेइ मज्झ हिअयं ॥
१. दूमेइ अ मे हिअअं पुणो पुणो वि रहसंगजुत्ताणुणों।
दोसपराहुत्तठिअं वलंतमण्णुणिव्वोलिआहरं तीए मुहं ॥ [शृ० प्र० - ३०।४५] दुनोति च मे हृदयं पुनः पुनरपि रहस्सङ्गयुक्तानुनयम् । दोषपराङ्मुखस्थितं वलन्मन्युमलिनिताधरं तस्या मुखम् ॥

Page #13

४३४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[दूङो दूम: ] दूङ् षष्ठी ङस् । दूम प्रथमा सि ।
[ दूमेइ मज्झ हिअयं ] "टुदुंट् उपतापे' (१२९७) दु । दुन्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । अ दूम आदेश: । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्ο → एत्० । 'लोकात्' (१।१।३) दूमेति । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० → इ० दूमेइ । परितापमाप्नोतीत्यर्थः ।
अस्मद् । षष्ठी आम् । 'णे- णो- मज्झ - अम्ह० ' ( ३।११४) अस्मद आमा सह मज्झ आदेशः ।
हृदय । 'इत् कृपादौ' (१।१२८) हृ० हि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) लुक् हिअयं ||२३||
धवलेर्दुमः ॥ ८।४।२४ ॥
धवलयतेर्ण्यन्तस्य दुमादेशो वा भवति ॥
दुमइ । धवलइ । 'स्वराणां स्वरा:' (४।२३८ ) - 'बहुलम् ' (१।२) इति दीर्घत्वमपि - दूमिअं - धवलितमित्यर्थः ॥
[ धवलेर्दुमः ] धवलि षष्ठी ङस् । दुम प्रथमा सि ।
[ दुमइ ] धवल । धवलं करोतीति । णिच्प्र० । अनेन दुम० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच्स्थाने अत् । 'लुक् ' (१।१०) अलुक् । वर्त्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' ( ३।१३९) तिव्० → इ० दुमइ ।
पक्षे- [ धवलइ ] धवलइ । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) अत् । 'अदेल्लुक्यादे० ' ( ३।१५३) आत्वम् । 'स्वराणां स्वराः ' (४।२३८) अत्वम् धवलइ ।
[ दूमिअं] दूम । क्तप्र० । 'एच्च क्त्वा ० ' ( ३।१५७) ('ते' (३।१५६)) इ० मि ||२४||
तुलेरोहामः || ८|४।२५ ॥
तुलेर्ण्यन्तस्य ओहाम इत्यादेशो वा भवति || ओहामइ । तुलइ ॥
[ तुलेरोहाम: ] तुलि षष्ठी ङस् । ओहाम प्रथमा सि ।
[ ओहामइ तुलइ ] ओहामइ । 'तुलण् उन्माने' (१६९२) तुल् । तु (तो) लयतीत्यर्थः ॥२५॥
विरिचेरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्थाः ॥ ८।४।२६ ॥
विरेचयतेर्ण्यन्तस्य ओलुण्डादयस्त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ ओलुण्डइ । उल्लुण्डइ । पल्हत्थइ । विरेअइ ॥ [ विरिचेरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्था: ] विरिचि षष्ठी ङस् । ओलुण्ड-उल्लुण्ड - पल्हत्थ प्रथमा जस् ।
पक्षे - [ विरेअइ ] 'रिचण् वियोजने च' (१९५२) रिच्, विपूर्व० । 'णिज्बहुलं०' (३|४|४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच्स्थाने अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) विरिच । " स्वराणां स्वराः ' ( ४।२३८) रे० । 'क-ग-चज०' (१।१७७) च्लुक् विरेअइ ||२६||
तडेराहोड - विहोडौ ॥ ८।४।२७ ॥ तडेर्ण्यन्तस्य एतावादेशौ वा भवत्तः ॥ आहोडइ । विहोडइ । पक्षे ताडेइ ॥
१. सूत्रे दूङ इत्युक्तत्वात् 'दूङ्च् परितापे' (१२४३) धातोर्ग्रहणं सम्यक् प्रतिभाति । २. G. णेरत्वे बाहुलकात् 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) न । ‘स्वराणां स्वरा:' (४।२३८) पुनरत्वम् । ३. G. 'युवर्णस्य गुण:' ( ४।२३७) ए० ।

Page #14

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४३५
[तडेराहोड-विहोडौ] तडि षष्ठी ङस् । आहोड-विहोड प्रथमा औ।
पक्षे- [ताडेइ] 'तडण आघाते' (१६२६) तड् । णिचप्र० । 'णेरदेदावावे' (३३१४९) णिच् → एत्० । 'लोकात्' (१।१।३) तडे० । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) त० → ता० ताडेइ ॥२७॥
__ मिश्रेर्वीसाल-मेलवौ ॥ ८।४।२८ ॥ मिश्रयतेय॑न्तस्य वीसाल-मेलव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ वीसालइ । मेलवइ । मिस्सइ ॥ [मिश्रेर्वीसाल-मेलवौ ] मिश्रि षष्ठी ङस् । वीसाल-मेलव प्रथमा औ ।
पक्षे- [मिस्सइ] मिश्र इति नामधातुः । मिश्रं करोतीति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लोकात्' (१२१२३) मिश्र० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् ।
।८९) द्वित्वं-श्श० । 'श-षोः सः' (१।२६०) स्स० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० मिस्सइ ॥२८॥
उद्धृलेर्गुण्ठः ॥ ८।४।२९ ॥ उधूलेय॑न्तस्य गुण्ठ इत्यादेशो वा भवति ॥ गुण्ठइ । पक्षे- उद्धृलेइ । [ उद्धृलेर्गुण्ठः ] उधूलि षष्ठी ङस् । गुण्ठ प्रथमा सि ।
पक्षे- [उ लेइ ] उत्पूर्व० धूलिः । धूलिमुत्क्षिपतीति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच्० → एत्० । 'लुक् (१।१०) इलुक् उर्दूलेइ ॥२९।।
भ्रमेस्तालिअण्ट-तमाडौ ॥ ८४३० ॥ भ्रमयतेय॑न्तस्य तालिअण्ट-तमाड इत्यादेशौ वा भवतः ।। तालिअण्टइ । तमाडइ । भामेइ । भमाडेइ । भमावेइ ।। [भ्रमेस्तालिअण्ट-तमाडौ] भ्रमि षष्ठी ङस् । तालिअण्ट-तमाड प्रथमा औ ।
पक्षे- [भामेइ भमाडेइ भमावेइ ] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । भ्रमन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'अदेल्लुक्यादेरत आः' (३३१५३) भ्र० → भ्रा० । 'सर्वत्र०' (२७९) लुक् भामेइ । पक्षे -'भ्रमेराडो वा' (३।१५१) णिग् → आड० । 'वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा' (३१५८) एत्त्वं - भमाडेइ । तृतीये 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → आवे० भमावेइ ॥३०॥
नशेर्विउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलावाः ॥ ८।४।३१ ॥ नशेय॑न्तस्य एते पञ्चादेशा वा भवन्ति ॥ विउडइ । नासवइ । हारवइ । विप्पगालइ । पलावइ । पक्षे - नासइ ।
[नशेविउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलावाः] नशि षष्ठी ङस् । विउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलाव प्रथमा जस् ।
पक्षे- [नासइ] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । नश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → अत्० । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) आ-न० → ना० नासइ ॥३१॥

Page #15

४३६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
दृशेर्दाव-दंस-दक्खवाः ॥ ८।४।३२ ॥ दृशेय॑न्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति || दावइ । दसइ । दक्खवइ । दरिसइ ॥ [दृशेव-दस-दक्खवाः] दृशि षष्ठी ङस् । दाव-दंस-दक्खव प्रथमा जस् ।
पक्षे- [ दरिसइ ] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । पश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → अत्० । 'लोकात्' (१११३) दृश० । 'वृषादीनामरिः' (४।२३५) दृ० → दरि० । 'शषोः सः' (१।२६०) श० → स० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० दरिसइ ॥३२॥
उद्घटेरुग्गः ॥ ८।४।३३ ॥ उत्पूर्वस्य घटेर्ण्यन्तस्य उग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ उग्गइ । उग्घाडइ ॥ [ उद्घटेरुग्गः ] उद्घटि षष्ठी ङस् । उग्ग प्रथमा सि ।
पक्षे- [उग्घाडइ] उद्पूर्व० 'घटिष् चेष्टायाम्' (१०००) घट् । उद्घटमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णेरदेदावावे' (३३१४९) णिग्० → अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उद्घट० । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) घ० → घा० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं - घ्या० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) घ० → ग्० । 'टो डः' (१।१९५) ट० → ड० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० उग्घाडइ ॥३३॥
स्पृहः सिहः ॥ ८॥४॥३४ ॥ स्पृहो ण्यन्तस्य सिह इत्यादेशो भवति ॥ सिहइ । [स्पृहः सिहः ] स्पह षष्ठी ङस् । सिह प्रथमा सि ।
[सिहइ ] 'स्पृहण ईप्सायाम्' (१९२८) स्पृह । स्पृहयन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । अनेन णिग्सहितस्य स्पृहः सिह आदेशः । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सिहइ । स्पृहयतीत्यर्थः ॥३४॥
सम्भावेरासंघः ॥ ८।४।३५ ॥ सम्भावयतेरासंघ इत्यादेशो वा भवति ॥ आसंघइ । सम्भावइ ॥, [सम्भावेरासंघः] सम्भावि षष्ठी ङस् । आसंघ प्रथमा सि ।
पक्षे- [सम्भावइ ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू, सम्पूर्व० । सम्भवति कश्चित्, तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'उवर्ण०' (४।२३३) भव० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) अत् । 'अदेल्ल०' (३।१५३) भ० → भा० । 'लोकात्' (१।१।३) सम्भाव । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सम्भावइ । सम्भावनां करोतीत्यर्थः ॥३५॥
उनमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः ॥ ८।४।३६ ॥ उत्पूर्वस्य नमेय॑न्तस्य एते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ उत्थंघइ । उल्लालइ । गुलुगुञ्छइ । उप्पेलइ । उन्नावइ ॥ [उनमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः] उन्नमि षष्ठी ङस् । उत्थंघ-उल्लाल-गुलुगुञ्छ-उप्पेल प्रथमा जस् ।

Page #16

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४३७
पक्षे- [उन्नावइ ] उत्पूर्व० 'णमं प्रह्वत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । उनमन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'रुद-नमोर्वः' (४।२२६) मस्य वः । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग् → अत्० । 'लोकात्' (१।१।३) उन्नव० । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५२) आत्त्वम्-न० → ना० उन्नावइ । ऊर्ध्वं भवतीत्यर्थः ॥३६॥
प्रस्थापेः पट्ठव-पेण्डवौ ॥८॥४॥३७॥
प्रपूर्वस्य तिष्ठतेर्ण्यन्तस्य पट्ठव-पेण्डव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ पट्ठवइ । पेण्डवइ । पट्टावइ । [ प्रस्थापेः पट्ठव-पेण्डवौ ] प्रस्थापि षष्ठी ङस् । पट्ठव-पेण्डव प्रथमा औ ।
पक्षे- [पट्ठावइ] प्रपूर्व० स्था । प्रतिष्ठमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अति-री-व्ली-ही.' (४।२।२१) पोन्तः । 'स्थष्ठा-थक्क०' (४।१६) स्था० → ठा० । 'अनादौ०' (२।८९) ठस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययोरुपरि पूर्वः' (२।९०) पूर्वठस्य टः । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'लुक् (११०) णिग्लोपः । अथवा 'णेरदेदावावे' (३.१४९) आव० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पट्ठावइ। चालयतीत्यर्थः ॥३७॥
विज्ञपेर्वोक्का-ऽवुक्कौ ॥ ८।४।३८ ॥
विपूर्वस्य जानातेय॑न्तस्य वोक्क-अवुक्क इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ वोक्कइ । अवुक्कइ । विण्णवइ । [विज्ञपेर्वोक्का-ऽवुक्कौ ] विज्ञपि षष्ठी ङस् । वोक्क-अवुक्क प्रथमा औ ॥
पक्षे- [विण्णवइ] विपूर्व० 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । 'विजानन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तव्यापारे०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → आव० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ज्ञा० → ज्ञ० । 'म्न-ज्ञोर्णः' (२२४२) ज्ञस्य ण० । 'अनादौ०' (२१८९) णस्य द्वित्वम् । वर्त० तिव् । 'लुक' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) विण्णवति 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० विण्णवइ । विज्ञपयतीत्यर्थः ॥३८॥
अरल्लिव-चच्चुप्प-पणामाः ॥ ८।४।३९ ॥ अपर्ण्यन्तस्य एते त्रय आदेशा वा भवन्ति । अल्लिवइ । चच्चुप्पइ । पणामइ । पक्षे-अप्पेइ । [ अर्परल्लिव-चच्चुप्प-पणामाः] अपि षष्ठी ङस् । अल्लिव-चच्चुप्प-पणाम प्रथमा जस् ।
पक्षे- [अप्पेइ] ' प्रापणे च' (२६) ऋ। 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । ऋच्छति-इयति वा कश्चित्, तं ऋच्छन्तं इयून्तं वा अन्यः प्रयुक्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'अर्ति-री-व्ली०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'पुस्-पौ' (४।३।३) अर् । अर्प इति जाते ‘णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत् । 'लोकात्' (१।१।३) अर्प० । 'सर्वत्र०' (२६७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् - प्पे० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० अप्पेड़ । अर्पयतीत्यर्थः ॥३९॥
यापेर्जवः ॥८॥४॥४०॥
यापेय॑न्तस्य जव इत्यादेशो वा भवति || जवइ । जावेइ ॥
[यापेर्जवः] यापि षष्ठी ङस् । जव प्रथमा सि ।
१. E. विजानानं । २. C. M. याते ।

Page #17

४३८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
पक्षे- [जावेइ ] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । यान्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'अर्ति-री-व्लीही०' (४।२।२१) पोऽन्तः । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत् । 'पो वः' (१४२३१) पे० → वे० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) या० → जा० । वर्त्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव् → इ० जावेइ । यापयतीत्यर्थः ॥४०॥
प्लावेरोम्वाल-पव्वालौ ॥ ८४।४१ ॥ प्लवतेय॑न्तस्य एतावादेशौ वा भवतः ॥ ओम्वालइ । पव्वालइ । पावेइ ॥ [प्लावेरोम्वाल-पव्वालौ] प्लावि षष्ठी ङस् । ओम्वाल-पव्वाल प्रथमा औ ।
पक्षे- [पावेइ ] च्युङ् (५९४) - ज्युंङ् (५९५) - जुंङ् (५९६) - मुंङ् (५९७) - ‘प्लुंङ् गतौ' (५९८) प्लु । प्लवमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'उवर्णस्यावः' (४।२३३) प्लु० → प्लव० । 'णेरदेदावावे' (३,१४९) णिग् → एत् । 'लोकात्' (१।१३) प्लवे० । 'अदेल्लुक्यादे०' (३३१५२) आ० - प्ल० → प्ला० । 'सर्वत्र०' (२।७९) ल्लुक् पावेइ । प्लावयतीत्यर्थः ॥४१॥
विकोशेः पक्खोडः ॥ ८।४।४२ ॥ विकोशयते मधातोर्ण्यन्तस्य पक्खोड इत्यादेशो वा भवति ॥ पक्खोडइ । विकोसइ ॥ [विकोशेः पक्खोडः ] विकोशि षष्ठी ङस् । पक्खोड प्रथमा सि ।
पक्षे-[विकोसइ ] विकोश इति नामधातुः । विकोशं करोतीति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'शषोः सः' (१।२६०) श० → स० विकोसइ ॥४२॥
रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ॥८॥४॥४३ ॥ रोमन्थे मधातोर्ण्यन्तस्य एतावादेशौ वा भवतः ॥ ओग्गालइ । वग्गोलइ । रोमन्थइ । [रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ] रोमन्थि षष्ठी ङस् । ओग्गाल-वग्गोल प्रथमा औ ।
पक्षे- [रोमन्थइ] रोमन्थ इति नामधातुः । रोमन्थं करोतीति । णिचप्र० । 'णेरदेदावावे' (३३१४९) णिच् → अत्० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रोमन्थइ ॥४३॥
कमेणिहुवः ॥ ८।४।४४ ॥ कमेः स्वार्थण्यन्तस्य णिहव इत्यादेशो वा भवति ॥ णिहवइ । कामेइ ॥ [कमेणिहुवः ] कमि षष्ठी ङस् । णिहुव प्रथमा सि ।
पक्षे- [कामेइ] 'कमूङ् कान्तौ' (७८९) कम् । 'कमेणिङ्' (३।४।२) णिप्र० → इ० । 'ञ्णिति' (४।३।५०). उपान्त्यवृद्धिः क० → का० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णि → एत्० । 'लोकात्' (१।१।३) कामे । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० कामेड़ । वाञ्छां करोतीत्यर्थः ॥४४॥
प्रकाशेणुव्वः ॥ ८।४।४५ ॥ प्रकाशेर्ण्यन्तस्य णुव्व इत्यादेशो वा भवति ॥ णुव्वइ । पयासेइ ॥ [प्रकाशेणुव्वः] प्रकाशि षष्ठी ङस् । णुव्व प्रथमा सि ।

Page #18

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४३९
पक्षे- [पयासेइ ] प्रकाशं करोतीति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → एत्० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रकाशे । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) आ० → या० । 'श-षोः सः' (१।२६०) शे० → से० पयासेइ ॥४५॥
कम्पेर्विच्छोलः ॥८।४।४६ ॥ कम्पेय॑न्तस्य विच्छोल इत्यादेशो वा भवति ॥ विच्छोलइ । कम्पेइ ।। [कम्पेविच्छोलः ] कम्पि षष्ठी ङस् । विच्छोल प्रथमा सि ।
पक्षे- [कम्पेड़ ] 'कपुङ् चलने' (७५७) कप् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) कम्प् । कम्पमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३१४९) णिग् → एत्० । 'लोकात्' (११।३) कम्पे । वर्त० तिव् । 'त्यादीना०' (३१३९) तिव्० → इ० कम्पेइ ॥४६॥
आरोपेर्वलः ॥ ८।४।४७ ॥ 'आरोपेर्ण्यन्तस्य वल इत्यादेशो वा भवति ॥ वलइ । आरोवेइ ॥ [आरोपेर्वलः] आरोपि षष्ठी ङस् । वल प्रथमा सि ।
पक्षे- [आरोवेइ ] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह, आङ्पूर्व० । आरोहति तरुस्तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'लोकात्' (१।१३) आरुहे । 'रुहः पः' (४।२।१४) पोऽन्तः । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) रु० → रो० । 'पो वः' (१।२३१) पे० → वे० आरोवेई । आरोपयतीत्यर्थः ॥४७॥
दोले रखोलः ॥ ८।४।४८ ॥ दुलेः स्वार्थे ण्यन्तस्य रखोल इत्यादेशो वा भवति ॥ रखोलइ । दोलेइ ॥ [दोले रखोलः] दोलि षष्ठी ङस् । रङ्खोल प्रथमा सि ।
पक्षे- [दोलेइ] 'दुलण् उत्क्षेपे'(१६९३) दुल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिचप्र० । 'णेरदेदावावे' (३३१४९) णिच् → एत्० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) दु० → दो० । 'लोकात्' (१।१३) दोले० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० दोलेइ ॥४८॥
रञ्जे रावः ॥ ८।४।४९ ॥ रञ्जय॑न्तस्य राव इत्यादेशो वा भवति ॥ रावेइ । रञ्जेइ ॥ [र) रावः ] रञ्जि षष्ठी ङस् । राव प्रथमा सि ।
पक्षे- [रओइ ] 'रञ्जीं रागे' (८९६) रञ्ज । रजमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'लोकात्' (१।१३) रञ्जे० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव० → इ० रञ्जेइ ॥४९॥
घटे: परिवाडः ॥ ८४५०॥ घटेय॑न्तस्य परिवाड इत्यादेशो वा भवति ॥ परिवाडेइ । घडेइ ।।
१३) आरहे । 'राम' (Neeपोऽन्तः।
१. H. J. M. आरुहे० ।

Page #19

४४०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[घटेः परिवाडः] घटि षष्ठी ङस् । परिवाड प्रथमा सि ।
पक्षे- [घडेइ] 'घटिष् चेष्टायाम्' (१०००) घट । घटमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'टो डः' (१।१९५) ट० → ड० । 'लोकात्' (१।१।३) घडे० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० घडेइ ॥५०॥
वेष्टेः परिआलः ॥८॥४५१ ॥ वेष्टेय॑न्तस्य परिआल इत्यादेशो वा भवति ॥ परिआलेइ । वेढेइ । [वेष्टेः परिआलः ] वेष्टि .षष्ठी ङस् । परिआल प्रथमा सि ।
पक्षे- [वेढेड] 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वेष्टते कश्चित् तमन्यः प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → एत्० । 'लोकात्' (१।१।३) वेष्टे० । 'ष्टस्याऽनु०' (२३४) ष्टस्य ठः । 'ठो ढः' (१।१९९) ठे० → ढे० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० वेढेइ ॥५१॥
क्रियः किणो वेस्तु के च ॥ ८।४५२ ॥ णेरिति निवृत्तम् । क्रीणातेः किण इत्यादेशो भवति । वेः परस्य तु द्विरुक्तः केश्चकारात् किणश्च भवति ॥ किणइ विक्केइ विक्किणइ ॥
[क्रियः किणो वेस्तु के च] क्री-क्रिय षष्ठी ङस् । किण प्रथमा सि । वि पञ्चमी ङसि । तु प्रथमा सि । क्के प्रथमा सि । च प्रथमा सि । विक्रीणातीत्यर्थः ॥५२॥
भियो भा-बीहौ ॥८४५३ ॥ बिभेतेरेतावादेशौ भवतः ॥ भाइ । भाइअं । बीहइ । बीहि ॥ बहुलाधिकारात् भीओ ॥
[भियो भा-बीहौ ] भी-भिय् षष्ठी ङस् । भा-बीह प्रथमा औ । . [भाइअं] 'बिभीक् भये' (११३२) भी । अनेन भी० → भा० । अत्र क्तप्रत्यये 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'क्ते (३।१५६) इत्त्वम् भाइअं ।
[बीहिअं] भी । अनेन बीह० । अत्र क्तप्रत्यये 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'ते' (३।१५६) इ० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) बीहित० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् बीहिअं ॥५३॥
आलीडोऽल्ली ॥८४५४ ॥ आलीयतेः अल्ली इत्यादेशो भवति ॥ 'अल्लिअइ । अल्लीणो । [आलीडोऽल्ली ] आलीङ् षष्ठी ङस् । अल्ली प्रथमा सि ।
[अल्लिअइ] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, आपूर्व० । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । अनेन अल्ली० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२४०) आल्लि० । 'हुस्वः संयोगे' (१।८४) आ० → अ० अल्लिअइ । आश्लेषं करोतीत्यर्थः ।
[अल्लीणो] अत्र क्तप्रत्यये 'क्तेनाऽप्फुण्णादयः' (४।२५८) तस्य न० । 'नो णः' (११२२८) न० → ण० अल्लीणो ॥५४॥
१. I. J. अल्लियइ ।

Page #20

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४४१
निलीडेर्णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक्क-ल्हिक्काः ॥ ८४५५ ॥ निलीङ एते षडादेशा वा भवन्ति | णिलीअइ । णिलुक्कइ । णिरिग्घइ । लुक्कइ । लिक्कइ । ल्हिक्कइ । निलिज्जइ ॥
[निलीडेर्णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक्क-ल्हिक्काः] निलीङि षष्ठी ङस् । णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्कलिक्क-ल्हिक्क प्रथमा जस् ।
पक्षे- [निलिज्जइ ] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, निपूर्व० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य। 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ली० → लि. निलिज्जइ ॥५६॥
विलीडेर्विरा ॥ ८४५६ ॥ विलीडेविरा इत्यादेशो वा भवति ॥ विराइ । विलिज्जइ ॥ [विलीडेविरा] विलीङि षष्ठी ङस् । विरा प्रथमा सि ।
पक्षे- [विलिज्जइ ] 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, विपूर्व० । वर्त० ते । 'मध्ये च स्वरान्ताद्वा' (३।१७८) ज्ज आगमः। 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ली० → लि. विलिज्जइ ॥५६॥
रुके रुञ्ज-रण्टौ ॥८४५७॥
रौतेरेतावादेशौ वा भवतः ।। रुञ्जइ । रण्टइ । रवइ । [रुके रुञ्ज-रण्टौ] रुकि षष्ठी ङस् । रुञ्ज-रण्ट प्रथमा औ ।
पक्षे- [रवइ ] टुक्षु-रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त० तिव् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'उवर्ण०' (४।२३३) अव० रवइ ।।५७॥
श्रुटेहणः ॥ ८४.५८ ॥ शणोतेर्हण इत्यादेशो वा भवति ॥ हणइ । सुणइ ॥ [श्रुटेहणः] श्रुटि षष्ठी ङस् । हण प्रथमा सि ।।
पक्षे- [सुणइ ] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त० तिव् । 'चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो हुस्वश्च' (४।२४१) ण आगमः । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० सुणइ ॥५८॥
धूगेधुंवः ॥ ८४५९ ॥ धुनाते व इत्यादेशो वा भवति ॥ धुवइ । धुणइ ॥ [धूगेधुंवः] धूगि षष्ठी ङस् । धुव प्रथमा सि ।
पक्षे- [ धुणइ ] 'धूगट् कम्पने' (१२९१) धू । वर्त० तिव् । 'चि-जि-श्रु-हु०' (४।२४१) ण आगम:- पूर्वस्य च हस्वः धुणइ ॥५९॥ १. I. रौतेः ।

Page #21

४४२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
हो-हव-हवाः
॥ ८।४।६० ॥
'भुवेर्धातोर्हो हुव-हव इत्येते आदेशा वा भवन्ति ।
होइ । होन्ति । हुवइ । हुवन्ति । हवइ । हवन्ति । पक्षे - भवइ । परिहीण-विहवो । भविउं । पभवइ । परिभवइ । संभवइ । क्वचिदन्यदपि-उब्भुअइ भुतं ।
[ भुवेर्हो-हुव-हवाः ] भुवि षष्ठी ङस् । हो-हुव-हव प्रथमा जस् ।
पक्षे- [भविउं] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । तुम्प्र० । 'उवर्णस्याऽवः' (४।२३३) उ० → अव० - भव० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१॥३) भवतुम् । “एच्च क्त्वा-तुम्०' (३१५७) इ०-व० → वि० । 'कग-च-ज०' (१।१७७) लुक् भविउं । क्वचिदन्यदेवादेशः स्यात्
[उब्भुअइ भुत्तं] उत्पूर्व० भू । अत्र भुअ आदेशः । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वम् - भभुअ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वभस्य बः । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० उब्भुअइ इत्यादेशः ॥६॥
अविति हुः ॥ ८।४।६१ ॥ विद्वर्जे प्रत्यये भुवो हु इत्यादेशो वा भवति ॥ हुन्ति । भवन् → हुन्तो । अवितीति किम् ? होइ । [अविति हुः] अवित् सप्तमी ङि । हु प्रथमा सि ।
[हुन्ति] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त० अन्ति । 'बहुष्वाद्यस्य न्ति-न्ते-इरे' (३।१४२) अन्ति० ,न्ति । अनेन भू० → हु० हुन्ति ।
[हुन्तो] भू । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'शत्रानशः' (३।१८१) अत्० → न्त० । अनेन भू० → हु० हुन्तो।
पक्षे- [होइ ] भू । वर्त० तिव् । 'भुवे:०' (४।६०) भू० → हो० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० होइ ॥६॥
पृथक्-स्पष्टे णिव्वडः ॥ ८।४।६२ ॥ पृथग्भूते स्पष्टे च कर्तरि भुवो णिव्वड इत्यादेशो भवति ॥ णिव्वडइ । पृथक् स्पष्टो वा भवतीत्यर्थः ॥ [पृथक्-स्पष्टे णिव्वडः] पृथक्-स्पष्ट सप्तमी ङि । णिव्वड प्रथमा सि ।
[णिव्वडइ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त० तिव् । अनेन भू० → णिव्वड इति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० णिव्वडइ ॥६२॥
प्रभौ हुप्पो वा ॥ ८।४।६३ ॥ प्रभुकर्तृकस्य भुवो हुप्प इत्यादेशो वा भवति ।। प्रभुत्वं च प्रपूर्वस्यैवार्थः । अङ्गे च्चिअ न पहुप्पइ । पक्षे-पभवेइ ।।
१. H. M. भुवो० । २. H. I. J. भत्तं ।

Page #22

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४४३
[प्रभौ हुप्पो वा] प्रभु सप्तमी ङि । हुप्प प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । प्रभुत्वस्य त्वर्थः प्रपूर्वेणैव ज्ञायते ।
पक्षे- [पभवेइ ] प्रपूर्व० 'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्तः तिव् । 'उवर्णस्याऽव:' (४।२३३) भू० → भव० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रभवति । 'वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा' (३।१५८) व० → वे० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पभवेइ ॥६३॥
क्ते हूः ॥ ८।४।६४ ॥ भुवः क्तप्रत्यये हूरादेशो भवति ॥ हूअं । अणुहूअं । पहूअं ॥ .. [क्ते हूः] क्त सप्तमी ङि । हू प्रथमा सि ॥६४॥
कृगेः कुणः ॥८।४।६५ ॥ कृगः कुण इत्यादेशो वा भवति ॥ कुणइ । करेइ ॥ [कृगेः कुणः] कृगि षष्ठी ङस् । कुण प्रथमा सि ।
पक्षे- [करइ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ। वर्त० तिव् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) कृ० → कर० । 'लोकात्' (१।१३) करति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० करइ ॥६५॥
काणेक्षिते णिआरः ॥ ८॥४॥६६॥ काणेक्षितविषयस्य कृगो णिआर इत्यादेशो वा भवति ॥ णिआरइ । काणेक्षितं करोति ॥
[काणेक्षिते णिआरः] काण-नरस्य ईक्षितम्-अवलोकनं = काणेक्षितम्, तस्मिन् = काणेक्षिते । सप्तमी ङि । णिआर प्रथमा सि ॥६६॥
निष्टम्भा-ऽवष्टः दाणं ॥ ८।४।६७ ॥ निष्टम्भविषयस्याऽवष्टम्भविषयस्य च कृगो यथासंख्यं णि?ह-संदाण इत्यादेशौ वा भवतः ॥
निष्टम्भं करोति ॥ संदाणइ । अवष्टम्भं करोति ॥ [निष्टम्भा-ऽवष्टम्भे] निष्टम्भ-अवष्टम्भ सप्तमी ङि । [णिट्ठहइ ] निश्चितं स्तब्धं करोति ॥६७॥
श्रमे वावम्फः ॥८४६८ ॥ श्रमविषयस्य कृगो वावम्फ इत्यादेशो वा भवति || वावम्फइ । श्रमं करोति ॥ [श्रमे वावम्फः ] श्रम सप्तमी ङि । वावम्फ प्रथमा सि li६८॥
मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः ॥ ८४६९ ॥ मन्युना करणेन यदोष्ठमालिन्यं तद्विषयस्य कृगो णिव्वोल इत्यादेशो वा भवति ।। णिव्वोलइ । मन्युना ओष्ठं मलिनं करोति ॥
१. A. B. करेइ ।

Page #23

४४४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः] मन्यु तृतीया टा । ओष्ठमालिन्य सप्तमी ङि । णिव्वोल प्रथमा सि ॥६९।।
शैथिल्य-लम्बने पयल्लः ॥८४७०॥ . शैथिल्यविषयस्य लम्बनविषयस्य च कृगः पयल्ल इत्यादेशो वा भवति ।। पयल्लइ । शिथिलीभवति लम्बते वा ॥ [शैथिल्य-लम्बने पयल्ल:] शैथिल्य-लम्बन सप्तमी ङि । पयल्ल प्रथमा सि ॥७०||
निष्याता-ऽऽच्छोटे णीलुञ्छः ॥ ८४७१ ॥ निष्पतनविषयस्य आच्छोटनविषयस्य च कगो णीलुञ्छ इत्यादेशो वा भवति ।। णीलुञ्छइ । निष्पतति आच्छोटयति वा ।। [निष्पाता-ऽऽच्छोटे णीलुञ्छः ] निष्पाता-ऽऽच्छोट सप्तमी ङि । णीलुञ्छ प्रथमा सि ॥७१॥
क्षुरे कम्मः ॥ ८४७२ ॥ क्षुरविषयस्य कृगः कम्म इत्यादेशो वा भवति ॥ कम्मइ । क्षुरं करोतीत्यर्थः ॥ [क्षुरे कम्मः] क्षुर सप्तमी ङि । कम्म प्रथमा सि ॥७२॥
चाटौ गुललः ॥ ८।४।७३ ॥ चाटुविषयस्य कृगो गुलल इत्यादेशो वा भवति ॥ गुललइ । चाटु करोतीत्यर्थः ॥ [चाटौ गुललः ] चाटु सप्तमी ङि । गुलल प्रथमा सि ॥७३॥
स्मरेझर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हहाः ॥ ८।४७४ ॥ स्मरेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ झरइ । झूरइ । भरइ । भलइ । लढइ । विम्हरइ । सुमरइ । पयरइ । पम्हहइ । सरइ ॥
[स्मरेझर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हुहाः] स्मरि षष्ठी ङस् । झर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हरसुमर-पयर-पम्हुह प्रथमा जस् ।
पक्षे- [सरइ] 'स्मं चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । वर्त० तिव् । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) म्लुक् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) सा(स)र० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) सर् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) सरति । 'त्यादीना०' (३।१३९) तिव्० → इ० सरइ ॥७॥
विस्मुः पम्हुस-विम्हर-वीसराः ॥ ८।४।७५ ॥ विस्मरतेः एते आदेशा भवन्ति ॥ पम्हुसइ । विम्हरइ । वीसरइ । [विस्मुः पम्हुस-विम्हर-वीसराः] विस्मृ षष्ठी ङस् । पम्हुस-विम्हर-वीसर प्रथमा जस् ।।५।।
व्याहगेः कोक्क-पोक्कौ ॥८४७६ ॥ व्याहरतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ कोक्कइ । हूस्वत्वे तु-कुक्कइ । पोक्कइ । पक्षे - वाहरइ ॥

Page #24

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[व्याहगे: कोक्क-पोक्कौ ] व्याहृगि षष्ठी ङस् । कोक्क-पोक्क प्रथमा औ ।
पक्षे- [वाहरइ] वि-आपर्व० 'हंग हरणे' (८८५) ह । वर्तः तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) ह० → हर० । 'अधो म-न०' (२।७८) यलुक् वाहरइ । जल्पतीत्यर्थः ॥७६।।
प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ ॥ ८।४७७ ॥ प्रसरतेः पयल्ल-उवेल्ल इत्येतावादेशौ वा भवतः ॥ पयल्लइ । उवेल्लइ । पसरइ ॥ [प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ ] प्रसरि षष्ठी ङस् । पयल्ल-उवेल्ल प्रथमा औ।
[पसरइ] प्रपूर्व० 'सं गतौ' (२५) सृ० । वर्त० तिव् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) सर० पसरइ ॥७७||
महमहो गन्धे ॥ ८।४।७८ ॥ प्रसरतेर्गन्धविषये महमह इत्यादेशो वा भवति । महमहइ मालई । 'मालइगन्धो पसरइ ॥ गन्ध इति किम् ? पसरइ ।। [महमहो गन्धे] महमह प्रथमा सि । गन्ध सप्तमी ङि ।
[मालइगन्धो पसरह] अत्र 'दीर्घ-हस्वौ मिथो वृत्तौ' (१।४) ती० → ति० । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) त्लुक् ॥७८॥
'निस्सरेीहर-नील-धाड-वरहाडाः ॥ ८४७९ ॥ निस्सरतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ णीहरइ । नीलइ । धाडइ । वरहाडइ । नीसरइ ॥ [निस्सरेः] निःसरि षष्ठी ङस् ।। [णीहर-नील-धाड-वरहाडाः] णीहर-नील-धाड-वरहाड प्रथमा जस् ।
पक्षे- [नीसरइ ] निपूर्व० 'स्मं चिन्तायाम्' (१८) स्मृ । वर्तः तिव् । 'निर्दुरोर्वा' (१।१३) लुक् । 'लुंकि निरः' (१।९३) नि० → नी० । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) अर० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० नीसरइ ॥७९॥
जाग्रेजग्गः ॥ ८।४।८० ॥ जागर्तेर्जग्ग इत्यादेशो वा भवति || जग्गइ । पक्षे-जागरइ ।। [जाग्रेर्जग्गः] जाग्रि षष्ठी ङस् । जग्ग प्रथमा सि । पक्षे- [जागरइ ] 'जागृक् निद्राक्षये' (१०९३) जागृ । वर्तः तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) अर० जागरइ ॥८०॥
व्याप्रेराअड्डः ॥ ८४८१ ॥ व्याप्रियतेराअड्ड इत्यादेशो वा भवति ॥ आअड्डेइ । वावरेइ ॥
[व्याप्रेराअड्डः ] व्याप्रि षष्ठी ङस् । आअड्ड प्रथमा सि । १. . I. मालईगन्धो । २. G निःसरे० ।

Page #25

४४६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[आअड्डेइ ] 'वर्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) ड्ड० → ड्डे० आअड्डेइ ।
पक्षे- [वावरेइ] वि-आपूर्व० 'पुत् व्यायामे' (१४६५) पृ । वर्त० ते । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) व्यापृ० → व्यापर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) व्यापरते । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० । 'अधो म-न०' (२७८) यलुक् । 'वर्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) र० → रे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वावरेइ ॥८॥
संवृगेः साहर-साहटौ ॥ ८।४।८२ ॥ संवृणोतेः साहर-साहट्ट इत्यादेशौ वा भवतः ॥ साहरइ । साहट्टइ । संवरइ ॥ [संवृगेः साहर-साहटौ ] संवृगि षष्ठी ङस् । साहर-साहट्ट प्रथमा औ ।
पक्षे- [संवरइ] 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ, सम्पूर्व० । वर्त० तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) संवृ० → संवर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) संवरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० संवरइ ॥८२॥
___ आदृडे सन्नामः ॥ ८।४।८३ ॥ आद्रियतेः सन्नाम इत्यादेशो वा. भवति ॥ सन्नामेइ । आदरइ ।। [आदृडेः सन्नामः ] आदृङि षष्ठी ङस् । सन्नाम प्रथमा सि ।
पक्षे- [आदरइ ] आयूर्व० 'दंइत् आदरे' (१४६६) दृ । वर्त० ते । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) आदृ० → आदर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आदरते । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) ते० → इ० आदरइ ॥८३||
प्रहगे: सारः ॥ ८।४।८४ ॥ प्रहरतेः सार इत्यादेशो वा भवति ॥ सारइ । पहरइ । [प्रहगेः सारः] प्रहगि षष्ठी ङस् । सार प्रथमा सि ।
पक्षे- [पहरइ] प्रपूर्व० 'हंग हरणे' (८८५) ह । वर्त० तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) हृ० → हर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) पहरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पहरइ ॥८४॥
. अवतरेरोह-ओरसौ ॥ ८।४।८५ ॥ अवतरतेः ओह-ओरस इत्यादेशौ वा भवतः ॥ ओहइ । ओरसइ । ओअरइ ॥ [अवतरेरोह-ओरसौ ] अवतरि षष्ठी ङस् । ओह-ओरस प्रथमा औ।
पक्षे- [ओअरइ ] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ, अवपूर्व० । वर्तः तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) तृ० → तर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'अवापोते' (१।१७२) अवस्य ओ० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० ओअरइ ॥८५।।
शकेश्चय-तर-तीर-पाराः ॥ ८४८६ ॥ शक्नोतरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥

Page #26

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४४७
चयइ । तरइ । तीरइ । पारइ । सक्कइ । त्यजतेरपि चयइ । हानि करोति । तरतेरपि तरइ । तीरयतेरपि तीरइ । पारयतेरपि 'पारइ । कर्म समाप्नोति ।
[शकेश्चय-तर-तीर-पाराः] शकि षष्ठी ङस् । चय-तर-तीर-पार प्रथमा जस् ।
पक्षे- [ सक्कड़ ] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) शकति । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) क० । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० सक्कइ ।
एतानि चतूरूपाणि आदेशान् विनापि भवन्ति । यथा
[चयइ] 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । वर्त० तिव । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) त्यजति । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) जुलुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'त्योऽचैत्ये' (२०१३) त्य० → च० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० चयइ ॥
[तरइ ] 'तृ प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । वर्तः तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) तृ० → तर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) तरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० तरइ ।
[पारइ ] 'पार कर्मसमाप्तौ' (१९०१) पार । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पारति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पारइ ॥८६॥
फक्वस्थक्कः ॥८४८७॥ फक्कतेस्थक्क इत्यादेशो भवति ॥ थक्कइ ।। [फक्कस्थक्कः ] फक्क् षष्ठी ङस् । थक्क प्रथमा सि ।
[थक्कड़ ] 'फक्क नीर्चेर्गतौ' (५०) फक्क् । वर्त० तिव् । अनेन फक्क० → थक्क० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० थक्कड़ ॥८७||
श्लाघः सलहः ॥ ८।४८८ ॥ श्लाघते: सलह इत्यादेशो भवति ॥ सलहइ ॥ [श्लाघः सलहः ] श्लाघ् षष्ठी ङस् । सलह प्रथमा सि ।
[सलहइ] 'श्लाघृङ् कत्थने' (६४५) श्लाघ् । वर्त० ते । अनेन श्लाघ० → सलह । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० सलहइ । श्लाघते इत्यर्थः ॥८८॥
खचेर्वेअडः ॥ ८।४८९ ॥ खचतेर्वेअड इत्यादेशो वा भवति ॥ वेअडइ । खचइ ॥ [खचेर्वेअडः] खचि षष्ठी ङस् । वेअड प्रथमा सि ।
पक्षे- [खचइ ] "खचि प्रादुर्भावे' ( ) खच् । वर्त्तः तिव्(ते) । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) खचति(ते) । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्०(ते) → इ० खचइ ।।८९॥
१. H. J. पारेइ । २. G खचि सौत्रधातुः सम्बन्धार्थः । धा० पा० - खवश् हेठशवत् (भूतप्रादुर्भावे) चान्तोऽयमित्येके । चान्तं धात्वन्तरमित्यन्ये ।

Page #27

४४८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
पचेः सोल्ल-पउलौ ॥ ८।४।९० ॥
पचतेः सोल्ल-पउल इत्यादेशौ वा भवतः ॥ सोल्लइ । पउलइ । पय(च)इ ॥ [पचेः सोल्ल-पउलौ] पचि षष्ठी ङस् । सोल्ल-पउल प्रथमा औ ।
पक्षे- [पया च )इ] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पचति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ पचइ ॥१०॥
___ मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रेअव-णिल्लुञ्छ-धंसाडाः ॥ ८।४।९१ ॥ मुञ्चतेरेते सप्तादेशा वा भवन्ति । छड्डइ । अवहेडइ । मेल्लइ । उस्सिक्कइ । रेअवइ । णिल्लुञ्छइ । धंसाडइ । पक्षे- मुअइ ।।
[मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रेअव-णिल्लुञ्छ-धंसाडाः ] मुचि षष्ठी ङस् । छड्ड-अवहेड-मेल्ल-उस्सिक्क-रेअवणिल्लुञ्छ-धंसाड प्रथमा जस् ।
पक्षे- [मुअइ ] 'मुच्लंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२१२३) मुचति । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) च्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मुअइ ॥९१।।
दुःखे णिव्वलः ॥ ८।४।९२ ॥ दुःखविषयस्य मुचे: णिव्वल इत्यादेशो वा भवति ॥ णिव्वलेइ । दुःखं मुञ्चतीत्यर्थः ।। [ दुःखे णिव्वलः] दुःख सप्तमी ङि । णिव्वल प्रथमा सि ॥९२।।
वञ्चेर्वेहव-वेलव-जरवोमच्छाः ॥ ८।४।९३ ॥ वञ्चतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ वेहवइ । वेलवइ । जूरवइ । उमच्छइ । वञ्चइ ।। [वञ्चेर्वेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः ] वञ्चि षष्ठी ङस् । वेहव-वेलव-जूरव-उमच्छ प्रथमा जस् ।
पक्षे- [वञ्चइ ] 'वञ्चिण् प्रलम्भने' (१८०५) वञ्च् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वञ्चते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वञ्चइ ॥१३॥
रचेरुग्गहा-ऽवह-विडविड्डाः ॥ ८।४।९४ ॥ रचेर्धातोरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ उग्गहइ । अवहइ । विडविड्डइ । रयइ । [रचेरुग्गहा-ऽवह-विडविड्डाः ] रचि षष्ठी ङस् । उग्गह-अवह-विडविड्ड प्रथमा जस् ।
पक्षे- [रयइ ] 'रचण प्रतियत्ने' (१८५३) रच् । वर्त० तिव् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लोकात्' (१।१।३) रचति । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) च्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रयइ ॥१४॥
समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलायाः ॥ ८।३।९५ ॥ समारचेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ उवहत्थइ । सारवइ । समारइ । केलायइ । समारयइ ॥ [समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलायाः] समारचि षष्ठी ङस् । उवहत्थ-सारव-समार-केलाय प्रथमा जस् ।

Page #28

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४४९
पक्षे- [समारयइ] सम्-आपूर्व० 'रचण् प्रतियत्ने' (१८५३) रच् । वर्त्तः तिव् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लोकात्' (११३) समारचति । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) चलुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० समारयइ ॥१५॥
सिचेः सिञ्च-सिम्पौ ॥ ८।४।९६ ॥ सिञ्चतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ सिञ्चइ । सिम्पइ । सेअइ ॥ [सिचेः सिञ्च-सिम्पौ] सिचि षष्ठी ङस् । सिञ्च-सिम्प प्रथमा औ ।
पक्षे- [सेअइ ] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । वर्त० तिव् । 'ष: सोऽष्ट्यैः ' (२।३।९८) षि० → सि० । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) सिचति । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) सि० → से० । 'क-गच-ज०' (१।१७७) चलुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'त्यादीना०' (३।१३९) तिव० → इ० सेयइ। सिञ्चतीत्यर्थः ॥१६॥
प्रच्छ: पुच्छः ॥ ८।४।९७ ॥ पृच्छतेः पुच्छादेशो भवति ॥ पुच्छइ ।। [प्रच्छ: पुच्छ: ] प्रच्छ् षष्ठी ङस् । पुच्छ प्रथमा सि ॥९७||
___ गर्जेर्बुक्कः ॥ ८।४।९८ ॥ गर्जतेर्बुक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ बुक्कइ । गज्जइ ।।
पक्षे- [गज्जइ ] 'गर्ज गर्जने(शब्द)' (१६३) गर्छ । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गर्जति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वम्-ज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव् → इ० गज्जइ ॥९८॥
वृषे ढिक्कः ॥ ८।४।९९ ॥ वृषकर्तकस्य गर्जेढिक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ ढिक्कइ । वृषभो गर्जति ॥ [वृषे ढिक्कः] वृष सप्तमी ङि । ढिक्क प्रथमा सि ॥९९।।
राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः ॥ ८।४।१०० ॥ राजेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति ॥ अग्घइ । छज्जइ । सहइ । रीरइ । रेहइ । रायइ ॥ [राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः] राजि षष्ठी ङस् । अग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेह प्रथमा जस् ।
पक्षे- [रायइ ] 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) राजति । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक्। 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) तिव्→ इ० रायइ॥१००॥
मस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ॥ ८।४।१०१ ॥ मज्जतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ आउड्डइ । णिउड्डइ । बुड्डइ । खुप्पइ । मज्जइ ।। [ मस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ] मस्जि षष्ठी ङस् । आउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्प प्रथमा जस् ।

Page #29

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
पक्षे [मज्जइ ] 'टुमस्जोंत् शुद्धौ' (१३५२) मस्ज् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) मस्जति । 'क-ग-ट-ड०' (२२७७) स्लुक् । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वम् ज्ज० । 'त्यादीनामा० ' ( ३।१३९) तिव्० इ० मज्जइ ॥ १०१ ॥
४५०
पुञ्जरारोल - वमालौ ॥ ८|४|१०२ ॥
पुञ्जरेतावादेशौ वा भवतः ॥ आरोलइ । वमालइ । पुञ्जइ ॥
[ पुञ्जेरारोल- वमालौ ] पुञ्चि षष्ठी ङस् । आरोल - वमाल प्रथमा औ ॥
पक्षे - [पुञ्जइ ] " पुञ्जि सौत्रो धातुः (?) पुञ्ज । पुञ्जं करोतीति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३|४|४२) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच्० → अत्० । 'लोकात्' (१।१।३) पुञ्जति । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० पुञ्जइ । राशीकरोतीत्यर्थः ॥ १०२ ॥
इ०
लस्जेर्जीहः ॥ ८|४|१०३ ॥
-
लज्जतेर्जीह इत्यादेशो वा भवति ॥ जीहइ । लज्जइ ॥
[लस्जेर्जीहः ] लस्जि षष्ठी ङस् । जीह प्रथमा सि ।
पक्षे [ लज्जइ ] 'ओलस्जैति व्रीडे' (१४७०) लस्ज् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जनाद० ' ( ४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) लस्जते । 'क-ग-ट-ड०' (२।७७) स्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् ज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इ० लज्जइ ॥ १०३ ॥
तिजेरोसुक्कः ॥ ८।४।१०४ ॥
तिजेरोसुक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ ओसुक्कइ । अणं ॥
[ तिजेरोसुक्कः ] तिजि षष्ठी ङस् । ओसुक्क प्रथमा सि ।
पक्षे [तेअणं ] 'तिजि क्षमा- निशानयो:' (६६७) तिज् । ते (ति) ज्यते इति तेजनम् । अनट्प्र० → अन । 'लोकात् ' (१|१|३) तिजन । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) ति० ते० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० य० । 'नो णः' (१।२२८) न० ण० । प्रथमा सि । 'क्लीबे० ' ( ३।२५) सि० म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः तेयणं ॥ १०४॥
मृजेरुग्घुस - लुञ्छ- पुञ्छ- पुंस - फुस - पुस - लुह-हुल- रोसाणाः ॥ ८।४।१०५ ॥ मृजेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥
उग्घुसइ । लुञ्छइ । पुञ्छइ । पुंसइ । फुसइ । पुसइ । लुहइ । हुलइ । रोसाणइ । पक्षे मज्जइ ॥
[ मृजेरुग्घुस - लुञ्छ- पुञ्छ - पुंस- फुस - पुस- लुह-हुल- रोसाणा: ] मृणि षष्ठी ङस् । उग्घुस - लुञ्छ- पुञ्छ- पुंस-फुसपुस - लुह - हुल- रोसाण प्रथमा जस् ।
पक्षे - [ मज्जइ ] 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) मृजति । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) मृ० म० । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) द्वित्वम् ज्ज० । 'त्यादी०' (३|१३९) तिव्० → इ० मज्जइ । शुद्धि करोतीत्यर्थः ॥ १०५ ॥ १. सौत्रादौ - 'पञ्ज रोधे' ।

Page #30

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
भोर्वेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-सूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज-नीरञ्जाः ॥ ८।४।१०६ ॥ भञ्जरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ वेमयइ । मुसुमूरइ । मूरइ । सूरइ । सूडइ । विरइ । पविरञ्जइ । करञ्जइ । नीरञ्जइ । भाइ ॥
[भञ्जेर्वेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-सूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज-नीरञ्जाः] भञ्जि षष्ठी ङस् । वेमय-मुसुमूर-मूर-सूरसूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज-नीरञ्ज प्रथमा जस् ।
पक्षे- [भञ्जइ ] 'भञ्जोंप आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भञ्जति । 'त्यादीना०' (३।१३९) तिव्० → इ० भञ्जइ ॥१०६॥
अनुव्रजे: पडिअग्गः ॥ ८।४।१०७ ॥ अनुव्रजे: पडिअग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ पडिअग्गइ । अणुवच्चइ ॥ [अनुव्रजेः पडिअग्गः] अनुव्रजि षष्ठी ङस् । पडिअग्ग प्रथमा सि ।
पक्षे- [अणुवच्चइ] अनुपूर्व० 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) अनुव्रजति । 'नो णः' (१।२२८) नु० → णु० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'व्रज-नृत-मदां च्चः' (४।२२५) जस्य च्च० अणुवच्चइ ॥१०७॥
अजैविढवः ॥८।४।१०८ ॥
अर्जेविढव इत्यादेशो वा भवति ॥ विढवइ । अज्जइ ॥ [अर्जेविढवः] अर्जि षष्ठी ङस् । विढव प्रथमा सि ।
पक्षे- [अज्जइ] 'अर्ज अर्जने' (१४२) अ । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) अर्जति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ज० → ज्ज । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० अज्जइ ॥१०८॥
युजो जुञ्ज-जुज्ज-जुप्पाः ॥ ८।४।१०९ ॥ युजो जुञ्ज-जुज्ज-जुप्प इत्यादेशा भवन्ति ॥ जुञ्जइ । जुज्जइ । जुप्पइ ।। [युजो जुञ्ज-जुज्ज-जुप्पाः ] युज् षष्ठी ङस् । जुञ्ज-जुज्ज-जुप्प प्रथमा जस् । [ जुञ्जइ जुज्जइ जुप्पइ ] 'युजूंपी योगे' (१४७६) युज् । वर्त्त तिव् । अनेन जुञ्ज इत्याद्यादेशाः ॥१०९॥
भुजो भुज-जिम-जेम-कम्मा-ऽण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः ॥ ८।४।११० ॥ भुज एते अष्टादेशा भवन्ति ॥ | 'भुजइ । जिमइ । जेमइ । कम्मेइ । अण्हइ । समाणइ । चमढइ । चड्डइ ।।
[भुजो भुज-जिम-जेम-कम्मा-ऽण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः ] भुज् षष्ठी ङस् । भुज-जिम-जेम-कम्म-अण्हसमाण-चमढ-चड्ड प्रथमा जस् ॥११०॥
१. GM. सूत्ररचना चमढ-समाण-चड्डाः । २. E. G. N. I. J. भुञ्जइ । पा० म० - भुज० → भुजइ - भुज्जइ-भुञ्जइ ।

Page #31

४५२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
वोपेन कम्मवः ॥ ८।४।१११ ॥
उपेन युक्तस्य भुजेः कम्मव इत्यादेशो वा भवति ॥ कम्मवइ । उवहुञ्जइ ॥
[ वोपेन कम्मव: ] वा प्रथमा सि । उप तृतीया टा । कम्मव प्रथमा सि ।
पक्षे - [ उवहुञ्जइ ] उपपूर्व० 'भुजंप् पालना -ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना० ' (४।२३९) अत् । ‘लोकात्' (१।१।३) उपभुञ्जति । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भु० हु० । 'पो वः' (१।२३१) प०व० उहुञ्जइ ॥१११॥ घटेगढः ॥ ८ ।४ । ११२ ॥
घटतेर्गढ इत्यादेशो वा भवति ॥ गढइ । घडइ ॥
[ घटेर्गढ: ] घटि षष्ठी ङस् । गढ प्रथमा सि ।
पक्षे- [ घडड् ] 'घटिष् चेष्टायाम्' (१०००) घट् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) घटते । 'टो डः' (१।१९५) ट०ड० | 'त्यादीनामाद्य०' ( ३।१३९) ते०
इ० घडइ ॥ ११२ ॥
समो गलः ॥ ८|४|११३ ॥
सम्पूर्वस्य घटतेर्गल इत्यादेशो वा भवति ॥ संगलइ । संघड |
[ समो गलः ] सम् षष्ठी ङस् । गल प्रथमा सि ।
पक्षे - [ संघडड् ] सम्पूर्व० 'घटिष् चेष्टायाम् ' (१०००) घट् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१|१|३) संघटते । 'टो ड: ' (१।१९५) ट०ड० । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) ते० → इ० संघडइ ॥ ११३॥
हासेन स्फुटेर्मुरः ॥ ८|४|११४ ॥ हासेन करणेन यः स्फुटिस्तस्य मुरादेशो वा भवति ॥ मुरइ । हासेन स्फुटति ॥
[ हासेन स्फुटेर्मुरः ] हास तृतीया टा । स्फुटि षष्ठी ङस् । मुर प्रथमा सि ॥११४॥
मण्डेश्चिञ्च चिञ्चअ - चिञ्चिल्ल- रीड - टिविडिक्काः || ८|४|११५ ॥ मण्डतेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति ॥ चिञ्च । चिञ्चअइ । चिञ्चिल्लाइ । रीडइ । टिविडिक्कइ । मण्डइ ||
[ मण्डेश्चिञ्च-चिञ्चअ - चिञ्चिल्ल- रीड - टिविडिक्का: ] मण्डि षष्ठी ङस् । चिञ्च चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड-टिविडिक्क प्रथमा जस्. ।
पक्षे [मण्डइ ] 'मडु भूषायाम् ' (२३१) मड् । 'उदित: स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मण्डति । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० इ० मण्डइ । मण्डनं करोतीत्यर्थः ॥११५॥ तुडेस्तोड-तुट्ट-खुट्ट-खुडोक्खुडोल्लुक्क - णिलुक्क लुक्कोल्लूराः ॥ ८|४|११६ ॥
तुडेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥
तोडइ । तुट्टइ । खुट्टइ । खुडइ । उक्खुडइ । उल्लुक्कइ । णिलुक्कइ । लुक्कइ । उल्लूरइ । तुडइ ॥
[तुडेस्तोड तुट्ट-खुट्ट- खुडोक्खुडोल्लुक्क - णिलुक्क लुक्कोल्लूरा: ] तुडि षष्ठी ङस् । तोड तुट्ट - खुट्ट- खुड-उक्खुडउल्लुक्क-णिलुक्क-लुक्क उल्लूर प्रथमा जस् ।
पक्षे - [ तुडइ ] 'तुडत् तोडने' (१४४७) तुड् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) तुडति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० इ० तुडइ ॥ ११६ ॥

Page #32

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४५३
घूर्णो घुल-घोल-घुम्म-पहल्लाः ॥ ८।४।११७ ॥ घूर्णेते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥ घुलइ । घोलइ । घुम्मइ । पहल्लइ ।। [घूर्णो घुल-घोल-घुम्म-पहल्ला: ] घूर्ण षष्ठी ङस् । घुल-घोल-घुम्म-पहल्ल प्रथमा जस् । [ घुलइ-घोलइ-घुम्मइ-पहल्लइ ] 'घूर्णि भ्रमणे' (७०९) घूर्ण । वर्त० ते । अनेन चत्वार आदेशाः । भ्रमतीत्यर्थः ॥११७॥
विवृतेसः ॥ ८।४।११८ ॥ विवृतेढस इत्यादेशो वा भवति || ढंसइ । विवट्टइ ॥ [विवृतेर्हसः] विवृति षष्ठी ङस् । ढंस प्रथमा सि ।
पक्षे- [विवइ ] विपूर्व० 'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत् । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'ऋवर्णस्यारः' (४।२३४) अर० । 'क्वथ-वर्धा ढः' (४।२२०) इत्यत्र कृतगुणस्य वर्ध इति निर्देशात् उपान्त्य ऋतोऽपि गुणः । 'र्तस्याऽधूर्तादौ' (२।३०) र्तस्य ट० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ट० →ट्ट० विवइ ॥११८॥
क्वथेरट्टः ॥ ८।४।११९ ॥ क्वथेरद्र इत्यादेशो वा भवति ॥ अट्टइ । कढइ ॥ [क्वथेरट्टः ] क्वथि षष्ठी ङस् । अट्ट प्रथमा सि ।
पक्षे- [कढइ] 'क्वथे निष्पाके (९६४) क्वथ् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१२३) क्वथति । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) व्लुक् । 'क्वथ-वर्धा ढः' (४।२२०) थ० → ढ० कढइ ॥११९॥
ग्रन्थो गण्ठः ॥ ८।४।१२० ॥ ग्रन्थेर्गण्ठ इत्यादेशो भवति ॥ गण्ठइ । गण्ठी ॥ [ग्रन्थो गण्ठः] ग्रन्थ् षष्ठी ङस् । गण्ठ प्रथमा सि ।
पक्षे- [गण्ठी] 'ग्रन्थश् सन्दर्भे' (१५४८) ग्रन्थ् । ग्रन्थनं = ग्रन्थिः । 'पदि-पठि०' (उणा०६०७) इप्र० । अनेन गण्ठ आदेशः । प्रथमा सि । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घः । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१२११) स्लुक् गण्ठी ॥१२०॥
मन्थेघुसल-विरोलौ ॥ ८।४।१२१ ॥ मन्थेघुसल-विरोल इत्यादेशौ वा भवतः ॥ घुसलइ । विरोलइ । मन्थइ । [ मन्थेघुसल-विरोलौ] मन्थि षष्ठी ङस् । घुसल-विरोल प्रथमा औ।
पक्षे- [मन्थइ ] 'मन्थश् विलोडने' (१५४७) मन्थ् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मन्थति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ति० → इ० मन्थइ ॥१२१॥
हलादेरवअच्छः ॥ ८।४।१२२ ॥ हलादतेय॑न्तस्या-ऽण्यन्तस्य च अवअच्छ इत्यादेशो भवति ॥ अवअच्छइ । हलादते हलादयते वा । इकारो ण्यन्तस्यापि परिग्रहार्थः ॥
[हलादेरवअच्छ: ] हलादि षष्ठी ङस् । अवअच्छ प्रथमा सि । १. B. C. E. I. J. M. ग्रन्थेर्गण्ठः ।

Page #33

४५४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[अवअच्छइ ] 'लादैङ् सुखे च' (७३८) ह्लाद् । अवअच्छइ । ह्लादते इत्यर्थः ॥१२२।।
नेः सदो मज्जः ॥८।४।१२३ ॥ निपूर्वस्य सदो मज्ज इत्यादेशो भवति ॥ 'अत्ता एत्थ णुमज्जइ । [नेः सदो मज्जः ] नि षष्ठी ङस् । सद् षष्ठी ङस् । मज्ज प्रथमा सि । उत्तरार्द्ध:- एत्थ अहं दिवसयं पलोएसु ।। मा पहिअ ! रत्तिअन्धय ! सेज्जाइ मह णुमज्जहिसि ।।
अस्यार्थः - श्वश्रूरत्र निषीदति, अत्राहं निषीदामि, त्वं दिवसे प्रलोकय, हे रात्र्यन्धक ! हे पथिक ! मम शय्यायां मा निषत्स्यसि-मा पतिष्यसि इत्यर्थः ।।
[अत्ता एत्थ णुमज्जइ ] श्वश्रु । 'गोणादयः' (२१७४) अत्ता आदेशः । अथवा अत्ता इति शब्दः श्वश्रूवाचकः ।
अत्र । 'त्रपो हि-ह-त्थाः' (२।१६१) त्रस्य त्थः । सप्तमी ङि । 'अव्ययस्य' (३।२७) ङिलुप् । 'एच्छय्यादौ' (११५७) अ० → ए० एत्थ ।
निपूर्व० 'षद्लं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'ष: सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सद् । 'द्विन्योरुत्' (१९४) नि० → नु० । 'नो णः' (१।२२८) नु० → णु० । अनेन मज्ज आदेशः । वर्त्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० णुमज्जइ ॥१२३॥
छिदेर्दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः ॥ ८।४।१२४ ॥ छिदेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ दुहावइ । णिच्छल्लइ । णिज्झोडइ । णिव्वरइ । णिल्लूरइ । लूरइ । पक्षे - छिन्दइ ॥ [छिदेः ] छिदि षष्ठी ङस् । [ दुहाव-णिच्छाल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः] दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूर प्रथमा जस् ।
पक्षे-[छिन्दइ ] 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । वर्त्तः तिव् । 'छिदि-भिदो न्दः' (४।२१६) छिद् → छिन्द० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) छिन्दति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० छिन्दइ ॥१२४॥
__ आङा ओअन्दोद्दालौ ॥ ८।४।१२५ ॥ आङा युक्तस्य छिदेरोअन्द-उद्दाल इत्यादेशौ वा भवतः ॥ ओअन्दइ । उद्दालइ । अच्छिन्दइ ॥ [आङा ओअन्दोद्दालौ] आङ् तृतीया टा । ओअन्द-उद्दाल प्रथमा औ ।
पक्षे- [अच्छिन्दइ ] आपूर्व० 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । छिन्दइ पूर्ववत् । 'तैलादौ' (२।९८) छस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य च: । 'हुस्व: संयोगे' (१९८४) आ० → अ० अच्छिन्दइ ॥१२५॥ १. अत्ता एत्थ णिर्मज्जइ एत्थ अहं दिवर्स अं पलोएहि । मा पहिअ ! रत्तिअन्धअ ! सेज्जाए मह णिमज्जहिसि ॥
[का० प्र० - ५/१३६ । शृ० प्र० - ७१६८ । स० क० - प्रथमोल्लास: । ध्व० लो० - प्रथमोद्योतः]
श्वश्रूरत्र निमज्जति-शेते अत्राऽहं दिवसकं प्रलोकय । मा पथिक ! रात्र्यन्धक ! शय्यायामावयोनिमक्ष्यसि ।। १. पाठां० - ध्व० लो० ० शृ० प्र० - णुमज्जइ । २. का० प्र०- दिअसए । ३. ध्व० लो०- पलोएसु । ४. स० क०- शयिष्ठाः । ध्व० लो० - शेष्यसे । एत्थ णिमज्जइ अत्ता एत्थ अहं एत्थ परिअणो सअलो । पन्थिअ ! रत्तीअन्धअ ! मा अहं सअणे णिमज्जिहिसि ॥
[गा० स० - ७६७] अत्र निमज्जति श्वश्रूरत्राऽहमत्र परिजनः सकल: । पथिक ! रात्र्यन्धक ! मा मम शयने निमक्ष्यसि ।।

Page #34

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
मृदो मल-मढ-परिहट्ट - खड्ड - चड्डमड्ड - पन्नाडा: ॥ ८|४|१२६ ॥
मृद्नातेरेते सप्तादेशा भवन्ति ॥ मलइ । मढइ । परिहट्टइ । खड्डइ । चड्डइ । मड्डइ । पन्नाडइ ॥
[ मृदो मल-मढ परिहट्ट - खड्ड - चड्ड-मड्ड - पन्नाडा: ] मृद् षष्ठी ङस् । मल-मढ - परिहट्ट - खड्ड - चड्डमड्ड - पन्नाड प्रथमा जस् ।
४५५
[ मलइ-मढइ-परिहट्टइ- खड्डइ - चड्डइ-मड्डइ - पन्नाडइ ] 'मृदश् क्षोदे' (१५५०) मृद् । अनेन सप्तादेशाः । मृद्नातीत्यर्थः ॥१२६॥
स्पन्देश्चलुचुलः ॥ ८|४|१२७ ॥
स्पन्देश्चलुचुल इत्यादेशो वा भवति ॥ चुलुचुलइ । फन्द ॥
[ स्पन्देश्चलुचुलः ] स्पन्दि षष्ठी ङस् । चुलुचुल प्रथमा सि ।
पक्षे - [ फन्दइ ] 'स्पदुङ् किञ्चिच्चलने' (७२९) स्पद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' ( ४|४|९८ ) नोऽन्तः - स्पन्द् । 'ष्पस्पयो: फः' (२/५३) स्प० फ० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अंत् । 'लोकात् ' (१|१|३) फन्दते । 'त्यादीनामाद्य ० ' (३।१३९) ते० इ० फन्दइ ॥ १२७||
निरः पदेर्वलः ॥ ८।४।१२८ ॥ निर्पूर्वस्य पदेर्वल इत्यादेशो वा भवति । निव्वलइ । निप्पज्जइ ॥
[ निरः पदेर्वलः ] निर् पञ्चमी ङसि । पदि षष्ठी ङस् । वल प्रथमा सि ।
पक्षे [ निप्पज्जइ ] निर्पूर्व० 'पर्दिच् गतौ' (१|१|३) निर्र्पदते । 'स्विदां ज्ज:' ( ४।२२४) द्० (२।७७) ष्लुक् । ‘अनादौ०' (२२८९) द्वित्वम् - प० प्प० निप्पज्जइ । निष्पद्यते इत्यर्थः ॥ १२८ ॥
विसंवदेर्विअट्ट - विलोट्ट-फंसाः || ८|४|१२९ ॥
वि-सम्पूर्वस्य वदेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ विअट्टइ । विलोट्टइ । फंसइ । विसंवयइ ॥
[विसंवदेः ] विसंवदि षष्ठी ङस् ।
[ विअट्ट - विलोट्ट-फंसा: ] विअट्ट-विलोट्ट-फंस प्रथमा जस् ।
पक्षे - [ विसंवयइ ] वि-सम्पूर्व० 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) विसंवदति । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० विसंवय । विसंवदतीत्यर्थः ॥ १२९ ॥
शदो झड - पक्खोडौ ॥ ८।४।१३० ॥
(१२५७) पद् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जना ० ' ( ४।२३९) अत् । 'लोकात् ' ज्ज० । 'निर्दुर्बहिरावि० ' (२२३९) र्० ष्० । 'क-ग-ट-ड०'
शीयतेरेतावादेशौ भवतः । झडइ । पक्खोडइ ॥
[शदो झड पक्खोडौ ] शद् षष्ठी ङस् । झडपक्खोड प्रथमा औ ।
[झडइ पक्खोडइ ] 'शद्ॡ शातने' (९६७) शद् । वर्त्त० तिव् । अनेन झड पक्खोड आदेशौ । शटतीत्यर्थः ॥१३०॥
आक्रन्देर्णीहरः ॥ ८।४।१३१ ॥
आक्रन्देर्णीहर इत्यादेशो वा भवति ॥ णीहरइ । अक्कन्द ||

Page #35

४५६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[आक्रन्देर्णीहरः] आक्रन्दि षष्ठी ङस् । णीहर प्रथमा सि ।
पक्षे- [अक्कन्दइ ] आयूर्व० 'क्रदुङ् वैक्लव्ये' (१००७) क्रद् । 'उदित: स्वरा०' (४।४।९८) नोऽन्तः । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आक्रन्दते' । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् - क० → क० । 'हस्वः संयोगे' (१९८४) आ० → अ० अक्वन्दइ । आक्रन्दं करोतीत्यर्थः ॥१३१।।
__ खिदेर्जूर-विसूरौ ॥ ८।४।१३२ ॥ खिदेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ जूरइ । विसूरइ । खिज्जइ ॥ [खिदेर्जूर-विसूरौ] खिदि षष्ठी ङस् । जूर - विसूर प्रथमा औ ।
पक्षे- [खिज्जइ ] 'खिदिंच दैन्ये' (१२५९) खिद् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) खिदते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'खिदां ज्जः' (४।२२४) द् → ज्ज० खिज्जइ। खिद्यते इत्यर्थः ॥१३२॥
रुधेरुत्थवः ॥ ८।४।१३३ ॥ रुधेरुत्थङ्घ इत्यादेशो वा भवति ॥ उत्थङ्घइ । रुन्धइ ॥ [रुधेरुत्थवः ] रुधि षष्ठी ङस् । उत्थङ्घ प्रथमा सि ।
पक्षे- [रुन्धइ ] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१९६३) रुधति । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) धस्य न्ध० रुन्धइ ॥१३३।।
निषेधेर्हक्कः ॥ ८।४।१३४ ॥ निषेधतेर्हक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ हक्कइ । निसेहइ ॥ [निषेधेर्हक्कः] निषेधि षष्ठी ङस् । हक्क प्रथमा सि ।
पक्षे- [निसेहइ ] निपूर्व० 'षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) निषिधति । 'युवर्णस्य०' (४।२३७) षि० → षे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'ख-घ-थ-धभाम्' (१।१८७) धस्य हः । 'श-षोः सः' (१।२६०) ० → से० निसेहइ ॥१३४॥
८।४।१३५ ॥ क्रुधेर्जूर इत्यादेशो वा भवति ॥ जूरइ । कुज्झइ ॥ [क्रुधेजूरः ] क्रुधि षष्ठी ङस् । जूर प्रथमा सि ।
पक्षे- [कुज्झइ ] 'क्रुधंच् कोपे' (११८४) क्रुध् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) क्रुधति । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) रलुक् । 'युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः' (४।२१७) धस्य ज्झः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कुज्झइ । क्रुध्यतीत्यर्थः ॥१३५।।
_जनो जा-जम्मौ ॥ ८।४।१३६ ॥ जायतेर्जा-जम्म इत्यादेशौ भवतः ॥ जाअइ । जम्मइ ।। [जनो जा-जम्मौ ] जन् षष्ठी ङस् । जा-जम्म प्रथमा औ । [जाअइ जम्मइ ] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । अनेन जा-जम्म आदेशौ । जायते इत्यर्थः ॥१३६।।

Page #36

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४५७
तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः ॥ ८।४।१३७ ।। तनेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ तडइ । तड्डइ । तड्डवइ । विरल्लइ । तणइ ॥ [तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः] तनि षष्ठी ङस् । तड-तड्ड-तड्डव-विरल्ल प्रथमा जस् ।
पक्षे-[तणइ ] 'तनूयी विस्तारे' (१४९९) तन् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) तनति । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० तणइ । तनोतीत्यर्थः ॥१३७।।
तपस्थिप्पः ॥८।४।१३८ ॥ तृप्यतेस्थिप्प इत्यादेशो भवति ॥ थिप्पइ ॥ [तृपस्थिप्पः ] तृप् षष्ठी ङस् । थिप्प प्रथमा सि । [थिप्पइ ] 'तृपौच प्रीतौ' (११८९) तृप् । वर्त्त तिव् । अनेन थिप्प इति । तृप्यतीत्यर्थः ॥१३८॥
उपसरल्लिअः ॥ ८।४।१३९ ॥ उपपूर्वस्य सृपेः कृतगुणस्य अल्लिअ इत्यादेशो वा भवति ॥ 'अल्लिअइ । उवसप्पइ । [ उपसरल्लिअः] उपसर्पि षष्ठी ङस् । अल्लिअ प्रथमा सि ।
पक्षे-[उवसप्पइ ] उपपूर्व० 'सृप्लूं गतौ' (३४१) सृप । वर्त्तः तिव् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० सृ० → सर्० | 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उपसर्पति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वम् - प० → प्प० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० उवसप्पइ ॥१३९॥
संतपेसृङ्खः ॥ ८।४।१४० ॥ 'संतप्यतेझङ्ख इत्यादेशो वा भवति । झङ्खइ । संतप्पइ ।। [संतपेझङ्खः ] संतपि षष्ठी ङस् । झङ्ख प्रथमा सि ।
पक्षे- [संतप्पड़ ] सम्पूर्व० "तपिंच ऐश्वर्ये' (१२६७) तप् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२११३) संतपते । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) प० → प्प० । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) ते० → इ० संतप्पड़ । संतप्यते इत्यर्थः ॥१४॥
व्यापेरोअग्गः ॥ ८।४।१४१ ॥ व्याप्नोतेरोअग्ग इत्यादेशो वा भवति ॥ ओअग्गइ । वावेइ । [व्यापेरोअग्गः] व्यापि षष्ठी ङस् । ओअग्ग प्रथमा सि ।
पक्षे- [वावेइ] वि-आपर्व० 'आप्लृट् व्याप्तौ' (१३०७) आप् । 'इवर्णादे०' (१।२।१) यत्वम् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) व्यापति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'वर्तमानापञ्चमी०' (३।१५८) प० → पे० । 'पो वः' (१।२३१) पे० → वे० । 'अधो म-न-याम्' (२७८) यलुक् वावेइ । व्याप्नोतीत्यर्थः ॥१४॥ १. J. अलिअइ । २. H. J. M. संतपे० । ३. I. 'तपं संतापे' (३३३) ।

Page #37

४५८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकतव्याकरणे ॥
समापेः समाणः ॥ ८।४।१४२ ॥ समाप्नोतेः समाण इत्यादेशो वा भवति ॥ समाणइ । समावेइ ।। [समापेः समाण: ] समापि षष्ठी ङस् । समाण प्रथमा सि ।
पक्षे-[ समावेइ ] सम्पूर्व० 'आप्लँट् व्याप्तौ' (१३०७) आप् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) समापति । त्यादीनामा०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'वर्तमाना-पञ्चमी-शतषु वा' (३।१५८) प० → पे० । 'पो वः' (१२२३१) पे० → वे० समावेइ । समाप्नोतीत्यर्थः ॥१४२॥
क्षिपेर्गलस्था-ऽड्डक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परी-घत्ताः ॥ ८।४।१४३ ॥ क्षिपेरेते नवादेशा वा भवन्ति ॥ गलत्थइ । अड्डक्खइ । सोल्लइ । पेल्लइ । णोल्लइ । हूस्वत्वे तु- णुल्लइ । छुहइ । हुलइ । परीइ । घत्तइ । खिवइ ।
[क्षिपेर्गलत्थ-अड्डक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परी-घत्ताः ] क्षिपि षष्ठी ङस् । गलत्थ-अड्डक्ख-सोल्लपेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परी-घत्त प्रथमा जस् ।
पक्षे- [खिवइ ] 'क्षिपीत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२११३) क्षिपति । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२।३) क्षि० → खि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० खिवइ ॥१४३||
उत्क्षिपेर्गुलगुञ्छोत्थङ्या-उल्लत्थोब्भुत्तोस्सिक्क-हक्खुवाः ॥ ८।४।१४४ ॥ उत्पूर्वस्य क्षिपेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ गुलगुञ्छइ । उत्थङ्घइ । अल्लत्थइ । उब्भुत्तइ । उस्सिक्कइ । हक्खुवइ । उक्खिवइ ।
[उत्क्षिपेर्गुलगुञ्छोत्थङघा-ऽल्लत्योब्भुत्तोस्सिक-हक्खुवाः] उत्क्षिपि षष्ठी ङस् । गुलगुञ्छ-उत्थङ्घ-अल्लत्थउन्भुत्त-उस्सिक्क-हक्खुव प्रथमा जस् ।
[हक्खुवइ उक्खिवइ ] उत्पूर्व० 'क्षिपीत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप् । हक्खुवइ इत्यत्र 'पो वः' (१।२३१) प० → व० । पक्षे-उत्पूर्व० क्षिप् । खिवइ पूर्ववत् । 'क-ग-ट-ड' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् - ख्खि० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः उक्खिवइ । उत्क्षिपतीत्यर्थः ॥१४४||
आक्षिपेीरवः ॥ ८।४।१४५ ॥ आपूर्वस्य क्षिपेीरव इत्यादेशो वा भवति ॥ णीरवइ । अक्खिवइ ।। [आक्षिपेीरवः] आक्षिपि षष्ठी ङस् । णीरव प्रथमा सि ।
पक्षे- [अक्खिवइ ] आपूर्व० "क्षिपीत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप् । खिवइ पूर्ववत् (४।१४३) । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम्-खि० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) आ० → अ० अक्खिवइ ॥१४५।।
स्वपेः कमवस-लिस-लोट्टाः ॥ ८।४।१४६ ॥ स्वपेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति । कमवसइ । लिसइ । लोट्टइ । सुअइ ।।

Page #38

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[स्वपेः कमवस-लिस-लोट्टाः ] स्वपि षष्ठी ङस् । कमवस-लिस-लोट्ट प्रथमा जस् ।
पक्षे- [सुअइ ] 'जिष्वपंक् शये' (१०८८) ष्वप् । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्वप् । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) स्वपइ । 'स्वपावुच्च' (११६४) सु० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) प्लुक् सुअइ ॥१४६।।
वेपेरायम्बा-ऽऽयज्झौ ॥ ८।४।१४७ ॥ वेपेरायम्ब-आयज्झ इत्यादेशौ वा भवत: ॥ आयम्बइ । आयज्झइ । वेवइ । [ वेपेरायम्बा-ऽऽयज्झौ] वेपि षष्ठी ङस् । आयम्ब-आयज्झ प्रथमा औ ।
पक्षे- [ वेवइ ] 'टुवेपृङ् कम्पने' (७५४) वेप् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वेपते। 'पो वः' (१।२३१) प० → व० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वेवइ ॥१४७॥
विलपेझख-वडवडौ ॥ ८।४।१४८ ॥ विलपेझख - वडवड इत्यादेशौ वा भवतः ॥ झलइ । वडवडइ । विलवइ ॥ [विपलेझख-वडवडौ] विलपि षष्ठी ङस् । झङ्ख-वडवड प्रथमा औ।
पक्षे-[विलवइ] विपूर्व० 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) विलपति । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० विलवइ । विलपतीत्यर्थः ॥१४८॥
'लिपो लिम्पः ॥ ८।४।१४९ ॥ लिम्पतेलिम्प इत्यादेशो भवति || लिम्पइ ।। [लिपो लिम्पः] लिए षष्ठी ङस । लिम्प प्रथमा सि ।
[लिम्पइ ] 'लिपीत् उपदेहे' (१३२४) लिप् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लिपति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन लिम्प आदेशः लिम्पइ ॥१४९॥
गुप्येविर-णडौ ॥ ८।४।१५० ॥ गुप्यतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ विरइ । णडइ । पक्षे-गुप्पइ ।। [ गुप्येविर-णडौ ] 'गुप्यि षष्ठी ङस् । विर-णड प्रथमा औ ।
पक्षे-[गुप्पइ ] 'गुपच् व्याकुलत्वे' (११९२) गुप् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गुपति । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) प० → प्प० । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव्० → इ० गुप्पइ ॥१५०॥
क्रपोऽवहो णिः ॥ ८।४।१५१ ॥ क्रपेः अवह इत्यादेशो ण्यन्तो भवति ॥ अवहावेइ । कृपां करोतीत्यर्थः ।।
[क्रपोऽवहो णिः] क्रप् षष्ठी ङस् । अवह प्रथमा सि । णि प्रथमा सि । १. B. लिपेलिवः । लिपतेलिव इत्यादेशो भवति ॥ लिवइ । लिपइ || C. लिपेलिप: । लिपतेलिप इत्यादेशो भवति || लिपइ । २. G. गुपेविर-णडौ । ३. E. गुपि षष्ठी ङस् ।

Page #39

४६०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[अवहावेइ ] 'क्रपि कृपायाम्' (१००९) क्रप् । वर्त० ते । णिगप्र० । अनेन क्रप० → अवह आदेशः । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → आवे० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० अवहावेइ ॥१५१।।
प्रदीपेस्तेअव-सन्दुम-सन्धुक्का-ऽब्भुत्ताः ॥ ८।४।१५२ ॥ प्रदीप्यतेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ तेअवइ । सन्दुमइ । सन्धुक्कइ । अब्भुत्तइ । पलीवेइ ॥ [प्रदीपेस्तेअव-सन्दुम-सन्धुक्का-ऽब्भुत्ताः] प्रदीपि षष्ठी ङस् । तेअव-सन्दुम-सन्धुक्क-अब्भुत्त प्रथमा जस् ।
पक्षे-[ पलीवेइ ] प्रपूर्व० 'दीपैचि दीप्तौ' (१२६६) दीप् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रदीपते । 'प्रदीपि-दोहदे लः' (११२२१) दस्य ल: । 'वर्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) प० → पे० । 'पो वः' (११२३१) पे० → वे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) लुक् पलीवेइ ॥१५२।।
लुभेः सम्भावः ॥ ८।४।१५३ ॥ लुभ्यतेः सम्भाव इत्यादेशो वा भवति ॥ सम्भावइ । लुब्भइ ।। [लुभेः सम्भावः ] लुभि षष्ठी ङस् । सम्भाव प्रथमा सि ।
पक्षे- [ लुब्भइ ] 'लुभच् गायें' (११९८) लुभ् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लुभति । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) द्वित्वम्-भ्भ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वभस्य बः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० लुब्भइ ॥१५३|
क्षुभेः खउर-पड्डुहौ ॥ ८।४।१५४ ॥ क्षुभेः खउर-पड्डुह इत्यादेशौ वा भवतः ॥ खउरइ । पड्डुहइ । खुब्भइ ॥ [ क्षुभेः खउर-पड्डुहौ ] क्षुभि षष्ठी ङस् । खउर-पड्डुह प्रथमा औ ।
पक्षे- [खुब्भइ] 'क्षुभश् सञ्चलने' (१५५३) क्षुभ् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) क्षुभति । 'क्षः खः क्वचित्तु०' (२३) क्षु० → खु० । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) द्वित्वम्-भूभ० । 'द्वितीयतुर्ययो०' (२।९०) पूर्वभस्य बः । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) तिव्० → इ० खुब्भइ ॥१५४||
आडने रभे रम्भ-ढवौ ॥ ८।४।१५५ ॥ आङः परस्य रभे रम्भ-ढव इत्यादेशौ वा भवतः ॥ आरम्भइ । आढवइ । आरभइ ॥ [आङो रभे रम्भ-ढवौ] आङ् पञ्चमी ङसि । रभि षष्ठी ङस् । रम्भ-ढव प्रथमा औ ।
पक्षे- [आरभइ ] आपूर्व० 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आरभते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० आरभइ ॥१५५॥
उपालम्भेझख-पच्चार-वेलवाः ॥८।४।१५६ ॥ उपालम्भेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ।। झङ्खइ । पच्चारइ । वेलवइ । 'उवालम्भइ । [ उपालम्भेर्झल-पच्चार-वेलवाः ] उपालम्भि षष्ठी ङस् । झङ्ख-पच्चार-वेलव प्रथमा जस् ।
[उवालम्भइ ] उप-आपूर्व० 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उपालभते । 'पो वः' (१।२३१) पा० → वा० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० उवालम्भइ ॥१५६।।
१. E. उवालभइ।

Page #40

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अवेर्जुम्भो जम्भा ॥ ८।४।१५७ ॥
जृम्भू षष्ठी डस् जम्भा प्रथमा सि । (४।२४०) अकारागमः । पक्षे
जृम्भेर्जम्भा इत्यादेशो भवति, वेस्तु न भवति ॥
जम्भाइ । जम्भाअइ । अवेरिति किम् ? केलि पसरो विअम्भइ ॥ [ अवेजृम्भो जम्भा ] न वि = अविः, तस्य
अवे
[ जम्भाइ जम्भाअइ] जम्भाअइ इत्यत्र 'स्वरादनतो वा'
जभैर (७८३) - 'जृभुङ् गात्रविनामे' (७८४) जृभ् ।
[ केलि पसरो विअम्भइ ] विपूर्व० जभुङ् । (७८२) 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४१४९८) नोऽन्तः जृम्भू० वर्त्त० ते 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) विजृम्भते 'ऋतोत्' (१।१२६) नृ० ज० 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक्। 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इ० विअम्भ । विलसतीत्यर्थः || १५७||
भाराक्रान्ते नमेर्णिसुद्धः ॥ ८।४।१५८ ॥
भाराक्रान्ते कर्तरि नमेर्णिसुढ इत्यादेशो वा भवति ॥ णिसुढइ । पक्षे- णवइ । भाराक्रान्तो नमतीत्यर्थः ॥ नमि षष्ठी डस् णिसुढ प्रथमा सि ।
[ भाराक्रान्ते नमेर्णिसुढः ] भाराक्रान्त सप्तमी ङि पक्षे [णवइ ] 'णमं प्रहृत्वे' (३८८) णम् ॥ १५८॥
४६१
विश्रमेणिव्वा ॥ ८।४।१५९ ॥
विश्राम्यतेणिव्वा इत्यादेशो वा भवति ॥ णिव्वाइ | वीसमइ ||
[ विश्रमेणिव्वा ] विश्रमि षष्ठी ङस् । णिव्वा प्रथमा सि ।
पक्षे [ वीसमइ ] 'श्रमूच् खेद-तपसोः ' (१२३३) श्रम्, विपूर्व० । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) विश्रमति 'सर्वत्र ल व रामवन्द्रे' (२२७९) लुक्। 'श-षोः सः' (१।२६०) श० स० । 'लुप्तय र व०' (११४३) दीर्घः | 'त्यादीनामाद्य० (३।१३९) तिव्० → इ० वीसमइ ॥ १५९ ॥
-
आक्रमेरोहावोत्थारच्छुन्दाः ॥ ८।४।१६० ॥
आक्रमतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ ओहावइ । उत्थारइ छुन्दइ । अक्कम ||
[ आक्रमेरोहावोत्थारच्छुन्दाः ] आक्रमि षष्ठी ङस् । ओहाव - उत्थार- छुन्द प्रथमा जस् ।
पक्षे - [ अक्कमइ ] आङ्पूर्व० 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (११११३) आक्रमति 'सर्वत्र ल व०' (२१७९) लुक्। 'अनादौ०' (२६८९) द्वित्वं क० । 'ह्रस्वः संयोगे' (११८४) आ० → अ० 'त्यादीनामाद्य० (३।१३९) तिवृ० ३० अक्क्रमइ ॥ १६०॥ भ्रमेष्टिरिटिल्ल-ढुण्ढुल्ल-ढण्ढल्ल - चक्कम्म- भम्मड-भमड-भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प - भुम - गुम-फुम-फुसबुम बुस परी पराः || ८|४|१६१ ॥
-
-
भ्रमेरेतेऽष्टादशादेशा वा भवन्ति ॥
टिरिटिल्लइ । दुदुल्लइ । ढण्ढल्लइ । चक्कम्मइ । भम्मडइ । भमडइ । भमाडइ । तलअण्टइ । झण्टइ । झम्पइ । भुमइ । गुमइ । फुमइ । फुसइ । ढुमइ । दुसइ । परीइ । परइ । भमइ ॥

Page #41

४६२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
[भ्रमेष्टिरिटिल्ल-ढुण्ढुल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमड-भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प-भुम-गुम-फुम-फुसढुम-ढुस-परी-पराः] भ्रमि षष्ठी ङस् । टिरिटिल्ल-ढुण्ढुल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमड-भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्पभुम-गुम-फुम-फुस-ढुम-दुस-परी-पर प्रथमा जस् ।
पक्षे- [भमइ ] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । 'भ्रमूच् अनवस्थाने' (१२३४) भ्रम् वा । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भ्रमति । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२१७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० भमइ ॥१६॥ गमेरई-अइच्छा-ऽणुवज्जा-ऽवज्जसोक्कुसा-ऽक्कुस-पच्चड्ड-पच्चछन्द-णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ
रम्भ-परिअल्ल-वोल-परिअल-णिरिणास-णिवहा-ऽवसेहा-ऽवहराः ॥ ८।४।१६२ ॥ गमेरेते एकविंशतिरादेशा वा भवन्ति ॥
अईइ । अइच्छइ । अणुवज्जइ । अवज्जसइ । उक्कुसइ । अक्कुसइ । पच्चड्डइ । पच्छन्दइ । णिम्महइ । णीइ । णीणइ। णीलुक्कइ । पदअइ । रम्भइ । परिअल्लइ । वोलइ । परिअलइ । णिरिणासइ । णिवहइ । अवसेहइ । अवहरइ । पक्षे
गच्छइ.। हम्मइ । णिहम्मइ । णीहम्मइ । आहम्मइ । पहम्मइ इत्येते तु 'हम्म गतौ' (३९४) इत्यस्यैव भविष्यन्ति ।।
[गमेरई-अइच्छा-ऽणुवज्जा-ऽवज्जसोक्कुसा-ऽक्कुस-पच्चड्ड-पच्छन्द-णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअरम्भ-परिअल-वोल-परिअल-णिरिणास-णिवहा-ऽवसेहा-ऽवहराः] गमि षष्ठी ङस् । अई-अइच्छा-ऽणुवज्जाऽवज्जसोक्कुसा-ऽक्कुस-पच्चड्ड-पच्छन्द-णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ-रम्भ-परिअल्ल-वोल-परिअल-णिरिणासणिवहा-ऽवसेहा-ऽवहर प्रथमा जस् । ।
पक्षे- [गच्छ.] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१२३) गमति । 'गमिष्यमासां छः' (४।२१५) मस्य छः । 'अनादौ०' (२।८९) छस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० गच्छइ ।
[णिहम्मइ ] निपूर्व० 'हम्म गतौ' (३९४) हम्म् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) निहम्मति । 'नो णः' (१।२२८) नि० → णि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० णिहम्मइ ।
[णीहम्मइ] निपूर्व० हम्म् । वर्त्तः तिव् । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । ('निर्दुरोर्वा' (१९१३) लुक्) । 'लुंकि निरः' (१९३) नि० → नी० । 'नो णः' (११२२८) नी० → णी० । शेषं सुगमम् । णीहम्मइ ॥१६२।।
आङ अहिपच्चुअः ॥ ८।४।१६३॥ आङा सहितस्य गमेः अहिपच्चुअ इत्यादेशो वा भवति ॥ अहिपच्चुअइ । पक्षे- आगच्छइ ॥ [आङा अहिपच्चुअः] आङ् तृतीया टा । अहिपच्चुअ प्रथमा सि । पक्षे- [ आगच्छड़ ] आयूर्व० 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छइ पूर्ववत् [४।१६२] आगच्छइ ॥१६३।।
समा अब्भिडः ॥८।४।१६४॥ समा युक्तस्य गमेः अब्भिड इत्यादेशो वा भवति ॥ अभिडइ । संगच्छइ ॥ [समा अब्भिडः ] सम् तृतीया टा। अब्भिड प्रथमा सि ॥१६४॥

Page #42

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४६३
अभ्याडोम्मत्थः ॥ ८।४।१६५ ॥ अभ्याङ्भ्यां युक्तस्य गमेः उम्मत्थ इत्यादेशो वा भवति ।। उम्मत्थइ । अब्भागच्छइ । अभिमुखमागच्छतीत्यर्थः ।। [अभ्याडोम्मत्थः] अभ्याङ् तृतीया टा । उम्मत्थ प्रथमा सि ।
पक्षे- [अब्भागच्छड़ ] अभि-आपूर्व० 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । गच्छइ पूर्ववत् [४।१६२] । 'लुक्' (१।१०) इलुक् । 'तैलादौ' (२।९८) द्वित्वं-भूभ्० । 'द्वितीय-तुर्य०' (२।९०) पूर्वभस्य बः अब्भागच्छड़ ॥१६५।।
प्रत्याङन पलोट्टः ॥ ८।४।१६६ ॥ प्रत्याभ्यां युक्तस्य गमेः पलोट्ट इत्यादेशो वा भवति ॥ पलोट्टई । पच्चागच्छइ ।। [प्रत्याङ पलोट्टः] प्रत्याङ् तृतीया टा । पलोट्ट प्रथमा सि ।
पक्षे- [पच्चागच्छइ ] प्रत्यागच्छइ । 'त्योऽचैत्ये' (२।१३) त्या० → चा० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-च्चा० पच्चागच्छड ॥१६६॥
शमेः पडिसा-परिसामौ ॥ ८।४।१६७ ॥ शमेरेतावादेशौ वा भवतः । पडिसाइ । परिसामइ । समइ । [शमेः पडिसा-परिसामौ ] शमि षष्ठी ङस् । पडिसा-परिसाम प्रथमा औ ।
पक्षे- [ समइ ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) शमति । 'श-षोः सः' (१२२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० समइ ॥१६७॥
रमेः संखुड्ड-खेड्डोब्भाव-किलिकिञ्च-कोट्ठम-मोट्टाय-णीसर-वेल्लाः ॥ ८।४।१६८ ॥ रमतेरेतेऽष्टादेशा वा भवन्ति ॥ संखुड्डइ । खेड्डइ । उब्भावइ । किलिकिञ्चइ । कोट्टमइ । मोट्टायइ । णीसरइ । वेल्लइ । रमइ ॥
[रमे: संखुड्ड-खेड्डोब्भाव-किलिकिञ्च-कोडम-मोट्टाय-णीसर-वेल्लाः] रमि षष्ठी ङस् । संखुड्डखेड्डोब्भाव-किलिकिञ्च-कोट्टम-मोट्टाय-णीसर-वेल्ल प्रथमा जस् ।
पक्षे- [रमइ ] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रमते । 'त्यादीना०' (३।१३९) ते० → इ० रमइ ॥१६८॥
पूरेरग्घाडा-ऽग्घवोद्धमा-ऽङ्गमा-ऽहिरेमाः ॥ ८।४।१६९ ॥ पूरेरेते पञ्चादेशा वा भवन्ति । अग्घाडइ । अग्घवइ । उद्घमाइ । अङ्गुमइ । अहिरेमइ । पूरइ ॥ [ पूरेरग्घाडा-ऽग्घवोद्धमा-ऽङ्गमा-ऽहिरेमाः ] पूरि षष्ठी ङस् । अग्घाडा-ऽग्घवोद्धमा-ऽङ्गुमा-ऽहिरेम प्रथमा जस् ।
पक्षे- [ पूरइ ] 'पूरण पूरणे(आप्यायने)' (१७४९) पूर । वर्तः तिव् । 'चुरादि०' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लोकात्' (१।१।३) पूरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पूरइ ॥१६९॥

Page #43

४६४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
त्वरस्तुवर-जअडौ ॥ ८।४।१७० ॥ त्वरतेरेतावादेशौ भवतः ॥ तुवरइ । जअडइ । तुवरन्तो । जअडन्तो ।। [त्वरस्तुवर-जअडौ] त्वर् षष्ठी ङस् । तुवर-जअड प्रथमा औ।
[ तुवरन्तो जअडन्तो] 'जित्वरिष् सम्भ्रमे' (१०१०) त्वर् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०, आनश्प्र० → आन । अनेन त्वर० → तुवर०-जअड० । 'न्त-माणौ' (३।१८०) ? ('शत्रानशः' (३।१८१)) आन० → न्त० । प्रथमा सि। 'अत: से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० तुवरन्तो जअडन्तो । त्वरमाण इत्यर्थः ॥१७०॥
त्यादि-शत्रोस्तूरः ॥ ८।४।१७१ ॥ त्वरतेस्त्यादौ शतरि च तूर इत्यादेशो भवति ॥ तूरइ । तुरन्तो । [त्यादि-शत्रोस्तूरः ] त्यादि-शतृ षष्ठी ओस् । तूर प्रथमा सि । [तूरइ तूरन्तो ] 'जित्वरिष् सम्भ्रमे' (१०१०) त्वर । त्यादिप्रत्यये-तूरइ । शतृप्रत्यये-तुरन्तो ॥१७१।।
तुरोऽत्यादौ ॥ ८।४।१७२ ॥ त्वरोऽत्यादौ तुर आदेशो भवति ॥ तुरिओ। तुरन्तो ॥ [तुरोऽत्यादौ ] तुर प्रथमा सि । अत्यादि सप्तमी ङि । .
[तुरिओ] 'जित्वरिष् सम्भ्रमे' (१०१०) त्वर् । क्तप्र० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'क्ते (३।१५६) अ० → इ० । अनेन तुर आदेशः । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तुरित० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमा सि । 'अत: से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० तुरिओ ॥१७२।।
क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिव्वल-णिआः ॥ ८।४।१७३ ॥ क्षरेरेते षडादेशा भवन्ति ॥ खिरइ । झरइ । पज्झरइ । पच्चडइ । णिव्वलइ । णिटुअइ ॥
[क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिव्वल-णिमुआ:] क्षर् षष्ठी ङस् । खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिव्वल-णिट्टअ प्रथमा जस् ॥१७३॥
उच्छल उत्थल्लः ॥८।४।१७४ ॥
उच्छलतेरुत्थल्ल इत्यादेशो भवति ।। उत्थल्लइ ।। [उच्छल उत्थल्लः ] उच्छल् षष्ठी ङस् । उत्थल्ल प्रथमा सि ।
[ उत्थलड़] उत्पूर्व० 'शल गतौ' (९८४) शल् । वर्तः तिव् । अनेन उत्थल्ल आदेशः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० उत्थालइ ॥१७४।।
विगलेस्थिप्प-णिटुहौ ॥ ८।४।१७५ ॥ विगलतेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ थिप्पइ । णिट्टहइ । विगलइ ।
१. पा० म० - क्षर० → णिच्चल० - णिव्वल० ।

Page #44

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[विगलेस्थिप्प-णिमुहौ ] विगलि षष्ठी ङस् । थिप्प-णिगृह प्रथमा औ।
पक्षे- [विगलइ ] विपूर्व० 'गल अदने' (४५२) गल् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) विगलति । 'त्यादीनामा०' (३१३९) तिव्० → इ० विगलइ । गलतीत्यर्थः ॥१७५॥
दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फौ ॥ ८।४।१७६ ॥
दलेर्वलेश्च यथासंख्यं विसट्ट-वम्फ इत्यादेशौ वा भवतः ॥ विसट्टइ । वम्फइ । पक्षे- दलइ । वलइ ॥ [ दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फौ ] दलि-वलि षष्ठी ओस् । विसट्ट-वम्फ प्रथमा औ ।
पक्षे- [ दलइ ] 'दल विशरणे' (४१३) दल् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) दलति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० दलइ ।
[वलइ] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वलते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वलइ ॥१७६॥
भ्रंशेः फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्लाः ॥ ८।४।१७७ ॥ भ्रंशेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ फिडइ । फिट्टइ । फुडइ । फुट्टइ । चुक्कइ । भुल्लइ । पक्षे-भंसइ ॥ [भ्रंशेः फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्ला:] भ्रंशि षष्ठी ङस् । फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्ल प्रथमा जस् ।
पक्षे- [भंसइ] 'भ्रंशूङ् अवस्रंसने' (९५२) भ्रंश् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भ्रंशते । 'सर्वत्र०' (२६७९) लुक् । 'त्यादी०' (३।१३९) ते० → इ० भंसइ ॥१७७॥
नशेणिरणास-णिवहा-ऽवसेह-पडिसा-सेहा-ऽवहराः ॥ ८।४।१७८ ॥ नशेरेते षडादेशा वा भवन्ति ॥ णिरणासइ । णिवहइ । अवसेहइ । पडिसाइ । सेहइ । अवहरइ । पक्षे- नस्सइ ॥
[नशेणिरणास-णिवहा-ऽवसेह-पडिसा-सेहा-ऽवहराः] नशि षष्ठी ङस् । णिरणास-णिवहा-ऽवसेह-पडिसासेहा-ऽवहर प्रथमा जस् । __ पक्षे- [ नस्सइ ] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) नशति । 'शकादीनां द्वित्वम्' (४।२३०) श्श० । 'श-षोः सः' (११२६०) स्स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० नस्सइ ॥१७८॥
अवात्काशो वासः ॥ ८।४।१७९ ॥ अवात् परस्य काशो वास इत्यादेशो भवति ॥ ओवासइ ॥ [अवात् काशो वासः] अव पञ्चमी ङसि । काश् षष्ठी ङस् । वास प्रथमा सि ।
[ओवासइ ] अवपूर्व० 'काशृङ् दीप्तौ' (८३०) काश् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) अवकाशते । अनेन काश० → वास० इति । 'अवापोते' (१।१७२) अवस्य ओ० ओवासइ । अवकाशं ददातीत्यर्थः ॥१७९॥

Page #45

४६६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ॥
संदिशेरप्पाहः ॥ ८।४।१८० ॥ संदिशतेरप्पाह इत्यादेशो वा भवति || अप्पाहइ । संदिसइ । [संदिशेरप्पाहः ] संदिशि षष्ठी ङस् । अप्पाह प्रथमा सि ।
पक्षे- [संदिसइ ] 'दिशीत् अतिसर्जने' (१३१८) दिश्, सम्पूर्व० । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) संदिशति । 'श-षोः सः' (११२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० संदिसइ ॥१८०॥
दृशो निअच्छ-पेच्छा-ऽवयच्छा-ऽवयज्झ-वज्ज-सव्वव-देक्खौअक्खा-ऽवक्खा-ऽवअक्ख-पुलोअ-पुलअ
निआ-ऽवआस-पासाः ॥ ८।४।१८१ ॥
निअच्छइ । पेच्छइ । अवयच्छइ । अवयज्झइ । वज्जइ । सव्ववइ । देक्खइ । ओअक्खइ । अवक्खइ । अवअक्खइ। पुलोएइ । पुलएइ । निअइ । अवआसइ । पासइ ।
निज्झाअइ इति तु निध्यायतेः स्वरादत्यन्ते भविष्यति ।
[दृशो निअच्छ-पेच्छा-ऽवयच्छा-ऽवयज्झ-वज्ज-सव्वव-देक्खौअक्खा-ऽवक्खा-ऽवअक्ख-पुलोअ-पुलअनिआ-ऽवआस-पासाः] दृश् षष्ठी ङस् । निअच्छ-पेच्छा-ऽवयच्छा-ऽवयज्झ-वज्ज-सव्वव-देक्खौअक्खा-ऽवक्खाऽवअक्ख-पुलोअ-पुलअ-निआ-ऽवआस-पास प्रथमा जस् ।
[निअच्छइ-पेच्छइ-अवयच्छइ-अवयज्झइ-वज्जइ-सव्ववइ-देक्खइ-ओअक्खइ-अवक्खइ-अवअक्खइपुलोएइ-पुलएइ-निअइ-अवआसइ-पासइ] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अनेन सर्वे आदेशाः । पश्यतीत्यर्थः ।
[निज्झाअइ] निपूर्व० 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'स्वराणां०' (४।२३८) ध्यै० → ध्या० । 'ध्या-गोझा-गौ' (४६) ध्या० → झा० । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'अनादौ०' (२२८९) झस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वझस्य ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निज्झाअइ ॥१८॥
स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहा-ऽऽलुखा-ऽऽलिहाः ॥ ८।४।१८२ ॥ स्पृशतेरेते सप्त आदेशा भवन्ति ॥ फासइ । फंसइ । फरिसइ । छिवइ । छिहइ । आलुङ्खइ । आलिहइ ॥
[स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहा-ऽऽलुङ्खा-ऽऽलिहाः ] स्पृश् षष्ठी ङस् । फास-फंस-फरिस-छिव-छिहाऽऽलुङ्ख-ऽऽलिह प्रथमा जस् ।
[फासइ-फंसइ-फरिसइ-छिवइ-छिहइ-आलुखइ-आलिहइ ] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश् । अनेन सर्वे आदेशाः । स्पृशतीत्यर्थः ॥१८२॥
प्रविशे रिअः ॥ ८।४।१८३ ॥ प्रविशे रिअ इत्यादेशो वा भवति ॥ रिअइ । पविसइ । [प्रविशे रिअः ] प्रविशि षष्ठी ङस् । रिअ प्रथमा सि ।

Page #46

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४६७
पक्षे- [पविसइ] प्रपूर्व० 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रविशति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पविसइ ॥१८३।।
प्रान्मृश-मुषोईसः ॥ ८।४।१८४ ॥ प्रात्परयोम॑शति-मुष्णात्यो स इत्यादेशो भवति ॥ पम्हुसइ । प्रमृशति-प्रमुष्णाति वा ॥ [ प्रान्मृश-मुषोईसः ] प्र पञ्चमी ङसि । मृश-मुष् षष्ठी ओस् । म्हुस प्रथमा सि ।
[ पम्हुसइ ] 'मृशंत् आमर्शने' (१४१६) मृश्, प्रपूर्व० । 'मुषश् स्तेये' (१५६३) मुष्, प्रपूर्व० । वर्त० तिव् । अनेन द्वयोः म्हुस आदेशः । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२।७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पम्हुसइ ।।१८४॥
पिषेणिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च-चड्डाः ॥ ८।४।१८५ ॥ पिरते पञ्चादेशा भवन्ति वा ॥
णिवहइ । णिरिणासइ । णिरिणज्जइ । रोञ्चइ । चड्डइ । पक्षे - पीसइ ।
[पिषेर्णिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च-चड्डाः ] पिषि षष्ठी ङस् । णिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च-चड्ड प्रथमा जस् ।
पक्षे- [पीसइ] 'पिष्लूप् संचूर्णने' (१४९३) पिष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पिषति । 'रुषादीनां दीर्घः' (४।२३६) पि० → पी० । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पीसइ ॥१८५॥
भषे(क्कः ॥ ८।४।१८६ ॥ भषेर्भुक्क इत्यादेशो वा भवति ॥ भुक्कइ । भसइ । [भषे(क्कः] भषि षष्ठी ङस् । भुक्क प्रथमा सि ।
पक्षे- [भसइ] 'भष भर्त्सने' (५२१) भष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) भषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) १० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० भसइ ॥१८६।।
कृषेः कड्ढ-साअड्ढा-ऽञ्चा-ऽणच्छा-ऽयञ्छा-ऽऽइञ्छाः ॥ ८।४।१८७ ॥ कृषेरेते षडादेशा वा भवन्ति । कड्ढइ । साअड्ढइ । अञ्चइ । अणच्छइ । अयञ्छइ । आइञ्छइ । पक्षे- करिसइ ।
[कृषः कड्ढ-साअड्ढा-ऽञ्चा-ऽणच्छा-ऽयञ्छा-ऽऽइञ्छाः ] कृषि षष्ठी ङस् । कड्ढ-साअड्ढा-ऽञ्चा-ऽणच्छाऽयञ्छ-ऽऽइञ्छ प्रथमा जस् ।
पक्षे- [करिसइ] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कृषति । 'वृषादीनामरिः' (४।२३५) कृ० → करि० । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० करिसइ । कर्षतीत्यर्थः ॥१८७।।

Page #47

४६८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
असावक्खोडः ॥ ८।४।१८८ ॥ 'असिविषयस्य कृषेरक्खोड इत्यादेशो भवति ॥ अक्खोडेइ । असि कोशात् कर्षतीत्यर्थः ।। [असावक्खोडः ] असावक्खोड प्रथमा सि ।
[अक्खोडेइ] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कृषति । अनेन कृष० → अक्खोड० । 'वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा' (३।१५८) एत्त्वं-ड० → डे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० अक्खोडेइ । असि कोशात् कर्षतीत्यर्थः । ॥१८८।।
गवेषेढुण्ढुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः ॥ ८।४।१८९ ॥ गवेषेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति । ढुण्ढुल्लइ । ढण्ढोलइ । गमेसइ । घत्तइ । गवेसइ ।। [गवेषेढुण्ढुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः] गवेषि षष्ठी ङस् । ढुण्ढुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्त प्रथमा जस् ।
पक्षे- [गवेसइ ] 'गवेषण् मार्गणे' (१९१९) गवेष् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१११०३) गवेषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० गवेसइ । गवेषयतीत्यर्थः ॥१८९॥
श्लिषेः सामग्गा-ऽवयास-परिअत्ताः ॥ ८।४।१९० ॥ श्लिष्यतेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ सामग्गइ । अवयासइ । परिअत्तइ । सिलेसइ । [श्लिषेः सामग्गा-ऽवयास-परिअत्ताः] श्लिषि षष्ठी ङस् । सामग्गा-ऽवयास-परिअत्त प्रथमा जस् ।
[सिलेसइ] 'श्लिषंच आलिङ्गने' (१२१०) श्लिष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) श्लिषति । 'लात्' (२।१०६) लात् पूर्व इ० । 'लोकात्' (१।१।३) शिलिषति । 'युवर्णस्य गुणः' (४/२३७) लि० → ले० । 'श-षोः सः' (११२६०) शि० → सि० - ष० → स० । 'त्यादीनामाद्य०'(३।१३९) तिव्० → इ० सिलेसइ । श्लिष्यतीत्यर्थः ॥१९०॥
प्रक्षेश्चोप्पडः ॥ ८।४।१९१ ॥ म्रक्षेश्चोप्पड इत्यादेशो वा भवति ॥ चोप्पडइ । मक्खइ ॥ [म्रक्षेश्चोप्पडः ] म्रक्षि षष्ठी ङस् । चोप्पड प्रथमा सि ।
पक्षे- [मक्खइ] 'म्रक्षण म्लेच्छने' (१७१६) म्रक्ष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) म्रक्षति । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२॥३) क्ष० → ख० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ख्ख० । 'द्वितीयतुर्ययो०' (२९०) पूर्वखस्य कः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मक्खइ । म्रक्षतीत्यर्थः ॥१९॥
काङ्क्षराहा-ऽहिलङ्घा-ऽहिलङ्ख-वच्च-वम्फ-मह-सिह-विलुम्पाः ॥ ८।४।१९२ ॥ काङ्क्षतेरेतेऽष्टादेशा वा भवन्ति ॥
१. E. असिविषये । २. पा० म०- श्लिष० → परिअत्त० - परिअन्त० ।

Page #48

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
आहइ । अहिलङ्घइ । अहिलखइ । वच्चइ । वम्फइ । महइ । सिहइ । विलुम्पइ । कर्ुइ ॥
[ काङ्क्षराहा ऽहिलङ्घाऽहिल- वच्च वम्फ-मह-सिह विलुम्पा: ] काक्षि षष्ठी ङस् । आहा ऽहिलङ्घाSहिल - वच्च-वम्फ-मह - सिंह - विलुम्प प्रथमा जस् ।
४६९
पक्षे [ कइ ] 'काक्षु काङ्क्षायाम्' (५८०) का वर्त० तिव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' ( ४१४१९८) नोऽन्तः । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् 'लोकात् ' (१|१|३) काङ्क्षति । 'हस्य: संयोगे' (१९८४) का० क०क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२।३) क्ष० ख० । 'त्यादीनामाद्य० (३।१३९) तिव्० → इ० कइ । काङ्क्षतीत्यर्थः ॥१९२॥ प्रतीक्षेः सामय-विहीर विरमालाः ॥ ८।४।१९३ ॥
प्रतीक्षेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ सामयइ विहीर विरमालइ । पडिक्खइ ॥
[प्रतीक्षेः सामय-विहीर विरमाला ] प्रतीक्षि षष्ठी ङस् सामय-विहीर विरमाल प्रथमा जस् ।
1
पक्षे - [ पडिक्खइ ] प्रतिपूर्व० 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१।१।३) प्रतीक्षते 'त्यादीनामाद्य० (३११३९) ते० इ० 'सर्वत्र०' (२२७९) रलुक्। 'समानानां०' (१।२११) दीर्घः ती० 'प्रत्यादौ ड: ' (१।२०६) ती०डी० । ह्रस्वः संयोगे' (११८४) डी० डि० । 'क्षः खः क्वचित्तु०' (२३) क्ष० ख० । 'अनादी०' (२२८९) द्वित्वं ख० द्वितीय तुर्ययो० (२२९०) पूर्वखस्य का पडिक्खड़ प्रतीक्षते इत्यर्थः ॥ १९३॥ तक्षेस्तच्छ-चच्छ-रम्प - रम्फा: ।। ८।४।१९४ ॥
I
तक्षेरेते चत्वार आदेशा वा भवन्ति ॥ तच्छइ । चच्छइ । रम्पइ । रम्फइ । तक्खइ ॥
[ तक्षेस्तच्छ-चच्छ-रम्प- रम्फा: ] तक्षि षष्ठी ङस् । तच्छ-चच्छ-रम्प- रम्फ प्रथमा जस् ।
तक्षति
पक्षे [तक्खड़ ] 'तक्षी तनूकरणे' (५७१) तक्षु वर्त्त० तिव्। 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् क्षः खः क्वचित्तु छ झौ' (२३) क्ष० ख० अनादी०' (२२८९) द्वित्वं खुख० (२।९०) पूर्वखस्य कः । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० इ० तक्खइ । तक्षतीत्यर्थः ॥१९४॥
।
विकसे: कोआस-वोसट्टौ ॥ ८।४।१९५ ॥
-
-
'लोकात्' (११११३ )
द्वितीय तुर्ययो० '
विकसेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ कोआसइ । वोसट्टइ । विअसइ ||
[ विकसे: कोआस-वोसट्टौ ] विकसि षष्ठी ङस् । कोआस-वोसट्ट प्रथमा औ ।
पक्षे [विअसइ ] 'कस गतौ' (९८७) कस्, विपूर्व० । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् 'लोकात् '
( ११३) विकसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० इ० विअसइ विकसतीत्यर्थः ॥ १९५॥
हसेर्गुञ्जः || ८|४|१९६ ॥
हसेर्गुञ्ज इत्यादेशो वा भवति ॥ गुञ्जइ । हसइ ॥
[ हसेगुंज:] हसि षष्ठी ङस् । गुज्न प्रथमा सि ।
-
पक्षे [हसइ ] 'हसे हसने' (५४५) हस् । वर्त० तिव्। 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् 'लोकात् ' (१|१|३) हसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३११३९) तिव्० ३० हसइ ॥१९६॥

Page #49

४७०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
स्रंसेहँस-डिम्भौ ॥ ८।४।१९७ ॥ स्रंसेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ ल्हसइ । परिल्हसइ सलिल-वसणं । डिम्भइ । संसइ ॥ [स्रंसेहँस-डिम्भौ ] स्रंसि षष्ठी ङस् । ल्हस-डिम्भ प्रथमा औ ।
पक्षे- [संसइ] 'स्रंसूङ् अवस्रंसने' (९५३) स्रेस् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) स्रंसते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् संसइ ॥१९७।।
सेर्डर-वोज्ज-वज्जाः ॥ ८।४।१९८ ॥ त्रसेरेते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ डरइ । वोज्जइ । वज्जइ । तसइ ॥ [त्रसेर्डर-वोज्ज-वज्जाः ] त्रसि षष्ठी ङस । डर-वोज्ज-वज्ज प्रथमा जस् ।
पक्षे- [तसइ] 'सैच् भये' (११७१) त्रस् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) त्रसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'सर्वत्र०' (२१७९) लुक् तसइ । त्रस्यतीत्यर्थः ॥१९८।।
न्यसो णिम-णुमौ ॥ ८।४।१९९ ॥ न्यस्यतेरेतावादेशौ भवतः ॥ णिमइ णुमइ ॥ [न्यसो णिम-णुमौ ] न्यस् षष्ठी ङस् । णिम-णुम प्रथमा औ ।
[णिमइ णुमइ ] निपूर्व० 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) न्यसति । अनेन न्यस्० → णिम०-णुम० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० णिमइ णुमइ। क्षिपतीत्यर्थः ॥१९९॥
पर्यसः पलोट्ट-पलट्ट-पल्हत्थाः ॥ ८।४।२०० ॥ पर्यस्यतेरेते त्रय आदेशा भवन्ति । पलोइ । पल्लट्रइ । पल्हत्थइ ॥ [पर्यसः पलोट्ट-पलट्ट-पल्हत्थाः ] पर्यस् षष्ठी ङस् । पलोट्ट-पल्लट्ट-पल्हत्थ प्रथमा जस् ।
[पलोइ पल्लइ पल्हत्थइ ] परिपूर्व० 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पर्यसति । अनेन त्रय आदेशा: । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पलोइ । पल्लइ । पल्हत्थइ । क्षिपतीत्यर्थः ॥२००॥
निःश्वसेसृङ्खः ॥ ८।४।२०१ ॥ निःश्वसेझैङ्क इत्यादेशो वा भवति ॥ झलइ । नीससइ ।। [निःश्वसेझङ्खः] निःश्वसि षष्ठी ङस् । झड प्रथमा सि ।
पक्षे-[नीससइ] निपूर्व० अन (१०८९) - 'श्वसक् प्राणने' (१०९०) श्वस् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) निवसति । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'निर्दुरोर्वा' (१।१३)लुक् । 'सर्वत्र लव०' (२१७९) व्लुक् । 'लुकि निरः' (१९३) नि० → नी० । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० -> स० नीससइ । निःश्वासान् मुञ्चतीत्यर्थः ॥२०१॥
उलसेरूसलोसुम्भ-णिल्लस-पुलआअ-गुञ्जोल्ला-ऽऽरोआः ॥ ८।४।२०२ ॥ उल्लसेरेते षडादेशा वा भवन्ति ।

Page #50

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४७१
ऊसलइ । ऊसुम्भइ । णिल्लसइ । पुलआअइ । गुञ्जोल्लइ । हुस्वत्वे तु - गुञ्जुल्लइ । आरोअइ । उल्लसइ ।।
[ उल्लसेरूसलोसुम्भ-णिल्लस-पुलआअ-गुञ्जोल्ला-ऽऽरोआः] उल्लसि षष्ठी ङस् । ऊसल-ऊसुम्भ-णिल्लसपुलआअ-गुञ्जोल्ल-आरोअ प्रथमा जस् ।
पक्षे- [ उल्लसइ ] उत्पूर्व० 'लस श्लेषण-क्रीडनयोः' (५४३) लस् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उल्लसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव० → इ० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ल्ल० उल्लसइ ॥२०२॥
भासेर्भिसः ॥ ८।४।२०३ ॥ भासेभिस इत्यादेशो वा भवति ॥ भिसइ । भासइ ॥ [भासेभिसः] भासि षष्ठी ङस् । भिस प्रथमा सि । ...
पक्षे- [भासइ] 'भासि दीप्तौ' (८४६) भास् । वर्त्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भासते। 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० भासइ ॥२०३॥
ग्रसेधिसः ॥८४२०४॥ ग्रसेघिस इत्यादेशो वा भवति ॥ घिसइ । गसइ ॥ [ग्रसेधिसः ] ग्रसि षष्ठी ङस् । घिस प्रथमा सि ।
पक्षे- [गसइ ] 'ग्रसूङ् अदने' (८५४) ग्रस् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) ग्रसते। 'सर्वत्र०' (२७९) लुक् । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) ते० → इ० गसइ । ग्रसतीत्यर्थः ॥२०४॥
अवाद् गाहेर्वाहः ॥ ८।४।२०५ ॥ अवात्परस्य गाहेर्वाह इत्यादेशो वा भवति ॥ ओवाहइ । ओगाहइ । [अवाद् गाहेर्वाहः ] अव पञ्चमी ङसि । गाहि षष्ठी ङस् । वाह प्रथमा सि ।
पक्षे- [ओगाहइ] अवपूर्व० 'गाहौङ् विलोडने' (८७१) गाह । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) अवगाहते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'अवापोते' (१।१७२) अवस्य ओ० ओगाइ। अवगाहते इत्यर्थः ॥२०५॥
आरुहेश्चड-वलग्गौ ॥ ८।४।२०६ ॥ आरुहेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ चडइ । वलग्गइ । आरुहइ ॥ [ आरुहेश्चड-वलग्गौ] आरुहि षष्ठी ङस् । चड-वलग्ग प्रथमा औ।
पक्षे- [आरुहइ] आयूर्व० 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आरुहति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । बाहुलकात् 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) इत्यनेन न गुणः । आरुहइ ॥२०६॥
मुहेर्गुम्म-गुम्मडौ ॥ ८।४।२०७ ॥ मुहेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ गुम्मइ । गुम्मडइ । मुज्झइ ॥

Page #51

४७२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[मुहेर्गुम्म-गुम्मडौ] मुहि षष्ठी ङस् । गुम्म-गुम्मड प्रथमा औ ।
पक्षे-[मुज्झइ] 'मुहौच वैचित्त्ये' (१२३८) मुह । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२१३) मुहति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः' (४।२१७) ज्झ० मुज्झइ । मोहं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥२०७॥
दहेरहिऊला-ऽऽलुखौ ॥ ८।४।२०८ ॥ दहेरेतावादेशौ वा भवतः ॥ अहिऊलइ । आलुङ्खइ । डहइ ॥ [ दहेरहिऊला-ऽऽलुङौ ] दहि षष्ठी ङस् । अहिऊल - आलुङ प्रथमा औ ।
पक्षे-[डहइ ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) दहति । 'दंश-दहोः' (१२२१८) द० → ड० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० डहइ । दहतीत्यर्थः ॥२०८।।
ग्रहो वल-गेण्ह-हर-पङ्ग-निरुवारा-ऽहिपच्चुआः ॥ ८।४।२०९ ॥ ग्रहेरेते षडादेशा भवन्ति ॥ वलइ । गेण्हइ । हरइ । पङ्गइ । निरुवारइ । अहिपच्चुअइ ।
[ग्रहो वल-गेह-हर-पङ्ग-निरुवारा-ऽहिपच्चुआः] ग्रह षष्ठी ङस् । वल-गेह-हर-पङ्ग-निरुवार-अहिपच्चुअ प्रथमा जस् ।
[वलइ-गेण्हइ-हरइ-पङ्गइ-निरुवारइ-अहिपच्चुअइ] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । वर्त० तिव् । अनेन षडादेशाः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । गृह्णातीत्यर्थः ॥२०९।।
क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ॥ ८।४।२१० ॥ ग्रहः क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् इत्यादेशो भवति ॥ क्त्वा-घेत्तूण । घेत्तुआण । क्वचिन्न भवति-गेण्हिअ । तुम्-घेत्तुं । तव्य-घेत्तव्वं ॥ [क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत्] क्त्वा-तुम्-तव्य सप्तमी सुप् । घेत् प्रथमा सि ।
[घेत्तुं घेत्तूण घेत्तुआण] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह (३) । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूणतुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तुम्-तूण-तुआण० । अनेन ग्रह० → घेत् आदेशः - घेत्तुं घेत्तूण घेत्तुआण ।
क्वचिद् घेदादेशो न भवति -
[गेण्हिअ] ग्रह् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'ग्रहो वल-गेह-हर०' (४।२०९) ग्रह → गेण्ह० । 'क्त्वस्तुम०' (२।१४६) क्त्वा० → अत्० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । ‘एच्च क्त्वा०' (३।१५७) इ० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् गेण्हिअ।
[घेत्तुं] ग्रह । “क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । अनेन ग्रह० → घेत्० । 'लोकात्' (१।१।३) घेत्तुम् घेत्तुं ।
[घेत्तव्वं ] ग्रह । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । अनेन ग्रहः → घेत् । 'लोकात्' (१॥१॥३) घेत्तव्य० । 'अधो म-न-याम्' (२१७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-व्व० घेत्तव्वं ॥२१०॥

Page #52

अष्टसाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४७३
वचो वोत् ॥ ८।४।२११ ॥ वक्तेर्वोत् इत्यादेशो भवति, क्त्वा-तुम्-तव्येषु ॥ वोत्तूण । वोत्तुं । वोत्तव्वं ॥ [वचो वोत् ] वच् षष्ठी ङस् । वोत् प्रथमा सि ।
[वोत्तूण वोत्तुं वोत्तव्वं ] 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । क्त्वाप्र० । अनेन वच्० → वोत् । 'क्त्वस्तुमत्तूणतुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० वोत्तूण । तुमि परे-वोत्तुं । तव्यप्रत्यये वोत्तव्वं । 'अधो म-न-याम्' (२७८) यूलुक्। 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-व्व० वोत्तव्वं ॥२१॥
रुद-भुज-मुचां तोऽन्त्यस्य ॥ ८।४।२१२ ॥ एषामन्त्यस्य क्त्वा-तुम्-तव्येषु तो भवति ॥ रोत्तूण । रोत्तुं । रोत्तव्वं । भोत्तूण । भोत्तुं । भोत्तव्वं । मोत्तूण । मोत्तुं । मोत्तव्वं ॥ [रुद-भुज-मुचां तोऽन्त्यस्य ] रुद-भुज-मुच् षष्ठी आम् । त प्रथमा सि । अन्त्य षष्ठी ङस् ।
[रोत्तूण रोत्तुं रोत्तव्वं ] 'रुदक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् (३) । क्त्वा-तुम्-तव्यप्र० । प्रथमे 'क्त्वस्तुमत्तूणतुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन द० → त० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) रु० → रो० । 'अधो म-नयाम्' (२।७८) य्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-व्व० रोत्तूण रोत्तुं रोत्तव्वं ।
[भोत्तूण भोत्तुं भोत्तव्वं ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् (३) । क्त्वा-तुम्-तव्यप्र० । प्रथमे 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन ज० → त० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) भु० → भो० । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-व्व० भोत्तूण भोत्तुं भोत्तव्वं ।
[मोत्तूण मोत्तुं मोत्तव्वं ] 'मुच्लुंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् (३) । क्त्वा-तुम्-तव्यप्र० । प्रथमे 'क्त्वस्तुमत्तूण०' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन च० → त० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) मु० → मो० । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-व्व० मोत्तूण मोत्तुं मोत्तव्वं ॥२१२॥
___दृशस्तेन छः ॥ ८।४।२१३ ॥ दृशोऽन्त्यस्य तकारेण सह द्विरुक्तष्ठकारो भवति ॥ दद्रूण । दुटुं । दट्ठव्वं ॥ [ दृशस्तेन छः ] दृश् षष्ठी ङस् । तद् तृतीया टा । ट्ठ प्रथमा सि ।
[ दलूण दटुं दट्ठव्वं ] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् (३) । क्त्वा-तुम्-तव्यप्र० । प्रथमे ‘क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणा:' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन शकार-तकारयोः टु० दट्ठण दटुं दट्ठव्वं ॥२१३||
___ आः कृगो भूत-भविष्यतोश्च ॥ ८।४।२१४ ॥ कृगोऽन्त्यस्य आ इत्यादेशो भवति, भूत-भविष्यत्कालयोश्चकारात् क्त्वा-तुम्-तव्येषु च ॥ काहीअ-अकार्षीत् अकरोत् चकार वा ॥ काहिइ-करिष्यति कर्ता वा । क्त्वा-काऊण । तुम्-काउं । तव्य-कायव्वं ॥ [आः कृगो भूत-भविष्यतोश्च] आ प्रथमा सि । कृग् षष्ठी ङस् । भूत-भविष्यत् सप्तमी ओस् । च प्रथमा सि । पूर्वसूत्रे यदन्त्यग्रहणं तेनेहापि ज्ञेयम् ॥

Page #53

४७४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[काहीअ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी दि-ह्यस्तनी दिव् वा अथवा परोक्षा णव् । 'सी-ही-हीअ भूतार्थस्य' (३।१६२) दि-दिव्-णवस्थाने ही० । अनेन कृ० → का० काहीअ। ..
[काहिइ] क। भवि० स्यति । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) "हि"आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इ० । अनेन कृ० → का० काहिइ ।
[काऊण काउं कायळ ] कृ । क्वा-तुम्-तव्यप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणा:' (२२१४६) क्त्वा० → तूण० । द्वितीये तुम्प्र० । तृतीये तव्यप्र० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । अनेन कृ० → का० । तृतीये 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० काऊण काउं कायव्वं ॥२१४॥
___ गमिष्यमासां छः ॥ ८।४।२१५ ॥
एषामन्त्यस्य छो भवति ॥ गच्छइ । इच्छइ । जच्छइ । अच्छइ । [गमिष्यमासां छ: ] गम्-इष्-यम्-आस् षष्ठी आम् । छ प्रथमा सि ।
[गच्छइ ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गमति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन म० → छ । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-छछ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः गच्छड्।।
[इच्छइ ] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) इषति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन ष० → छ । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः इच्छइ ।
[जच्छइ ] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) यमति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन म० → छ । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) य० → ज० जच्छइ । निवर्तते इत्यर्थः ।
[अच्छइ ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आसते । अनेन स० → छ० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'हुस्व: संयोगे' (१।८४) आ० → अ० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० अच्छइ । तिष्ठतीत्यर्थः ॥२१५।।
छिदि-भिदो न्दः ॥ ८।४।२१६ ॥ अनयोरन्त्यस्य नकाराक्रान्तो दकारो भवति ॥ छिन्दइ । भिन्दइ ॥ [छिदि-भिदो न्दः ] छिदि-भिद् षष्ठी ङस् । न्द प्रथमा सि ।
[छिन्दइ ] 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन द० → न्द० । 'लोकात्' (१।१।३) छिन्दति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० छिन्दइ ।
[भिन्दइ] "भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन द० → न्द० । 'लोकात्' (१।१।३) भिन्दति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० भिन्दइ ॥२१६॥
१. E.G. छिद० ।

Page #54

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४७५
युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः ॥ ८।४।२१७ ॥ एषामन्त्यस्य द्विरुक्तो झो भवति ॥ जुज्झइ । बुज्झइ । गिज्झइ । कुज्झइ । सिज्झइ । मुज्झइ । [युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः] युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुह षष्ठी आम् । ज्झ प्रथमा सि ।
[जुज्झइ ] 'युधिच् सम्प्रहारे' (१२६०) युध् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । अनेन ध० → ज्झ० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यु० → जु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जुज्झइ ।
[बुज्झइ ] 'बुधि ज्ञाने' (१२६२) बुध् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन ध० → ज्झ० । 'लोकात्' (१।१३) बुज्झते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० बुज्झइ।
[गिज्झइ ] 'गृधूच अभिकाङ्क्षायाम्' (१९८७) गध् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन ध० → ज्झ० । 'लोकात्' (१।१।३) गृज्झति । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) गृ० → गि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० गिज्झइ ।
[कुज्झइ ] 'क्रुधंच कोपे' (१९८४) क्रुध् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन ध० → ज्झ० । 'लोकात्' (१।१।३) क्रुज्झति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कुज्झइ ।
[सिज्झइ ] 'षिधू गत्याम्' (३२०) षिध् । वर्त्त तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन ध० → ज्झ० । 'लोकात्' (१।१।३) षिज्झति । 'श-षोः सः' (१२६०) षि० → सि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० सिज्झइ ।
[मुज्झइ] 'मुहौच वैचित्त्ये' (१२३८) मुह् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन ह० → ज्झ०। 'लोकात्' (१।१।३) मुज्झति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मुज्झइ ॥२१७॥
रुधो न्ध-म्भौ च ॥ ८।४।२१८ ॥
रुधोऽन्त्यस्य न्ध-म्भ इत्येतौ चकारात् ज्झश्च भवति ॥ रुन्धइ । रुम्भइ । रुज्झइ ॥ [रुधो न्ध-म्भौ च ] रुध् षष्ठी ङस् । न्ध-म्भ प्रथमा औ । च प्रथमा सि ।
[रुन्धइ रुम्भइ रुज्झइ] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् (३) । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४/२३९) अत् । अनेन ध० → न्ध०-म्भ०-ज्झ० । 'लोकात्' (१।१।३) रुन्धति-रुम्भति-रुज्झति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रुन्धइ रुम्भइ रुज्झइ ॥२१८॥
सद-पतोर्डः ॥८।४।२१९ ॥ अनयोरन्त्यस्य डो भवति ॥ सडइ । पडइ ।। [सद-पतोर्डः] सद-पत् षष्ठी ओस् । ड प्रथमा सि ।
[सडइ] 'षद्लं विशरण-गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन द० → ड० । 'लोकात्' (१।१३) सडति । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) तिव्० → इ० सडइ।

Page #55

४७६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[पडइ] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन त० → ड० । 'लोकात्' (१।१।३) पडति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पडइ ॥२१९॥
क्वथ-वर्धा ढः ॥ ८।४।२२० ॥
अनयोरन्त्यस्य ढो भवति ।
कढइ । वड्ढइ पवय-कलयलो । परिअड्ढइ लायण्णं ॥ बहुवचनाद् वृधेः कृतगुणस्य वर्धेश्चाविशेषेण ग्रहणम् ॥ [क्वथ-वर्धा ढः] क्वथ-व: षष्ठी आम् । ढ प्रथमा सि ।
[कढई] 'क्वथे निष्पाके' (९६४) क्वथ् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन थ० → ढ० । 'लोकात्' (१।१।३) क्वढति । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) व्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कढइ ।
[वड्ढइ पवयकलयलो चलइ चलंतवडयामुहो सलिलनिही। पवणनिराइयरुक्खा पडंति उद्धठिअनिज्झरा धरणिधरा] ||
अस्यार्थ:- प्लवगकलकलो वर्धते । सलिलनिधिश्चलति । किविशिष्टः सलिलनिधिः? चलद्वडवामुखो-वडवानलो यत्र सः । धरणिधराः पर्वताः पतन्ति । किविशिष्टा धरणिधराः ? पवनेन-वायुना निराजिता:-कम्पिता वृक्षा येषु ते - पवननिराजितवृक्षाः । पुनः किविशिष्टा धरणिधराः ? ऊर्ध्वस्थितनिर्झरा इति गाथार्थः ।
'वर्धण् छेदन-पूरणयोः' (१६६१) वर्ध । बहुवचनात् कृतगुणस्य 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) इत्यस्य धातोर्ग्रहणं, तत्रापि वर्द्ध इति मण्डनिका । वर्त० ते । अनेन र्द्धस्य ढः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ढ्ढ० । 'द्वितीय-तुर्य०' (२९०) पूर्वढस्य ड: वड्ढइ ।
प्लवगकलकल । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) ल्लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क-गयोर्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'अतः सेझैः' (३।२) सि० → डो० → ओ० पवयकलयलो ।
परिअड्ढइ लायण्णं पययच्छायाए सक्कवयणाणं(णेण)।
सक्कइ सकारुक्करिसणेण पययस्स वि पहावो ॥ अस्य व्याख्या - संस्कृतवचसा लावण्यं वर्धते । किं० संस्कृतवचसा ? प्राकृतछायाया(यया) प्राकृतस्यापि प्रभाव: शक्यते । केन ? संस्कारोत्कर्षणेन इत्यर्थः । ___परिपूर्व० वृध् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन र्धस्य ढः । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ढ्ढ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वढस्य डः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) व्लुक् परिअड्ढइ ।
लावण्य । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) व्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'अधो मन-याम्' (२७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं-ण्ण० । 'क्लीबे०' (३६२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः लायण्णं ॥२२०॥ १. वड्ढइ पवअकलअलो वलइ वलंतवलआमुहो सलिलणिही । पवणणिराइअरुक्खा पयन्ति उद्धट्ठिओज्झरा धरणिहरा ॥
[से० ब०- ७।३६] वर्धते प्लवगकलकलो वलति वलमानवडवामुखः सलिलनिधिः । पवननिरायतवृक्षाः पतन्त्यूर्ध्वस्थितनिर्झरा धरणीधराः ॥

Page #56

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४७७
वेष्टः ॥ ८।४।२२१ ॥ 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) इत्यस्य धातोः ‘क-ग-ट-ड०' (२७७) इत्यादिना षलोपेऽन्त्यस्य ढो भवति ॥ वेढइ । वेढिज्जइ ॥
[वेष्टः] वेष्ट षष्ठी ङस् ।
[वेढइ ] 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वेष्टते । 'कग-ट-ड०' (२७७) ष्लुक् । अनेन टस्य ढः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वेढइ ।
[वेढिज्जइ] वेष्ट । वेष्टते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज आदेशः । शेषं पूर्ववत् । वेढिज्जइ ॥२२॥
समो लः ॥ ८।४।२२२ ॥ सम्पूर्वस्य वेष्टतेरन्त्यस्य द्विरुक्तो लो भवति ॥ संवेल्लइ ॥ [समो लः ] सम् षष्ठी ङस् । ल्ल प्रथमा सि ।
[संवेलड़] सम्पूर्व० 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२११३) संवेष्टते । 'क-ग-ट-ड०' (२२७७) ष्लुक् । अनेन टस्य ल: । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) ते० → इ० संवेला ॥२२२॥
वोदः ॥ ८।४।२२३ ॥ उदः परस्य वेष्टतेरन्त्यस्य ल्लो वा भवति ॥ उव्वेल्लइ । उव्वेढइ ॥ - [वोदः] वा प्रथमा सि । उद् षष्ठी ङस् ।
[उव्वेलड़] उद्पूर्व० 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उद्वेष्टते । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) ष्लुक् । अनेन टस्य ल: । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-व्वे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० उव्वेल्लइ । पक्षे -
[उब्वेढइ ] उद्पूर्व० 'वेष्टि वेष्टने' (६७३) वेष्ट । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उद्वेष्टते । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) ष्लुक् । 'वेष्टः' (४।२२१) टस्य ढः । 'क-ग-ट-ड०' (२।७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ब्वे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० उब्वेढइ ॥२२३।।
स्विदां ज्जः ॥ ८।४।२२४ ॥ स्विदिप्रकाराणामन्त्यस्य द्विरुक्तो जो भवति । सव्वङ्गसिज्जिरीए । संपज्जइ । खिज्जइ ॥ बहुवचनं प्रयोगानुसरणार्थम् ॥ [स्विदां ज्जः] स्विद् षष्ठी आम् । ज्ज प्रथमा सि ।
[सव्वङ्गसिज्जिरीए] सर्वाङ्ग । 'हस्वः संयोगे' (१९८४) ० → ० । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-व० → व्व० सव्वङ्ग। ___'ष्विदांच गात्रप्रक्षरणे' (११७८) विद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्विद् । स्विद्यतीत्येवंशीला । 'तृन् शील-धर्म-साधुषु' (५।२।२७) तृन्प्र० । 'शीलाद्यर्थस्येरः' (२।१४५) तृन्० → इर० । 'प्रत्यये ङीनर्वा' (३३१) ङीप्र० ।

Page #57

४७८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
'लुक्' (१।१०) रस्य अलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) स्विदिरी । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) व्लुक् । अनेन द० → ज्ज०। 'लोकात्' (१२२३) सिज्जिरी । तृतीया टा । 'टा-ङस्-डेरदादिदेवा तु ङसेः' (३।२९) टा० → ए० सिज्जिरीए । सर्वाङ्गस्वेदत्या इत्यर्थः ।।
[संपज्जइ] सम्पूर्व० 'पदिंच गतौ' (१२५७) पद् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन द० → ज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) संपज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० संपज्जइ ।
[खिज्जइ] 'खिदिच् दैन्ये' (१२५९) खिद् । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन द० → ज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) खिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० खिज्जइ ॥२२४॥
व्रज-नृत-मदां च्चः ॥ ८।४।२२५ ॥ एषामन्त्यस्य द्विरुक्तश्चो भवति ॥ वच्चइ । नच्चइ । मच्चइ । [व्रज-नृत-मदां च्चः] व्रज-नृत-मद् षष्ठी आम् । च्च प्रथमा सि
[वच्चइ] 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन ज० → च्च० । 'लोकात्' (१।१।३) वच्चति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० वच्चइ ।
[नच्चड़ ] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन त० → च्च० । 'लोकात् (१।१३) नृच्चति । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) नृ० → न० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० नच्चइ ।
[मच्चइ ] 'मदैच् हर्षे' (१२३६) मद् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (३।१३९) अत् । अनेन द० → च्च० । 'लोकात्' (१।१३) मच्चति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मच्चइ ॥२२५॥
रुद-नमोर्वः ॥ ८।४।२२६ ॥ अनयोरन्त्यस्य वो भवति ॥ रुवइ । रोवइ । नवइ ।। [रुद-नमोर्वः ] रुद-नम् षष्ठी ओस् । व प्रथमा सि । - [रुवइ रोवइ] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन द० → व० । 'लोकात्' (१।१।३) रुवति । एकत्र 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) रु० → रो० रुवइ । रोवइ ।
[नवइ] 'णमं प्रहत्वे' (३८८) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नम् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन म० → व० । 'लोकात्' (१।१३) नवति नवइ ॥२२६॥
उद्विजः ॥८।४।२२७ ॥ उद्विजतेरन्त्यस्य वो भवति ॥ उव्विवइ । उव्वेवो ॥
[उद्विजः] उद्विज् षष्ठी ङस् ।
[व्विवइ] उद्पूर्व० 'ओविजैति भय-चलनयोः' (१४६८) विज् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन ज० → व० । 'लोकात्' (१।१।३) उद्विवते । 'क-ग-ट०' (२७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं -वि० → वि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० उव्विवइ । १. M. सर्वाङ्गस्वेदनशीलायाः ।

Page #58

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४७९
[उव्वेवो] उद्पूर्व० 'ओविजैति भय-चलनयोः' (१४६८) विज् । उद्वेजनमुद्वेजः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । अनेन ज० → व० । 'लोकात्' (१।१०३) उद्विव० । 'क-ग-ट-ड०' (२१७७) द्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - वि० → व्वि० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) व्वि० → व्वे० । प्रथमा सि । 'अतः से?ः' (३।२) सि० → डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१११४) अलुक् उव्वेवो ॥२२७॥ .
खाद-धावोर्लुक् ॥ ८।४।२२८ ॥ अनयोरन्त्यस्य लुग भवति ॥
खाइ । खाअइ । खाहिइ । खाउ । धाइ । धाहिइ । धाउ ॥
बहुलाधिकाराद् वर्तमाना - भविष्यद्विध्यायेकवचने एव भवति तेनेह न भवति - खादन्ति । धावन्ति ॥ क्वचित्र भवति - धावइ पुरओ ॥
[खाद-धावोर्लुक् ] खाद-धाव् षष्ठी ओस् । लुक् प्रथमा सि ।
[खाइ ] 'खादृ भक्षणे' (२९४) खाद् । वर्तः तिव् । अनेन लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० खाइ। __[खाअइ] खाद् । वर्त० तिव् । अनेन द्लुक् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० खाअइ ।
[खायइ] खाद् । वर्त० तिव् । अनेन द्लुक् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१९८०) अ० → य० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० खायइ ।
[खाहिड़] खाद् । भविष्यन्ती स्यति । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इ० । अनेन लुक् खाहिइ ।
[खाउ] खाद् । तुव्प्रत्यये खाउ ।
[धाइ ] 'धावूग् गति-शुद्धयोः' (९२०) धाव् । वर्तः तिव् । अनेन व्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० धाइ।
[धाअइ] धाव् । वर्तः तिव् । अनेन व्लुक् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० धाअइ ।
[धायइ] धाव् । वर्त्तः तिव् । अनेन व्लुक् । 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१२१८०) अ० → य० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० धायइ ।
[धाहिइ] धाव । भविष्यन्ती स्यति । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इ० । अनेन व्लुक् धाहिइ । १. धावइ पुरओ पासेसु भमइ दिट्ठीपहम्मि संठाइ । णवलइ[आ]करस्स तुह हलिअउत्त ! दे पहरसु वराई ॥ [गा० स० - ५/५६] धावति पुरतः पार्श्वयोर्धमति दृष्टिपथे संतिष्ठते । नवलतिकाकरस्य तव हलिकपुत्र ! हे प्रहर वराकीम् ॥ २. पाठां० - नवलयपहारभीया सा देउरस्स ववलगइ [गा०-को० -५।५७] नवलताप्रहारभीता सा देवरस्य व्यवलगति । ३. A. खायइ उदाहरणम् । ४. A. धाअइ उदाहरणम् । ५. A. धायइ उदाहरणम् ।

Page #59

४८०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[धाउ] धाव् । तुव्प्रत्यये धाउ।
[खादन्ति] खाद् । वर्त० अन्ति । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२११३) खाद-अन्ति । 'बहुष्वाद्यस्य न्ति-न्ते-इरे' (३३१४२) अन्ति० → न्ति० खादन्ति ।
[धावन्ति ] धाव् । वर्त्तः अन्ति । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) धाव-अन्ति । 'बहुष्वाद्यस्य०' (३।१४२) अन्ति० → न्ति० धावन्ति ।
__ [धावइ पुरओ ] धाव् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) धावति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० धावइ ।
पुरतः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अतो डो विसर्गस्य' (१।३७) विसर्गस्य डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् पुरओ ॥२२८॥
सृजो रः ॥ ८।४।२२९ ॥ सृजो धातोरन्त्यस्य रो भवति ॥ निसिरइ । वोसिरइ । वोसिरामि ॥ [सृजो रः] सृज् षष्ठी ङस् । र प्रथमा सि ।
[निसिरह] 'सृजत् विसर्गे' (१३४९) सृज, निपूर्व० । वर्त० तिव् । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) सृ० → सि० । अनेन ज० → र० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । ‘लोकात्' (१।१।३) निसिरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निसिरइ.।
[वोसिरइ ] व्युत्पूर्व० सृज्० । सिरइ पूर्ववत् । 'गोणादयः' (२।१७४) व्युदो वो इत्यादेशः-वोसिरइ ।
[वोसिरामि ] व्युत्पूर्व० सृज्० । वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३६१४१) मिव्० → मि० । अनेन ज० → र० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) व्युत्सृरमि । 'मौ वा' (३।१५४) दीर्घः - र० → रा० । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) स० → सि० । 'गोणादयः' (२।१७४) व्युदो वो इत्यादेशः - वोसिरामि ॥२२९॥
शकादीनां द्वित्वम् ॥ ८।४।२३० ॥ शकादीनामन्त्यस्य द्वित्वं भवति ॥
शक्-सक्कइ । जिम्-जिम्मइ । लग्-लग्गइ । मग्-मग्गइ । कुप्-कुप्पइ । नश्-नस्सइ । अट्-परिअट्टइ । लुट्पलोट्टइ । तुट्-तुट्टइ । नट-नट्टइ । सिव्-सिव्वइ इत्यादि ।
[शकादीनां द्वित्वम् ] शकादि षष्ठी आम् । द्वित्व प्रथमा सि ।
[सक्कड़ ] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) शक्कति । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव्० → इ० सक्कड़ ।
[जिम्मइ ] 'जिमू अदने' (३८४) जिम् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१३) जिम्मति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० जिम्मइ ।
[लग्गइ ] 'लगे सङ्गे (१०२४) लग् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) लग्गति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० लग्गइ ।

Page #60

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४८१
[मग्गइ ] 'मगु गतौ' (८५) मग् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) मग्गति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मग्गइ ।
[कुप्पड़ ] 'कुपच् कोपे' (११९१) कुप् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) कुप्पति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कुप्पइ ।
[नस्सइ] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) नश्शति । 'श-षोः सः' (१।२६०) श्श० → स्स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० नस्सइ ।
[परिअट्टइ] परिपूर्व० 'अट गतौ' (१९४) अट् । वर्त० तिव । 'व्यञ्जना०' (४॥२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) परिअट्टति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० परिअइ ।
[पलोट्टइ] प्रपूर्व० 'लुट विलोटने' (१९०) लुट् । वर्त० तिव् । “व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (शश३) प्रलुट्टति । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) लु० → लो० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् पलोट्टइ।
[तुट्टइ ] 'त्रुटत् छेदने' (१४३७) त्रुट् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) त्रुट्टति । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् तुट्छ ।
__ [नइ ] 'नटण् भ्रंशे (अवस्यन्दने) (१५९३) नट् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) नट्टति । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव० → इ० नट्टइ।
[सिव्वइ] "षिवूच् उतौ' (११६४) षिव् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन धातोरन्त्यस्य द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१३) सिव्वति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सिव्वइ ॥२३०॥
स्फुटि - चलेः ॥ ८।४।२३१ ॥ अनयोरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति ॥ फुट्टइ । फुडइ । चल्लइ । चलइ ॥ [स्फुटि-चलेः ] स्फुटि-चलि षष्ठी ङस् ।
[फुट्टइ फुडइ ] 'स्फुट विशरणे' (२०९) स्फुट । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा द्वित्वम् । 'लोकात्' (१।१।३) स्फुट्टति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) स्लुक् फुटइ । पक्षे'टो डः' (१।१९५) ट० → ड० फुडइ ।
[चलइ चलइ] 'चल कम्पने' (९७२।१०५५) चल् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा द्वित्वम् । 'लोकात्' (१११३) चल्लति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० चल्लइ चलइ ॥२३१॥
प्रादेर्मीलेः ॥ ८।४।२३२ ॥ प्रादेः परस्य मीलेरन्त्यस्य द्वित्वं वा भवति ॥ पमिल्लइ । पमीलइ । निमिल्लइ । निमीलइ । सम्मिल्लइ । सम्मीलइ । उम्मिलइ । उम्मीलइ ॥ प्रादेरिति किम् ? मीलइ । [प्रादेर्मीलेः] प्रादि षष्ठी ङस् । मीलि षष्ठी ङस् ।

Page #61

४८२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[पमिलइ पमीलइ निमिल्लइ निमीलइ सम्मिल्लइ सम्मीलइ] प्रपूर्व० 'मील निमेषणे' (४१५) मील (२) । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा द्वित्वं - ल० → ल्ल० । 'लोकात्' (१२१३) प्रमील्लति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । यत्र द्वित्वं तत्र 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) हुस्वः - पमिलइ । पमीलइ । निद्रां करोतीत्यर्थः ।
एवं निपूर्व० - निमिल्ला । निमीलइ । सम्पूर्व० - सम्मिलइ । सम्मीलइ । । [उम्मिलइ उम्मीलइ] उत्पूर्व० मील(२) । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा द्वित्वं - ल० → ल० । 'लोकात्' (१।१३) उत्मील्लति । प्रथमे 'हुस्वः संयोगे' (१८४) हुस्व:-मी० → मि० । उभयत्र 'क-ग-ट-ड०' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वम् । उम्मिल्लइ उम्मीलइ । प्रकटीभवतीत्यर्थः ।।
- [मीलइ ] मील् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मीलति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मीलइ ॥२३२॥
उवर्णस्याऽवः ॥८।४।२३३ ॥ धातोरन्त्यस्य उवर्णस्य अवादेशो भवति ॥ हनुङ् - निण्हवइ । हु - निवहइ । च्युङ् - चवइ । रु - रवइ । कु - कवइ । सु - सवइ । पसवइ ।। [ उवर्णस्याऽवः] उवर्ण षष्ठी ङस् । अव प्रथमा सि ।
[निण्हवइ ] 'हनुङ्क् अपनयने' (११०६) हनु, निपूर्व० । वर्त० ते । 'सूक्ष्म-श्न-ष्ण-स्न-ह्न-ण-क्ष्णां ग्रहः' (२७५) हनु० → ण्हु० । अनेन अव० –ण्हु० → हव० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) निण्हवते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० निण्हवइ ।
[निहवइ ] निपूर्व० 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु। वर्त० तिव् । अनेन अव० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) निहवति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० निहवइ । होमं करोतीत्यर्थः ।
[चवइ ] 'च्युङ् गतौ' (२९४) च्यु । वर्त० ते । अनेन अव० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) च्यवते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् चवइ ।
[रवइ ] टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्त० तिव् । अनेन अव० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रवति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रवइ ।
[कवइ] टुक्षु (१०८४) - रु (१०८५) - 'कुंक् शब्दे' (१०८६) कु । वर्त० तिव् । अनेन अव० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कवति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कवइ ।
[सवइ ] 'धूक प्रसवैश्वर्ययोः' (१०७८) षु । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । वर्त० तिव् । अनेन अव० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) सवति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सवइ।
[पसवइ] प्रपूर्व० 'कुंक् प्रसवैश्वर्ययोः' (१०७८) षु । 'ष: सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सु । वर्त० तिव् । अनेन अव० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (११।३) प्रसवति । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पसवइ ॥२३३॥
ऋवर्णस्याऽरः ॥८४॥२३४ ॥ धातोरन्त्यस्य ऋवर्णस्य अरादेशो भवति ॥

Page #62

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४८३
करइ । धरइ । मरइ । वरइ । सरइ । हरइ । तरइ । जरइ ॥ [ ऋवर्णस्याऽरः ] ऋवर्ण षष्ठी ङस् । अर प्रथमा सि ।
[करइ ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्तः तिव् । अनेन कृ० → कर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) करति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० करइ ।।
[धरइ] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । वर्त० तिव् । अनेन धृ० → धर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) धरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० धरइ ।
[ मरइ ] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३२) मृ । वर्त० ते । अनेन मृ० → मर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मरते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० मरइ ।
[वरइ] 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ । वर्त० तिव् । अनेन वृ० → वर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० वरइ ।
[सरइ ] 'सं गतौ' (२५) सृ । वर्त० तिव् । अनेन सृ० → सर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) सरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सरइ ।
[हरइ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । वर्त० तिव् । अनेन हृ० → हर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१११४३) हरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० हरइ ।
[तरइ ] 'त प्लवन-तरणयोः' (२७) तु । वर्त० तिव् । अनेन त० , तर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) तरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० तरइ ।
[जरइ] 'जष्च् जरसि' (११४५) जू । वर्त० तिव् । अनेन ज० → जर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) जरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० जरइ ॥२३४।।
वृषादीनामरिः ॥ ८।४।२३५ ॥ वृष इत्येवंप्रकाराणां धातूनां ऋवर्णस्य अरिः इत्यादेशो भवति ॥ वृष - वरिसइ । कृष् - करिसइ । मृष् - मरिसइ । हृष् - हरिसइ । येषामरिरादेशो दृश्यते ते वृषादयः ॥ [वृषादीनामरिः] वृषादि षष्ठी आम् । अरि प्रथमा सि ।।
[वरिसइ ] 'वृषू सेचने' (५२७) वृष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन अरि० - वृ० → वरि० । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'लोकात्' (१।१।३) वरिसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० वरिसइ।
[करिसइ] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४२३९) अत् । अनेन अरि० → कृ० → करि० । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'लोकात्' (१२१३) करिसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० करिसइ ।
[मरिसइ] 'मृषीच तितिक्षायाम्' (१२८४) मृष् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन अरि० → मृ० → मरि० । 'श-षोः सः' (११२६०) ष० → स० । 'लोकात्' (१।१।३) मरिसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मरिसइ ।

Page #63

४८४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[हरिसइ ] 'हषू अलीके' (५३५) हृष् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन अरि० - हृ० → हरि० । 'श-षोः सः' (१२२६०) १० → स० । 'लोकात्' (१।१।३) हरिसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० हरिसइ ॥२३५॥
रुषादीनां दीर्घः ॥८।४।२३६ ॥ रुष इत्येवंप्रकाराणां धातूनां स्वरस्य दीर्घो भवति ।। रूसइ । तूसइ । सूसइ । दूसइ । पूसइ । सीसइ इत्यादि | [रुषादीनां दीर्घः ] रुषादि षष्ठी आम् । दीर्घ प्रथमा सि ।
[रूसइ] 'रुषंच रोषे' (१२१५) रुष् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२१२३) रुषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । अनेन दीर्घः-रु० → रू० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रूसइ ।
[तसड़] 'तुषं तुष्टौ' (१२१३) तुषु । वर्तः तिव । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात' (१३) तुषति । 'शषोः सः' (१।२६०) ष० → स० । अनेन दीर्घः- तु० → तू० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० तूसइ ।
[सूसइ ] 'शुषंच् शोषणे' (१२०८) शुष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) शुषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० - १० → स० । अनेन दीर्घः- सु० → सू० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सूसइ ।
[दूसइ ] 'दुषंच वैकृत्ये' (१२०९) दुष् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) दुषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । अनेन दीर्घः - दु० → दू० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० दूसइ ।
[पूसइ ] 'पुषश् पुष्टौ' (१५६४) पुष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) पुषति । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । अनेन दीर्घः- पु० → पू० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पूसइ ।
[सीसइ ] 'शिष्लूप् विशेषणे' (१४९२) शिष् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) शिषति । 'श-षोः सः' (१२२६०) शि० → सि० - १० → स० । अनेन दीर्घः - सि० → सी० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सीसइ ॥२३६॥ ।
युवर्णस्य गुणः ॥ ८।४।२३७ ॥ धातोरिवर्णस्य उवर्णस्य च किङ्त्यपि गुणो भवति । जेऊण । नेऊण । नेइ । नेन्ति । उड्डेइ । उड्डेन्ति । मोत्तूण । सोऊण । क्वचिन्न भवति - नीओ । उड्डीणो ॥ [युवर्णस्य गुणः] युवर्ण षष्ठी ङस् । गुण प्रथमा सि ।
[जेऊण] 'जि अभिभवे' (८) जि । जयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन गुणः - जि० → जे० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् जेऊण ।
[नेऊण] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'आदेष्ष्णोऽष्व०' (शाकटायने (४।२।२६१) ('पाठे धात्वादे०' (२।३।९७)) णी० → नी० । नयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । अनेन गुणः - नी० → ने० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् नेऊण ।

Page #64

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ नेइ ] नी । वर्त्त० तिव् । अनेन गुणः
[ नेन्ति ] नी । वर्त्त० अन्ति । अनेन गुणः नेन्ति ।
[ उड्डेइ ] उत्पूर्व० 'डीङ् विहायसां गतौ' (२।७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं
नी०
ने० । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० → इ० नेइ ।
- नी० ने० । 'बहुष्वाद्यस्य न्ति- न्ते - इरे' (३।१४२) अन्ति० ति०
-
[ उड्डेन्ति ] उत्पूर्व० 'डीङ् विहायसां गतौ' ट-ड०' (२।७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं न्ति० उड्डेन्ति ।
(५८८) डी। वर्त्त० ते । अनेन गुणः डी०डे० । 'क-ग-ट-ड०' डे० → ड्डे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इ० उड्डेइ । (५८८) डी । वर्त्त० अन्ते । अनेन गुणः डी०डे० । 'क-गउडे० → उड्डे० । 'बहुष्वाद्यस्य०' (३।१४२) अन्ते० →
४८५
[ मोत्तूण ] 'मुच्लूंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । मोचनं पूर्वम् । 'प्राक्काले ' ( ५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तू ० ' (२।१४६) क्त्वा० तूण० । अनेन गुणः मु० मो० । 'रुद - भुज- मुचां तोऽन्त्यस्य' (४।२१२) च्० त्० । 'लोकात्' (१।१।३) मोत् - मोत्तूण |
[ सोऊण ] 'श्रुं श्रवणे' (१२९६) श्रु । श्रवणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तू०' (२।१४६ ) तूण० । 'सर्वत्र ल-व० ' (२।७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६० ) शु० → सु० । अनेन गुणः सु० → सो० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् सोऊण ।
क्त्वाप्र०
[ नीओ ] नी । क्ते सति नीओ ।
[ उड्डीणो ] उड्डी । 'क्तेनाऽप्फुण्णादयः' (४।२५८) तस्य नकारे कृते उड्डीणो ||२३७||
स्वराणां स्वराः ॥ ८।४।२३८ ॥
धातुषु स्वराणां स्थाने स्वरा बहुलं भवन्ति ॥
हवइ । हिवइ । चिणइ । चुणइ । सद्दहणं । सहाणं । धावइ । धुवइ । रुवइ । रोवइ । क्वचिन्नित्यम् - देइ । लेइ । विहेइ । नासइ । आर्षे बेमि ॥
[ स्वराणां स्वरा: ] स्वर षष्ठी आम् । स्वर प्रथमा जस् ।
[ हवइ हिवइ ] 'भू सत्तायाम् ' (१) भू (२) । वर्त्त० तिव् । 'भुवेर्हो हुव- हवा:' (४।६०) भू० हव० । शेषं सुगमम् । अस्य कार्यम् । हवइ हिवइ ।
[चिणइ चुणइ ] 'चिग्ट् चयने' (१२९०) चि (२) । 'चि-जि- श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो ह्रस्वश्च' (४।२४१) ण आगमः । शेषं सुगमम् । अस्य कार्यम् । चिणइ चुणइ ।
[ सद्दहणं सद्दहाणं ] श्रद्पूर्व० 'डुधांग्क् धारणे च' इति । श्रद्धीयते इति सद्दहणं । 'भावे' (५|३|१२२) अनट्प्र० (१।२६०) श० स० । क ग ट ड०' (२।७७) लुक् ।
(१९३९) धा (२) । 'श्रदो धो दहः' (४९) धा० → दह० अन । 'सर्वत्र ल व०' (२।७९) लुक् । 'श-षोः सः ' 'अनादौ ० ' (२२८९) द्वित्वं ० । 'लुक्' (१।१०)
-

Page #65

४८६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अलुक्। 'लोकात्' (१।१।३) सद्दहन । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । अस्य कार्यम् । प्रथमा सि । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः सद्दहणं सद्दहाणं ।
[धावइ धुवइ ] 'धावूग् गति-शुद्ध्योः ' (९२०) धाव् (२) । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) धावति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन द्वितीय धा० → धु० धावइ धुवइ ।
[रुवइ रोवइ ] 'रुदक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । वर्तः तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'रुद-नमोर्वः' (४।२२६) द० → व० । 'लोकात्' (१।१।३) रुवति । अनेन द्वितीये रु० → रो० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रुवइ रोवइ ।
[ देइ ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । वर्त० तिव् । अनेन दा० → दे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० देइ । ___[लेइ ] 'लांक् आदाने' (१०६८) ला । वर्तः तिव् । अनेन ला० → ले० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० लेइ।
[विहेइ ] विपूर्व० "डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । वर्त० तिव् । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) धा० → हा० । अनेन हा० → हे० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० विहेइ ।
[नासइ] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२११३) नशति । 'श-षोः सः' (११२६०) श० → स० । अनेन न० → ना० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० नासइ ।
[बेमि] 'बॅग व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) मिक्० → मि० । 'सर्वत्र०' (२७९) लुक् । अनेन बू० → बे० बेमि ॥२३८॥
व्यञ्जनाददन्ते ॥ ८।४।२३९ ॥ व्यञ्जनान्ताद्धातोरन्ते अकारो भवति ॥
भमइ । हसइ । कुणइ । चुम्बइ । भणइ । उवसमइ । पावइ । सिञ्चइ । रुन्धइ । मुसइ । हरइ । करइ । शवादीनां च प्रायः प्रयोगो नास्ति ।
[व्यञ्जनाददन्ते] व्यञ्जन पञ्चमी ङसि । अदन्त सप्तमी ङि ।
[भमइ] 'भ्रमू चलने' (९७०) भ्रम् । वर्त० तिव् । अनेन अत् । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० भमइ ।
[हसइ] 'हसे हसने' (५४५) हस् । वर्त० तिव् । अनेन अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० हसइ ।
[कुणइ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ। वर्त० तिव् । 'कृगे: कुणः' (४/६५) कृ० → कुण० । अनेन अत् । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) कुणति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० कुणइ ।
[चुम्बइ ] 'चुबु वक्त्रसंयोगे' (३७१) चुब् । वर्तः तिव् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१।३) चुम्बति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० चुम्बइ।
[भणइ] 'भण शब्दे' (२६४) भण् । वर्तः तिव् । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भणति । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव्० → इ० भणइ ।

Page #66

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४८७
[उवसमइ] उपपूर्व० 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । वर्त० तिव् । अनेन अत् । 'लोकात्' (२१३) उपशमति । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० उवसमइ ।
[पावइ ] प्रपूर्व० 'आप्लँट् व्याप्तौ' (१३०७) आप् । वर्त० तिव् । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१३) प्रापति । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'पो वः' (१४२३१) प० → व० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पावइ ।
[सिञ्चइ] 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिच् । वर्त० तिव् । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१३) सिचति । 'सिचेः सिञ्च-सिम्पौ' (४।९६) सिच० → सिञ्च० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सिञ्चइ ।
[रुन्धइ ] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त० तिव् । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० → ध० । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रुन्धति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० रुन्धइ ।
[मुसइ ] 'मुसच् खण्डने' (१२२८) मुस् । वर्तः तिव् । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मुसति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० मुसइ ।
[हरइ ] 'हंग् हरणे' (८८५) ह । वर्त० तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) हृ० → हर० । अनेन अत् । 'लोकात्' (१।१।३) हरति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० हरइ ।
णे' (८८८) कृ। वर्त० तिव् । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) कृ० → कर० । अनेन अत् । 'लोकात्' (श१०३) करति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० करइ ॥२३९।।
स्वरादनतो वा ॥ ८।४।२४० ॥ अकारान्तवजितात स्वरान्ताद्धातोरन्ते अकारागमो वा भवति ।
पाइ पाअइ । धाइ धाअइ । जाइ जाअइ । झाइ झाअइ । जम्भाइ जम्भाअइ । उव्वाइ उव्वाअइ । मिलाइ मिलाअइ । विक्केइ विक्केअइ । होऊण होइऊण । अनत इति किम् ? चिइच्छइ । दुगुच्छइ ।
[स्वरादनतो वा] स्वर पञ्चमी ङसि । न अत् = अनत्, तस्मात् = अनतः । पञ्चमी ङसि । वा प्रथमा सि । - [पाइ पाअइ ] 'पां पाने' (२) पा (२) । वर्तः तिव् । अनेन द्वितीये अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पाइ पाअइ ।
[धाइ धाअइ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा० । वर्त० तिव् । अनेन द्वितीये अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० धाइ धाअइ ।
[जाइ जाअइ ] 'ज्यांश् हानौ' (१५२४) ज्या (२) । वर्त० तिव् । अनेन वा अत् । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० जाइ जाअइ ।
[झाइ झाअइ ] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ध्यै० → ध्या० (२) । 'ध्या-गोझा-गौ' (४६) ध्या० → झा० । वर्त्तः तिव् । अनेन वा अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० झाइ झाअइ ।

Page #67

४८८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[जम्भाइ जम्भाअइ] जभुङ् (७८२) - जभैङ् (७८३) - 'जुभुङ् गात्रविनामे' (७८४) जुभ्, अविपूर्व० । 'अवेजृम्भो जम्भा' (४।१५७) अविसहितस्य जृम्भो जम्भा इत्यादेशः । वर्त० ते । अनेन वा अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जम्भाइ जम्भाअइ ।
[ उव्वाइ उव्वाअइ ] उत्पूर्व० 'वाक् गति-गन्धनयोः' (१०६२) वा । वर्तः तिव् । अनेन वा अत् । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - वा० → व्वा० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० उव्वाइ उव्वाअई।
[मिलाइ मिलाअइ] 'म्लैं गात्रविनामे' (३२) म्लै । 'स्वराणां०' (४।२३८) म्लै० → म्ला० (२) । वर्त० तिव् । 'लात्' (२।१०६) लात्पूर्व इ० । 'लोकात्' (१।१।३) मिलाति । अनेन वा अत् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० मिलाइ मिलाअइ।
[विक्केड विक्केअइ] विपूर्व० 'डुकींग्श् द्रव्यविनिमये' (१५०८) क्री (२) । वर्त० तिव् । अनेन वा अत् । 'क्रियः किणो वेस्तु के च' (४।५२) क्री० → के० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० विक्केइ विक्केअइ ।
[होऊण होइऊण] 'भू सत्तायाम्' (१) भू (२) । क्त्वाप्र० । 'भुवे:-हुव-हवाः' (४६०) भू० → हो । 'क्त्वस्तुमत्तूण०' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । अनेन वा अत् । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) अ० → इ० होऊण होइऊण ।
[चिइच्छड़ ] चिकित्स । वर्त० तिव् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'हूस्वात् थ्य-श्च-त्स०' (२।२१) त्स० → छ । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-छछ । 'द्वितीय०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० चिइच्छइ ।
[दुगुच्छड् ] जुगुप्स । वर्तः तिव् । 'जुगुप्सेझुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छाः' (४।४) दुगुच्छ आदेशः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० दुगुच्छड् ॥२४०॥
__चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो हुस्वश्च ॥ ८।४।२४१ ॥ च्यादीनां धातूनामन्ते णकारागमो भवति, एषां स्वरस्य दीर्घस्य हस्वो भवति ।
चि-चिणइ । जि-जिणइ । श्रु-सुणइ । हु-हुणइ । स्तु-थुणइ । लू-लुणइ । पू-पुणइ । धूग-धुणइ ।। बहुलाधिकारात् क्वचिद्विकल्पः- उच्चिणइ उच्चेइ । जेऊण जिणिऊण । जयइ जिणइ । सोऊण सुणिऊण ॥
[चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू- धूगाम्] चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूग् षष्ठी आम् । [णो हुस्वश्च] ण प्रथमा सि । ह्रस्व प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[चिणइ] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । वर्त० तिव् । अनेन ण आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० चिणइ ।
[जिणइ ] 'जिं अभिभवे' (८) जि । वर्तः तिव् । अनेन ण आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव्० → इ० जिणइ । जयतीत्यर्थः ।।
१. E. H. J.
M. च ।

Page #68

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४८९
. [सणइ] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त० तिव् । अनेन ण आगमः । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'शषोः सः' (१।२६०) शु० → सु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० सुणइ ।
[हुणइ ] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त० तिव् । अनेन ण आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० हुणइ । होमं करोतीत्यर्थः ।
[थुणइ ] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्य-ष्ठिव०' (२।३।९८) स्तु । वर्त० तिव् । अनेन ण आगमः । 'स्तस्य थोऽसमस्त-स्तम्बे' (२।४५) स्तु० → थु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्०. → इ० थुणइ ।
[लुणइ ] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । वर्तः तिव् । अनेन ण आगम:- हुस्वश्च- लू० → लु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इ० लुणइ ।
[पुणइ ] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । वर्तः तिव् । अनेन ण आगम:- हुस्वश्च- पू० → पु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० पुणइ ।
[धुणइ] 'धूग्ट् कम्पने' (१२९१) धू । वर्त० तिव् । अनेन ण आगमः - हुस्वश्च - धू० → धु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० धुणइ ।
[उच्चिणइ उच्चेइ] उत्पूर्व० 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि (२) । वर्त० तिव् । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) चि० → चे० । द्वितीये 'क-ग-ट-ड०' (२७७) तलक । 'अनादौ' (२।८९) द्वित्वम् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । अनेन प्रथमे ण आगमः उच्चिणइ उच्चेइ।
[जेऊण जिणिऊण] "जि अभिभवे' (८) जि (२) । जयनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण०' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमे 'युवर्णस्य गुणः' (४२३७) जि० → जे० । द्वितीये अनेन ण आगमः । 'एच्च क्त्वा०' (३।१५७) ण. →णि जेऊण जिणिऊण ।
[जयइ जिणइ ] 'जिं अभिभवे' (८) जि (२) । वर्त० तिव् । प्रथमे 'स्वरादनतो वा' (४।२४०) अत् । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) जि० → जे० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'लोकात्' (१।१।३) जयति । द्वितीये अनेन ण आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इ० जयइ जिणइ ।
[ सोऊण सुणिऊण] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु (२) । श्रवणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (१।४।४७) क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण०' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० । प्रथमे 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) सु० → सो० । द्वितीये अनेन ण आगमः । 'एच्च क्त्वा०' (३।१५७) ण० → णि० सोऊण सुणिऊण ॥२४१॥
नवा कर्म-भावे व्वः क्यस्य च लुक् ॥ ८।४।२४२ ॥ च्यादीनां कर्मणि भावे च वर्तमानानामन्ते द्विरुक्तो वकारागमो वा भवति, तत्संनियोगे च क्यस्य लुक् ॥
चिव्वइ चिणिज्जइ । जिव्वइ जिणिज्जइ । सुव्वइ सुणिज्जइ । हुव्वइ हुणिज्जइ । थुव्वइ थुणिज्जइ । लुव्वइ लुणिज्जइ। पुव्वइ पुणिज्जइ । धुव्वइ धुणिज्जइ ॥ एवं भविष्यति-चिव्विहिइ इत्यादि ।
[नवा कर्म-भावे व्वः क्यस्य च लुक] नवा प्रथमा सि । कर्म-भाव सप्तमी ङि । व्व प्रथमा सि । क्य षष्ठी ङस् । च प्रथमा सि । लुक् प्रथमा सि ।

Page #69

४९०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[चिव्वइ चिणिज्जइ] 'चिंगट चयने' (१२९०) चि (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य०। अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० चिव्वइ । पक्षे- चि । वर्त० ते । 'क्य: शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो हुस्वश्च' (४।२४१) ण आगमः । 'लुक् (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) चिणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० चिणिज्जइ ।
[जिव्वइ जिणिज्जइ] 'जिं अभिभवे' (८) जि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जिव्वइ । पक्षे- जि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' ' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि०' (४।२४१) ण आगमः । 'लुक् (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) जिणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जिणिज्जइ ।
[सुव्वइ सुणिज्जइ ] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते०इसुव्वइ । पक्षे- सु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि-श्रु०' (४।२४१) ण आगमः । 'लुक् (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) सुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० सुणिज्जइ ।।
[हुव्वइ हुणिज्जइ ] 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ब्व० - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० हुव्वइ । पक्षे - हु। वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि-श्रु-हु०' (४।२४१) ण आगमः । 'लुक्' (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) हुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० हुणिज्जइ ।
[थुव्वइ थुणिज्जइ ] 'ष्टुंगा स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तु । 'स्तस्य थोऽसमस्त०' (२।४५) स्तु० → थु० । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् थुव्वइ। पक्षे- थु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि-श्रु-हु-स्तु०' (४।२४१) ण आगमः । 'लुक् (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) थुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१४९) ते० → इ० थुणिज्जइ ।
[लुव्वइ लुणिज्जइ ] 'लूगश् छेदने' (१५१९) लू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् लुव्वइ । पक्षे- लू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि०' (४।२४१) ण आगमः -हुस्वश्च । 'लुक्' (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) लुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३०) ते० → इ० लुणिज्जइ ।
[पुव्वइ पुणिज्जइ ] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् पुव्वइ । पक्षे- पू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि०' (४।२४१) ण आगमः- ह्रस्वश्च । 'लुक्' (१।१०) णस्य अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) पुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० पुणिज्जइ ।
[धुव्वइ धुणिज्जइ] 'धूगट् कम्पने' (१२९१) धू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र०' → य० । अनेन वा व्व० - क्यस्य च लुक् धुव्वइ । पक्षे - धू । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ

Page #70

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४९१
इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'चि-जि०' (४।२४१) ण आगमः - हुस्वश्च । 'लुक्' (१।१०) णस्य अलुक्। 'लोकात्' (१।१२३) धुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० धुणिज्जइ ।
[चिव्विहिइ] 'चिंगट चयने' (१२९०) चि । भविष्यन्ती स्यते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन व्व आगमः - क्यस्य च लुक् । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) व्व० → वि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यते० → इ० चिव्विहिइ ॥२४२॥
म्मश्चेः ॥ ८।४।२४३ ॥ चिगः कर्मणि भावे चान्ते संयुक्तो मो वा भवति, तत्संयोगे क्यस्य च लुक् ॥ चिम्मइ चिव्वइ चिणिज्जइ । भविष्यति - चिम्मिहिइ चिव्विहिइ चिणिहिइ ॥ [म्मश्चेः ] म्म प्रथमा सि । चि षष्ठी ङस् ।
[चिम्मइ चिव्वइ चिणिज्जइ] 'चिंगट् चयने' (१२९०) चि । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन म्म आगम:- क्यलुक् च चिम्मइ चिव्वइ चिणिज्जइ । पूर्वसूत्रद्वयेन सिद्धम् ।
[चिम्मिहिइ चिव्विहिइ चिणिहिइ] चि । भविष्यन्ती स्यते । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । सूत्रत्रयस्यापि उदाहरणानि । चिम्मिहिइ चिव्विहिइ चिणिहिइ ॥२४३।।
हन्-खनोऽन्त्यस्य ॥ ८।४।२४४ ॥ अनयोः कर्म-भावेऽन्त्यस्य द्विरुक्तो मो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ।। हम्मइ हणिज्जइ । खम्मइ खणिज्जइ । भविष्यति - हम्मिहिइ हणिहिइ । खम्मिहिइ खणिहिइ ॥ बहुलाधिकाराद्धन्तेः कर्तर्यपि - हम्मइ । हन्तीत्यर्थः । क्वचिन भवति - हन्तव्वं । हन्तूण । हओ ॥ [हन्खनोऽन्त्यस्य ] हन् - खन् षष्ठी ङस् । अन्त्य षष्ठी ङस् ।
[हम्मइ हणिज्जइ हम्मिहिइ हणिहिइ ] 'हनं हिंसागत्योः' (११००) हन् (४) । वर्त० ते । 'क्य: शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा म्म आगमः । यत्र म्मस्तत्र क्यलुक् । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) न्लुक् । यत्र म्मो नायातस्तत्र 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) इज्ज आदेशः । 'नो णः' (१।२२८) नि० →णि० । 'लोकात्' (११३) हणिज्जते । हम्मइ हणिज्जइ । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः हम्मिहिइ हणिहिइ ।
[खम्मइ खणिज्जइ खम्मिहिइ खणिहिइ ] 'खनूग अवदारणे' (९१३) खन् (४) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा म्म आगमः । यत्र म्मस्तत्र क्यलुक् । 'अन्त्य०' (१।११) नलुक् । यत्र म्मो नायातस्तत्र 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) इज्ज आदेशः । 'नो णः' (१२२२८) नि० → णि० । 'लोकात्' (१।१।३) खणिज्जते । खम्मइ खणिज्जइ । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः खम्मिहिइ खणिहिइ ।
[हम्मइ ] बहुलाधिकाराद्धन्तेः कर्त्तर्यपि म्म आगमः । हम्मइ ।
[हंतव्वं] हन् । तव्यप्र० । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं- व्व० । 'ङ-ब-णनो व्यञ्जने' (१।२५) नकारस्य अनुस्वारः । प्रथमा सि । ‘क्लीबे०' (३।२५) सि० → म् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः हंतव्वं ।

Page #71

४९२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[हन्तूण हओ] हन् । क्त्वाप्र० । 'क्त्वस्तुमत्तूण०' (२।१४६) क्त्वा० → तूण० हन्तूण । क्तप्रत्यये 'विंशत्यादेर्लुक् (१।२८) अनुस्वारलोपः हओ ॥२४४||
ब्भो दुह-लिह-वह-रुधामुच्चातः ॥ ८।४।२४५ ॥ दुहादीनामन्त्यस्य कर्म-भावे द्विरुक्तो भो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक, वहेरकारस्य च उकारः ॥ दुब्भइ दुहिज्जइ । लिब्भइ लिहिज्जइ । वुब्भइ वहिज्जइ । रुब्भइ रुन्धिज्जइ । भविष्यति-दुब्भिहिइ दुहिहिइ इत्यादि ।
[ब्धो दुह-लिह-वह-रुधामुच्चातः] ब्भ प्रथमा सि । दुह-लिह-वह-रुध् षष्ठी आम् । उत् प्रथमा सि । च प्रथमा सि । अत् षष्ठी ङस् ।
[ दुब्भइ दुहिज्जइ] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह् (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ह० → ब्भ० । यत्र ब्भस्तत्र क्यलुक् । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० दुब्भइ दुहिज्जइ ।
[लिब्भइ लिहिज्जइ ] "लिहीक् आस्वादने' (११२९) लिह । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ह० → ब्भ० । यत्र ब्भस्तत्र क्यलुक् । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० लिब्भइ लिहिज्जइ ।।
[वुब्भइ वहिज्जइ] 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ह० → ब्भ० :- क्यलुक्- व० → वु० । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) वहिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वुब्भइ वहिज्जइ ।
[रुब्भइ रुन्धिज्जइ] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ध० → ब्भ० - क्यलुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० → ध० । 'लोकात्' (१।१।३) रुन्धिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० रुब्भइ रुन्धिज्जइ ।
[दुब्भिहिइ दुहिहिइ ] दुह (२) । भविष्यन्ती स्यते । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । अनेन वा ह० → ब्भ० । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य०' (३.१५७) ब्भ० → ब्भि० - ह० → हि० दुब्भिहिइ दुहिहिइ ॥२४५॥
दहो ज्झः ॥ ८।४।२४६ ॥ दहोऽन्त्यस्य कर्म-भावे द्विरुक्तो झो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ डज्झइ डहिज्जइ । भविष्यति - डज्झिहिइ डहिहिइ ॥
[दहो ज्झः] दह् षष्ठी ङस् । ज्झ प्रथमा सि । . [डज्झइ डहिज्जइ ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा हस्य ज्झ-क्यस्य च लुक् । 'दंश-दहोः' (१।२१८) द० → ड० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० डज्झइ।
पक्षे- दह् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज । 'लोकात्' (१।१२३) दहिज्जते । 'दंश-दहोः' (१।२१८) द० → ड० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० डहिज्जइ।

Page #72

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
४९३
[डज्झिहिइ डहिहिइ] दह । भविष्यन्ती स्यते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा हस्य ज्झक्यस्य च लुक् । 'दंश-दहोः' (१।२१८) द० → ड० । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) ज्झ० → ज्झि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यते० → इ० डज्झिहिइ ।
पक्षे - दह । भविष्यन्ती स्यते । 'दंश-दहोः' (१२२१८) द० →ड० । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'एच्च क्त्वा०' (३।१५७) ह० → हि० डहिहिइ ॥२४६॥
बन्धो न्धः ॥ ८।४।२४७ ॥ बन्धेर्धातोरन्त्यस्य न्ध इत्यवयवस्य कर्म-भावे ज्झो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ।। बज्झइ बन्धिज्जइ । भविष्यति-बज्ञहिइ बन्धिहिइ ॥ . [बन्धो न्धः] बन्ध् षष्ठी ङस् । न्ध प्रथमा सि (न्ध् षष्ठी ङस्) ।
[बज्झइ बन्धिज्जइ] 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२) बन्ध् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा न्धस्य ज्झः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० बज्झइ । पक्षे- 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० बन्धिज्जइ । .
[बज्झेहिइ बन्धिहिइ] बन्ध् । भविष्यन्ती स्यते । अनेन वा न्धस्य ज्झः । 'भविष्यति हिरादिः' (३ आगमः । “एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) एत्वं-इत्वं च । अस्य कार्यम् । बज्झेहिइ बन्धिहिड़ ॥२४७॥
समनूपाद्रुधेः ॥ ८।४।२४८ ॥ समनूपेभ्य: परस्य रुधेरन्त्यस्य कर्म-भावे ज्झो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥
संरुज्झइ । अणुरुज्झइ । उवरुज्झइ । पक्षे-संरुन्धिज्जइ । अणुरुन्धिज्जइ । उवरुन्धिज्जइ । भविष्यति-संरुज्झिहिइ । संरुन्धिहिइ इत्यादि ।
[समनूपाद्रुधेः] सम्-अनु-उप पञ्चमी ङसि । रुधि षष्ठी ङस् ।
[संरुज्झइ संरुन्धिज्जइ ] सम्पूर्व० 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा धस्य ज्झ - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० संरुज्झइ । पक्षे- 'ईअइज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० → न्ध० संरुन्धिज्जइ ।
[अणुरुज्झइ अणुरुन्धिज्जइ ] अनुपूर्व० रुध् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा धस्य ज्झ-क्यस्य च लुक्। 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । 'नो णः' (१२२८) नु० →णु० अणुरुज्झइ । पक्षे- 'ईअइज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० →न्ध० अणुरुन्धिज्जइ ।।
[उवरुज्झइ उवरुन्धिज्जइ ] उपपूर्व० रुध् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा धस्य ज्झ-क्यस्य च लुक् । 'पो वः' (११२३१) प० + व० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० उवरुज्झइ । पक्षे'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० → न्ध० उवरुन्धिज्जइ ।
[संरुज्झिहिइ संरुन्धिहिइ] सम्पूर्व० रुध् । भविष्यन्ती स्यते । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । अनेन वा धस्य ज्झः । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्यः' (३१५७) इत्वम् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) स्यते० → इ० संरुज्झिहिड़ ।
१. E. H. I. J. M. बज्झिहिइ ।

Page #73

४९४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
पक्षे- 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । “एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) इत्वम् । 'रुधो न्ध-म्भौ च' (४।२१८) ध० →न्ध० संरुन्धिहिइ ॥२४८।।
गमादीनां द्वित्वम् ॥ ८।४।२४९ ॥ गमादीनामन्त्यस्य कर्म-भावे द्वित्वं वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ।
गम्- गम्मइ गमिज्जइ । हस्-हस्सइ हसिज्जइ । भण्-भण्णइ भणिज्जइ । छुप-छु(छि)प्पइ छुविज्जइ । 'रुद-नमोर्वः' (४।२२६) इति कृतवकारादेशो रुदिरत्र पठ्यते । रुव्-रुव्वइ रुविज्जइ । लभ-लब्भइ लहिज्जइ । कथ्-कत्थइ कहिज्जइ । भुज्-भुज्जइ भुज्जिज्जइ । भविष्यति-गम्मिहिइ गमिहिइ इत्यादि ॥
[गमादीनां द्वित्वम् ] गमादि षष्ठी आम् । द्वित्व प्रथमा सि ।
[गम्मइ गमिज्जइ ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम्(२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा म० → म्म० - क्यलुक् च । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) गमिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० गम्मइ गमिज्जइ।
[हस्सइ हसिज्जइ] 'हसे हसने' (५४५) हस् (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा स्० → स्स्० - क्यलुक् च । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) हस्सते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) हसिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० हस्सइ हसिज्जइ।
[भण्णइ भणिज्जइ] 'भण शब्दे' (२६४) भण् (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ण् → ण्ण० - क्यलुक् च । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) भण्णते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते. → इ० । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) भणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० भण्णइ भणिज्जइ।
[छु छि)प्पइ छुविज्जइ] 'छुपंत् स्पर्श' (१३७५) छुप् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा प्प-क्यलुक् च । 'लोकात्' (१।१।३) छुप्पते । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) छु०
→ छि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० छिप्पइ । पक्षे- 'छुपेत् स्पर्श' (१३७५) छुप् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) छुपिज्जते । 'पो वः' (१।२३१) पि० → वि० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० छुविज्जइ।
[रुव्वइ रुविज्जइ ] 'रुदक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद्(२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'रुद-नमोर्वः' (४।२२६) द० → व० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । अनेन वा व्व० - क्यलुक् च । 'लोकात्' (१।१।३) रुव्वते । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१।१।३) रुविज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० रुव्वइ रुविज्जइ ।
[लब्भइ लहिज्जइ ] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । अनेन वा भ्भ० - क्यलुक् च । 'लोकात्' (१।१।३) लभ्भते । द्वितीय-तुर्ययोरुपरि पूर्वः'. (२।९०) पूर्वभस्य बः । द्वितीये 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१२१३) लभिज्जते । 'खघ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भस्य हः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० लब्भइ लहिज्जड़ ।

Page #74

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
।
[ कत्थइ कहिज्जइ ] 'कथण् वाक्यप्रबन्धे' य० । अनेन वा थस्य द्वित्वम् - क्यस्य लुक् च द्वितीये 'ईअ- इज्जौ क्यस्य' (३|१६०) क्य० कहिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) ते०
४९५
(१८८०) कथ (२) । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → 'द्वितीय - तुर्ययो०' (२।९० ) पूर्वथस्य त: । 'लोकात् ' (१।१।३) कत्थते । इज्ज० । 'ख - घ - थ० ' (१।१८७ ) थ० ह० । 'लोकात् ' (१|१|३) इ० कत्थइ कहिज्जइ ।
[ भुज्जइ भुञ्जिज्जइ ] 'भुजंप् पालना - ऽभ्यवहारयोः ' (१४८७) भुज् । वर्त० ते । 'भुजो भुञ्ज - जिम - जेम०' (४।११०) भुञ्जादेश: । 'विंशत्यादेर्लुक्' (१।२८) अनुस्वारलोपः' । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य० । अनेन वा ज्ज० - क्यस्य च लुक् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) भुज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इ० भुज्जइ ।
पक्ष - भुज् । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य० । 'भुजो भुञ्ज-जिम- जेम०' (४।११०) भुञ्जादेश: । 'ईअ - इज्जौ क्यस्य' ( ३।१६०) क्य० इज्ज० । 'लोकात् ' (१|१|३) भुञ्जिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) ते०
इ० भुञ्जिज्जइ ।
[ गम्मिहिइ गमिहिइ ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । भविष्यन्ती स्यते । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६ ) हि आगमः । अनेन वा द्वित्वं म्०→ म्म्० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'एच्च क्त्वा तुम्-तव्य०' (३।१५७) इत्वम् । 'त्यादी०' (३।१३९) स्यते० इ० गम्मिहिइ । पक्षे-गम् । भविष्यन्ती स्यते । 'भविष्यति हिरादिः' (३|१६६ ) हि आगमः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यते० इ० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) गमहिइ । 'एच्च क्त्वा - • तुम्०' (३।१५७) इत्वम् गमिहिइ || २४९ ।।
हृ-कृ-त्-ज्रामीरः ॥ ८।४।२५० ॥ एषामन्त्यस्य ईर इत्यादेशो वा भवति, तत्संनियोगे च क्यलुक् ॥
हीरइ हरिज्जइ । कीरइ करिज्जइ । तीरइ तरिज्जइ । जीरइ जरिज्जइ ॥
[ हृ-कृ-त्-ज्रामीर: ] हृ-कृ-तृ-ज् षष्ठी आम् । ईर प्रथमा सि ।
[ हीरइ हरिज्जइ ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य० । अनेन वा हृ० हीर० इति क्यस्य च लुक् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) हीरते | 'त्यादीनामाद्य० ' ( ३|१३९) → इ० हीरइ ।
ते ०
पक्षे- हृ । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य० । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) हृ० हर० । 'ईअ इज्ज० । 'लोकात् ' (१|१|३) हरिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) ते० इ०
इज्जौ क्यस्य' (३|१६०) क्य०
हरिज्जइ ।
[ कीरइ करिज्जइ ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । शेषं 'हीरइ हरिज्जइ' वत् ।
[ तीरइ तरिज्जइ ] 'तृ प्लवन-तरणयो:' (२७) तृ । शेषं 'हीरइ हरिज्जइ' वत् ।
[ जीरइ जरिज्जइ ] 'जृष्च् जरसि' (१९४५) ज् । शेषं 'हीरइ हरिज्जइ' वत् ॥२५०॥ अर्जेढिप्पः ॥ ८।४।२५१ ॥ अन्त्यस्येति निवृत्तम् || अर्जेर्विढप्प इत्यादेशो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ विढप्पइ । पक्षे- विढविज्जइ । अज्जिज्जइ ॥

Page #75

४९६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[अर्जेविढप्पः] अर्जि षष्ठी ङस् । विढप्प प्रथमा सि ।
[विढप्पड़ ] 'अर्ज अर्जने' (१४२) अ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा अर्ज० → विढप्प इति - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० विढप्पइ । अर्जते इत्यर्थः ।
[विढविज्जइ ] 'अर्ज अर्जने' (१४२) अर्जु । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'अर्जेविढवः' (४।१०८) अर्ज० → विढव इति । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लुक' (१।१०) अलोपः । 'लोकात्' (१।१३) विढविज्जते । 'त्यादी०' (३।१४९) ते० → इ० विढविज्जड़ ।
[अज्जिज्जइ] 'अर्ज अर्जने' (१४२) अ । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लोकात्' (१२१२३) अजिज्जते । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ज० → ज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३६१३९) ते० → इ० अज्जिज्जइ ॥२५१॥
ज्ञो णव्व-णज्जौ ॥ ८।४।२५२ ॥ जानाते: कर्म-भावे णव्व-णज्ज इत्यादेशौ वा भवतः, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥
णव्वइ । णज्जइ । पक्षे-जाणिज्जइ । मुणिज्जइ । 'म्न-ज्ञोर्णः' (२।४२) इति णादेशे तु णाइज्जइ । नपूर्वकस्य अणाइज्जइ ॥
[ज्ञो णव्व-णज्जौ ] -ज्ञा षष्ठी ङस् । णव्व-णज्ज प्रथमा औ ।
[णव्वइ णज्जइ] 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा (२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा ज्ञा० → णव्व-णज्ज इत्यादेशौ-क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० णव्वइ णज्जइ । पक्षे
[जाणिज्जड़ मुणिज्जड़] ज्ञा (२) । वर्तते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ज्ञो जाण-मुणौ' (४७) ज्ञा० → जाण-मुण० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (११३) जाणिज्जते मुणिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० जाणिज्जइ मुणिज्जइ ।
[णाइज्जइ अणाइज्जइ] 'म्न-ज्ञोर्णः' (२।४२) इति णादेशे णाइज्जइ । नजि पूर्वे तु 'नजत्' (३।२।१२५) इति नकारस्य अकारे कृते अणाइज्जइ । न ज्ञायते इत्यर्थः ॥२५२॥
__ व्याहृगेर्वाहिप्पः ॥ ८।४।२५३ ॥ व्याहरतेः कर्म-भावे वाहिप्प इत्यादेशो वा भवति, तत्संनियोगे क्यस्य च लुक् ॥ वाहिप्पइ । वाहरिज्जइ । [व्याहगे हिप्पः ] व्याहृगि षष्ठी ङस् । वाहिप्प प्रथमा सि ।
[वाहिप्पइ वाहरिज्जइ] वि-आपूर्व० 'हंग् हरणे' (८८५) हु(२) । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन वा उपसर्गेण सह हस्थाने वाहिप्प इत्यादेशः - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वाहिप्पइ । जल्पते इत्यर्थः ।
पक्षे- वि-आङ्पूर्व० ह० । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) हृ० → हर० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० इति । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'लोकात्' • (१।१।३) वाहरिज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० वाहरिज्जइ ॥२५३॥

Page #76

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
आरभेराढप्पः ॥ ८।४।२५४ ॥ आपूर्वस्य रभे: कर्म-भावे आढप्प आदेशो वा भवति, क्यलुक् च ॥ आढप्पइ । पक्षे- आढवीअइ ।। [ आरभेराढप्पः ] आरभि षष्ठी ङस् । आढप्प प्रथमा सि ।
[आढप्पड़ ] आयूर्व० 'रभिं राभस्ये' (७८५) रभ् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यंप्र० → य० । अनेन उपसर्गेण सह आरभ्० → आढप्प० इति - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० आढप्पइ ।
पक्षे-[ आढवीअइ] आपूर्व० रभ् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'आङो रभे रम्भ-ढवौ' (४/१५५) आरभ० → आढव० इति । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → ईअ० । 'लुक् (११०) "व" मध्यादस्य लुक् । 'लोकात्' (११३) आढवीअते । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) ते० → इ० आढवीअइ । आरभ्यते इत्यर्थः ॥२५४॥
स्निह-सिचोः सिप्पः ॥ ८।४।२५५ ॥ अनयोः कर्म-भावे सिप्प आदेशो वा भवति, क्यलुक् च ॥ सिप्पइ स्निह्यते सिच्यते वा ॥ [स्निह-सिचोः सिप्पः] स्निह-सिच् षष्ठी ओस् । सिप्प प्रथमा सि ।।
[सिप्पड़ ] 'ष्णिहौच् प्रीतौ' (१२८१) ष्णिह् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्निह् । 'षिचीत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सिच् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन द्वयोर्धात्वोः सिप्प आदेशः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० सिप्पइ ॥२५५॥
ग्रहेर्धेप्पः ॥ ८।४।२५६ ॥ ग्रहे: कर्म-भावे घेप्प इत्यादेशो वा भवति, क्यलुक् च || घेप्पइ । गेण्हिज्जइ ॥ [ग्रहेर्पप्पः ] ग्रहि षष्ठी ङस् । घेप्प प्रथमा सि ।
[घेप्पड़ गेण्हिज्जइ] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन ग्रह० → घेप्प आदेशः - क्यलुक् च । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० घेप्पड़ । पक्षे- 'ग्रहो वल-गेण्ह०' (४।२०९) ग्रह० → गेण्ह आदेशः । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इ० गेण्हिज्जइ ॥२५६।।
स्पृशश्छिप्पः ॥ ८।४।२५७ ॥ स्पृशतेः कर्म-भावे छिप्पादेशो वा भवति, क्यलुक् च ॥ छिप्पइ । छिविज्जइ । [स्पृशश्छिप्पः ] स्पृश् षष्ठी ङस् । छिप्प प्रथमा सि ।।
[छिप्पइ ] 'स्पृशंत् संस्पर्शे' (१४१२) स्पृश् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन स्पृश० → छिप्प० इति - क्यस्य च लुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० छिप्पड़ ।
पक्षे- [छिविज्जइ] 'स्पृशंत् संस्पर्श' (१४१२) स्पृश् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहा-5ऽलुङ्खा-ऽऽलिहा:' (४।१८२) स्पृश० → छिव० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य'
१. G. H. I. J. स्पृशेश्छिप्पः ।

Page #77

४९८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
(३।१६०) क्य० → इज्ज० इति । 'लुक' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) छिविज्जते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० छिविज्जइ ॥२५७।।
क्तेनाऽप्फुण्णाऽऽदयः ॥ ८।४।२५८ ॥ अप्फुण्णादयः शब्दा आक्रमिप्रभृतीनां धातूनां स्थाने क्तेन सह वा निपात्यन्ते ।
अप्फुण्णो आक्रान्तः । उक्कोसं उत्कृष्टम् । फुडं स्पष्टम् । वोलीणो अतिक्रान्तः । वोसट्टो विकसितः । निसुट्टो निपातितः । लुग्गो रुग्णः । ल्हिक्को नष्टः । पम्हट्ठो प्रमृष्टः प्रमुषितो वा । विढत्तं अर्जितम् । छित्तं स्पृष्टम् । निमिअं स्थापितम् । चक्खिअं आस्वादितम् । लु लूनम् । जढं व्यक्तम् । झोसिअंक्षिप्तम् । निच्छूढं उद्धृत्तम् । पल्हत्थं पलोट्टं च पर्यस्तम् । होसमणं हेषितम् इत्यादि ।
[क्तेनाऽप्फुण्णाऽऽदयः] क्त तृतीया टा । अप्फुण्णाऽऽदि प्रथमा जस् ।
[अप्फुण्णो ] आपूर्व० 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त० । अनेन क्तप्रत्ययेन सह क्रमस्थाने अप्फुण्ण इति निपातः । प्रथमा सि । 'अतः से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० अप्फुण्णो ।
[उक्नोसं] उत्कृष्ट । अनेन उक्कोसं इति निपातः ॥ एवं सर्वत्र निपातः ॥२५८।।
धातवोऽर्थान्तरेऽपि ॥ ८।४।२५९ ॥ उक्तादर्थादर्थान्तरेऽपि धातवो वर्तन्ते ।।
बलिः प्राणने पठितः खादनेपि वर्तते । बलइ । खादति प्राणनं करोति वा ॥ एवं कलिः संख्यानं संज्ञानेऽपि । कलइ। जानाति संख्यानं करोति वा ॥ रिगिर्गतौ प्रवेशेऽपि । रिगइ । प्रविशति गच्छति वा ॥ काङ्क्षतेर्वम्फ आदेशः प्राकृते । वम्फइ । अस्यार्थः - इच्छति खादति वा || फक्कतेस्थक्क आदेशः । थक्कइ । नीचां गतिं करोति विलम्बयति वा ॥ विलप्युपालम्भ्योझल आदेशः । झलइ । विलपति उपालभते भाषते वा ॥ एवं - पडिवालइ । प्रतीक्षते रक्षति वा ॥
केचित् कैश्चिदुपसगैनित्यम् । पहरइ युध्यते । संहरइ संवृणोति । अणुहरइ सदृशीभवति । नीहरइ पुरीषोत्सर्गं करोति । विहरइ क्रीडति । आहरइ खादति । पडिहरइ पुनः पूरयति । परिहरइ त्यजति । उवहरइ पूजयति । वाहरइ आह्वयति । पवसइ देशान्तरं गच्छति । उच्चुपइ चटति । उल्लहइ निःसरति ॥
[धातवोऽर्थान्तरेऽपि] धातु प्रथमा जस् । अर्थान्तर सप्तमी ङि । अपि प्रथमा सि । । [झलइ ] रप (३३५) - ‘लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप्, विपूर्व० । वर्त० तिव् । 'विलपेझङ्ख-वडवडौ' (४।१४८) विलप० → झङ्ख० इति । अथवा उप-आपूर्व० 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । वर्त० ते । 'उपालम्भेर्झङ्खपच्चार-वेलवाः' (४।१५६) उपसर्गेण सह लभस्थाने झङ्ख इति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० झखइ ।
[पडिवालइ] प्रतिपूर्व० 'पलण् रक्षणे' (१६९९) पल् । वर्त्तः तिव् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । ‘णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत्० । 'लोकात्' (१।१।३) प्रतिपालति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) रलुक् । 'प्रत्यादौ डः' (१।२०६) ति० → डि० 'पो व:' (१२२३१) पा० → वा० पडिवालइ।

Page #78

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[उच्चुपइ ] 'चुप मन्दायां गतौ' (३४२) चुप्, उत्पूर्व० । उच्चुपइ। .. [उछुहइ ] 'लुहं हिंसा-मोहयोः' (७६) लुह इति सौत्रो धातुः, उत्पूर्व० । उहइ ॥२५९॥
तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ॥ ८।४।२६० ॥ शौरसेन्यां भाषायामनादावपदादौ वर्तमानस्य तकारस्य दकारो भवति, न चेदसौ वर्णान्तरेण संयुक्तो भवति ॥ तदो पूरिद-पदिजेन मारुदिनामन्तिदो । एतस्मात् → एदाहि-एदाओ ॥ अनादाविति किम् ? तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीआ भोमि । अयुक्तस्येति किम् ? मत्तो । अय्यउत्तो । असंभाविद-सक्कारं । हला सउन्तले ! ॥
[तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ] त् षष्ठी ङस् । द प्रथमा सि । अनादि सप्तमी ङि । शौरसेनी सप्तमी ङि । अयुक्त षष्ठी ङस् ।
[तदो पूरिद-पदिओन मारुदिनामन्तिदो] ततः । अनेन तस्य दः । 'अतो डो विसर्गस्य' (१।३७) विसर्गस्य डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् तदो।
पूरितप्रतिज्ञ । तृतीया टा । अनेन तस्य दः । 'टा-आमोर्णः' (३।६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) ज्ञ० → ज्ञे० । 'णो नः' (४।३०६) णस्य नः । 'न्य-ण्य-ज्ञ-जां ञः' (४।२९३) शे० → जे० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् पूरिद-पदिजेन ।
मारुति । तृतीया टा । 'टो णा' (३।२४) टा० → णा० । 'णो नः' (४३०६) णा० → ना० । अनेन तस्य दः मारुदिना । आमन्त्रित । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । अनेन तस्य दः । 'अत: से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० आमन्तिदो । तेन(ततः) पूरितप्रतिज्ञेन हेतुमता आमन्त्रित इत्यर्थः ।
[एदाहि एदाओ] एतद् (२) । पञ्चमी ङसि । 'ङसेस्त्तो-दो-दु-हि०' (३८) ङसिस्थाने हि०-दो० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'क-ग-च-ज०' (११७७) द्लुक् । 'जस्-शस्-ङसि-त्तो-दो०' (३।१२) दीर्घः - त० → ता० । अनेन ता० → दा० एदाहि एदाओ । एतस्मादित्यर्थः ।
[तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीआ भोमि ] तथा । 'थो धः' (४।२६७) था० → धा० तथा ।
'डुइंग् करणे' (८८८) कृ । पञ्चमी ध्वम् । 'ऋवर्णस्याऽर:' (४।२३४) कृ० → कर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) करध्वम् । 'वर्तमाना-पञ्चमी - शतृषु वा' (३।१५८) र०. → रे० । 'बहुषु न्तु-ह-मो' (३।१७६) ध्वम् → ह० । 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) हकारोपलक्षणत्वात् हस्यापि ध० करेध ।
यथा । प्रथमा सि । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) यस्य जः । 'थो धः' (४।२६७) था० → धा० । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् जधा।
तद् । षष्ठी ङस् । 'ङसः स्सः' (३।१०) ङस्० → स्स० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् तस्स ।
राजन् । षष्ठी ङस् । 'अन्त्यव्य०' (११११) नलुक् । 'जस्-शस्-ङसि-ङसां णो' (३५०) ङस् → णो० । 'इर्जस्य णो-णा-डौ' (३।५२) ज० → जि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) जुलुक् राइणो ।
१. शकुन्तला- तं जइ वो अणुमदं ता तह वट्टह जह तस्स राएसिणो अणुकम्पणिज्जा होमि । [अभि० शा० तृतीयेऽङ्के]
तद्यदि वामनुमतं तदा तथा वर्तेथां यथा तस्य राजर्षेरनुकम्पनीया भवामि ।

Page #79

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अनुकम्पनीया । प्रथमा सि । 'नो णः' (११२२८) नु० → णु० - नी० → णी० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) य्लुक् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् अणुकम्पणीआ ।
'भू सत्तायाम्' (१) भू । वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) मिव्० -→ मि० । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४।६०) . भू० → हो० । 'भुवो भः' (४।२६९) हो० → भो० भोमि ।
तथा कुरुध्वं यथा तस्य राज्ञोऽनुकम्पनीआ भवामीत्यर्थः ।। [मत्तो] मत्त: संस्कृतरूपम् ।
[अय्यउत्तो] आर्यपुत्र । प्रथमा सि । 'नवा र्यो य्यः' (४।२६६) र्य० → य्य० । 'हूस्वः संयोगे' (१९८४) आ० → अ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१२१७७) प्लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं - त० → त्तः । 'अत: सेझैः' (३।२) सि० → डो० → ओ० अय्यउत्तो ।
['असंभाविद-सक्कारं] असंभावित-सत्कारम् । 'तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य' (४।२६०) तस्य दः । 'क-ग-टड०' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-का० → का० असंभाविद-सक्कारं ।
[हला सउन्तले !] हला इति सख्या आमन्त्रणे मामि-हला-हले इत्यर्थः । शकुन्तला । सम्बो० सि । 'श-षोः सः' (१।२६०) शस्य सः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'वाप ए' (३।४१) ला० → ले० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् सउन्तले ! ॥२६०॥
अधः क्वचित् ॥ ८।४।२६१ ॥ वर्णान्तरस्याऽधोवर्तमानस्य तस्य शौरसेन्यां दो भवति, क्वचिल्लक्ष्यानुसारेण ॥ महन्दो । निच्चिन्दो । अन्देउरं ॥ [अधः क्वचित् ] अधः सप्तमी ङि । क्वचित् प्रथमा सि ।
[महन्दो ] महत् । गोणादित्वात् महन्त । प्रथमा सि । अनेन तस्य दः । 'अत: से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० महन्दो ।
[निच्चिन्दो] निश्चिन्त । प्रथमा सि । 'क-ग-ट-ड०' (२१७७) शूलुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - चि० → च्चि० । अनेन तस्य दः । 'अत: से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० निच्चिन्दो।
[अन्देउरं] अन्तर्-पुर । प्रथमा सि । अनेन तस्य दः । 'अन्त्यव्य०' (१२११) लुक् । 'तोऽन्तरि' (१२६०) दे० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) प्लुक् । 'क्लीबे०' (३६२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः अन्देउरं ॥२६१।।
वादेस्तावति ॥ ८।४।२६२ ॥ शौरसेन्यां तावच्छब्दे आदेस्तकारस्य दो वा भवति ॥ दाव । ताव ॥ [वादेस्तावति ] वा प्रथमा सि । आदि षष्ठी ङस् । तावत् सप्तमी ङि ।
१. सख्यौ-अज्ज ! असंभाविदअइहिसक्कारं भूओ वि पेक्खणणिमित्तं लज्जेमो अज्जं विण्णविद् । [अभि० शा० प्रथमेऽङ्के]
आर्य ! असम्भावितातिथिसत्कारं भूयोऽपि प्रेक्षणनिमित्तं लज्जावहे आर्य विज्ञापयितुम् ॥ २. प्रियंवदा - हला सउन्दले ! एत्थ एव्व दाव मुहुत्तअं चिट्ठ । [अभि० शा० प्रथमेऽङ्के]
हला शकुन्तले ! अत्रैव तावन्मुहूर्तं तिष्ठ ।

Page #80

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५०१
[दाव ताव] तावत् (२) । प्रथमा सि । अनेन वा ता० → दा० । 'अन्त्यव्य०' (११११) त्लुक् । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् दाव ताव ॥२६२।।
आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः ॥ ८४२६३ ॥ शौरसेन्यामिनो नकारस्य आमन्त्र्ये सौ परे आकारो वा भवति ॥ भो कञ्चइआ ! । भो सुहिआ ! । पक्षे-भो तवस्सि ! | भो मणस्सि ! ॥
[आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः ] आ प्रथमा सि । आमन्त्र्य सप्तमी ङि । सि सप्तमी ङि । वा प्रथमा सि । इन् षष्ठी ङस् । न् षष्ठी ङस् ।
[भो कञ्चइआ !] भोः कञ्चुकिन् ! । भोस् इत्यव्ययं स्लुपि सिद्धम् । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) क्लुक् । अनेन न० → आ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् भो कञ्चइआ !।
[भो सुहिआ !] भोः सुखिन् ! । अनेन न्० → आ० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१११८७) खि० → हि० सुहिआ !।
[भो तवस्सि ! ] भोः तपस्विन् ! । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) नलुक् । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) व्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् । भो तवस्सि !।
[भो मणस्सि !] भो मनस्विन् ! । 'अन्त्यव्यः' (१२११) न्लुक् । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । 'सर्वत्र लव०' (२।७९) व्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वम् । भो मणस्सि ! ॥२६३।।
मो वा ॥८।४।२६४ ॥ शौरसेन्यामामन्त्र्ये सौ परे नकारस्य मो वा भवति ॥
भो रायं ! । भो विअयवम्मं ! । भो सुकम्मं ! । र्भयवं ! कुसुमाउह ! । भयवं ! तित्थं पवत्तेह । पक्षे-सयल-लोअअन्तेआरि ! भयव ! हुदवह ! ॥
[मो वा] म प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[भो रायं !] भो राजन् ! । प्रथमा सि । अनेन वा न्० → म् । 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः भो रायं !। _ [भो विअयवम्मं !] भो विगतवर्मन् ! । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ग-तयोर्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) त्लु क् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वम् । अनेन वा न्० → म्० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः भो विअयवम्मं ! ।
[भो सुकम्मं !] भोः सुकर्मन् ! । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् । अनेन वा न्० → म्० । 'मोऽनु०' (१२२३) अनुस्वारः । 'अन्त्यव्य०' (२८९) स्लुक् भो सुकम्मं !।
१. [अभि० शा० तृतीयेऽङ्के] २. जय जय नंदा ! जय जय भद्दा ! भदं ते जय जय खत्तियवरवसहा ! बुज्झाहि भगवं ! लोगनाहा ! सयलजगज्जीवहियं पवत्तेहि धम्मतित्थं हिअसुहनिस्सेयसकरं सव्वलोए सव्वजीवाणं भविस्सइ त्ति कटु जय जय सदं पउंजंति ॥१११॥ [कल्पसूत्रे पञ्चमे क्षणे] एए देवनिकाया भयवं बोहेति जिणवरिंदं तु । भद्द ! जगज्जीवहियं भयवं ! तित्थं पवत्तेह ॥ [अनु० अङ्कः -६६] एते देवनिकाया भगवन्तं बोधयन्ति जिनवरेन्द्रं तु । भद्र ! जगज्जीवहितं भगवन् ! तीर्थं प्रवर्तय ॥

Page #81

५०२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[भयवं ! कुसुमाउह !] भगवन् ! कुसुमायुध ! । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ग्लुक् । 'अवर्णो०' (१।१८०) अ० → य० । अनेन वा न्० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः भयवं ! ।
'क-ग-च-ज०' (१।१७७) यलुक् । 'ख-घ-थ०' (१।१८७) ध० → ह० कुसुमाउह !।
[भयवं ! तित्थं पवत्तेह] भयवं पूर्ववत् । तीर्थम् । 'हुस्वः संयोगे' (११८४) ती० → ति० । 'सर्वत्र ल-व०'. (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - थ्थ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वथस्य तः तित्थं ।
'वृतूङ् वर्तने' (९५५) वृत्, प्रपूर्व० । प्रवर्त्तमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । पञ्चमी त । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) वृ० → व० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग् → ए० । 'बहुषु न्तु-ह-मो' (३।१७६) त० → ह० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ते० → त्ते० पवत्तेह । पक्षे
[सयल-लोअ-अन्तेआरि ! भयव ! हुदवह !] सकललोकान्तारिन् ! । 'हस्वः संयोगे' (१९८४) का० → क० । 'क-ग-च-ज०' (१३१७७) कुलुक । 'अन्त्यव्यः ' (१।११) रलक । 'तोऽन्तरि' (१।६०) न्त० ते च-ज०' (१।१७७) च्लुक् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) न्लुक् सयललोअअन्तेआरि ! । हे भगवन् ! । 'अन्त्यव्य०' (१।११) न्लुक् भयव ! । हुतवह ! । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० हुदवह ! ॥२६४॥
भवद्भगवतोः ॥ ८।४।२६५ ॥ आमन्त्र्य इति निवृत्तम् ॥ शौरसेन्यामनयोः सौ परे नस्य मो भवति ॥ किं एत्थभवं हिदएण चिन्तेदि ? । एदु भवं । समणे भगवं महावीरे । पज्जलिदो भयवं हुदासणो ॥ क्वचिदन्यत्रापि - मघवं पागसासणे । संपाइअवं सीसो । कयवं करेमि काहं च ॥ [भवद्भगवतोः] भवद्भगवत् षष्ठी ओस् ।
[किं एत्थभवं हिदएण चिन्तेदि ? ] एतद् । सप्तमी ङि । 'के. स्सि-म्मि-त्थाः' (३५९) ङि ,त्थ० । 'त्थे च तस्य लुक्' (३।८३) तलुक् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् एत्थ । भवान् । प्रथमा सि । अनेन न्० → म्० । 'वाऽव्ययोत्खातादावदातः' (१।६७) वा० → व० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् भवं ।
'चितुण स्मृत्याम्' (१६४५) चित् । वर्त्तः तिव् । 'उदितः स्वरा०' (४।४।९८) नोऽन्तः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच् → दि० । 'वर्त्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) एत्वम् चिन्तेदि । भवानत्र हृदयेन किं चिन्तयतीत्यर्थः ।।
[एदु भवं] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । पञ्चमी तुव् । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तु० → दु० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) इ० → ए० एदु । भवं पूर्ववत् । भवान् एतु इत्यर्थः । । . [समणे भगवं महावीरे ] श्रमण । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अत एत्सौ पुंसि मागध्याम्' (४।२८७) ण० → ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् समणे । भवं अनेन सिद्धम् । महावीरं । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) र० → रे० महावीरे ।
१. विदूषकः - एदु भवं । एतु भवान् । [अभि० शा० द्वितीयेऽङ्के] २. तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे । [कल्पसूत्रे प्रथमे क्षणे]
तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः ।

Page #82

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[पज्जलिदो भयवं हुदासणो] भगवान् पूज्यो हुताशन: प्रज्वलित इत्यर्थः । भयवं अनेन सिद्धम् । [ मघवं पागसासणे ] मघवा(व)न् । अनेन न्० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः मघवं ।
पाकशासन । प्रथमा सि । 'अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-ध-ब-भाः' (४।२९६) कस्य गः । 'श-षोः सः' (१२२६०) शा० → सा० । 'अत एत्सौ पुंसि०'. (४।२८७) न० → ने० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् पागसासणे।
[संपाइअवं सीसो] संपादितवान् । अनेन न्० → म्० । शेषं सुगमम् । संपाइअवं । [कयवं करेमि काहं च] कृतवान् । अनेन न् → म्० । 'वाऽव्ययोत्खाता०' (१।६७) वा० → व० कयवं ।
'डुइंग् करणे' (८८८) कृ। वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) मिव्० → मि० । 'ऋवर्णस्याऽर:' (४।२३४) कृ० → कर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (११०३) करमि । 'वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा' (३।१५८) र० → रे० करेमि ।
'डुइंग करणे' (८८८) कृ । भविष्यन्ती स्यामि । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) स्यामि० → मि० । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'कृ-दो हं' (३।१७०) हिना सह मिस्थाने हं । 'आः कृगो भूत-भवि०' (४।२१४) कृ० → का० काहं । अकार्षमित्यर्थः ॥२६५॥
- नवा र्यो य्यः ॥ ८।४।२६६ ॥ शौरसेन्यां यस्य स्थाने य्यो वा भवति ।। अय्यउत्त ! पय्याकलीकदम्हि । सय्यो । पक्षे-अज्जो । पज्जाउलो । कज्जपरवसो । [नवा र्यो य्यः ] नवा प्रथमा सि । षष्ठी ङस् । य्य प्रथमा सि ।
[अय्यउत्त ! पय्याकुलीकदम्हि] आर्यपुत्र ! पर्याकुलीकृतास्मि । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) आ० → अ० । अनेन र्यस्य य्यः । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-मां म्हः' (२७४) स्मि० → म्हि० । शेषं सुगमम् । अय्यउत्त ! पय्याकुलीकदम्हि।
[सुय्यो] सूर्य । अनेन र्यस्य य्यः । 'हस्वः संयोगे' (१।८४) सू० → सु० सुय्यो । पक्षे
[अज्जो ] आर्य । प्रथमा सि । 'द्य-य्य-र्यां जः' (२०२४) र्यस्य जः । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - ज० → ज्ज० । शेषं सुगमम् । अज्जो ।
[पज्जाउलो] पर्याकुल । प्रथमा सि । 'द्य-यय-यां जः' (२।२४) र्यस्य जः । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं - ज० → ज्ज० । शेषं सुगमम् । पज्जाउलो ।
[कज्जपरवसो] कार्यपरवश । प्रथमा सि । अनेन र्यस्य जः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - ज० → ज्ज० । 'हूस्वः संयोगे' (१८४) का० → क० । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० कज्जपरवसो ॥२६६॥
थो धः ॥८॥४॥२६७ ॥ शौरसेन्यां थस्य धो वा भवति ॥ कधेहि कहेदि । णाधो णाहो । कधं कहं । राजपधो राजपहो ॥ अपदादावित्येव - थामं । थेओ ॥

Page #83

५०४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[थो धः] थ् षष्ठी ङस् । ध प्रथमा सि ।
[कधेदि कहेदि] 'कथण वाक्यप्रबन्धे (१८८०) कथ (२) । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच्० → दि० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) कथदि । 'वर्तमानापञ्चमी०' (३।१५८) थ० → थे० । अनेन वा थस्य धः । पक्षे- 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः कधेदि कहेदि ।
[णाधो णाहो] नाथ (२) । अनेन वा थस्य धः । पक्षे-'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः । शेष सुगमम् । णाधो णाहो।
[कधं कहं] कथम् (२) । अनेन वा थस्य धः । पक्षे- 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः । शेषं सुगमम् । कधं कहं ।
[राजपधो राजपहो ] राजपथ (२) । अनेन वा थस्य धः । पक्षे- 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः । शेषं सुगमम् । राजपधो राजपहो । __ [थामं] स्थामन् । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) स्लुक् । 'भवद्भगवतोः' (४।२६५) न० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः थामं ।
[थेओ] स्थित । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) स्लुक् । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) थि० → थे० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमा सि । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० थेओ ॥२६७।।
____ इह - हचोर्हस्य ॥ ८।४।२६८ ॥ इहशब्दसम्बन्धिनो 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३१४३) इति विहितस्य हचश्च हकारस्य शौरसेन्यां धो वा भवति ॥ इध । होध । परित्तायध । पक्षे- इह । होह । परित्तायह ॥ [इह-हचोर्हस्य ] इह-हच् षष्ठी ओस् । ह षष्ठी ङस् । [इध इह] इह । अनेन वा हस्य धः इध । पक्षे-इह ।
[होध होह] 'भू सत्तायाम् (१) भू । पञ्चमी त । 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३।१४३) त० → हच्० → ह० । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४/६०) भू० → हो० । अनेन वा हस्य धः होध । पक्षे- होह ।
[परित्तायध परित्तायह] परित्राय-पञ्चमी ध्वम् । 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३.१४३) ध्वम् → हच् → ह० । अनेन वा हस्य धः । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं- ता० → त्ता० परित्तायध । पक्षे- परित्तायह ॥२६८॥
भुवो भः ॥ ८।४।२६९ ॥ भवतेर्हकारस्य शौरसेन्यां भो वा भवति ॥ भोदि होदि । भुवदि हुवदि । भवदि हवदि ॥ [ भुवो भः ] भू षष्ठी ङस् । भ प्रथमा सि ।
[भोदि होदि] 'भू सत्तायाम् (१) । भू (२) । वर्त० तिव् । 'भुवे:-हुव-हवाः' (४/६०) भू० → हो । अनेन वा हो० → भो० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच् → दि० भोदि होदि ।

Page #84

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ .
५०५
[भुवदि हुवदि] भू (२) । वर्तः तिव् । 'भुवेों-हुव-हवाः' (४६०) भू० → हुव० । अनेन वा हुव० → भुवः । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच्० → दि० भुवदि हुवदि ।
[भवदि हवदि] भू (२) । वर्त्तः तिव् । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४।६०) भू० → हव० । अनेन वा हव० → भव० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच्० → दि० भवदि हवदि ॥२६९॥
पूर्वस्य पुरवः ॥ ८।४।२७० ॥ . शौरसेन्यां पूर्वशब्दस्य पुरव इत्यादेशो वा भवति ॥
अपुरवं नाडयं । अपुरवागदं । पक्षे-अपुव्वं पदं । अपुव्वागदं । [ पूर्वस्य पुरवः] पूर्व षष्ठी ङस् । पुरव प्रथमा सि ।
[अपुरवं नाडयं] अपूर्व । अनेन पूर्वस्य पुरव इति । प्रथमा सि । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः अपुरवं ।
नाटकम् । 'टो डः' (१।१९५) ट० → ड० नाडयं । [अपुरवागदं] अपूर्वागतम् । अनेन पूर्वस्य पुरवः । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० अपुरवागदं । पक्षे
[अपुव्वं पदं ] अपूर्वं पदम् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-व० → व्व० अपुव्वं पदं । [अपुव्वागदं] अपूर्वागतम् । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । शेषं सुगमम् । अपुव्वागदं ॥२७०॥
क्त्व इय-दूणौ ॥ ८।४।२७१ ॥ शौरसेन्यां क्त्वाप्रत्ययस्य इय-दूण इत्यादेशौ वा भवतः ॥ भविय भोदूण । हविय होदूण । पढिय पढिदूण । रमिय रंदूण । पक्षे- भोत्ता । होत्ता । पढित्ता । रंता ॥ [क्त्व इय-दूणौ ] क्त्वा षष्ठी ङस् । इय-दूण प्रथमा औ ।
[भविय भोदूण हविय होदूण ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू (४) । क्त्वाप्र० । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४६०) भू० → हव०-हो० । 'भुवो भः' (४।२६९) वा हस्य भः । अनेन वा क्त्वास्थाने इय-दूण । 'लुक् (१।१०) अलुक् । भविय भोदूण हविय होदूण ।
[ पढिय पढिदूण ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् (२) । क्त्वाप्र० । अनेन वा क्त्वास्थाने इय० । 'लोकात्' (१।१।३) पठिय । 'ठो ढः' (१।१९९) ठि० → ढि० पढिय ।
पठ् । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वास्थाने दूण । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) पठदूण । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य०' (३।१५७) पठिदूण । 'ठो डः' (१।१९९) ठि० → ढि० पढिदूण ।
[रमिय रंदूण ] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् (२) । क्त्वाप्र० । अनेन वा क्त्वास्थाने इय-दूण रमिय रंदूण । रंदूण इत्यत्र 'मोऽनु०' (१।२३) बाहुलकादनन्तस्याऽप्यनुस्वारः । पक्षे
१. णं पढमं ज्जेव अज्जेण आणत्तं अहिण्णाणसउंतलं णाम अउव्वं णाड अहिणीअदुत्ति । [अभि० शा० प्रथमेऽङ्के]
ननु प्रथममेव आर्येण आज्ञप्तमभिज्ञानशाकुन्तलं नाम अपूर्वं नाटकमभिनीयतामिति ।

Page #85

५०६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[भोत्ता होत्ता] भू (२) । क्त्वाप्र० । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४६०) भू० → हो० । 'भुवो भः' (४।२६९) प्रथमे हो० → भो० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) क्लुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) व्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं ता० → त्ता० भोत्ता होता।
[पढित्ता] पठ् । क्त्वाप्र० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पठ-क्त्वा । 'ठो ढः' (१।१९९) ठ० → ढ० । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य०' (३।१५७) पढि-क्त्वा । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) क्लुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) व्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ता० → त्ता० पढित्ता। [रंता] रम् । क्त्वाप्र० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः । शेषं पूर्ववत् । रंता ॥२७॥
कृ-गमो डडुअः ॥८।४।२७२ ॥ आभ्यां परस्य क्त्वाप्रत्ययस्य डिद् अडुअ इत्यादेशो वा भवति । कडुअ । गडुअ । पक्षे- करिय । करिदूण । गच्छिय । गच्छिदूण ।। [कृ-गमो डडुअः] कृ-गम् पञ्चमी ङसि । डडुअ प्रथमा सि ।
[कडुअ] डुइंग् करणे' (८८८) कृ । करणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वा क्त्वाप्रत्ययस्य डडुअ० → अडुअ० इति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोप: । 'लोकात्' (१।१।३) कडुअ ।
[गडुअ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गमनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । अनेन वा क्त्वाप्रत्ययस्य डडुअ० → अडुअ० इति । 'डित्यन्त्य' (२।१।११४) अम्लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) गडुअ । पक्षे
[करिय करिदूण] कृ (२) । क्त्वाप्र० । 'क्त्व इय-दूणौ' (४।२७१) क्त्वास्थाने इय-दूण । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) कृ० → कर० । 'लोकात्' (१।१।३) करिय । द्वितीये 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य०' (३।१५७) कर० → करि० करिदूण ।
[गच्छिय गच्छिदूण ] गम् (२) । क्त्वाप्र० । 'गमिष्यमासां छ:' (४।२१५) म० → छ । शेषं पूर्ववत् । गच्छिय गच्छिदूण ॥२७२॥
दिरिचेचोः ॥ ८।४।२७३ ॥ 'त्यादीनामाद्यत्रयस्याऽऽद्यस्येचेचौ' (३।१३९) इति विहितयोरिचेचोः स्थाने दिर्भवति ॥ वेति निवृत्तम् । नेदि । देदि । भोदि । होदि ।। [दिरिचेचोः ] दि प्रथमा सि । इचेच् षष्ठी ओस् ।
[नेदि] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादे०' (२।३।९७) णी० → नी० । वर्तः तिव । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । अनेन इच्० → दि० । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) नी० → ने० नेदि ।
[ देदि ] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । अनेन इच्० → दि० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) दा० → दे० देदि ।
[भोदि होदि] 'भू सत्तायाम्' (१) भू (२) । वर्त्तः तिव् । 'भुवेर्हो हुव०' (४।६०) भू० → हो० । प्रथमे 'भुवो भ:' (४।२६९) हो० → भो० । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इच् । अनेन इच्० → दि० भोदि होदि ॥२७३।।

Page #86

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अतो देश्च ॥ ८।४।२७४ ॥
अकारात्परयोरिचेचो: स्थाने देश्चकाराद् दिश्च भवति ॥
अच्छदे अच्छदि । गच्छदे गच्छदि । रमदे रमदि । किज्जदे किज्जदि ॥ अत इति किम् ? वसुआदि । नेदि ।
भोदि ॥
[ अतो देश्च ] अत् पञ्चमी इसि दे प्रथमा सि च प्रथमा सि ।
[ अच्छदे अच्छदि ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस (२) । वर्त० ते 'लोकात्' (१|१|३) आसते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० छः' (४।२१५) स० छ० । 'ह्रस्वः संयोगे' (१।८४) आ०
इच्० । अनेन इच्० दे० अ० अच्छदे अच्छदि ।
५०७
'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । दि० । 'गमिष्यमासां
[ गच्छदे गच्छदि ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् (२) । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१।१।३) गमति | 'त्यादीनामाद्य० (३|१३९) तिव्० इच्० । अनेन इच् → इच्० । अनेन इच्०
।
दे० दि० । 'गमिष्यमासां छः ' ( ४।२१५) म०
छ० गच्छदे गच्छदि ।
[ रमदे रमदि] 'रमिं क्रीडायाम् (९८९) रम् (२) । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) रमते । 'त्यादीनामाद्य० (३|१३९) ते० इच्० अनेन इच्० दे० दि० रमदे रमदि ।
[ किज्जदे किज्जदि ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ (२) । वर्त्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ - इज्जौ क्यस्य' (३ । १६०) क्य० इज्ज० । 'लुक्' (१।१०) ऋलुक् । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) ते० → इच्० । अनेन इच्० दे० - दि० । 'लोकात् ' (१|१|३) किज्जदे किज्जदि ।
भविष्यति स्सिः || ८।४।२७५ ॥
[ वसुआदि ] उत्पूर्व० 'वांक् गतिगन्धनयो: ' (१०६३) वा वर्त्त० तिव् । 'त्वादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० इच्॰ । ‘उद्वाकेरोरुम्मा-वसुआ' (४।११) उद्वा० → वसुआ० । 'दिरिचेचो:' (४।२७३ ) इच्० दि० वसुआदि ।
[नेदि] (४।२७३) सूत्रवत् ।
[ भोदि] (४।२७३) सूत्रवत् ॥ २७४॥
शौरसेन्यां भविष्यदर्थे विहिते प्रत्यये परे स्सिर्भवति ॥
हिस्सा हामपवादः ॥ भविस्सिदि । करिस्सिदि । गच्छिस्सिदि ॥
[ भविष्यति स्सि ] भविष्यत् सप्तमी ङि स्सि प्रथमा सि ।
I
[ भविस्सिदि ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । भविष्यन्ती स्यति । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) स्यति० इच्० । 'दिरिचेचो:' (४।२७३) इच्० दि० । अनेन स्सि आगम: । 'उवर्ण०' (४२३३) भू० भव० व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१११०३) भवस्सिदि । 'एच्च क्त्वा तुम्-तव्य०' (३३१५७) ० वि० भविस्सिदि ।
[ करिस्सिदि ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ भविष्यन्ती स्यति । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) 'दिरिचेचो:' (४।२७३) इच्० दि० । अनेन स्सि आगमः । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) कृ० (४।२३९) अत् । ‘लोकात् ' (१|१|३) करस्सिदि । 'एच्च क्त्वा - तुम्-तव्य०' (३।१५७) र०रि० करिस्सिदि ।
स्यति० इच्० । कर० । 'व्यञ्जना०'

Page #87

५०८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[गच्छिस्सिदि] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । भविष्यन्ती स्यति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच्० → दि० । अनेन स्सि आगमः । 'गमिष्यमासां छ:' (४।२१५) म० → छ । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) गच्छस्सिदि । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३३१५७) च्छ० → च्छि० गच्छिस्सिदि ॥२७५॥
। अतो डसेर्डादो-डादू ॥ ८।४।२७६ ॥ अतः परस्य ङसेः शौरसेन्यां आदो-आदु इत्यादेशौ डितौ भवतः ॥ दूरादो य्येव । दूरादु ॥ [अतो डसेर्डादो-डादू] अत् पञ्चमी ङसि । ङसि षष्ठी ङस् । डादो-डादु प्रथमा औ ।
[दूरादो य्येव, दूरादु] दूर । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसिस्थाने डादो० → आदो० - डादु० → आदु० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) दूरादो दूरादू । ‘एवार्थे य्येव' (४।२८०) य्येव निपातः । दूरत एवेत्यर्थः ॥२७६।।
इदानीमो दाणि ॥ ८।४।२७७ ॥ शौरसेन्यामिदानीमः स्थाने दाणिं इत्यादेशो भवति । 'अनन्तरकरणीयं दाणिं आणवेदु अय्यो || व्यत्ययात् प्राकृतेऽपि अन्नं दाणि बोहिं । [इदानीमो दाणिं] इदानीम् षष्ठी ङस् । दाणि प्रथमा सि ।
[अनन्तरकरणीयं दाणिं आणवेदु अय्यो] अनन्तरकरणीयं इदानीम् । अनेन दाणिम् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः दाणि ।
आज्ञापि । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ज्ञा० → ज्ञ० । पञ्चमी तुव् । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) पि० → पे० । 'पो वः' (१२२३१) पे० → वे० । 'म्न-ज्ञोर्णः' (२।४२) ज्ञ० → ण । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तु० → दु० आणवेदु । आज्ञापयतु इत्यर्थः ।
आर्य । 'नवा ? य्यः' (४।२६६) र्य० → य्य० । 'हुस्व: संयोगे' (१।८४) आ० → अ० । प्रथमा सि । 'अतः से?:' (३.२) सि० → डो० → ओ० अय्यो।
[अन्नं दाणिं बोहिं] अन्या । द्वितीया अम् । 'हुस्वोऽमि' (३।३६) अन्या० → अन्य० । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं - न० → न० । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । 'मोऽनु०' (२२३) अनुस्वारः अन्नं ।
इदानीम् । अनेन दाणिम् । 'मोऽनु०' (१२२३) अनुस्वारः दाणिं ।
बोधि । द्वितीया अम् । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) धि० → हि० । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः बोहिं ॥२७७॥
तस्मात्ताः ॥ ८।४।२७८ ॥ शौरसेन्यां तस्माच्छब्दस्य ता इत्यादेशो भवति ॥
१. नटी-अज्ज ! एवं णेदम् । अणन्तरकरणिज्जं दाणि आणवेदु अज्जो । [अभि० शा० प्रथमेऽङ्के] आर्य ! एवमेतत् । अनन्तरकरणीयमिदानीमाज्ञापयतु आर्यः ।

Page #88

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५०९
ता जाव पविसामि । ता अलं एदिणा माणेण ॥ [तस्मात्ताः ] तस्मात् षष्ठी ङस् । ता प्रथमा सि ।
[ता जाव पविसामि ] तस्मात् । अनेन ता० । यावत् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) त्लुक् । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) या० → जा० जाव ।
'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश्, प्रपूर्व० । वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) मिव्० → मि० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) प्रविशमि । 'मौ वा' (३।१५४) दीर्घः । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शा० → सा० पविसामि ।
[ता अलं एदिणा माणेण] तस्मात् । अनेन ता० । एतद् । तृतीया टा । 'इदमेतत्कि-यत्तद्भ्यष्टो डिणा' (३।६९) टा० → डिणा० → इणा० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'लोकात्' (१२२३) एतिणा । 'तो दोऽनादौ०' (४२६०) ति० → दि० एदिणा । मानेन । 'नो णः' (१२२२८) न० → ण० माणेण ॥२७८॥
मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः ॥ ८।४।२७९ ॥
शौरसेन्यामन्त्यान्मकारात्पर इदेतोः परयोर्णकारागमो वा भवति ।।
इकारे - जुत्तं णिमं, जुत्तमिणं । सरिसं णिमं, सरिसमिणं । एकारे - किं णेदं, किमेदं । एवं णेदं, एवमेदं ॥
[मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः ] म् पञ्चमी ङसि । अन्त्य पञ्चमी ङसि । ण प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । इदेत् सप्तमी ओस्।
[जुत्तं णिमं, जुत्तमिणं] युक्तं इति प्रकृतिः । इदम् । प्रथमा सि । 'इदम इम:' (३।७२) इदम् → इम० । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः । अनेन वा ण आगमः । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) णिमं । 'आर्यो जः' (१।२४५) यु० → जु० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) क्लु क् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - त० →त्त० जुत्तं णिमं । पक्षे- इदम् । प्रथमा सि । 'क्लीबे स्यमेदमिणमो च' (३७९) इदम् → इणम् आदेशः । जुत्तं पूर्ववत् । जुत्तमिणं ।
[सरिसं णिमं, सरिसमिणं] सदृशं इमं । अनेन वा ण आगमः । 'दृशः विप्-टक्-सकः' (१।१४२) रि० । 'शषोः सः' (१।२६०) श० → स० सरिसं णिमं । पक्षे- इदम् । प्रथमा सि । 'क्लीबे स्यमेदमिणमो च' (३७९) इदम्० → इणम्० आदेशः । शेषं पूर्ववत् । सरिसमिणं ।
[कि णेदं, किमेदं ] किम् । प्रथमा सि । 'किमः किं (३८०) किम् → कि० । एतद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१०११) द्लुक् । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः । 'तो दोनादौ०' (४।२६०) तस्य दः । अनेन वा ण आगमः । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) णेदं किं णेदं । पक्षे- एदं पूर्ववत् । किमेदं । [एवं णेदं, एवमेदं ] एवम् । णेदं - एदं पूर्ववत् । एवं णेदं, एवमेदं ॥२७९॥
एवार्थे य्येव ॥ ८।४।२८० ॥ एवार्थे य्येव इति निपातः शौरसेन्यां प्रयोक्तव्यः ॥ १. वसन्तसेना - मम अब्भुववत्तिणिमित्तं विअ अवावुदं पक्खदुआरअम् । ता जाव पविसामि । [मृ० क. प्रथमे - नवमेऽङ्के]
ममाभ्युपपत्तिनिमित्तमिवापावृतं पक्षद्वारकम् । तद् यावत् प्रविशामि ।

Page #89

५१०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
मम य्येव बम्हणस्स । सो य्येव एसो ॥ [एवार्थे य्येव] एवार्थ सप्तमी ङि । य्येव प्रथमा सि ।
[मम य्येव बम्हणस्स ] अस्मद् । षष्ठी ङस् । 'मे-मइ-मम-मह-महं०' (३।११३) ङसा सह अस्मद् → मम आदेशः । एव । अनेन एवस्थाने य्येव । ब्राह्मण । षष्ठी ङस् । 'ङसः स्सः' (३।१०) ङस्० → स्स० । 'पक्ष्म-श्म-ष्मस्म-मां म्हः' (२७४) म० → म्ह० । 'हस्व: संयोगे' (१९८४) ब्रा० → ब्र० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् बम्हणस्स ।
[सो य्येव एसो] तद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'तदश्च तः सोऽक्लीबे' (३८६) त० → स० । 'वैतत्तदः' (३३) सि० → डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः सो।
एव । अनेन एवस्थाने य्येव । एतद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'तदश्च०' (३८६) त० → स० । 'बैतत्तदः' (३।३) सि० → डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः एसो ॥२८०॥
ह) चेट्याह्वाने ॥ ८।४।२८१ ॥ शौरसेन्यां चेट्याह्वाने हळे इति निपातः प्रयोक्तव्यः ॥ हले चदुरिके ! ॥ [हले चेट्याह्वाने ] हङ्गे प्रथमा सि । चेट्याह्वान सप्तमी ङि ।
[हले चदुरिके !] हङ्गे अनेन सिद्धम् । चदुरिका । आमन्त्र्ये सि । 'वाप ए' (३।४१) का० → के० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् चदुरिके ! ॥२८१॥ .
हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे ॥ ८।४।२८२ ॥ शौरसेन्यां हीमाणहे इत्ययं निपातो विस्मये निर्वेदे च प्रयोक्तव्यः । विस्मये - हीमाणहे जीवन्त-वश्चा मे जणणी ॥ निर्वेदे - हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण नियविधिणो दुव्ववसिदेण ॥ [हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे] हीमाणहे प्रथमा सि । विस्मय-निर्वेद सप्तमी ङि ।
[हीमाणहे जीवन्त-वचा मे जणणी] हीमाणहे अनेन । जीवद्वत्सा । 'शत्रानशः' (३।१८१) अत्० → न्त० जीवन्त । 'हुस्वात् थ्य-श्च-त्स०' (२।२१) त्सा० → छा० । 'छस्य श्चोऽनादौ' (४।२९५) छा० → श्चा० वश्चा ।
अस्मद् । षष्ठी ङस् । 'मे-मइ-मम-मह-महं०' (३।११३) ङसा सह अस्मद् → मे आदेशः ।
[हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण निअविधिणो दुव्ववसिदेण] परिश्रान्ता । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शा० → सा० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-सा० → स्सा० । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) स्सा० → स्स० । प्रथमा जस् । 'जस्-शस्-ङसि०' (३।१२) दीर्घः । 'जस्-शसोलुंक् (३।४) जस्लुक् पलिस्सन्ता ।
वयम् । 'अहं-वयमोहंगे' (४।३०१) वयम् → हगे० । एतेन । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) ते० → दे० । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण० एदेण ।

Page #90

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५११
निजविधि । षष्ठी ङस् । 'ङसि-ङसोः पुं-क्लीबे वा' (३।२३) ङसि० → णो० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् निअविधिणो।
दुर्व्यवसितेन । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - व० → व्व० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) ते० → दे० । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण दुव्ववसिदेण । वयं निजविधेर्निजकर्मणः एतेन दुर्व्यवसितेन - दुष्टविलसितेन परिश्रान्ता इत्यर्थः ॥२८२।।
___णं नन्वर्थे ॥ ८।४।२८३ ॥ शौरसेन्यां नन्वर्थे णमिति निपातः प्रयोक्तव्यः ॥ णं अफलोदया । णं अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणत्तं । णं भवं मे अग्गदो चलदि ॥ आर्षे वाक्यालङ्कारेऽपि दृश्यते - नमोत्थु णं । जया णं । तया णं ॥ [णं नन्वर्थे ] णं प्रथमा सि । नन्वर्थ सप्तमी ङि । [णं अफलोदया] णं सूत्रेण सिद्धम् । अफल उदयो यस्याः सा = अफलोदया स्त्री ।
[णं अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणत्तं] आर्यमिश्र । तृतीया भिस् । 'भिसो हि-हि-हिं' (३७) भिस् → हिं । 'भिस्-भ्यस्-सुपि' (३।१५) श्र० → श्रे० । 'नवा र्यो य्यः' (४।२६६) र्य० → य्य० । 'हूस्वः संयोगे' (१८४) आ० → अ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) रलुक् । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं - शे० → श्शे० । 'श-षोः सः' (१।२६०) श्शे० → स्से० अय्यमिस्सेहि।
प्रथम । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'प्रथमे प-थोर्वा' (१।५५) प० → पु० । 'मेथी-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः' (११२१५) थ० → ढ० । प्रथमा सि । 'क्लीबे०' (३६२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः
पुढमं।
एव । 'एवार्थे य्येव' (४।२८०) य्येव निपातः ।
आज्ञप्तम् । 'म्न-ज्ञोर्णः' (२।४२) ज्ञस्य णः । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) प्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - तं० → तं० आणत्तं ।
[णं भवं मे अग्गदो चलदि] भवान् । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) वा० → व० । 'भवद्-भगवतोः' (४।२६५) न्० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः भवं ।
अग्रतः । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - ग० → ग्ग० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'अतो डो विसर्गस्य' (११३७) विसर्गस्य डो० → ओ० । 'डित्यन्त्यः ' (२।१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) अग्गदो।
'चल कम्पने' (९७२) चल् । वर्तः तिव्' । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) चलति । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) तिव्० → इच् । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच् → दि० चलदि ।
१. विदूषकः - णं भवं अग्गदो मे वट्टदि । [अभि० शा० द्वितीयेऽङ्के]
ननु भवानग्रतो मे वर्त्तते ।

Page #91

५१२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[नमोत्थु णं] नमोऽस्तु । 'स्तस्य थोऽसमस्त-स्तम्बे' (२।४५) स्तु० → थु० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - थु० → थ्थु० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वथस्य तः नमोत्थु णं । .
[जया णं ] यदा । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) द्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) आ० → या० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) य० → ज० जया णं । [तया णं] तदा । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) द्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१११८०) आ० → या० तया णं ॥२८३॥
अम्महे हर्षे ॥ ८।४।२८४ ॥ शौरसेन्यां अम्महे इति निपातो हर्षे प्रयोक्तव्यः । अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं ॥ [अम्महे हर्षे ] अम्महे प्रथमा सि । हर्ष सप्तमी ङि ।
[अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं] एतद् । सप्तमी ङि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ० । 'टा-ङस्-डेरदादिदेद्वा०' (३।२९) ङि० → ए० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् एआए।
सुम्मिला । सप्तमी ङि । 'टा-ङस्-उ०' (३।२९) ङि० → ए० सुम्मिलाए ।
परिघटित । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । 'घटेगढः' (४।११२) घटि० → गढि० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तस्य दः पलिगढिदो । भवान् । भवं (४।२६५) सूत्रवत् ।।२८४॥
हीही विदूषकस्य ॥ ८।४।२८५ ॥ शौरसेन्यां हीही इति निपातो विदूषकाणां हर्षे द्योत्ये प्रयोक्तव्यः ।। हीही भो ! संपन्ना मणोरधा पियवयस्सस्स ॥ [हीही विदूषकस्य ] हीही प्रथमा सि । विदूषक षष्ठी ङस् ।
[हीही भो ! संपन्ना मणोरधा पियवयस्सस्स ] भोस् इत्यव्ययं सिलुकि सिद्धम् भो !। संपन्न । प्रथमा जस् । 'जस्-शस्-ङसि०' (३।१२) दीर्घः । 'जस्-शसो०' (३।४) जस्लुक् संपन्ना । मनोरथ । प्रथमा जस् । 'जस्-शस्-ङसि०' (३।१२) दीर्घः । 'जस्-शसोलुंक्' (३।४) जस्लुक् । 'थो ध:' (४।२६७) था० → धा० । 'नो णः' (१।२२८) नो० → णो० मणोरधा । प्रियवयस्य । षष्ठी ङस् । 'अधो म-न-याम्' (२७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं-स० → स्स० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'ङसः स्सः' (३।१०) ङस्० → स्स० पियवयस्सस्स । प्रियवयस्यस्य मनोरथाः संपन्ना इत्यर्थः ॥२८५।।
शेषं प्राकृतवत् ॥ ८।४।२८६ ॥ शौरसेन्यामिह प्रकरणे यत्कार्यमुक्तं ततोऽन्यच्छौरसेन्यां प्राकृतवदेव भवति ॥
'दीर्घ-हस्वौ मिथो वृत्तौ' (१।४) इत्यारभ्य 'तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य' (४।२६०) एतस्मात्सूत्रात्प्राग् यानि सूत्राणि एषु यान्युदाहरणानि तेषु मध्ये अमूनि तदवस्थान्येव शौरसेन्यां भवन्ति, अमूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभाग: प्रतिसूत्रं स्वयमभ्यूह्य दर्शनीयः ॥ यथा- अन्दावेदी । जुवदिजणो । मणसिला इत्यादि ॥

Page #92

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ अन्दावेदी ] अन्तर्वेदि प्रथमा सि 'अन्त्य०' (११११) लुक् । 'दीर्घ ह्रस्वौ मिथो वृत्ती' (११४) दीर्घः त० → ता० । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घः दि० दी० । 'तो दोऽनादौ०' (४१२६०) ता० → दा० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् अन्दावेदी ।
५१३
[ जुवदिजणो] युवतिजन । प्रथमा सि । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यु० ० 'अतः सेडों:' (३२) सि०
→ दि० 'नो णः' (१।२२८) न०
(२|१|११४) अलुक् जुवदिजणो ।
जु० । 'तो दोऽनादौ ०' (४।२६०) ति० डो०
ओ०
'डित्यन्त्य०'
षोः सः' (११२६०) शि० सि०
[मणसिला ] मनश्शिला प्रथमा सि 'अन्त्यव्य०' (११११) श्लुक्। 'नो णः' (१।२२८) न० ० 'शअन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् मणसिला || २८६ ॥ ॥ इति शौरसेनी समाप्ता ॥

Page #93

५१४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ अथ मागधी भाषा ॥
अत एत्सौ पुंसि मागध्याम् ॥ ८।४।२८७ ॥ मागध्यां भाषायां सौ परे अकारस्य एकारो भवति, पुंसि-पुल्लिङ्गे ॥
एषः मेषः → एशे मेशे । एशे पुलिशे। करोमि भदन्त ! → करेमि भंते ! ॥ अत इति किम् ? णिही । कली । गिली ॥ पुंसीति किम् ? जलं ॥
यदपि "पोराणमद्धमागहभासानिययं हवइ सुत्तं" इत्यादिनार्षस्य अर्धमागधभाषानियतत्वमाम्नायि वृद्धस्तदपि प्रायोऽस्यैव विधानान्न वक्ष्यमाणलक्षणस्य ॥ कयरे आगच्छइ ॥ से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिए इत्यादि ॥ __ [अत एत्सौ पुंसि मागध्याम्] अत् षष्ठी ङस् । एत् प्रथमा सि । सि सप्तमी ङि । पुम्स् सप्तमी ङि । मागधी सप्तमी ङि।
[एशे मेशे] एतद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) द्लुक् । 'तदश्च तः सोऽक्लीबे' (३।८६) तस्य सः । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) सस्य शः । एतेन एत्त्वं-श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् । एशे । एष इत्यर्थः ।
मेष । प्रथमा सि । 'श-षोः सः' (१।२६०) षस्य सः । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) सस्य शः । अनेन एत्त्वं - श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक मेशे।
[एशे पुलिशे] एशे पूर्ववत् । पुरुष । प्रथमा सि । 'पुरुषे रोः' (१।१११) रु० → रि० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । 'श-षोः सः' (१।२६०) ष० → स० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० । एतेन एत्त्वं - श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक पुलिशे ।
[करेमि भंते !] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० मिव् । 'तृतीयस्य मिः' (३।१४१) मिव्० → मि० । 'ऋवर्णस्याऽर:' (४।२३४) कृ० → कर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) करमि । 'वर्तमानापञ्चमी०' (३।१५८) र० → रे० करेमि ।
भदन्त । प्रथमा सि । गोणादित्वाद् आर्षत्वाद्वा दलोपः । अनेन एत्त्वं - त० → ते. भंते ! ।
१. करेमि भंते ! सामाइयं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि । [आवश्यकसूत्रे सामायिकसूत्रे]
करोमि भदन्त ! सामायिकं सावधं योगं प्रत्याख्यामि । २. कयरे आगच्छह दित्तरूवे, काले विगराले फोक्कनासे । __ ओमचेलए पंसुपिसायभूए, संकरदूसं परिहरिअ कंठे ॥ [उत्तरा० द्वादशे हरिकेशीयाध्ययने गा० ६] कतर आगच्छति दीप्तरूपः, कालो विकरालो फोक्कनासः । अवमचेलक: पांशुपिशाचभूतः, सङ्करदूष्यं परिधृत्य कण्ठे ॥ ३. से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिए, सुएण जुत्ते अममे अकिंचणे । विरायई कम्मघणंमि अवगए, कसिणब्भपुडावगमे व चंदिमे ।।
॥त्ति बेमि ॥
[दश० वै० अष्टमे आचारप्रणिध्यध्ययने गाथा-६३] स तादृशो दुःखसहो जितेन्द्रियः श्रुतेन युक्तोऽममोऽकिञ्चनः । विराजते कर्मघनेऽपगते, कृत्स्नाभ्रपुटावगमे इव चन्द्रमाः ॥
॥ इति ब्रवीमि ॥

Page #94

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[णिही ] निधि । प्रथमा सि । 'वाऽऽदौ' (१।२२९) नि०णि० । 'ख-घ -थ-ध-भाम्' (१।१८७) धि० हि० । 'अक्लीवे सौ' (३।१९) दीर्घः हि० ही० 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लुक् णिही ।
I
[कली ] करिन् । प्रथमा सि 'अन्त्यव्य०' (१।११) नलुक्। 'र-सोल शी' (४।२८८) रि०लि० 'अक्लीवे सौ' (३११९) दीर्घ लि०ली० अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् कली ।
I
[ गिली ] गिरि प्रथमा सि र सोल-शौ (४।२८८) रि०लि० अक्लीवे सौ' (३११९) दीर्घः लि० ली० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् गिली ।
1
यद् वृद्धैरार्षस्य सूत्रमर्द्धमागधीभाषया सहितं कथितं तत्प्रायोऽस्यैव सूत्रस्य विधानान्न तु वक्ष्यमाणलक्षणस्य सूत्रस्य ।
I
[ कयरे आगच्छइ ] कतर । प्रथमा सि । अनेन एत्त्वं र० रे० । 'क-ग-च-ज० ' (१।१७७) त्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० य० । अन्त्यव्य०' (११११) सलुक् कयरे ।
५१५
आङ्पूर्व० 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । वर्त्त० तिव् । 'व्यञ्जना० ' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१।१।३) आगमति । 'गमिष्यमासां छ:' (४२१५) म० छ० 'त्यादीनामाद्य०' (३११३९) तिव्० इ० आगच्छछ ।
[ से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिए ] तद् । प्रथमा सि 'अन्त्यव्य०' (११११) दलुक्। 'तदक्ष तः सोऽक्लीवे' (३२८६) त० अनेन एवं स० से० 'अन्त्यव्य०' (१।११) सलुक से ।
स०
1
तादृश । प्रथमा सि । 'दृशः क्विप्-टक्-सकः ' (१।१४२) रि: । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) लुक् । 'श-षोः सः ' (१।२६०) श० स० अनेन एत्वं स० से० 'अन्त्यव्य० ' (१।११) स्लुक् तारिसे ।
दुःखसह । 'निर्दुरोर्वा' (१।१३) लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं ख्ख० । 'द्वितीय - तुर्ययो० ' (२९०) पूर्वखस्य कः । अनेन एत्वं ह० हे० 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लुक् दुक्खसहे ।
।
→ ।
-
जितेन्द्रिय प्रथमा सि 'हस्वः संयोगे' (११८४) ते० ति० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) लुक्। 'सर्वत्र०' (२।७९) लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) य्लुक् । अनेन एत्त्वं अ० ए० । 'अन्त्यव्य०' (१|११) स्लुक् जिइंदिए ॥ २८७॥
र सोल-शौ ॥ ८४२८८ ॥
मागध्यां रेफस्य दन्त्यसकारस्य च स्थाने यथासंख्यं लकारस्तालव्यशकारश्च भवति ॥
-
र नले कले ॥ स हंशे शुदं शोभणं ॥ उभयोः शालसे पुलिशे ॥
I
लहश-वश - नमिल- शुल- शिल- विअलिद - मन्दाल- लायिदंहि-युगे । वील- यिणे पक्खालदु मम शयलमवय्य - यम्बालं ॥१॥
[र सोलं शौ] रस् षष्ठी ओस् ल श प्रथमा औ
[ नले] नर । प्रथमा सि । अनेन रस्य लः । अत एत्सौ पुंसि मागध्याम् (४।२८७) एवं 'अन्त्यव्य०' (११११) सुलुक नले।
ल० ले० ।
[ कले] कर । प्रथमा सि । अनेन रस्य लः । 'अत एत्सौ०' (४।२८७) एत्त्वं-ल० ले० । 'अन्त्यव्य० ' (१।११) सलुक कले ।

Page #95

५१६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[गले ] गर । प्रथमा सि । अनेन रस्य लः । 'अत एत्सौ०' (४।२८७) एत्त्वं - ल० → ले० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् गले ।
[हंशे] हंस । प्रथमा सि । अनेन स० → श० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् हंशे।
[शदं ] श्रुत । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० । अनेन सु० → शु० । 'शेषं शौरसेनीवत्' (४।३२३) इति न्यायात् 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तस्य दः । प्रथमा सि । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः शुदं ।
[शोभणं] शोभन । प्रथमा सि । 'श-षोः सः' (१।२६०) शो० → सो० । अनेन सस्य शः । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः शोभणं । __[शालशे] सारस । प्रथमा सि । अनेन सा-स० → शा-श०- र० → ल० च । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - श० → शे० । 'अन्त्यव्यः' (१११) स्लुक् शालशे।
[पुलिशे] पुरुष । प्रथमा सि । 'पुरुषे रोः' (१।११) रु० → रि० । अनेन रि० → लि० । 'श-षोः सः' (१।२६०) षस्य सः । अनेन सस्य शः । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् पुलिशे ।
[लहश-वश-नमिल-शुल-शिल-विअलिद.........] अस्यार्थ:- रभस- वश-नम्र-सुर-शिरः-विगलित-मन्दार-राजितांहियुगः ।
वीरजिनः प्रक्षालयतु मम सकलमवद्य-जम्बालम् ॥ अथ व्युत्पत्ति:- [लहश] रभस । अनेन रस्य ल:- सस्य शः । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (११८७) भस्य हः लहश । [वश] वश । 'श-षोः सः' (१२२६०) श० → स० । अनेन स० → श० वश । [नमिल ] नम्र । 'लात्' (२।१०६) रपूर्व० इ० । 'लोकात्' (१।१।३) नमिर । अनेन रस्य ल: नमिल । [शुल] सुर । अनेन रस्य लः - सस्य शः शुल। . )
[शिल ] शिरस् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शि० → सिं० । अनेन र० → ल० - सि० → शि० शिल।
[विअलिद] विगलित । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ग्लुक् । 'शेषं शौरसेनीवत्' (४।३२३) इति न्यायात् 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० विअलिद ।
[मन्दाल] मन्दार । अनेन रस्य लः मन्दाल ।
[लायिदंहियुगे] राजितांहियुग । अनेन रा० → ला० । 'ज-द्य-यां यः' (४।२९२) जि० → यि० । 'हस्वः संयोगे' (१८४) ता० → त० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) रलुक् । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्वं - ग० → गे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् लायिदंहियुगे ।
[वीलयिणे] वीरजिन । प्रथमा सि । अनेन रस्य लः । 'ज-द्य-यां यः' (४।२९२) जि० → यि० । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं- ण० → णे० । 'अन्त्यव्य०' (१२११) स्लुक् वीलयिणे। १. A. गले उदाहरणम् ।

Page #96

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५१७
[पक्खालदु] प्रपूर्व० 'क्षलण् शौचे' (१६८८) क्षल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धि:-क्ष० → क्षा० | पञ्चमी तुव् । 'दु-सु-मु विध्यादि०' (३।१७३) तु० → दु० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिच् → अत् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रक्षालदु । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'क्षः खः क्वचित्तु०' (२।३) क्षा० → खा० । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं - ख्खा० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः पक्खालदु ।
[शयलमवय्ययम्बालं] सकलम् । अनेन स० → श० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१११८०) अ० → य० शयलं । अवद्यजम्बाल । प्रथमा सि । 'ज-द्य-यां यः' (४।२९२) द्यस्य यः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं- य० → य्य० । 'ज-द्य-यां यः' (४।२९२) ज० → य० अवय्ययम्बालं ॥२८८॥
स-षोः संयोगे सोऽग्रीष्मे ॥ ८।४।२८९ ॥ मागध्यां सकार-षकारयोः संयोगे वर्तमानयोः सो भवति, ग्रीष्मशब्दे तु न भवति ॥ ऊर्ध्वलोपाद्यपवादः ॥
स- पस्खलदि हस्ती । बुहस्पदी । मस्कली । विस्मये । ष-शुस्क-दालुं । कस्टं । विस्नु । शस्प-कवले । उस्मा । निस्फलं । धनुस्खण्डं ॥ अग्रीष्म इति किम् ? गिम्ह-वाशले ॥ __ [स-षोः संयोगे सोऽग्रीष्मे] स-ष् षष्ठी ओस् । संयोग सप्तमी ङि । स प्रथमा सि । अग्रीष्म सप्तमी ङि ।
[पस्खलदि हस्ती] 'स्खल चलने' (४४८) स्खल, प्रपूर्व० । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) प्रस्खलति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच् → दि० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । अनेन स्० → स्० । पस्खलदि । प्रचलतीत्यर्थः ।
हस्तिन् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) न्लुक् । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घ-स्ती० । अनेन स्० → स्० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् हस्ती ।
[बुहस्पदी] बृहस्पति । प्रथमा सि । 'वा बृहस्पतौ' (१११३८) बृ० → बु० । 'अक्लीबे सौ' (३३१९) दीर्घःति० → ती० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् । 'तो दोऽनादौ शौर०' (४।२६०) त० → द० । अनेन सस्य सः बुहस्पदी।
[मस्कली] मस्करिन् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्यः' (११११) न्लुक् । अनेन सस्य सः । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घः- रि० → री० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) री० → ली० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् मस्कली संन्यासी ।।
[विस्मये] विस्मय । प्रथमा सि । अनेन सस्य सः । 'अतः एत्सौ०' (४।२८७) एत्त्वं - य० → ये० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् विस्मये ।
[शुस्क-दालुं] शुष्क-दारु । प्रथमा सि । अनेन षस्य सः । 'श-षोः सः' (१।२६०) शु० → सु० । 'र-सोलशौ' (४।२८८) रु० → लु० - सु० → शु० । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः शुस्क-दालुं ।
[कस्टं] कष्ट । प्रथमा सि । अनेन षस्य सः । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१२२३) अनुस्वारः कस्टं।
[विस्तुं] विष्णु । प्रथमा सि । अनेन षस्य सः । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः विस्नु ।

Page #97

५१८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[शस्प-कवले] शष्प-कवल । प्रथमा सि । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० । अनेन षस्य सः । 'अत एत्सौ०' (४।२८७) एत्वं - ल० → ले० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् शस्पकवले।
[उस्मा] ऊष्मन् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक्-न्लुक् च । 'पुंस्यन०' (३५६) इत्यतिदेशात् 'राज्ञः' (३।४९) आ० । 'हस्वः संयोगे' (१९८४) ऊ० → उ० । अनेन षस्य सः उस्मा ।
[निस्फलं] निष्फल । प्रथमा सि । अनेन षस्य सः । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः निस्फलं ।
[धनुस्खण्डं] धनुष्खण्ड । प्रथमा सि । अनेन षस्य सः । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१२२३) अनुस्वारः धनुस्खण्डं ।
[गिम्हवांशले] ग्रीष्मवासर । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) ग्री० → ग्रि० । 'सर्वत्र ल-व०' (२६७९) लुक् । 'पक्ष्म-श्म-ष्म०' (२१७४) ष्म० → म्ह० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - २० → रे० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० - रे० → ले० । 'अन्त्यव्य०' (१२११) स्लुक् गिम्हवाशले ॥२८९॥
ट्ट-ष्ठयोः स्टः ॥ ८।४।२९० ॥ द्विरुक्तस्य टस्य षकाराक्रान्तस्य च ठकारस्य मागध्यां सकाराक्रान्तः टकारो भवति । ट्ट - पस्टे । भस्टालिका । भस्टिणी ॥ ष्ठ-शुस्टु कदं । कोस्टागालं ॥ [ट्ट-ष्ठयोः स्टः] दृ-ष्ठ षष्ठी ओस् । स्ट प्रथमा सि ।
[पस्टे] पट्ट । प्रथमा सि । अनेन दृ० → स्ट० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं-स्ट० → स्टे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् पस्टे ।
[भस्टालिका] भट्टारिका । प्रथमा सि । अनेन डा० → स्टा० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लुक् भस्टालिका ।
[भस्टिणी] भट्टिनी । प्रथमा सि । अनेन ट्टि० → स्टि० । 'नो णः' (१।२२८) नी० → णी० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् भस्टिणी ।
[शुस्टु कदं] सुष्ठ कृतम् । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) सु० → शु० । अनेन ष्ठु० → स्टु० । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) कृ० → क० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तस्य दः शुस्टु कदं ।। [कोस्टागालं ] कोष्ठागारम् । अनेन ष्ठा० → स्टा० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) रं० → लं० कोस्टागालं ॥२९०॥
स्थ-र्थयोस्स्तः ॥ ८।४।२९१ ॥ स्थ-र्थ इत्येतयोः स्थाने मागध्यां सकाराक्रान्तः तो भवति ॥ स्थ - उवस्तिदे । शुस्तिदे ॥ र्थ - अस्तवदी । शस्तवाहे ॥ [स्थर्थयोस्स्तः ] स्थ-र्थ षष्ठी ओस् । स्त प्रथमा सि ।
[ उवस्तिदे] उपस्थित । प्रथमा सि । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० । अनेन स्थि० → स्ति० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) द० → दे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् उवस्तिदे।

Page #98

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[शुस्तिदे] सुस्थित । प्रथमा सि । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) सु० → शु० । अनेन स्थि० → स्ति० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) द० → दे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् शुस्तिदे।
[अस्तवदी] अर्थपति । प्रथमा सि । अनेन र्थ० → स्त० । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) ति० → दि० । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घः - दि० → दी० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् अस्तवदी ।
[शस्तवाहे] सार्थवाह । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) सा० → स० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० । अनेन र्थ० → स्त० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) ह० → हे । 'अन्त्यव्य०' (१११) स्लुक् शस्तवाहे ॥२९१॥
ज-द्य-यां यः ॥ ८।४।२९२ ॥ मागध्यां ज-द्य-यां स्थाने यो भवति ॥
ज - याणदि । यणवदे । अय्युणे । दुय्यणे । गय्यदि । गुणवय्यिदे ॥ द्य - मय्यं । अय्य किल विय्याहले आगदे ।। य- यादि । यधाशलूवं । याणवत्तं । यदि ॥ यस्य यत्वविधानं 'आदेर्यो जः' (१।२४५) इति बाधनार्थम् ॥
[ज-द्य-यां यः] ज-द्य-य् षष्ठी आम् । य प्रथमा सि ।
[याणदि] 'ज्ञांश अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । वर्त० तिव् । 'ज्ञो जाण-मुणौ' (४७) ज्ञा० → जाण० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच् → दि० । अनेन जा० → या० याणदि ।
[यणवदे] जनपद । प्रथमा सि । अनेन ज० → य० । 'नो णः' (१२२२८) न० → ण । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - द० → दे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् यणवदे।
[अय्युणे] अर्जुन । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । अनेन जु० → यु० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं० यु० → य्यु० । 'नो णः' (१२२८) न० → ण । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - ण → ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् अय्युणे ।
॥ सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । अनेन ज० → य० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं- य० → य्य० । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण० 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं-ण० → ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् दुय्यणे ।
[गय्यदि] गर्जति । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । अनेन ज० → य० । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं - य० → य्य० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) ('अतो देश्च' (४।२७४)) ति० → दि० गय्यदि ।
[गणवय्यिदे] गुणवर्जित । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) रलक । अनेन जि० → यि० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - यि० → य्यि० । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वंद० → दे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् गुणवय्यिदे ।
[मय्यं] मद्य । प्रथमा सि । अनेन द्य० → य० । 'अनादौ०' (१।११) द्वित्वं - य० → य्य० । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः मय्यं ।
[अय्य किल विय्याहले आगदे] अद्य किल विद्याधर आगतः । प्रथमा सि । अनेन द्य० → य० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - य० → य्य० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) धस्य हः । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) र० → ल० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वम् । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) तस्य दः अय्य किल विय्याहले आगदे ।

Page #99

५२०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[यादि] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव० → इच्० । 'दिरिचेचोः' (४।२७३) इच्०.→ दि० । अनेन यस्य य: यादि ।
[यधाशलूवं ] यथास्वरूपम् । अनेन यस्य यः । 'थो धः' (४।२६७) था० → धा० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९). व्लुक् । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० - रू० → लू० । 'पो वः' (१।२३१) प० → व० यधाशलूवं ।।
[याणवत्तं] यानपात्र । अनेन यस्य यः । 'नो णः' (११२२८) न० → ण । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) पा० → प० । 'पो वः' (११२३१) प० → व० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - त० → त्त०। प्रथमा सि । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः याणवत्तं । [यदि] यदि । अनेन यस्य य: यदि ॥२९२॥
न्य-ण्य-ज्ञ-झां ञः ॥८।४।२९३ ॥ मागध्यां न्य-ण्य-ज्ञ-ञ्ज इत्येतेषां द्विरुक्तो जो भवति ।
न्य-अहिम -कुमाले । अज्ञ-दिशं । शामच-गुणे । कञका-वलणं ॥ ण्य-पुञ्जवन्ते । अबम्हळ । पुजाहं । पुर्ख ॥ ज्ञ - पञ्जा-विशाले । शव्वजे। अवज्ञा ॥ ज-अञ्जली । धणजए । पञले ॥
[न्य-ण्य-ज्ञ- ञः] न्य-ण्य-ज्ञ-अ षष्ठी आम् । ञ प्रथमा सि ।
[अहिम -कुमाले] अभिमन्यु-कुमार । प्रथमा सि । 'ख-घ-थ-घ-भाम्' (१।१८७) भि० → हि० । अनेन न्यु० → ७० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) र० → ल० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं-ल. → ले० । 'अन्त्य०' (१।११) स्लुक् अहिम -कुमाले ।
[अञ्ज-दिशं] अन्य-दिशम् । अनेन न्य० → अ० अञ्ज-दिशं ।
[शामज-गुणे] सामान्य-गुण । प्रथमा सि । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) सा० → शा० । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) मा० → म० । अनेन न्य० → ज० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - ण० → ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् शामञ्ज-गुणे।
[कञ्जका-वलणं] कन्यका-वरणम् । अनेन न्य० → ज० । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) र० → ल० कञ्जका - वलणं ।
[पुञ्जवन्ते ] पुण्यवत् । प्रथमा सि । 'आल्विल्लोल्लाल-वन्त-मन्तेत्तेर०' (२।१५९) वन्त० । अनेन ण्य० → ञः । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्वं - वन्त० → वन्ते० पुञ्जवन्ते ।
[अबम्हनं] अब्राह्मण्यम् । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) ब्रा० → ब्र० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक्ब्र० → ब० । 'पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-मां म्हः' (२।७४) म० → म्ह० । अनेन ण्य० → ० अबम्हनं ।
[पुजाहं] पुण्याहम् । अनेन ण्या० → ञा० पुजाहं । [पुजं] पुण्यम् । अनेन ण्य० → ० पुञ्ज ।
[पा -विशाले] प्रज्ञा-विशाल । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । अनेन ज्ञा० → ञा० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं-ल० → ले० पञ्जा-विशाले ।

Page #100

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५२१
[शव्वळे] सर्वज्ञ । प्रथमा सि । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) स० → श० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । अनेन ज्ञ० → ० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - ज० → जे० शब्बजे।
[अवज्ञा] अवज्ञा । अनेन ज्ञा० → ञा० अवा । [अञ्जली] अञ्जली । अनेन अ० → ज० अञ्जली ।
[धणए] धनञ्जय । प्रथमा सि । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । अनेन अ० → ० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) य्लुक् । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - अ० → ए० धणजए ।
[पञले ] प्राञ्जल । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) प्रा० → प्र० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । अनेन ज० → ञ० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - ल० → ले० पञले ॥२९३।।
__ व्रजो जः ॥ ८।४।२९४ ॥ मागध्यां व्रजेर्जकारस्य ो भवति ॥ यापवादः ॥ वदि । [व्रजो जः] व्रज् षष्ठी ङस् । ज् षष्ठी ङस् । ..
[वादि] 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त० तिव् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । अनेन ज० → ज० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । "दिरिचेचोः' (४।२७३) ('अतो देश्च' (४।२७४) ) इच् → दि० वझदि । व्रजतीत्यर्थः ॥२९४॥
छस्य श्चोऽनादौ ॥ ८।४।२९५ ॥ मागध्यामनादौ वर्तमानस्य छस्य तालव्यशकाराक्रान्तश्चो भवति ॥
गश्चदि । उच्छलदि । पिश्चिले । पुश्चदि ॥ लाक्षणिकस्यापि-आपन्नवत्सलः → आपन्नवश्चले । तिर्यक् प्रेक्षते → तिरिच्छि पेच्छइ । तिरिश्चि पेस्कदि ॥ अनादाविति किम् ? छाले ॥
[छस्य शोऽनादौ] छ षष्ठी ङस् । श्च प्रथमा सि । अनादि सप्तमी ङि ।
[गश्चदि] गच्छति । अनेन छस्य श्च० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच्० । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्छ → दि० गश्चदि ।
[उश्चलदि] उच्छलति । अनेन छस्य श्च० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच् → दि० उश्चलदि ।
[पिश्चिले] पिछिल । प्रथमा सि । अनेन छस्य श्च० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्वं- ल० →ले० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् पिश्चिले ।
[पुश्चदि] 'प्रछत् जीप्यायाम्' (१३४७) प्रछ् । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१११३) प्रछति । 'प्रच्छ: पुच्छ:' (४।९७) पुच्छ० । अनेन छस्य श्च० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्→ इच्० । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० पुश्चदि ।
[छाले] छाग । प्रथमा सि । 'छागे लः' (१।१९१) गस्य लः । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) एत्त्वं - ल० → ले० छाले ॥२९५।।

Page #101

५२२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे।
क्षस्य :कः ॥८।४।२९६ ॥
मागध्यामनादौ वर्तमानस्य क्षस्य को जिह्वामूलीयो भवति ॥ य के । ल कशे || अनादावित्येव - खयजलहला । क्षयजलधरा इत्यर्थः ॥
[क्षस्य कः] क्ष षष्ठी उस् । ४क प्रथमा सि ।
[यके] यक्ष । प्रथमा सि । अनेन क्षस्य क० । 'अत एत्सौ पुंसि मागध्याम्' (४।२८७) के । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् यम्के ।
[ल-कशे] राक्षस । प्रथमा सि । 'हस्व; संयोगे' (१९८४) रा० → र० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) र० → ल० । अनेन क्षस्य -क० । 'र-सोर्ल-शौ' (४१२८८) स० → श० । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) श० → शे० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् लकशे ।
[खयजलहला] क्षयजलधर । प्रथमा जस् । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२२३) क्ष० → ख० । 'ख-घ-थ-धभाम्' (११८७) ध० → ह० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) २० → ल० । 'जस्-शस्-ङसि-त्तो-दो-द्वामि दीर्घः' (३।१२) दीर्घः- ल० → ला० । 'जस्-शसोलुंक्' (३।४) जस्लुक् खयजलहला ॥२९६।।
स्कः प्रेक्षा-ऽऽचक्षोः ॥ ८।४।२९७ ॥ मागध्यां प्रेक्षेराचक्षेश्च क्षस्य सकाराक्रान्तः को भवति ॥ जिह्वामूलीयापवादः ॥ पेस्कदि । आचस्कदि ॥ [स्कः प्रेक्षा-ऽऽचक्षोः] स्क प्रथमा सि । प्रेक्षा-ऽऽचक्ष षष्ठी ओस् ।
[पेस्कदि] प्रपूर्व० 'ईक्षि दर्शने' (८८२) ईक्ष् । वर्त० ते । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) पेक्षते । अनेन क्षस्य स्क० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच्० । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० पेस्कदि ।
[आचस्कदि] आपूर्व० 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (११२२) चश् । वर्त० ते । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) आचक्षते । अनेन क्षस्य स्क० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच् । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० आचस्कदि ॥२९७॥
तिष्ठश्चिष्ठः ॥ ८।४।२९८ ॥ मागध्यां स्थाधातोर्यस्तिष्ठ इत्यादेशस्तस्य चिष्ठ इत्यादेशो भवति ॥ चिष्ठदि ॥
[तिष्ठश्चिष्ठः] तिष्ठ षष्ठी ङस् । चिष्ठ प्रथमा सि ।
[चिष्ठदि] स्था । वर्त० तिव् । 'श्रोति-कृवु-धिवु०' (४।२।१०८) इत्यादिना तिष्ठ । अनेन तिष्ठ० → चिष्ठ० । 'त्यादीनामाद्य०' (३.१३९) तिव्० → इच् । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० चिष्ठदि ॥२९८।।
अवर्णाद्वा डसो डाहः ॥८।४।२९९ ॥
.
मागध्यामवर्णात्परस्य ङसो डिद् आह इत्यादेशो वा भवति ॥

Page #102

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५२३
हगे न एलिशाह कम्माह काली । 'भगदत्त-शोणिदाह कुम्भे । पक्षे- भीमशेणस्स पश्चादो हिण्डीअदि । 'हिडिम्बाए घडुक्कय-शोकेण उवशमदि ।
[अवर्णाद्वा डसो डाहः ] अवर्ण पञ्चमी ङसि । वा प्रथमा सि । ङस् षष्ठी ङस् । डाह प्रथमा सि । [हगे न एलिशाह कम्माह काली] अहम् । 'अहं-वयमोर्हगे' (४।३०१) इत्यनेन हगे आदेशः हगे।
ईदृश । 'दृश: विवप्-टक्-सकः' (१११४२) रि० । 'एत्पीयूषा-ऽऽपीड-बिभीतक-कीदृशेदृशे' (१।१०५) ई० → ए० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । अनेन वा ङसस्थाने डाह० → आह० इति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् एलिशाह ।
कर्मन् । षष्ठी ङस् । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२।७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - म० → म्म० । अनेन वा ङस्स्थाने डाह० → आह० इति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः कम्माह ।
कारी । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) री० → ली. काली । अहं न ईदृशस्य कर्मण: कारी ।
[भगदत्तशोणिदाह कुम्भे] भगदत्तशब्दो निर्ग्रन्थेषु सांख्येषु च । शोणित । षष्ठी ङस् । अस्य कार्यम् । 'तो दोऽनादौ०' (४।२६०) त० → द० शोणिदाह ।
कुम्भ । प्रथमा सि । 'अत एत्सौ पुंसि०' (४।२८७) भ० → भे० कुम्भे । पक्षे
[भीमशेणस्स पश्चादो हिण्डीअदि] भीमसेन । षष्ठी ङस् । 'र-सोल-शौ' (४।२८८) से० → शे० । 'नो णः' (१२२८) न० → ण । 'ङसः स्सः' (३।१०) ङस्० → स्स० भीमशेणस्स ।
पश्चात् । षष्ठी ङस्(पञ्चमी ङसि) । 'अन्त्यव्य०' (११११) तलुक् पश्चादो।
'हिडुङ् गतौ च' (७०४) हिड् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३३१३९) ते० → इच् । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → ईअ० । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० हिण्डीअदि । भीमसेनस्य पश्चात् हिण्ड्यते इत्यर्थः ।
[हिडिम्बाए घडुक्य-शोकेण उवशमदि] हिडिम्बा । षष्ठी ङस् । 'टा-ङस्-डेर०' (३।२९) ङस्० → ए० हिडिम्बाए । १. पुरुषः - पशीदन्तु भावमिश्शे । हगे ण ईदिशकम्मकाली। [अभि० शा० षष्ठेऽङ्के]
प्रसीदन्तु भावमिश्राः । अहं नेदृशकर्मकारी । २. राक्षसी - अले लुहिलप्पिआ ! पूव्वशञ्चिअं तुमं वि जाणाशि जेव्व । णवशञ्चिअं शिणु दाव । भअदत्तशोणिएहिं कुम्भे शिन्धुलाअवशाहिं कुम्भे दुवे दुवदमच्छाहिवभूलिश्शवशोमदत्तबह्निअप्पमुहाणं णलिन्दाणं अण्णाणं वि पाकिदपुलिशाणं लुहिलमंशेहि पुलिदाई घडशदाइं अशक्खाइ शन्ति मे गेहे । [वे० सं० तृतीयेऽङ्के]
अरे रुधिरप्रिय ! पूर्वसञ्चितं त्वमपि जानास्येव । नवसञ्चितं शृणु तावत् । भगदत्तशोणितौ कुम्भः सिन्धुराजवसाभिः कुम्भौ द्वौ द्रुपदमत्स्याधिपभूरिश्रवःसोमदत्तबाहीकप्रमुखाणां नरेन्द्राणामन्येषामपि प्राकृतपुरुषाणां रुधिरमांसौ पूरितानि घटशतान्यसंख्यानि सन्ति मे गेहे। ३. राक्षसी - लुहिलप्पिआ ! अज्जवि शामिणीए हिडिम्बादेवीए घडुक्कअशोए ण उपशमइ । [वे० सं० तृतीयेऽङ्के]
रुधिरप्रिय ! अद्यापि स्वामिन्या हिडिम्बादेव्या घटोत्कचशोको नोपशाम्यति ।

Page #103

५२४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
घटोत्कचशोक । तृतीया टा । 'हुस्वः संयोगे' (१।८४) टो० → टु० । 'टो डः' (१।१९५) टु० → डु० । 'क-गट-ड०' (२७७) त्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - क० → क० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) च्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'टा-आमोर्णः' (३६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) एत्त्वं-क० → के० घडुक्य-शोकेण ।
उपपूर्व० 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । वर्त्त तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) उपशमति । 'पो वः' (११२३१) प० → व० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्छ → दि० । 'वर्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) एत्त्वं - म० → मे० उवशमेदि । हिडिम्बाया घटोत्कचशोकेन उपशमतीत्यर्थः ॥२९९॥
आमो डाहँ वा ॥ ८।४।३०० ॥ मागध्यामवर्णात्परस्य आमोऽनुनासिकान्तो डित् आहादेशो वा भवति । शयणाहँ मु(सु)हं । पक्षे - नलिन्दाणं ॥ व्यत्ययात् प्राकृतेऽपि-ताहँ । तुम्हाहँ । अम्हाहँ । सरिआहँ । कम्माहँ ॥ [आमो डाहँ वा ] आम् षष्ठी ङस् । डाहँ प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[शयणाहँ सुहं] स्वजन । षष्ठी आम् । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) व्लुक् । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) स० → श० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । अनेन वा आम्० → डाहँ० → आह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'नो णः' (१।२२८) ना० → णा० शयणाहँ । सुखं → सुहं ।
[नलिन्दाणं] नरेन्द्र । षष्ठी आम् । 'हस्वः संयोगे' (१८४) रे० → रि० । 'र-सोर्ल-शौ' (४।२८८) रि० → लि० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) ('द्रे रो नवा' (२१८०) ) लुक् । 'टा-आमोर्णः' (३६) आम्० → ण । 'जस्-शस्ङसि-तो०' (३।१२) दीर्घः - नलिन्दाणं ।
[ताहँ] तद् । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → डाहँ० → आह० । शेषं सुगमम् । ताहँ।
[ तुम्हाहँ] युष्मद् । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → डाहँ० → आह० । 'युष्मद्यर्थपरे तः' (१।२४६) यु० → तु० । शेषं सुगमम् । तुम्हाहँ।
[अम्हाहँ] अस्मद् । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → डाहँ० → आह० । शेषं सुगमम् । अम्हाहँ । [ सरिआह] सरित् । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → डाह → आह० । शेषं सुगमम् । सरिआहँ । [कम्माहँ] कर्मन् । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → डाहँ० → आह० । शेषं सुगमम् । कम्माहँ ॥३००॥
- अहं-वयमोहंगे ॥८।४।३०१ ॥ मागध्यामह-वयमोः स्थाने हगे इत्यादेशो भवति । 'हगे शक्कावदालतित्थ(स्त)णिवाशी धीवले । हगे शंपत्ता ॥
[अहं-वयमोर्हगे ] अहं-वयम् षष्ठी ओस् । हगे प्रथमा सि । १. पुरुष:- सुणध दाणि । हगे शक्कावदालब्भन्तरालवाशी धीवले । [अभि० शा० षष्ठेऽङ्के]
शृणुत इदानीम् । अहं शक्रावताराभ्यन्तरालवासी धीवरः ।

Page #104

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५२५
०१॥
[हगे शक्कावदालतित्था स्त )णिवाशी धीवले] अहम् । अनेन हगे इति । शक्रावतारतीर्थनिवासिन् । प्रथमा सि । 'अन्त्य०' (१।११) नलुक् । 'अक्लीबे सौ' (३।१९) दीर्घः । 'अन्त्य०' (१।११) स्लुक् । शेषं स्पष्टम् । शक्कावदालतित्था( स्त)णिवासी । धीवरः-धीवले ॥३०१॥
शेषं शौरसेनीवत् ॥ ८।४।३०२ ॥ मागध्यां यदुक्तं ततोऽन्यच्छौरसेनीवद् द्रष्टव्यम् ।। तत्र 'तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य' (४।२६०) 'पविशदु आयुत्ते शामि-पशादाय ॥ 'अध: क्वचित्' (४।२६१) अले ! किं एशे महन्दे कलयले । 'वादेस्तावति' (४।२६२) मालेध वा धलेध वा, अयं दाव शे आगमे ॥ 'आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः' (४॥२६३) भो कञ्चइआ ! | 'मो वा' (४।२६४) भो रायं ! ॥ 'भवद्-भगवतोः' (४।२६५) एदु भवं शमणे भयवं महावीले । भयवं कदन्ते ये अप्पणो फरकं उज्झिय पलस्स पकं पमाणीकलेशि ॥ 'नवा र्यो य्यः' (४।२६६) अय्य ! एशे खु कुमाले मलयकेदू ॥ 'थो धः' (४।२६७) अले कुम्भिला ! कधेहि ॥ 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) ऊशलध अय्या ! ऊशलध ॥ 'भुवो भः' (४।२६९) भोदि ॥ 'पूर्वस्य पुरवः' (४।२७०) अपुरवे ॥ 'क्त्व इय-दूणौ' (४।२७१) 'किं खु शोभणे बम्हणे शि त्ति कलिय लञा पलिग्गहे दिण्णे ॥ '-गमो डडुअः' (४।२७२) कडुअ गडुअ ॥
'दिरिचेचोः' (४।२७३) अमच्च-ल कशं पेक्खिदं इदो य्येव आगश्चदि । १. उभौ- पविशदु आवुत्ते शामि-पशादश्श । [अभि० शा० षष्ठेऽङ्के]
प्रविशतु आवुत्त: स्वामिप्रसादाय ॥ २. पुरुषः - मालेध वा धलेध वा अयं दाव से आगमे । [अभि० शा० षष्ठेऽङ्के]
मारयत वा धरत वा अयं तावत् तस्य आगमः ।। ३. रक्षिणौ- अले कुम्भीलआ ! कहेहि कहिं तुए एशे मणिबन्धणुक्किण्णणामहेए लाअकीए अङ्गलीअए शमाशादिए ।
[अभि० शा० षष्ठेऽङ्के] अरे कुम्भीरक ! कथय कुत्र त्वयैतन्मणिबन्धनोत्कीर्णनामधेयं राजकीयमङ्गलीयकं समासादितम् । ४. चण्डा - ओसलध अज्जा ! ओसलध, अवेध माणहे ! अवेध । [मु० रा० चतुर्थे-सप्तमेऽङ्के]
अपसरत आर्याः ! अपसरत, अपेत मान्याः ! अपेत । ५. प्रथमः - किं सोहणे बह्मणेत्ति कलिअ रज्जा पडिग्गहे दिण्णे । [अभि० शा० षष्ठेउले]
कि शोभनो ब्राह्मण इति कलयित्वा राज्ञा प्रतिग्रहो दत्तः ।

Page #105

५२६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
'अतो देश्च' (४।२७४) 'अले ! किं एशे महन्दे कलयणे शुणीअदे ॥ 'भविष्यति स्सिः' (४।२७५) ता कहिं नु गदे लुहिलप्पिए भविस्सिदि । 'अतो ङसेर्डादो-डादू' (४।२७६) 'अहं पि भागुलायणादो मुदं पावेमि ॥ 'इदानीमो दाणि' (४।२७७) शुणध दाणि हगे शक्कावयालतित्थ(स्त)णिवाशी धीवले ॥ 'तस्मात्ता:' (४।२७८) ता याव पविशामि || 'मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः' (४।२७९) युत्तं णिमं । शलिशं णिमं ॥ 'एवार्थे य्येव' (४।२८०) मम य्येव ॥ 'हले चेट्याह्वाने' (४।२८१) हङ्गे चदुलिके ! ॥ 'हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे' (४।२८२) विस्मये-यथा उदात्तराघवे - राक्षसः ॥ हीमाणहे जीवन्त-वश्चा मे जणणी ॥ निर्वेदे - यथा विक्रान्तमीमे - राक्षस: । 'हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण नियविधिणो दुव्ववशिदेण ॥ 'णं नन्वर्थे' (४।२८३) णं अवशलोपशप्पणीया लायाणो ॥ 'अम्महे हर्षे' (४।२८४) अम्महे एआए शुम्मिलाए शुपलिगढिदे भवं ॥ 'हीही विदूषकस्य' (४।२८५) हीही संपन्ना मे मणोलधा पियवयस्सस्स ॥
'शेषं प्राकृतवत्' (४।२८६) मागध्यामपि 'दीर्घ-हुस्वौ मिथो वृत्तौ' (१।४) इत्यारभ्य 'तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य' (४।२६०) इत्यस्मात् प्राग् यानि सूत्राणि तेषु यान्युदाहरणानि सन्ति तेषु मध्ये अमूनि तदवस्थान्येव, मागध्याममूनि पुनरेवंविधानि भवन्तीति विभागः स्वयमभ्यूह्य दर्शनीयः ॥
[पविशदु आवुत्ते शामि-पशादाय] प्रविशतु आयुक्तः । स्वामिप्रसाद । चतुर्थी । 'तादर्थ्यङेर्वा' (३।१३२) अस्य सूत्रबलात् संस्कृतसिद्धिः ।
[मालेध वा धलेध वा, अयं दाव शे आगमे] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । णिग्प्र० । मारि । पञ्चमी ध्वम् । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० → ए० । 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३।१४३) ध्वम्० → हच्० । 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) हच्० → ध० मालेध । 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । पञ्चमी त । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) धृ० → धर० । १. राक्षसी - अले लुहिलप्पिआ ! किं णु क्खु एशे महन्ते कलअले शुणीअदि । [वे० सं० तृतीयेऽङ्के]
अरे रुधिरप्रिय ! किं नु खल्वेष महान् कलकलः श्रूयते । २. क्षप । सावका ! गच्छ, होदु दे कज्जसिद्धी । अहंपि भागुराअणादो पाडलिउत्तं गन्तुं मुहं पडिच्छेमि । [मु० रा० पञ्चमेऽङ्के]
उपासक ! गच्छ, भवतु ते कार्यसिद्धिः । अहमपि भागुरायणात् पाडलिपुत्तं गन्तुं मुद्रां प्रतीच्छामि । ३. हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण नियविधिणो दुव्ववशिदेण । [विक्रान्तभीमे]
विस्मयः परिश्रान्ता वयमेतेन निजविधेः दुर्व्यवसितेन । ४. द्वितीय: - णं अवशलोवशप्पणीआ लाआणो । [अभि० शा० षष्ठेऽङ्के] नन्ववसरोपसर्पणीया राजानः ।

Page #106

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५२७
'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) धरत । वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा' (३।१५८) र० → रे० । 'मध्यमस्येत्था- हचौ' (३।१४३) त० → हच् । 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) हच्० → ध० धलेध ।
[अले कुम्भिला ! कधेहि ] कुम्भो विद्यते यस्याऽसौ कुम्भिर ! । आमन्त्र्ये सि । 'डो दीर्घो वा' (३३८) र० ! → रा० ! कुम्भिला ! । 'कथण वाक्यप्रबन्धे' (१८८०) कथ । पञ्चमी हि । 'दु-सु-मु०' (३।१७३) हि० → सु० । 'सोहिर्वा' (३।१७४) सु० → हि० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कथहि । 'वर्तमाना-पञ्चमी०' (३।१५८) थ० → थे० । 'थो धः' (४।२६७) थे० → धे० कधेहि । अरे कुम्भिरा ! कथयेत्यर्थः ।
[ऊशलध अय्या ! ऊशलध] उपपूर्व० । 'सं गतौ' (२५) सृ । 'ऊच्चोपे' (१११७३) उ० → ऊ० । पञ्चमी त । 'मध्यमस्ये०' (३।१४३) त० → हच् । 'ऋवर्णस्याऽर:' (४।२३४) सृ० → सर० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) हच् → ध० ऊशलध । शेष सर्वत्र पूर्ववत् ॥३०२॥
ज्ञो ज्ञः पैशाच्याम् ॥ ८।४।३०३ ॥ पैशाच्यां भाषायां ज्ञस्य स्थाने जो भवति ॥ पञा । सञा । सव्वञो । ञानं । विज्ञानं ॥ [ज्ञो ज्ञः पैशाच्याम् ] -ज्ञा षष्ठी ङस् । ञ प्रथमा सि । पैशाची सप्तमी ङि । [पञा] प्रज्ञा । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । अनेन ज्ञा० → ञा० पा । [सज्ञा] संज्ञा । 'मांसादेर्वा' (१।२९) अनुस्वारलुक् । अनेन ज्ञा० → ञा० सजा ।
[सव्वञो ] सर्वज्ञ । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-व० → व्व० । अनेन ज्ञ० , ० । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० सव्वञो ।
[ञानं] ज्ञानम् । अनेन ज्ञा० → ब्रा० आनं । [विज्ञानं] विज्ञानम् । अनेन ज्ञा० → ब्रा० विज्ञानं ॥२०३।।
राज्ञो वा चिञ् ॥ ८।४।३०४ ॥ पैशाच्यां राज्ञ इति शब्दे यो ज्ञकारस्तस्य चिञ् आदेशो वा भवति ॥ राचित्रा लपितं । रा लपितं ॥ राचित्रो धनं । रञो धनं ॥ ज्ञ इत्येव - राया ॥ [राज्ञो वा चिञ्] राजन् षष्ठी ङस् । वा प्रथमा सि । चिञ् प्रथमा सि ।
[राचिञा लपितं, रञा लपितं] राज्ञा । अनेन वा ज्ञा० → चित्रा० राचित्रा लपितं । पक्षे- राज्ञा । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) रा० → र० । 'ज्ञो ञः पैशाच्याम्' (४।३०३) ज्ञा० → ञा० रा लपितं ।
[राचिञो धनं, रञ्जओ धनं] राज्ञो धनम् (२) । अनेन वा ञः → चित्रः राचिजो धनं । पक्षे- 'हस्वः संयोगे' (१२८४) रा० → र० । 'ज्ञो ज्ञः पैशाच्याम्' (४।३०३) ज्ञः →ञः रओ धनं ।
[राया] राजन् । प्रथमा सि । 'अन्त्य०' (११११) न्लुक् । 'पुंस्यन आणो राजवच्च' (३५६) इति न्यायात् 'राज्ञः' (३।४९) इति आ । 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लु क् । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) जलुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः ' (१२१८०) आ० → या० राया ॥३०४||

Page #107

५२८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
न्य-योजः ॥८।४।३०५ ॥ पैशाच्यां न्य-ण्योः स्थाने जो भवति ॥ कञका । अभिमजू । पुज-कम्मो । पुजाहं ॥ [न्य-ण्योजः ] न्य-ण्य षष्ठी ओस् । ञ प्रथमा सि । [कञका] कन्यका । अनेन न्य० → ० कञका । [अभिमजू] अभिमन्यु । अनेन न्यु० → चु० अभिमञ्जू ।
[पुञ्ज-कम्मे ] पुण्य-कर्मा । अनेन ण्य० → ञ० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं-मा० → म्मा० । वाऽऽप ए' (३।४१) म्मा० → म्मे० पुञ-कम्मे । [पुञआहं] पुण्याहम् । अनेन ण्या० → ञा० पुञाहं ॥३०५।।
णो नः ॥ ८।४।३०६ ॥ पैशाच्यां णकारस्य नो भवति ॥ गुन-गन-युत्तो । गुनेन । [णो नः] ण् षष्ठी ङस् । न प्रथमा सि ।
[गुन-गन-युत्तो] गुण-गण-युक्त । प्रथमा सि । अनेन ण. → न० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) क्लु क् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-त० → त्त० । 'अत: सेर्डोः' (३।२) सि० → डो० → ओ० गुन-गन-युत्तो ।
[गुनेन] गुण । तृतीया टा । 'टा-आमोर्णः' (३।६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) ण० → णे० । अनेन णे० → ने० - ण० → न० गुनेन ॥३०६।।
त-दोस्तः ॥ ८।४।३०७ ॥ पैशाच्यां तकार-दकारयोस्तो भवति ।
तस्य - भगवती । पव्वती । सतं ॥ दस्य - मतन-परवसो । सतनं । तामोतरो । पत्तेसो । वतनकं । होतु । रमतु ॥ तकारस्यापि तकारविधानमादेशान्तरबाधनार्थम् - तेन पताका । वेतिसो इत्याद्यपि सिद्धं भवति ॥
[त-दोस्त: ] त-द् षष्ठी ओस् । त प्रथमा सि । [भगवती] भगवती । अनेन तस्य तः - भगवती ।
[पव्वती ] पार्वती । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) पा० → प० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं- व० → व्व० । अनेन तस्य तः - पव्वती ।
[सतं] शत । प्रथमा सि । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० → स० । अनेन तस्य तः । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म्० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः सतं ।
[मतन-परवसो] मदन-परवश । प्रथमा सि । अनेन द० → त० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० → स० । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० मतन-परवसो ।
[सतनं] सदनम् । अनेन द० → त० सतनं ।

Page #108

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५२९
[तामोतरो] दामोदर । प्रथमा सि । अनेन दा० → ता०- द० → त० । 'अत: से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० तामोतरो।
[पतेसो] प्रदेश । प्रथमा सि । ' सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । अनेन द० → त० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० → स० । 'अत: से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० पतेसो ।
[वतनकं] वदनकम् । अनेन द० → त० वतनकं ।
[होतु] 'भू सत्तायाम्' (१) भू । पञ्चमी तुव् । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४।६०) भू० → हो० । 'दु-सु-मु०' (३।१७३) तु० → दु० । अनेन दु० → तु. होतु ।
_ [रमतु] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । पञ्चमी ताम् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रमताम् । 'दु-सु-मु०' (३।१७३) ताम्० → दु० । अनेन दु० → तु० रमतु ।
[पताका] पताका । अनेन तस्य तः पताका । तकारकरणात् 'प्रत्यादौ डः' (१२२०६) इति डकारप्राप्तो निषेधः । [वेतिसो] वेतस । अनेन तस्य तः । 'इ: स्वप्नादौ' (१२४६) त० → ति० वेतिसो ॥३०७॥
लो लः ॥ ८।४।३०८ ॥ पैशाच्यां लकारस्य लकारो भवति ॥ सीलं । कुलं । जलं । सलिलं । कमलं ॥
[लो लः] ल षष्ठी ङस् । ल प्रथमा सि ॥३०८॥
श-षोः सः ॥ ८।४।३०९ ॥ पैशाच्यां श-षोः सो भवति ॥
श- सोभति । सोभनं । ससी । सक्को । सङ्गो ॥ ष- विसमो । विसानो ।
'न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्तसूत्रोक्तम्' (४।३२४) इत्यस्य बाधकस्य बाधनार्थोऽयं योगः ॥
[श-षोः सः] श-ष षष्ठी ओस् । स प्रथमा सि ।
[सोभति] 'शुभत् शोभार्थे' (१३८७) शुभ् । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच्० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) शुभइ । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) शु० → शो० । अनेन शो० → सो० । 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच्० → ति० सोभति ।
[ सोभनं ] शोभनम् । अनेन शो० → सो० सोभनं । [ससी] शशी । अनेन ससी । [सक्को ] शक्र । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (१।११) द्वित्वं-क० → क० । अनेन श० → स० सक्को। [सङ्खो] शङ्ख । अनेन श० → स० सङ्खो । [विसमो] विषम । अनेन ष० → स० विसमो । [विसानो] विषाण । अनेन षा० → सा० । 'णो नः' (४।३०६) ण → न० विसानो ॥३०९॥

Page #109

५३०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
हृदये यस्य पः ॥ ८।४।३१० ॥ पैशाच्यां हृदयशब्दे यस्य पो भवति || हितपकं । किं पि किं पि हितपके अत्थं चिन्तयमानी ॥ [ हृदये यस्य पः ] हृदय सप्तमी ङि । य षष्ठी ङस् । प प्रथमा सि ।
[हितपकं ] हृदय । 'स्वार्थे कश्च वा' (२।१६४) कप्र० । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) ह० → हि० । 'त-दोस्त:' (४/३०७) द०→ त० । अनेन य० → प० हितपकं ।
[कि पि किं पि हितपके अत्थं चिन्तयमानी] किम्-अपि । 'पदादपेर्वा' (१।४१) अलुक् किं पि कि पि ।
हितपक पूर्ववत् । सप्तमी ङि । 'डे-म्मि डे:' (३।११) ङि० → डे० → ए० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् हितपके।
अर्थ । द्वितीया अम् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-थ० → थ्थ० । 'द्वितीयतुर्ययो०' (२९०) पूर्वथस्य तः । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः अत्थं ।
"चितुण् स्मृत्याम्' (१६४५) चित् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । 'चुरादि०' (३।४।१७) णिच्प्र० । चिन्तयतीति । 'शत्रानशावेष्यति०' (५।२।२०) शतृप्र० → अत्० । 'शत्रानशः' (३।१८१) अत्० → माण० आदेशः । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गुणः । क्वचिदेकपदेऽपि सन्धिस्तेन एकारस्य अय् । 'लोकात्' (१।१।३) चिन्तयमाण । 'णो नः' (४।३०६) ण० → न० । 'अजातेः पुंसः' (३।३२) ङीप्र० चिन्तयमानी ॥३१०॥
टोस्तुर्वा ॥ ८।४।३११ ॥ पैशाच्यां टोः स्थाने तुर्वा भवति ॥ कुतुम्बकं । कुटुम्बकं ॥ [टोस्तुर्वा ] टु षष्ठी ङस् । तु प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[कुतुम्बकं कुटुम्बकं ] कुटुम्ब । 'स्वार्थे कश्च वा' (२।१६४) कप्र० । अनेन टु० → तु० । पक्षे- यथास्थिति कुतुम्बकं कुटुम्बकं ॥३११॥
क्त्वस्तूनः ॥८।४।३१२ ॥ पैशाच्यां क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने तून इत्यादेशो भवति ॥ गंतून । रंतून । हसितून । पठितून । कधितून ॥ [क्त्वस्तूनः ] क्त्वा षष्ठी ङस् । तून प्रथमा सि । [गंतून ] 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → तून० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः गंतून । [रंतून ] 'रमि क्रीडायाम्' (९८९) रम् । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → तून० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः रंतून ।
[हसितून] 'हसे हसने' (५४५) हस् । क्त्वाप्र० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२१२३) हस-क्त्वा । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३६१५७) स० → सि० । अनेन क्त्वा० → तून० हसितून ।
[पठितून ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । अनेन क्त्वाप्र० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत । 'लोकात' (१।१।३) पठ-क्त्वा । “एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) ठ० → ठि० । अनेन क्त्वा० → तून० पठितून ।

Page #110

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५३१
[कधितून ] 'कथण वाक्यप्रबन्धे' (१८८०) कथ । विकल्पेन ण्यन्ताश्चुरादयः साध्यत्वाद्वा णिजभावः । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → तून० इति । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कथ-तून । 'एच्च क्त्वा-तुम्०' (३।१५७) थ० → थि० । 'थो धः' (४।२६७) थि० → धि० कधितून ॥३१२॥
खून-त्थूनौ ष्ट्वः ॥ ८।४।३१३ ॥ पैशाच्या ष्ट्वा इत्यस्य स्थाने खून-त्थून इत्यादेशौ भवतः ॥ पूर्वस्याऽपवादः ॥ नधून नत्थून । तद्भून तत्थून ॥ [खून-त्थूनौ ष्ट्वः ] खून-त्थून प्रथमा औ । ष्ट्वा षष्ठी ङस् ।
[नधून नत्थून ] नंष्ट्वा (२) । 'विंशत्यादेर्लुक्' (१।२८) अनुस्वारस्य लुक् । अनेन ट्वा० → खून०-त्थून० नळून नत्थून ।
[तथून तत्थून ] दृष्ट्वा (२) । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) दृ० → द० । 'त-दोस्तः' (४।३०७) द० → त० । अनेन ष्ट्वा० → खून०-स्थून० तळून तत्थून ॥३१३।।
र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित् ॥ ८।४।३१४ ॥ पैशाच्यां र्य-स्न-ष्टां स्थाने यथासंख्यं रिय-सिन-सट इत्यादेशाः क्वचिद् भवन्ति ॥ भार्या → भारिआ । स्नातम् → सिनातं । कष्टम् → कसटं || क्वचिदिति किम् ? सुज्जो । सुनुसा । तिट्ठो ॥ [र्य-स्न-ष्टाम् ] र्य-स्न-ष्ट्र षष्ठी आम् । [रिय-सिन-सटाः क्वचित् ] रिय-सिन-सट प्रथमा जस् । क्वचित् प्रथमा सि । [भारिआ] भार्या । अनेन र्यस्य रिअ० भारिआ । [सिनातं ] स्नातम् । अनेन स्नस्य सिन० सिनातं । [ कसटं ] कष्टम् । अनेन ष्टस्य सट० कसटं ।
[सुज्जो ] सूर्य । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) सू० → सु० । 'द्य-य्य-यां जः' (२०२४) र्य० → ज० । 'अनादौ०' (२।८९) जस्य द्वित्वम् । 'अतः से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् सुज्जो ।
[सुनुसा] स्नुषा । प्रथमा सि । 'गोणादयः' (२।१७४) नात् प्राग् उ० । 'श-षोः सः' (४।३०९) षा० → सा० । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) स्लुक् सुनुसा ।
[तिट्ठो ] दृष्ट । प्रथमा सि । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) दृ० → दि० । 'ष्टस्याऽनुष्ट्रेष्टा०' (२।३४) ष्टस्य ठः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ठ्ठ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः । 'त-दोस्तः' (४।३०७) दस्य तः । 'अतः सेोंः ' (३।२) सि० → डो० → ओ० तिट्ठो ॥३१४॥
क्यस्येय्यः ॥ ८।४।३१५ ॥ पैशाच्यां क्यप्रत्ययस्य इय्य इत्यादेशो भवति ॥ गिय्यते । दिय्यते । रमिय्यते । पठिय्यते ॥ . [क्यस्येय्यः ] क्य षष्ठी ङस् । इय्य प्रथमा सि ।

Page #111

५३२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[किय्यते ] 'कैं शब्दे' (३६) कै। 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) कै० → का० । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) ते० → इच्० । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन क्यस्य इय्य इति । 'लुक् (१।१०) आलुक्। 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच् → ते० किय्यते ।
[गिय्यते] 'मैं शब्दे' (३७) गै। 'स्वराणां०' (४।२३८) गै० → गा० । वर्तते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच्० । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । अनेन क्यस्य इय्य इति । 'लुक' (१९१०) आलुक्। 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच्० → ते० गिय्यते ।
[रिय्यते ] ' शब्दे' (३८) रै । 'स्वराणां०' (४।२३८) रै० → रा० । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच्० । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन क्यस्य इय्य इति । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच् → ते० रिय्यते ।।
[दिय्यते ] दा । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच्० । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य०। अनेन क्यस्य इय्य इति । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) दा० → दि० । 'लुक्' (१।१०) इलुक् । 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच्छ → ते० दिय्यते ।
[रमिय्यते ] 'रमि क्रीडायाम्' (९८९) रम् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । 'त्यादी०' (३।१३९) ते० → इच् । अनेन क्यस्य इय्य इति । 'आत्तेश्च' (४/३१९) इच्० → ते० रमिय्यते ।
[पठिय्यते ] 'पठ व्यक्तायां वाचि' (२१३) पठ् । वर्त० ते० । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य । शेषं 'रमिय्यते' वत् । पठिय्यते ॥३१५।।
कृगो डीरः ॥ ८।४।३१६ ॥ पैशाच्यां कृग: परस्य क्यस्य स्थाने डीर इत्यादेशो भवति ॥ पुधुमतंसने सव्वस्स य्येव संमानं कीरते ॥ [कृगो डीरः] कृग् पञ्चमी ङसि । डीर प्रथमा सि ।
[पुधुमतंसने सव्वस्स य्येव संमानं कीरते] प्रथमदर्शने । 'प्रथमे प-थोर्वा' (११५५) प्र० → पु० - थ० → थु० । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् - प्र० → पु० । 'थो धः' (४।२६७) थस्य धः । 'वक्रादावन्तः' (१।२६) अनुस्वारः द० → दं० । 'त-दोस्तः' (४.३०७) । दं० → तं० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् पुधुमतंसने । सर्वस्यैव सम्मानं । सव्वस्स य्येव संमानं । 'डुकंग करणे' (८८८) कृ। वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४/७०) क्यप्र० → य० । अनेन क्यस्य डीर० → ईर० इति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) कीरते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच् । 'आत्तेश्च' (४।३१९) इच्० → ते० कीरते । प्रथमदर्शने सर्वस्यैव सम्मानं करोतीत्यर्थः ॥३१६॥
यादृशादेर्दुस्तिः ॥ ८।४।३१७ ॥ पैशाच्यां यादृश इत्येवमादीनां दृ इत्यस्य स्थाने तिरादेशो भवति । यातिसो । तातिसो । केतिसो । एतिसो । भवातिसो । अातिसो । तुम्हातिसो । अम्हातिसो ॥ [यादृशादेर्दुस्तिः ] यादृशादि षष्ठी ङस् । दृ षष्ठी ङस् । ति प्रथमा सि ।
१. A. किय्यते उदाहरणम् । २. A. रिय्यते उदाहरणम् ।

Page #112

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ यातिसो ] यादृश । अनेन दृ० ति० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० स० । प्रथमा सि । 'अतः सेर्डो:' (३२) सि० डो० ओ० यातिसो ।
[ तातिसो ] तादृश । अनेन दृ० ति० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० स० । प्रथमा सि । 'अतः सेर्डो:' (३२) सि० डो० ओ० तातिसो ।
->
→>
[ केतिसो ] कीदृश । 'एत्पीयूषा - ऽऽपीड - बिभीतक - कीदृशेदृशे' (१९११०५ ) की० 'श-षोः सः' (४।३०९) श० स० । प्रथमा सि । 'अतः सेर्डो:' (३२) सि०
[ एतिसो ] ईदृश । 'एत्पीयूषा - ऽऽपीड० ' (१।१०५) ई०ए० श० स० । प्रथमा सि । 'अत: सेर्डो:' (३२) सि० डो०
[ भवातिसो ] भवादृश । अनेन दृ० (३२) सि० डो० ओ० भवातिसो ।
->
। अनेन दृ० ओ० एतिसो ।
ति० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श०
[ अञ्ञातिसो ] अन्यादृश । 'न्य ण्योः' (४।३०५) न्या० (४।३०९) श० स० । प्रथमा सि । 'अतः सेर्डो:' (३२) सि० [ तुम्हातिसो ] युष्मादृश 'पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म- मां म्हः' (२१७४) यु०तु० । अनेन दृ० ति० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० सि० डो० ओ० तुम्हातिसो ।
[ अम्हातिसो ] अस्मादृश । ' पक्ष्म - श्म - ष्म - स्म०' (२।७४) स्मा० (४।३०९) श० स० । प्रथमा सि । 'अत: सेर्डो:' (३२) सि०
[भोति ] 'भू सत्तायाम् (१) भू (३।१३९) तिव्० इच्० अनेन इच्०
→ ।
के० । अनेन दृ० ति० । डो० ओ० केतिसो ।
ति० । 'श-षोः स:' ( ४ | ३०९ )
ञ्ञा० । अनेन दृ० डो०
५३३
स० । प्रथमा सि । 'अत: सेर्डो:'
इचेचः ॥ ८।४।३१८ ॥
पैशाच्यामिचेचो: स्थाने तिरादेशो भवति ॥ वसुआति । भोति । नेति । तेति ॥
ओ० अञ्ञातिसो ।
ति० । श षोः सः '
मा०
म्हा० युष्मद्यर्थपरे त (१।२४६) स० । प्रथमा सि । 'अतः सेर्डो:' (३२)
म्हा० । अनेन दृ० ति० । 'श-षोः सः' डो० ओ० अम्हातिसो ॥३१७॥
[ इचेच: ] इचेच् षष्ठी ङस् ।
[ वसुआति ] 'वांकू गतिगन्धनयो: ' (१०६२) वा उद्पूर्व० । 'उद्वाकेरोरुम्मा- वसुआ (४११) उद्वा० → वसुआ । 'त्यादीनामाद्य०' (३११३९) तिव्०
→ इच्० । अनेन इच्०
ति० वसुआति । वर्त० तिव्। 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) भू० भो० 'त्यादीनामाद्य० ' ति० भोति ।
[ नेति ] 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७ ) णी० नी० गुण:' ( ४।२३७) नी० ने० । 'त्यादीनामाद्य०' (३|१३९) तिव्० इच्० । अनेन इच्०
। वर्त्त० तिव् । 'युवर्णस्य ति० नेति ।
[ तेति ] 'डुदांग्क् दाने' (१९३८) दा । वर्त्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० ति० 'स्वराणां स्वरा:' (४।२३८) दा० दे० 'त दोस्त:' (४३०७) दे० ते० तेति आत्ते || ८|४|३१९ ॥
पैशाच्यामकारात्परयोः इचेचो स्थाने तेलकारात तिचादेशो भवति ॥
लपते लपति। अच्छते अच्छति गच्छते गच्छति । रमते रमति ॥ आदिति किम् ? होति । नेति ॥
I
इच्० । अनेन इच्० → ददातीत्यर्थः ||३१८॥

Page #113

५३४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[आत्तेश्च] अ पञ्चमी ङसि । ते प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[लपते लपति ] 'लप व्यक्ते वचने' (३३६) लप (२) । वर्त० तिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लपति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । अनेन इच्० -→ ते० - चकारात् ति० लपते लपति।
[अच्छते अच्छति ] 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । वर्त० ते । 'गमिष्यमासां छ:' (४।२१५) स० → छ० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययोरुपरि पूर्वः' (२।९०) पूर्वछस्य च: । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१३) आच्छते । 'हस्वः संयोगे' (१८४) आ० → अ० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इच् । अनेन इच्० → ते० - चकारात् ति० अच्छते अच्छति । . [गच्छते गच्छति ] 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । वर्त० तिव् । 'गमिष्यमासां छः' (४।२१५) म० → छ । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२२९०) पूर्वछस्य चः । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गच्छति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । अनेन इच्० → ते० - चकारात् ति० गच्छते गच्छति।
[रमते रमति ] 'रमि क्रीडायाम्' (९८९) रम् (२) । वर्त० ते । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रमते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० , इच्० - एच० । अनेन इच० - एच० → ते-चकारात् ति- रमते र
[होति] भू । वर्त० तिव् । 'भुवेर्हो हुव-हवाः' (४/६०) भू० → हो० होति । [नेति] नी । वर्त० तिव् । 'युवर्णस्य गुणः' (४।२३७) नी० → ने० नेति ॥३१९।।
भविष्यत्येय्य एव ॥ ८।४।३२० ॥ पैशाच्यामिचेचोः स्थाने भविष्यति एय्य एव भवति, न तु स्सिः ॥
तं तद्भून चिन्तितं रञा का एसा हुवेय्य ॥ [भविष्यत्येय्य एव] भविष्यत् सप्तमी ङि । एय्य प्रथमा सि । एव प्रथमा सि ।
[तं तद्भून चिन्तितं रञा का एसा हुवेय्य ] ताम् । 'हुस्वोऽमि' (३।३६) ता० → त० । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः तं ।
दृष्ट्वा । 'खून-त्थूनौ ष्ट्वः' (४।३१३) ष्ट्वा० → न० । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) दृ० → द० । 'त-दोस्त:' (४।३०७) द० → त० तद्भून ।
चिन्तितं । राज्ञा । 'ज्ञो नः पैशाच्याम्' (४.३०३) ज्ञा० → ज्ञा० । 'हूस्वः संयोगे' (१९८४) रा० → र० रञा। किम् । 'किमः कस्त्र-तसोश्च' (३७१) किम् → क० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ० का ।
एतद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'तदश्च तः सोऽक्लीबे' (३८६) त० → स० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् एसा ।
'भू सत्तायाम्' (१) भू । भविष्यन्ती स्यति । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इच्० - एच् । 'भुवेर्हो हुवहवाः' (४।६०) भू० → हुव० । अनेन इच्० - एच० → एय्य० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१३) हुवेय्य।
तां दृष्ट्वा राज्ञा चिन्तितं का एसा भविष्यतीत्यर्थः ॥३२०॥

Page #114

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५३५
अतो डसेर्डातो-डातू ॥ ८।४।३२१ ॥ पैशाच्यामकारात्परस्य ङसेडितौ आतो-आतु इत्यादेशौ भवतः ॥ ताव च तीए दूरातो य्येव तिट्ठो दूरातु । तुमातो तुमातु । ममातो ममातु ॥ [अतो डसेर्डातो-डातू ] अत् पञ्चमी ङसि । ङसि षष्ठी ङस् । डातो-डातु प्रथमा औ ।
[ताव च तीए दूरातो य्येव तिवो दूरातु ] दूर (२) । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसिस्थाने डातो० → आतो० - डातु० → आतु० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१२३) दूरातो दूरातु । तावच्च तया दूरत एव दृष्ट इत्यर्थः ।
[तुमातो तुमातु ] युष्मद् (२) । पञ्चमी ङसि । 'तइ-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङसौ' (३।९६) युष्मद् → तुम० । अनेन ङसिस्थाने डातो० → आतो०- डातु० → आतु० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तुमातो तुमातु ।
[ममातो ममातु] अस्मद् (२) । पञ्चमी ङसि । 'मइ-मम-मह-मज्झा ङसौ' (३।१११) अस्मद् → मम० । अनेन ङसिस्थाने डातो० → आतो० - डातु० → आतु० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) ममातो ममातु ॥३२१॥
तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए ॥ ८।४।३२२ ॥ पैशाच्यां तदिदमोः स्थाने टाप्रत्ययेन सह नेन इत्यादेशो भवति, स्त्रीलिङ्गे तु नाए इत्यादेशो भवति ॥
तत्थ च नेन कतसिनानेन ॥ स्त्रियाम्-पूजितो च नाए पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन ॥ टेति किम् ? एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं ॥
[तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए] तदिदम् षष्ठी ओस् । टा-नेन प्रथमा सि । स्त्री सप्तमी ङि । तु प्रथमा सि । नाए प्रथमा सि ।
[तत्थ च नेन कतसिनानेन ] तत्र । 'त्रपो हि-ह-त्थाः' (२।१६१) त्रस्य स्थ० तत्थ । तद्-इदम् । तृतीया टा । अनेन नेन । कृतस्नान । तृतीया टा। 'र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित्' (४।३१४) स्ना० → सिना० । 'टा-आमोणः' (३।६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) न० → ने० । 'णो नः' (४।३०६) ण० → न० । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) कृ० → क० कतसिनानेन ।
[पूजितो च नाए पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन ] पादाग्रकुसुमप्रदानेन । सुगमम् । पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन ।
[एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं] तद् । षष्ठी ङस् । 'अन्त्यव्य०' (१२११) द्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ० । 'टा-ङस्-उ०' (३।२९) ङस्० → ए० ताए ॥३२२॥
शेषं शौरसेनीवत् ॥८।४।३२३ ॥
पैशाच्यां यदुक्तं ततोऽन्यच्छेषं पैशाच्यां शौरसेनीवद् भवति ।
अध ससरीरो भगवं मकरधओ एत्थ परिब्भमन्तो हुवेय्य । एवंविधाए भगवतीए कधं ताप(व)स-वेस-गहनं कतं ? | एतिसं अतिट्ठ-पुरवं महाधनं तळून । भगवं यदि मं वरं पयच्छसि । रायं च दाव लोक । ताव च तीए दूरातो य्येव तिट्ठो सो आगच्छमानो राजा ॥

Page #115

५३६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[शेषं शौरसेनीवत् ] शेष प्रथमा सि । शौरसेनीवत् प्रथमा सि । [अध ससरीरो भगवं मकरधओ एत्थ परिब्भमन्तो हुवेय्य ] अथ । 'थो धः' (४।२६७) थ० → ध० अध । भगवान् । 'वाऽव्ययोत्खातादावदातः' (१९६७) वा० → व० । 'भवद्-भगवतोः' (४।२६५) न० → म० भगवं । अत्र । 'त्रपो हि-ह-त्थाः' (२।१६१) त्र० → त्थ० । ‘एच्छय्यादौ' (१।५७) अ० → ए० एत्थ ।
'भू सत्तायाम्' (१) भू । भविष्यन्ती स्यति । 'भुवेर्हो हुव-हवा:' (४६०) भू० → हुव० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) स्यति० → इच्० । 'भविष्यत्येय्य एव' (४।३२०) इच्० → एय्य० । 'लोकात्' (१।१।३) हुवेय्य ।
[एवंविधाए भगवतीए कधं ताप(व)स-वेस-गहनं कतं ?] एवंविधा । तृतीया टा। 'टा-ङस्-डेरदा०' (३।२९) टा० → ए० एवंविधाए ।
भगवती । तृतीया टा । 'टा-ङस्-डेरदादिदेद्वा०' (३।२९) टा० → ए० भगवतीए । तापसवेषग्रहणं कृतम् । सुगमम् । तावसवेसगहनं कतं ।
[एतिसं अतिट्ठ-पुरवं महाधनं तद्धन] ईदृशम् । 'एत्पीयूषा-ऽऽपीड०' (१।१०५) ई० → ए० । 'यादृशादेर्दुस्तिः' (४।३१७) दृ० → ति० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० → स० एतिसं । अदृष्टपूर्वम् । 'पूर्वस्य पुरवः' (४।२७०) पूर्व० → पुरव० । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) दृ० → दि० । 'त-दोस्तः' (४।३०७) दि० → ति० । 'ष्टस्याऽनु०' (२।३४) ष्टस्य ठः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ट्ठ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः अतिट्ठपुरवं । महाधन । द्वितीया अम्। महाधनं । दृष्ट्वा । 'धून-त्थूनौ ष्ट्वः' (४।३१३) ट्वा० → न० । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) दृ० → द० । 'त-दोस्तः' (४।३०७) द० → त० तळून ।
[भगवं यदि मं वरं पयच्छसि] भगवान् । 'भवद्-भगवतोः' (४।२६५) न० → म० । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः । 'वाऽव्ययो०' (११६७) वा० → व० भगवं । यदि इमं वरं । 'लुक्' (१।१०) इलोपः । अथवा 'त्यदाद्यव्ययात् तत्स्वरस्य लुक्' (१।४०) इलोप: यदि मं वरं । 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, प्रपूर्व० । वर्त० सिव् । 'गमिष्यमासां छ:' (४।२१५) म० → छ । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं-छ्छ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वछस्य चः । 'द्वितीयस्य सि-से' (३।१४०) सिव० → से०(सि०) । 'सर्वत्र ल-व०' (२६७९) लुक् पयच्छसे( सि)।
[रायं ! च दाव लोक] राजन् । आमन्त्र्ये सि । 'मो वा' (४।२६४) न० → म० । 'मोऽनु०' (१९२३) अनुस्वारः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० रायं ! । तावत् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।१०) त्लुक् । 'वादेस्तावति' (४।२६२) ता० → दा० दाव । 'लोकृङ् दर्शने' (६१२) लोक् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लोक । पञ्चमी स्व । 'दु-सु-मु०' (३।१७३) स्व० → सु० । 'अत इज्जस्विज्ज०' (३।१७५) सुलुक् लोक । हे राजन् ! तावल्लोक इत्यर्थः ।
[ताव च तीए तूरातो य्येव तिवो सो आगच्छमानो राजा] तावत् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) त्लुक् ताव । तद् । तृतीया टा । 'अन्त्यव्यः' (१।११) द्लुक् । 'कि-यत्तदोस्यमामि' (३।३३) । ङीप्र० । 'लुक्' (१।१०) अलोपः । 'टाङस्-डेर०' (३।२९) टा० → ए० तीए । दूर । पञ्चमी ङसि । 'अतो ङसेर्डातो - डातू' (४।३२१) ङसि० → डातो० → आतो० दूरातो । य्येव एवार्थे । दृष्ट । प्रथमा सि । 'इत्कृपादौ' (१।१२८) दृ० → दि० । 'त-दोस्तः' (४।३०७) दि० → ति० । 'ष्टस्याऽनु०' (२॥३४) ष्ट० → ठ० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ठ्ठ० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः। 'अत: से?:' (३२) सि० → डो० → ओ० तिहो ॥३२३।।

Page #116

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५३७
न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्तसूत्रोक्तम् ॥ ८।४।३२४ ॥ पैशाच्यां 'क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक्' (१।१७७) इत्यारभ्य 'षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेश्छ:' (१।२६५) इति यावद्यानि सूत्राणि तैर्यदुक्तं कार्यं तन्न भवति ॥
मकरकेतू । सगरपुत्तवचनं । विजयसेनेन लपितं । मतनं । पापं । आयुधं । तेवरो ॥ एवमन्यसूत्राणामप्युदाहरणानि द्रष्टव्यानि ॥
न क-ग-च-जेति ।
[तेवरो] देवर । प्रथमा सि । 'त-दोस्तः' (४।३०७) दे० → ते० । 'अतः से?ः' (३२) सि० →डो० → ओ० तेवरो ।
शेषं सुगमम् ॥३२४॥
चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ ॥ ८।४।३२५ ॥ चूलिकापैशाचिके वर्गाणां तृतीय-तुर्ययोः स्थाने यथासंख्यमाद्य-द्वितीयौ भवतः ॥
नगरम् → नकरं । मार्गण: → मक्कनो । गिरि-तटम् → किरि-तटं । मेघः → मेखो । व्याघ्रः → वक्खो । धर्मः → खम्मो । राजा → राचा । जर्जरम् → चच्चरं । जीमूतः → चीमूतो । निर्झरः → निच्छरो । झर्झरः → छच्छरो । तडागम् → तटाकं । मण्डलम् → मण्टलं । डमरुक: → टमरुको । गाढम् → काठं । षण्डः → सण्ठो । ढक्का → ठक्का । मदनः → मतनो । कन्दर्पः → कन्तप्पो । दामोदरः → तामोतरो । मधुरम् → मथुरं । बान्धवः → पन्थवो। धूली → थूली । बालकः → पालको । रभसः → रफसो । रम्भा → रम्फा । भगवती → फकवती । नियोजितम् → नियोचित्तं ॥
क्वचिल्लाक्षणिकस्यापि - पडिमा इत्यस्य स्थाने पटिमा । दाढा इत्यस्य स्थाने ताठा ॥
[चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ ] चूलिकापैशाचिक सप्तमी ङि । तृतीय-चतुर्थ(तुर्य) षष्ठी ओस् । आद्य-द्वितीय प्रथमा औ ।
[मक्कनो] मार्गण । प्रथमा सि । 'हस्वः संयोगे' (१२८४) मा० → म० । अनेन र्ग० → के० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-क० → क० । 'णो नः' (४।३०६) ण० → न० । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० मक्कनो ।
[वक्खो ] व्याघ्र । प्रथमा सि । 'अधो म-न-याम्' (२७८) यलुक् । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) वा० → व० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । अनेन घस्य ख० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ख्ख० । "द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः । 'अतः से?:' (३।२) सि० → डो० → ओ० वक्खो । [ताठा] दंष्ट्रा । 'दंष्ट्राया दाढा' (२।१३९) दंष्ट्रा० → दाढा० । अनेन दस्य त० - ढस्य ठ० ताठा ॥३२५।।
रस्य लो वा ॥८।४।३२६ ॥
चूलिकापैशाचिके रस्य स्थाने लो वा भवति ॥

Page #117

५३८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
'पनमथ पनय-पकुप्पित-गोली-चलनग्ग-लग्ग-पतिबिंबं । तससु नख-तप्पनेसु एकातस-तनु-थलं लुई ॥ नच्चन्तस्य य लीला-पातुक्खेवेन कम्पिता वसुथा । उच्छलन्ति समुद्दा सइला निपतन्ति तं हलं नमथ । [रस्य लो वा] र षष्ठी ङस् । ल प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । [पनमथ पनय-पकुप्पित-गोली............]
रुद्रं प्रणमत । किंविशिष्टं रुद्रम् ? प्रणय-प्रकुपित-गौरी-चरणाग्र-लग्न-प्रतिबिम्बम् । केषु ? दशसु नखदर्पणेषु । पुन: किंविशिष्टं रुद्रम् ? एकादश-तनुधरं इत्यर्थः ।
अथ व्युत्पत्ति:- [पनमथ] प्रपूर्व० नम्० । पञ्चमी त । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।११३) प्रनमत । 'बहुषु न्तु-ह-मो' (३।१७६) त० → ह० । इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) ह० → ध० । 'चूलिकापैशाचिके०' (४।३२५) धस्य थः । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् पनमथ ।
[गोली-चलनग्ग] गौरी-चरणाग्र । अनेन रस्य लः । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) णा० → ण । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'णो नः' (४।३०६) ण० → न० गोली-चलनग्ग ।
[थलं ] धरम् । अनेन रस्य लः । 'चूलिकापैशाचिके तृतीय०' (४।३२५) धस्य थ: थलं । [लुदं ] रुद्रम् । अनेन रस्य लः लुदं । [नच्चन्तस्स य लीला-पातुक्खेवेन..
तं हरं नमत । किंविशिष्टं तं हरम् ? यस्य नृत्यत:- नृत्यं कुर्वतः लीलापादोत्क्षेपेण वसुधा कम्पिता, समुद्रा उच्छलन्ति, शैला निपतन्तीत्यर्थः । __ [नच्चन्तस्स ] 'नृतैच् नर्तने' (११५२) नृत् । शतृप्र० । 'शत्रानशः' (३।१८१) शतृ० → न्त० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) नृत-न्त । 'व्रज-नृत-मदां च्चः' (४।२२५) त० → च्च० । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) नृ० → न० । षष्ठी ङस् । 'डसः स्सः' (३।१०) ङस्० → स्स० नच्चन्तस्स ।
[य] च । 'क-ग-च-ज०' (१२१७७) च्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य य ।
[लीला-पातुक्खेवेन] लीलापादोत्क्षेपेण । 'न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्तसूत्रोक्तम्' (४।३२४) इत्यनेन निषेधे सत्यपि बाहुलकात् 'पो वः' (११२३१) पे० → वे० । शेषं स्पष्टम् । लीला-पातुक्खेवेन ।
[उच्छलन्ति ] उच्छल । वर्त० अन्ति । उच्छलन्ति ।
[समुद्दा] समुद्र । प्रथमा जस् । समुद्दा ।
[सइला] शैल । प्रथमा जस् । 'वैरादौ वा' (१।१५२) शै० → शइ० । 'श-षोः सः' (४।३०९) श० → स० सइला ।
१. पनमत पनअपकुप्पितगोलीचलनग्गलग्गपडिबिम्बम् । दससु नहदप्पनेसु एआदसतनुधलं लुद्दम् ॥
[स० क० - द्वितीय: परिच्छेदः - ४] प्रणमत प्रणयप्रकुपितगौरीचरणाग्रलग्नप्रतिबिम्बम् । दशसु नखदर्पणेष्वेकादशतनुधरं रुद्रम् ॥

Page #118

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५३९
[नमथ ] नम् । पञ्चमी त । 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३।१४३) त० → हच् । 'इह-हचोर्हस्य' (४।२६८) ह० → ध० । 'चूलिकापैशाचिके तृतीय०' (४।३२५) ध० → थ० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) नमथ । शेषं स्पष्टम् ॥३२६॥
नादि-युज्योरन्येषाम् ॥ ८।४।३२७ ॥ चूलिकापैशाचिकेऽपि अन्येषामाचार्याणां मतेन तृतीय-तुर्ययोरादौ वर्तमानयोर्युजिधातौ च आद्य-द्वितीयौ न भवतः ॥
गतिः → गती । धर्मः → घम्मो । जीमूतः → जीमूतो । झर्झरः → झच्छरो । डमरुकः → डमरुको । ढक्का → ढक्का । दामोदरः → दामोतरो। बालकः → बालको । भगवती → भकवती । नियोजितम् → नियोजितं ॥
[नादि-युज्योरन्येषाम् ] न प्रथमा सि । आदि-युजि षष्ठी ओस् । अन्य षष्ठी आम् । सुगमम् ॥३२७॥
शेषं प्राग्वत् ॥ ८।४।३२८ ॥ चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोरित्यादि यदुक्तं ततोऽन्यच्छेषं प्राक्तनपैशाचिकवद् भवति ॥ नकर । मक्कनो ॥ अनयोर्नो णत्वं न भवति, णस्य तु नत्वं स्यात् ॥ एवमन्यदपि ॥ [शेषं प्राग्वत् ] शेष प्रथमा सि । प्राग्वत् प्रथमा सि । [नकरं] नगरम् → नकरं । [मक्कनो] मार्गणः → मक्कनो ॥३२८||
१.
E. J.
M.
च ।

Page #119

५४०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ अतोऽपभ्रंशभाषा प्रारभ्यते ॥
स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे ॥ ८।४।३२९ ॥ अपभ्रंशे स्वराणां स्थाने प्रायः स्वरा भवन्ति ।।
कच्चु कोच्च ॥ वेण वीण || बाह बाहा बाहु || पट्टि पिट्ठि पुट्ठि ॥ तणु तिणु तृणु ॥ सुकिदु सुर्किओ सुकृदु । 'किन्नर किलिनउ || लिह लीह लेह ॥ गउरि गोरि ॥
प्रायोग्रहणाद्यस्याऽपभ्रंशे विशेषो वक्ष्यते तस्याऽपि क्वचित् प्राकृतवत् शौरसेनीवच्च कार्यं भवति ॥ [स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे] स्वर षष्ठी आम् । स्वर प्रथमा जस् । प्रायस् प्रथमा सि । अपभ्रंश सप्तमी ङि । [कच्चु काच्च ] कोच (२) । अनेन स्वरस्थाने स्वर एव-का० → क० । 'सेवादौ वा' (२।९९) द्वित्वं - च०
प्रथमा सि । प्रथम 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) च्च० → च्चु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् कच्चु काच्च ।
[वेण वीण] वीणा (२) । अनेन वी० → वे० । 'स्यादौ दीर्घ-हस्वौ' (४।३३०) णा० → ण । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् वेण वीण ।
[बाह बाहा बाहु] बाहु (३) । अनेन हु० → ह-हा-हु० । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् बाह-बाहा-बाहु ।
[पट्टि पिट्टि पुट्टि] पृष्ठि (३) । अनेन प्रथमे पृ० → प० - द्वितीये पृ० → पि० - तृतीये पृ० → पु० । 'ष्टस्याऽनु०' (२।३४) ष्ठि० → ठि० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं- ट्ठि० । 'द्वितीय-तुर्य०' (२।९०) पूर्वठस्य टः । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् पट्टि पिट्ठि पुट्ठि ।
[तणु तिणु तृणु] तृण (३) । अनेन प्रथमे तृ० → त० - द्वितीये तृ० → ति० - तृतीये तृ० → तृ० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) ण० → णु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् तणु तिणु तृणु ।
[सुकिदु सुकिओ सुकृदु] सुकृत (३) । प्रथमा सि । 'अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-धब-भाः' (४।३९६) तस्य दः । अनेन प्रथमे-द्वितीये कृ० → कि० । तृतीये कृकारस्य कृकार एव । प्रथमे दस्य दु० - द्वितीये दस्य दो० - तृतीये दस्य दु० । द्वितीये 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) द्लुक् । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् सुकिदु सुकिओ सुकृदु ।
[किन्नउ किलिन्नउ] क्लुन्नक (२) । प्रथमा सि । प्रथमेऽनेन क्ल० → कि० । 'लुत-इलि: क्लृप्त-क्लन्ने' (१।१४५) क्ल० → किलि० । 'अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिक०' (४।४२९) अप्र० - कलुक् च । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० → उ० किन्नर किलिन्न।
[लिह लीह लेह] लेखा (३) । अनेन प्रथमे ले० → लि. - द्वितीये ले०→ ली० । प्रथमा सि । 'स्यादौ दीर्घहुस्वौ' (४।३३०) खा० → ख० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१२१८७) ख० → ह० । 'स्यम्-जस्०' (४३४४) सिलुक् लिह लीह । तृतीये अनेन एकारस्य एकार एव लेह ।।
१. N. कच्च । २. H.I. J. M. N. सुकिउ । ३. H. I. J. M. किनओ किलिन्नओ। ४. N. गउरी गोरी । ५. M. N. कच्चित् । ६. G. पृष्ट । 'जातेरयान्त०' (२।४।५४) ङी। 'लुक् (१।१०) अलुक् । अनेन ऋत: अ-इ-उ। 'स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ' (४।३३०) हुस्वः । M. N. पृष्ठ ।

Page #120

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५४१
[गरि गोरि] गौरी (२) । 'अउ: पौरादौ च' (१११६२) प्रथमे गौ० → गउ० - द्वितीये गौ० → गो०। प्रथमा सि । 'स्यादौ दीर्घ- हुस्वौ' (४।३३०) री० → रि० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् गउरि गोरि ॥३२९॥
। स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ ॥ ८।४।३३० ॥ अपभ्रंशे नाम्नोऽन्त्यस्वरस्य दीर्घ-हुस्वौ स्यादौ प्रायो भवतः ॥
॥ सौ ॥ ढोल्ला सामला धण चंपा - वण्णी ।
___णाइ सुवण्ण-रेह कस-वट्टइ दिण्णी ॥१॥ ॥ आमन्त्र्ये ॥ ढोल्ला मई तुहं वारिआ मा करु दीहा माणु ।
निद्दए गमिही रत्तडी दडवड होइ विहाणु ॥२॥ ॥ स्त्रियाम् ॥ बिट्टीए ! मई भणिअ तुहं मा करु वंकी दिट्ठि ।
पुत्ति ! सकण्णी भल्लि जिव मारइ हिअइ पइट्ठि ॥३॥ ॥ जसि ॥ एइ ति घोडा एह थलि एइ ति निसिआ खग्ग ।
एत्थु मुणीसिम जाणिअइ जो न वि वालइ वग्ग ॥४॥ एवं विभक्त्यन्तरेष्वप्युदाहार्यम् ॥ [स्यादौ दीर्घ-हस्वौ स्यादि सप्तमी ङि । दीर्घ-हस्व प्रथमा औ।
[ढोल्ला सामला धण.......]
[ ढोल्ला ] नायक । प्रथमा सि । 'शीघ्रादीनां वहिल्लादयः' (४।४२२) प्रियाया नायकस्य ढोल्ल आदेशः । अनेन ल्ल → ल्ला० आदेशः । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) स्लुक् ढोल्ला ।
[धण] प्रिया । 'शीघ्रादीनां वहिल्लादयः' (४।४२२) प्रियाया धण आदेशः धण ।
[चंपा-वण्णी] चंपक-वर्णी । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'स्वराणां स्वराः प्रायो०' (४।३२९) इति बहुत्व-व्याप्त्यर्थत्वात् अकारस्य अकारेण सह आ । 'सर्वत्र०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-णी० → ण्णी० चंपा-वण्णी ।
[णाइ] इव । 'इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः' (४।४४४) इवार्थे नाइ० । 'वाऽऽदौ' (१।२२९) णाइ० ।
[सुवण्ण-रेह] सुवर्ण-रेखा । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - ण० → ण्ण० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) खा० → हा० । अनेन हा० → ह० सुवण्ण-रेह । १. मरगय-वनह पियह उरि पिय-चंपय-पह-देह । कसवट्टइ दिन्निय सहइ नाइ सुवनह रेह ॥ [कु० प्र० ] २. अग्घाहि महुं दे गेण्ह चंदणं असुणि सुणसु मह वयणं । माणेण मा नडिज्जसु माणंसिणि ! गलइ छणराई ॥
[व० ल०-माणवज्जा-३५१/२] आजिघ्र मधु हे गृहाण चन्दनमनाथवे शृणु मम वचनम् । मानेन मा नट्यस्व मनस्विनि ! गलति क्षणरात्रिः ॥ ३. कस्स न भिंदइ हिययं अणंग-सर-धोरणि व्व निवडती । बालाएँ वलिय-लोयण-फुरंत-मयणालसा दिट्ठी ॥
[व० ल०-नयणवज्जा-२९५/५] कस्य न भिनत्ति हृदयमनङ्गशरधोरणीव निपतन्ती । बालाया वलितलोचनस्फुरन्मदनालसा दृष्टिः ॥

Page #121

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[कस-वट्टइ] कष-पट्टक । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) अप्र०- क्लुक् च । सप्तमी ङि । 'ङिनेच्च' (४।३३४) ङिना सह अस्य इ० । 'श-षोः सः' (१२२६०) ष० → स० । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० कसवट्टइ।
[दिण्णी] दत्ता । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री०' (२०४५४) ङीप्र० । 'स्वराणां स्वराः प्रायो०' (४।३२९) द० → दि० । 'पञ्चाशत्-पञ्चदश-दत्ते' (२।४३) त्तस्य णः । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं-ण० → ण्ण० दिण्णी ।
नायकः श्यामलः । प्रिया चम्पक-वर्णी । नाइ उत्प्रेक्ष्यते । कषपट्टके सुवर्ण-रेखा दत्ता इत्यर्थः । [ढोला ! मई तुहं वारिआ........]
अस्यार्थः - हे नायक ! मया त्वं वारितः, दीर्घ मानं मा कुरु, रात्रिनिद्रया गमिष्यति, दडवड इति शीघ्रं विभातं भविष्यतीत्यर्थः ॥
अथ व्युत्पत्तिः - [ढोल्ला !] ढोल्ला इति सम्बोधने सौ पूर्ववत् । ढोल्ला !। [ मई] अस्मद् । तृतीया टा । 'टा-ङ्यमा मई' (४।३७७) टाप्रत्यनेन सह अस्मद्स्थाने मई । [तुहुं] युष्मद् । प्रथमा सि । 'युष्मदः सौ तुहुं (४।३६८) युष्मद् → तुहुं । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) स्लुक् तुहुँ।
[वारिआ] वारित । प्रथमा सि । अनेन दीर्घः - त० → ता० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् वारिआ ।
[मा] मा इति निषेधार्थः ।
[करु ] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । पञ्चमी हि । 'हि-स्वयोरिदुदेत्' (४।३८७) हि० → उ० । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) कृ० → कर० । 'लोकात्' (१।१।३) करु ।
[दीहा ] दीर्घ । द्वितीया अम् । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) अम्लुक् । अनेन दीर्घः - घ० → र्घा० । 'सर्वत्र ल-व-रामवन्द्रे' (२७९) लुक् । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) घा० → हा० दीहा ।
[माणु ] मान । द्वितीया अम् । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) न० → नु० । 'स्यम्' (४।३४४) अम्लुक् । 'नो णः' (१।२२८) नु० → णु० माणु ।
[निद्दएँ] निद्रा । 'वाधो रो लुक् (४।३९८) लोपः । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-दा० → दा० । तृतीया टा । 'ट ए' (४।३४९) टा० → ए० । अनेन हुस्वः-द्दा० → द्द० निद्दए ।
[गमिही ] 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । भविष्यन्ती स्यति । 'त्यादीनामा०' (३।१३९) स्यति० → इच् । 'भविष्यति हिरादिः' (३।१६६) हि आगमः । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) गमहिइ । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्यः' (३।१५७) म० → मि० । एकपदेऽपि बहुलाधिकारात् 'पदयोः संधिर्वा' (१५) इति संधिः गमिही ।
[रत्तडी ] रात्रि[का] । 'स्वराणां स्वरा:०' (४।३२९) रा० → र० । 'वाधो रो लुक्' (४।३९८) लुक् । 'अ-डडडुल्ला:' (४।४२९) डडप्र० → अड०- कलुक् च । 'लुक्' (१।१०) इलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) रतड० । 'स्त्रियां तदन्ताड्डी:' (४|४३१) डीप्र० । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं-त० → त्त० । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्' (४।३४४) सिलुक् रत्तडी। .
[ दडवड] अवस्कन्द । शीघ्रादित्वात् अवस्कन्दस्य दडवड इति ।
[विहाणु] विभात । शीघ्रादित्वात् विभातस्य विहाण इति । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) ण० → णु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् विहाणु ॥१॥

Page #122

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५४३
[बिट्टीए ! मई भणिअ तुहं.......]
अस्यार्थः - हे पुत्रिके ! मया त्वं भणिता, वक्रां दृष्टि मा कुरु । हे पुत्रिके ! यथा सकर्णा भल्ली हृदये प्रविष्टा मारयति तथा त्वदीया दृष्टिभूता भल्लि: परस्य हृदये प्रविष्टा मारयिष्यतीत्यर्थः ॥
अथ व्युत्पत्तिः - [बिट्टीए !] पुत्री । शीघ्रादित्वात् बिट्टी आदेशः । 'स्वार्थे कश्च वा' (२।१६४) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ० । प्रथमा सि । 'वाप ए' (३।४१) आ० → ए० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् बिट्टीए !।
[मइं] मई पूर्ववत् ।
[ भणिअ] भणिता । अनेन हुस्वः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । प्रथमा 'सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् भणिअ ।
[तुहुं] तुहं पूर्ववत् । [मा ] मा पूर्ववत् । [करु ] करु पूर्ववत् ।
[वंकी] वक्रा । 'अजातेः पुंसः' (३।३२) ङीप्र० । 'वक्रादावन्तः' (१।२६) अनुस्वारः । द्वितीया अम् । 'सर्वत्र लव०' (२१७९) ('वाधो रो लुक्' (४।३९८)) लुक् । 'लुक् (१।१०) कस्य अलोपः । 'लोकात्' (१२१३) वंकी । 'स्यम्-जस्०' (४,३४४) अम्लोप: वंकी ।
[दिट्ठि] दृष्टि । द्वितीया अम् । 'स्वराणां स्वराः प्रायो०' (४।३२९) दृ० → दि० । 'ष्टस्याऽनुष्ट्रेष्टासंदष्टे' (२०३४) ष्टि० → ठि० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - ट्ठि० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वठस्य टः । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) अम्लोप: दिट्ठि।
[पुत्ति !] पुत्री । आमन्त्र्ये सि । अनेन त्री० → त्रि० । 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - ति० → त्ति० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलोपः पुत्ति !।
[सकण्णी ] सकर्णा ।
[भल्लि] भल्लि । 'जातेरयान्त०' (२।४।५४) ङीप्र० । अनेन हुस्वः । प्रथमा सि । 'स्यस्-जस्०' (४३४४) सिलोपः भल्लि ।
[जिवं] यथा । 'कथं-यथा-तथां थादेरेमेमेहेधा डितः' (४।४०१) था० → डिम० → इम० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) यिम० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यि० → जि० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्य वा व० जिवँ ।
[मारइ] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । म्रियमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ऋवर्णस्याऽर:' (४।२३४) मृ० → मर० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्स्थाने अत् । 'लोकात्' (१।१।३) मरइ । 'अदेल्लुक्यादे०' (३।१५३) म० → मा० मारइ ।
[हिअइ ] हृदय । सप्तमी ङि । 'स्वराणां स्वराः' (४।३२९) ह० → हि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) द्लुक्य्लुक्। ङिनेच्च' (४।३३४) ङिना सह अ० → इ० हिअइ ।
[पइट्टि] प्रविष्ट(ष्टा) । 'अजातेः पुंसः' (३।३३) ङीप्र० । प्रथमा सि । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रविष्टी । अनेन ह्रस्वः । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'क

Page #123

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान बुण्डिया समर्थिते सिद्धमप्राकृतव्याकरणे ।
ग-च-ज०' (१११७७) ब्लुक्। 'ष्टस्या०' (२२३४) ष्टस्य ठ । 'अनादौ० ' (२९०) उस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो० ' (२९०) पूर्वठस्य टः पट्टि ॥३॥
५४४
[ एइ ति घोडा एह बलि...........]
अस्यार्थः एते ते घोटकाः, एषा सा स्थली, एते ते निशिताः तीक्ष्णाः खड्गाः अत्र मनुष्यत्वं ज्ञायते । यो नापि वल्गां वालयतीत्यर्थः ॥
-
अथ व्युत्पत्तिः - [ ए ] एतद् । प्रथमा जस् । 'एइर्जस् - शसो: ' (४।३६३) एतद्० एइ आदेश: । 'स्यम् - जस्०' (४।३४४) जस्लुक् एइ ।
[ति ] तद् । प्रथमा जस् । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) लुक् । 'अतः सवार्देर्डेर्जस:' ( ३।५८) जस्०डे०→ ए० 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२११११४) अलुक् 'लोकात्' (११११३) ते० अनेन ह्रस्वः ते० ति० I
।
-
[ घोडा ] घोटक । प्रथमा जस् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'स्यम् - जस्-शसां लुक्' (४।३४४) जस्लुक् । अनेन दीर्घः । ततः 'स्वराणां ० ' ( ४।३२९) इति बहुवचनव्याप्त्यर्थत्वाद् अकारेण सह टकाराकारस्य आकारः । 'टो ड: ' (१।१९५) टा० डा० घोडा ।
[ ए ] एतद् । प्रथमा सि । एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह-एहो - एहु' (४।३६२) एतद्० एह० । 'स्यम् - जस्० ' ( ३।३४४) सिलुक् एह ।
[ थलि ] स्थली । प्रथमा सि । 'स्यम् जस्०' ( ४ । ३४४) सिलुक् । अनेन ली०लि० । 'क-ग-ट-ड०' (२।७७) स्लुक् थलि ।
[ ए ] पूर्ववत् ।
[ति ] पूर्ववत् ।
[निसिआ ] निशित। प्रथमा जस्। अनेन दीर्घः स्यम् जस्शसां लुक' (४।३४४) जस्लुक् । शेषं सुगमम् । निसिआ ।
[ खग्ग ] खड्ग । प्रथमा जस् । 'स्यम् - जस्-शसां लुक्' (४।३४४) जस्लुक् । 'क-ग-ट-ड०' (२।७७) ड्लुक् । 'अनादी०' (२२८९) द्वित्वं ग०ग० अत्र प्रायिकत्वान्न दीर्घः । खग्ग
[ एत्थु ] अत्र । 'एत्थु कुत्रा - ऽत्रे' (४।४०५) एत्थु ।
नी०
[ मुणीसिम ] मनुष्यत्व । 'स्वराणां स्वरा: ० ' ( ४३२९) म० मु० ० → णी० । अधो मन याम्' (२।७८) यलुक्। 'श-षोः सः' (११२६०) प० स० (२।१५४) त्वस्य डिमा० इमा० अलुक् । अनेन ह्रस्वः - मा०
।
'नो णः' (११२२८) नी० 'त्वस्य डिमा राणौ वा '
प्रथमा सि 'स्यम्-जस्शसां लुक् (४१३४४) सिलुक्। 'डित्यन्त्य०' (२|१|११४) म० मुणीसिम ।
[ जाणिअड़] 'शांश् अवबोधने' (१५४०) जा। वर्त० ते 'जो जाण मुणी' (४७) ज्ञा० (४।७) ज्ञा० जाण० । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इच्० । 'क्यः शिति' (३४७०) क्यप्र० य० । 'ईअ इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्यस्य ईअ० । 'स्वराणां स्वरा: प्रायो० (४।३२९) हस्व: ई० ३० जाणिअड़ ।
→
-
[ जो ] यद् प्रथमा सि 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) दलक 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) य० यो० आदेर्यो ज:' (१।२४५) यो० जो० । 'स्यम् जस्०' (४।३४४) सिलुक् जो ।

Page #124

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ न वि ] नापि । 'पदादपेर्वा' (१।४१) अलुक् । 'पो वः' (१।२३१) पि०वि० न वि ।
[ वालइ ] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । णिग्प्र० । वर्त० ते 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० इच्० । ‘णेरदेदावावे' (३।१४९) णिग्० अत्० । 'अदेल्लुक्या०' (३।१५३) व० → वा० वालइ ।
[ वग्ग ] वल्गा । द्वितीया अम् । 'स्यम् - जस्-शसां लुक्' (४।३४४) अम्लुक् । अनेन ह्रस्वः लगा०ला० । 'सर्वत्र ल व०' (२१७९) ललुक्। 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं
ग०ग० वग्ग ॥३३०||
स्यमोरस्योत् ॥ ८।४।३३१ ॥
अपभ्रंशे अकारस्य स्यमोः परयोः उकारो भवति ॥
देहमुह भुवण भयंकरु तोसिअ संकरु णिग्गठ रहवरि चडिअउ । चउमुहु छंमुह झाइवि एक्कहिं लाइव णावइ दइवें घडिअउ || १॥
[ स्यमोरस्योत् ] स्यम् सप्तमी ओस् । अ षष्ठी ङस् । उत् प्रथमा सि ।
[ दहमुहु भुवण भयंकरु तोसिअ संकरु...........]
अस्यार्थः दशमुखो रावणो निर्गतः रथवरे चटितः । किंविशिष्ट रावणः ? तोषितः
पूजितः शङ्करो येन सः ।
पुनः किंविशिष्ट रावणः ? भुवनभयङ्करः । उत्प्रेक्ष्यते दैवेन चतुर्मुखं ब्रह्मणां षण्मुखं स्वामिकार्तिकेयं ध्यात्वा एकस्मिन् रावणे लगित्वा घटितः । कोऽर्थ ? एतद् द्वयमपि एकीकृत्य रावणो घटितो निर्मितो दशमुखत्वादित्यर्थः ॥
-
-
५४५
-
अथ साधनिका - [ दहमुहु] दशमुख । प्रथमा सि । 'दश - पाषाणे हः' (१।२६२) श० ह० । 'ख-घ -थ-धभाम्' (१।१८७) ख० ह० । अनेन ह० । 'स्यम् - जस्-शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् दहमुहु ।
हु० [ भुवण भयंकरु] भुवन भयङ्कर 'नो णः' (१।२२८) न० जस्०' (४।३४४) सिलुक् भुवण- भयंकरु ।
०
प्रथमा सि अनेन र०रु० । 'स्यम्
[ तोसिअ - संकरु ] तोषित - शङ्कर । प्रथमा सि । 'श-षोः सः' (१।२६०) षि० सि० शं० सं० । 'कगच ज०' (१।१७७) त्लुक् अनेन र०रु० 'स्यम् जस्शसां लुक् (४१३४४) सिलुक् तोसिअ संकरु ।
ग-च-ज०'
। ।
-
[ णिग्गड ] निर्गत । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल व०' (२।७९) लुक् । 'अनादौ०' (२२८९) द्वित्वं ग० ग्ग० । अनेन त० तु० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'वाऽऽदौ' (१।२२९) नि०णि० णिग्गउ ।
[रहवरि] रथवर सप्तमी ङि 'ख-घ-ध-ध-भाम्' (१९८७) थस्य हा 'डिनेच्च' (४३३४) बिना सह इत्वं र०रि० रहवरि ।
[ चडिअउ ] 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह, आङ्पूर्व० । 'आरुहेश्चड - वलग्गौ' (४।२०६ ) आरुह० चड० । क्तप्र० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) चडत । 'ते' (३।१५६) इ० । 'अ- डड - डुल्ला : ०' (४।४२९ ) अप्र० । प्रथमा सि । अनेन अ० उ० । 'स्यम् - जस्०' (४।३४४) सिलुक् चडिअउ ।
१. जगदाह्लादकश्चण्डप्रतापोऽखण्डमण्डलः । विधिना ननु चन्द्रार्कावेकीकृत्य विनिर्मितः ॥५॥ शशाङ्कवतीलम्बकः १२ - चतुर्विंशस्तरङ्गः ]
[क० सा०
[ चउमुहु] चतुर्मुख । द्वितीया अम् । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'खघ - थ० ' (१।१८७) ख० ह० । अनेन ह० हु० । 'स्यम् जस्०' (४।३४४) अम्लुक् चउमुहु ।
-

Page #125

५४६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[छंमुहु] षण्मुख । द्वितीया अम् । 'षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेश्छ:' (१।२६५) षट्० → छ० । 'वक्रादावन्तः' (१।२६) ('ङ-ब-ण०' (१।२५)) अनुस्वारः । 'ख-घ-थ-ध भाम्' (१।१८७) ख० → ह० । अनेन ह० → हु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) अम्लुक् छंमुहु ।।
[झाइवि] 'ध्य चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'ध्या-गोह-गौ' (४६) ध्या० → झा० । क्त्वाप्र० । 'क्त्व इ-इउ-इविअवयः' (४।४३९) क्त्वा० → इवि० झाइवि ।
[एक्कहिं] एक । सप्तमी ङि। 'डेहिँ' (४।३५२) ङि० → हिं० । 'सेवादौ वा' (२।९९) द्वित्वं - क० → क० एक्कहिं ।
[लाइवि] 'लगे सङ्गे' (१०२४) लग् । णिग्प्र० । 'लुगावी क्त-भाव-कर्मसु' (३।१५३) णिग्लुक् । क्त्वाप्र० । 'क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः' (४।४३९) क्त्वा० → इवि० । 'अदेल्लुक्यादेरत आः' (३।१५३) ल० → ला० । 'क-ग-चज०' (१।१७७) ग्लुक् लाइवि ।
[णावइ ] इव । 'इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः' (४|४४४) नावइ । 'वाऽऽदौ' (१२२२९) ना० → णा० णावड़।
[दइवें] दैव । 'एच्च दैवे' (१।१५३) दै० → दइ० । तृतीया टा । 'एट्टि' (४।३३३) एत्त्वं-व० → वे० । 'आट्टो णा-ऽनुस्वारौ' (४।३४२) टाया अनुस्वारः दइवें ।
[घडिअउ] घटित । प्रथमा सि । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) अप्र० । अनेन अ० → उ० । 'टो डः' (१।१९५) टि० → डि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् घडिअउ ॥३३१।।
सौ पुंस्योद्वा ॥ ८।४।३३२ ॥ अपभ्रंशे पुल्लिङ्गे वर्तमानस्य नाम्नोऽकारस्य सौ परे ओकारो वा भवति । अगलिअ-नेह-निवट्टाहं जोअण-लक्खु वि जाउ । वरिस-सएण वि जो मिलइ सहि ! सोक्खहं सो ठाउ ॥१॥ पुंसीति किम् ? अंगहि अंगु न मिलिउ हलि ! अहरें अहरु न पत्तु । पिअ जोअन्तिर्हे मुह-कमलु एवइ सुरउ समत्तु ॥२॥ [सौ पुंस्योद्वा ] सि सप्तमी ङि । पुम्स् सप्तमी ङि । ओत् प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[अगलिअ-नेह-निवट्टाहं.........] - अस्यार्थः- अगलितस्नेहनिवृत्तानां - अत्रुटितस्नेहचलितानामुपरि योजनलक्षमपि यातु । हे सखि ! वर्षशतेनापि यो मिलति स सौख्यानां स्थानं भवतीत्यर्थः ।
अथ साधनिका- [जो] यद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (११११) द्लुक् । 'आदेर्यो जः' (११२४५) यस्य जः । अनेन ज० → जो० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् जो।
[सो] तद् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । 'तदश्च तः सोऽक्लीबे' (३।८६) त० → स० । अनेन स० → सो० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् सो । १. हउँ सगुणी पिउ णिग्गुणउ णिल्लक्खणु णीसंगु । एक्कहिं अंगि वसंताहं मिलिउ ण अंगहि अंगु ॥ [पाहुडदोहा-१००]

Page #126

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५४७
[अंगहिं अंगु न मिलिउ...........]
अस्यार्थः- अङ्गैरङ्गं न मिलितम् । हे सखि ! अधरेण अधरो न प्राप्तः । प्रियस्य मुखकमलं पश्यन्त्या एव स्त्रिया एवमेव सुरतं समाप्तमित्यर्थः ।
अथ साधनिका - [अंगु] अंग । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४३३१) ग० → गु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् अंगु ।
[अहरु ] अधर । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) २०, रु० । 'स्यम्-जस०' (४।३४४) सिलुक । 'ख-घथ०' (१२१८७) धस्य हः अहरु ।
[पत्तु] प्राप्त । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) प्त० → तु० । 'सर्वत्र ल-व०' (२७९) लुक् । 'हुस्वः । संयोगे' (१९८४) पा० → प० । 'क-ग-ट-ड०' (२७७) प्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं - तु० → त्तु० । 'स्यम्जस्०' (४।३४४) सिलुक् पत्तु ।
[मुहकमलु] मुखकमल । प्रथमा सि । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) ख० → ह० । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) ल० → लु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् मुहकमलु । __ [सुरउ] सुरत । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) त० → तु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् । 'क-गच-ज०' (१।१७७) त्लु क् सुरउ ।
[समत्तु ] समाप्त । प्रथमा सि । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) मा० → म० । 'क-ग-ट-ड०' (२१७७) प्लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं - त० → त्त० । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) त्त० → त्तु० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् समत्तु ॥३३२।।
एट्टि ॥ ८।४।३३३ ॥ अपभ्रंशे अकारस्य टायामकारो भवति ।। जे महु दिण्णा दिअहडा दइएं पवसंतेण । ताण गणंतिएँ अंगुलिउ जज्झरिआउ नहेण ॥१॥ [एट्टि] एन्ट् सप्तमी ङि । [जे महु दिण्णा दिअहडा.........
अस्यार्थः- प्रवसता-चलता दयितेन ये मम दिवसा दत्तास्तान् दिवसान् गणयन्त्या ममाङ्गल्यो नखेन जर्जरिता इत्यर्थः ।
[पवसंतेण] 'वसं निवासे' (९९९) वस्, प्रपूर्व० । प्रवसतीति । शतृप्र० → अत्० । 'शत्रानशः' (३।१८१) अत्० →न्त० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) प्रवसन्त । तृतीया टा । अनेन एत्वं - न्त० → न्ते० । 'आट्टो णा-ऽनु०' (४३४२) टा० → ण० 'सर्वत्र ल-व०' (२१७९) लुक् पवसंतेण ।
[नहेण ] नख । तृतीया टा । 'ख-घ-थ०' (१।१८७) ख० → ह० । अनेन एत्त्वं - ह० → हे० । 'आटो णाऽनु०' (४।३४२) टा० → ण० नहेण ॥३३३।।
१. हत्थेसु अ पाएसु अ अङ्गलिगणणाइ अईंगआ दिअहा । एण्हि उण केण गणिज्जउ त्ति भणिउ रुअइ मुद्धा ॥ [गा० स०-४७] हस्तयोश्च पादयोश्चाऽङ्गलिगणनयातिगता दिवसाः । इदानीं पुन: केन गण्यतामिति भणित्वा रोदिति मुग्धा ॥ २. पाठां० - गा० को०-तव गया [३।४६]

Page #127

५४८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
डिनेच्च ॥ ८।४।३३४ ॥
अपभ्रंशे अकारस्य ङिना सह इकार एकारश्च भवतः ॥ सायरु उप्परि तणु धरइ तलि घल्लइ रयणाई । सामि सु-भिच्चु वि परिहरइ सम्माणेइ खलाई ॥१॥ तले घल्लइ ॥ [डिनेच्च ] ङि तृतीया टा । इत् प्रथमा सि । च प्रथमा सि । [सायरु उप्परि तणु धरइ तलि.........] [तले घलइ]
अस्यार्थः- सागर उपरि तृणानि धरति । रत्नानि तले क्षिपति । स्वामी सुभृत्यमपि परिहरति - नीचैःकरोति । खलान् सम्मानयति-उच्चैःकरोतीत्यर्थः ॥ [तलि तले ] तल् (२) । सप्तमी ङि। अनेन ङिना सह प्रथमे इकार:- लि०-तलि । द्वितीये एकार:-ले०-तले ॥३३४||
भिस्येद्वा ॥ ८।४।३३५ ॥ अपभ्रंशे अकारस्य भिसि परे एकारो वा भवति । गुणहिं न संपय कित्ति पर फल लिहिआ भुंजंति । केसरि न लहइ बोड्डिअ वि गय लक्खेहिं घेप्पंति ॥१॥ [भिस्येद्वा] भिस् सप्तमी ङि । एत् प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । [गुणहिं न संपय कित्ति पर..........]
अस्यार्थः- गुणैः संपदो न स्युः परं केवलं कीतिरेव भवति । जीवा लिखितानि फलानि भुञ्जते । तत्र दृष्टान्तः- केसरी कपर्दिामपि न लभते, गजास्तु लक्षगुह्यन्ते इत्यर्थः ।।
[गुणहिं] गुण । तृतीया भिस् । अनेन वा एत्त्वम् । 'भिसो हि-हिँ-हिं' (३७) भिसस्थाने हिं गुणहिं ।
[लक्खेहिं] लक्ष । तृतीया भिस् । 'क्षः खः क्वचित्तु०' (२३) क्षस्य ख० । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वं-ख्ख० । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वखस्य कः । अनेन एत्त्वं - क्ख० → खे० । 'भिसो हि-हि-हिं' (३७) भिस्स्थाने हिं लक्खे हिं ॥३३५॥
डसेहे-हू ॥ ८।४।३३६ ॥ अस्येति पञ्चम्यन्तं विपरिणम्यते ॥ अपभ्रंशे अकारात् परस्य ङसे?-हु इत्यादेशौ भवतः ॥ वच्छहे गृण्हइ फलइँ जणु कडु-पल्लव वज्जेइ । तो वि महदुमु सुअणु जिव ते उच्छंगि धरेइ ॥१॥
वच्छहु गृण्हइ ॥ १. N. काकिणीमपि ।

Page #128

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५४९
[डसे-ह] ङसि षष्ठी ङस् । हे-हु प्रथमा औ । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) इत्यत्र अस्येति यत्पदं षष्ठ्यन्तं तत्पदं च पञ्चम्यन्तमत्र व्याख्यायते ।
[वच्छहे गृण्हइ फल..............] [वच्छहु गृण्हइ ]
अस्यार्थ:- जनो वृक्षात् फलानि गृह्णाति, कटुपल्लवानि वर्जयति, ततोऽपि महाद्रुमस्तान्-कटुपल्लवान् उच्छंगे (उत्सङ्गे) धरति । क इव ? सुजन इव । यथा सुजनः कटुपल्लवप्रायानपि जनान् धरति, न तु तिरस्करोतीत्यर्थः ।
[वच्छहे वच्छह ] वृक्ष (२) । पञ्चमी ङसि । 'छोऽक्ष्यादौ' (२०१७) क्षस्य छः । 'अनादौ०' (२१८९) छस्य द्वित्वम्। 'द्वितीय-तुर्य०' (२२९०) पूर्वछस्य चः । 'ऋतोऽत्' (१।१२६) वृ० → व० । अनेन सिस्थाने हे० अथवा हु० वच्छहे वच्छहु ॥३३६।।
भ्यसो हुँ॥ ८।४।३३७ ॥ अपभ्रंशे अकारात् परस्य भ्यस: पञ्चमीबहुवचनस्य हुं इत्यादेशो भवति ॥ दूरुड्डाणे पडिउ खलु अप्पणु जणु मारेइ । जिह गिरि-सिंगहुं पडिअ सिल अण्णु वि चूरु करेइ ॥१॥ [भ्यसो हुं] भ्यस् षष्ठी डस् । हुं प्रथमा सि । [दूरुड्डाणे पडिउ खलु...........]
अस्यार्थः- दूरोड्डयनेन-दूरगमनेन पतितः खलो दुर्जनः आत्मानं जनं च मारयति । यथा गिरिशृङ्गेभ्यः पतिता शिला आत्मानमन्यमर्पि चूर्णीकरोंतीत्यर्थः ॥३३७||
डसः सु-हो-स्सवः ।। ८।४।३३८ ॥ अपभ्रंशे अकारात् परस्य ङसः स्थाने सु-हो-स्सु इति त्रय आदेशा भवन्ति ॥ जो गुण गोवइ अप्पणा पयडा करइ परस्सु । तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो बलि किज्जउं सुअणस्सु ॥१॥ [डसः सु-हो-स्सवः ] ङस् षष्ठी ङस् । सु-हो-स्सु प्रथमा जस् । [जो गुण गोवइ अप्पणा.....]
अस्यार्थ:- य आत्मीयान् गुणान् गोपयति । परस्य गुणान् प्रकटान् करोति । अहं कलियुगे तस्य दुर्लभस्य सुजनस्य बलि-पूजां क्रिये इत्यर्थः ।
[परस्सु] पर । षष्ठी ङस् । अनेन ङस्० → स्सु० परस्सु । [तसु] तद् । षष्ठी ङस् । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । अनेन ङस्० → सु० तसु ।
[ दुल्लहहो] दुर्लभ । षष्ठी ङस् । 'सर्वत्र ल०' (२१७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-ल० → ल० । 'ख-घथ-ध-भाम्' (१।१८७) भस्य हः । अनेन ङस् → हो० दुल्लहहो ।
१. G. 'स्वराणां०' (४।३२९) वृ० →व० । २. J. N. दपि ।

Page #129

५५०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[सुअणस्सु] सुजन । षष्ठी ङस् । ‘क-ग-च-ज०' (१।१७७) ज्लुक् । 'नो णः' (१।२२८) न० → ण । अनेन ङस्० → स्सु० सुअणस्सु ॥३३८।।
आमो हं ॥ ८।४।३३९ ॥ अपभ्रंशे अकारात् परस्य आमो हमित्यादेशो भवति । तणहं तइज्जी भंगि न वि तें अवड-यडि वसंति । अह जणु लग्गिवि उत्तरइ अह सह सई मज्जति ॥१॥ [आमो हं] आम् षष्ठी ङस् । हं प्रथमा सि । [तणहं तइज्जी भंगि............]
अस्यार्थः- तृणानां तृतीया भङ्गी नापि - तृतीयः प्रकारो नाऽप्यस्ति, तेन कारणेन अवटतटे-कूपतटे वसन्ति । अथ यो जनस्तृणानि लगित्वा उत्तरति । अथ इति अथवा तृणानि जनेन सह स्वयं मज्जन्ति । अन्योऽपि यः प्रकारद्वयं कर्तुकामो भवति स विषमस्थाने वसति । प्रकारद्वयं किं? म्रियते वा शत्रून् जयति वेति भावार्थ इत्यर्थः ॥ [तणहं] तृण । षष्ठी आम् । 'स्वराणां स्वरा:०' (४।३२९) तृ० → त० । अनेन आम्० → हं० तणहं ॥३३९।।
म् ॥८।४।३४० ॥ अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्यामो हं हं चादेशौ भवतः ।। दइवु' घडावइ वणि तरुहुँ सउणिहं पक्क-फलाई । सो वरि सुक्खु पइट्ठ ण वि कण्णहिं खल-वयणाई ॥१॥ प्रायोऽधिकारात् क्वचित् सुपोऽपि हुँ । धवलु विसूरइ सामिअहो गरुआ भरु पिक्खेवि । हउं किं न जुत्तंउ दुहुं दिसिहं खण्डई दोण्णि करेवि ॥२॥ [हुं चेदुद्भ्याम् ] हुं प्रथमा सि । च प्रथमा सि । इच्च उच्च = इदुतौ, ताभ्याम् = इदुद्भ्याम् । पञ्चमी भ्याम् । [दइवु घडावइ वणि तरुहुं सउणिहं.............]
अस्यार्थ:- दैवो वने तरूणां पक्वफलानि शकुनीनां - पक्षिणां घटयति तत् सौख्यं, वरं कर्णयोः प्रविष्टानि खलवचनानि सौख्यं नेत्यर्थः ।
[तरुहुं] तरु । षष्ठी आम् । अनेन आम्० → हुं० तरुहुं ।
[सउणिहं] शकुनि । षष्ठी आम् । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लु क् । 'नो णः' (१।२२८) नि० → णि० । अनेन आम्० → हं० सउणिहं । १. तं सुणिवि भणइ अहिमाणमेरु वरि खज्जइ गिरिकंदरि कसेरु । णउ दुज्जण-भउँहा-वंकियाई दीसंतु कालुस-भावंकियाई ॥
[म० पु० - सन्धिः १, विभाग:-३, पङ्क्तिः - १२-१३] २. अयं दोधक उपाध्यायविनयविजयविरचितायां कल्पसूत्रटीकायां सुबोधिकायामपि षष्ठे व्याख्याने शूलपाणियक्षपूर्वजन्मकथायामुद्धृतः । ३. पाठां- क० सू० - जुत्तो दुहिं धुरिहिं खंडय दुन्नि करेवि ।

Page #130

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५५१
[कण्णहिं] कर्ण । सप्तमी ओस् । 'द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३।१३०) ओस् → सुप्० । 'भिस्सुपोर्हि' (४/३४७) सुप्० → हिं० । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२८९) द्वित्वं-ण० → ण्ण० कण्णहिं ।
[धवलु विसूरइ सामिअहो.......]
अस्यार्थः- धवलो वृषभो धौरेयो विषीदति-विषादं करोति । किंकृत्वा ? स्वामिनो गुरुं भारं प्रेक्ष्य ! कि मनस्यचिन्तयत्तदाह-अहं किन्न योजितः ? क्व? द्वयोर्दिशोः । किंकृत्वा ? द्वौ खण्डौ कृत्वा इत्यर्थः ।
[ दुहुं] द्वि । सप्तमी ओस् । 'द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३।१३०) ओस्० → सुप्० । 'द्विन्योरुत्' (१९४) द्वि० → दु० । प्रायो ग्रहणादनेन सुपोऽपि हुँ दुहुँ ।
[दिसिहि] दिश् । सप्तमी ओस् । 'द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३।१३०) ओस् → सुप्० । 'दिक्-प्रावृषोः सः' (१।१९) श० → स० । 'स्वराणां स्वराः प्रायो०' (४।३२९) स० → सि० । 'भिस्-सुपोहिं' (४।३४७) सुप्० → हिं० दिसिर्हि ॥३४०॥
ङसि-भ्यस्-डीनां हे-हुं-हयः ॥ ८।४।३४१ ।। अपभ्रंशे इदुद्भ्यां परेषां ङसि-भ्यस्-ङि इत्येतेषां यथासंख्यं हे-हुं-हि इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥ ॥ ङसेहे ॥ गिरिहे सिलायलु तरुहे फलु घेप्पइ नीसावन्नु ।
घरु मेल्लेप्पिणु माणुसहं तो वि न रुच्चइ रन्नु ॥१॥ ॥ भ्यसो हुँ ॥ तरुहुं वि वक्लु फलु मुणि वि परिहणु असणु लहंति ।
सामिहुं एत्तिउ अग्गलउं आयरु भिच्च गृहति ॥२॥ ॥ डेहि ।। अह विरल-पहाउ जि कलिहि धम्मु ॥३॥ [डसि-भ्यस्-डीनाम्] ङसि-भ्यस्-ङि षष्ठी आम् । [हे-हुं-हयः] हे-हुं-हि प्रथमा जस् । [गिरिहे सिलायलु तरुहे फलु....]
अस्यार्थ:- निःसामान्यं सर्वोऽपि जनो गिरेः शिलातलं गृह्णाति । तरोश्च फलं गृह्णाति । ततोऽपि मानुषाणां मनुष्येभ्यो वा गृहं मुक्त्वा अरण्यं न रोचते इत्यर्थः ।
[गिरिहे] गिरि । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसि० → हे० गिरिहे । [ तरुहे] तरु । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसि० → हे० तरुहे। [तरुहुं वि वक्लु फलु...........]
अस्यार्थः- मुनयोऽपि तरुभ्योऽपि वल्कलं परिधानं फलमशनं क्रमेण लभन्ते, परं स्वामिभ्य इयदर्गलमधिकं यद् भृत्या आदरं गृह्णन्तीत्यर्थः । १. वत्थाई वक्कलाई वित्थिन्न-सिलायलाई सयणीयं । असणं जत्थ फलाई तं रनं कह न रमणीयं ॥ [ना० क० - ६५१] २. अडवीसु वरं वासो, समयं हरिणेसु जत्थ सच्छन्दो । न य एरिसाणि सामिय !, सुव्वंति जहिं दुव्वयणाई ॥
[पउमचरिये कविलोवक्खाणो नाम पंचतीसइमा उद्देसो-गा० -११]

Page #131

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे।
[तरुहुं] तरु । पञ्चमी भ्यस् । अनेन भ्यस्० → हुं० तरुहुं ।
[सामिहुं] स्वामिन् । पञ्चमी भ्यस् । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) नलुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२२७९) व्लुक् । अनेन भ्यस्० → हुं० सामिहुं।
[अह विरल-पहाउ जि कलिहि धम्मु] एकमेव पदम् । अस्यार्थः- अथ विरलप्रभाव एव कलौ धर्म इत्यर्थः । [जि] एव । 'पश्चादेवमेवैवेदानी - प्रत्युतेतसः पच्छइ - एम्वइ-जि०' (४।४२०) एव० → जि० जि । [कलिहि] कलि । सप्तमी ङि । अनेन ङि० → हि० कलिहि ॥३४१।।
आट्टो णा-ऽनुस्वारौ ॥ ८।४।३४२ ॥
अपभ्रंशे अकारात् परस्य टावचनस्य णा-ऽनुस्वारावादेशौ भवतः ।।
दइएं पवसंतेण ॥ [आवे णा-ऽनुस्वारौ] अ पञ्चमी ङसि । टा षष्ठी ङस् । णश्च अनुस्वारश्च = णाऽनुस्वारौ । प्रथमा औ । [दइएं पवसंतेण] दयितेन प्रवसता । पूर्वं लिखितम् । [४।३३३] ॥३४२।।
____एं चेदुतः ॥ ८।४।३४३ ॥ अपभ्रंशे इकारोकाराभ्यां परस्य टावचनस्य एं. चकारात् णा-ऽनुस्वारौ च भवन्ति । ॥ एं॥ अग्गिएं उण्हउँ होइ जग वाएं सीअल तेवँ ।
जो पुणु अग्गि सीअला तसु उण्हत्तणु केव ॥१॥ ॥ णा-ऽनुस्वारौ ॥ 'विप्पिअ-आरउ जइ वि पिउ तो वि त आणहि अज्जु ।
अग्गिण दड्ढा जइ वि घरु तो तें अग्गि कज्जु ।।२।। एवमुकारादप्युदाहार्याः ॥ [एं चेदुतः] एं प्रथमा सि । च प्रथमा सि । इदुत् पञ्चमी ङसि । [अग्गिएं उपहउँ होइ जगु.........]
अस्यार्थः- अग्निना जगदुष्णं भवति, तथा वातेन शीतलं भवति । यः पुनः अग्निनाऽपि शीतलस्तस्योष्णत्वं कथम् ? । न कथमपीत्यर्थः ॥ - [अग्गिएं] अग्नि । तृतीया टा । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) न्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) गस्य द्वित्वम् । अनेन टा० → एं० अग्गिएं । १. जेण विणा ण जिविज्जइ अणुणिज्जइ सो कआवराहो वि । पत्ते वि णअरदाहे भण कस्स ण वल्लहो अग्गी ।
[गा० स० - २०६३] येन विना न जीव्यतेऽनुनीयते स कृताऽपराधोऽपि । प्राप्तेऽपि नगरदाहे भण कस्य न वल्लभोऽग्निः ॥ २. पाठां०- व० ल० - कुट्टिणीसिक्खावज्जा-५५७-६. वलिज्जइ = स्थीयते । [गा० को० - वल्यते- ४१६४]

Page #132

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[विप्पिअ-आरउ जड़ वि पि.........]
अस्यार्थ :- हे आयें ! हे सखि ! विप्रियकारकः यद्यपि गृहं ततोऽपि तेन अग्निना सह कार्य भवेदित्यर्थः ।
[ अग्गिण] अग्नि । तृतीया टा । अनेन टा० द्वित्वम् अग्गण |
[तें] तद् । तृतीया टा । 'अन्त्यव्य० ' (१।११)
[ अरिंग] अग्नि । तृतीया टा। अनेन टाया अनुस्वारः । शेषं सुगमम् । अरिंग ||३४३||
स्यम्-जस्-शसां लुक् ॥ ८।४।३४४ ॥
अप्रियकारको यद्यपि प्रियस्ततोऽपि तं आनय अग्निना दग्धं
ण० । 'अधो मन याम्' (२।७८) न्लुक् । 'अनादौ०' (२८९)
अपभ्रंशे सि-अम्जस् शस् इत्येतेषां लोपो भवति ॥
एइ ति घोडा एह थलि० [४ ३३०] इत्यादि । अत्र स्यम्-जसां लोपः ॥
जिवँ जिवँ वंकिम लोअणहं णिरु सामलि सिक्खे |
ति तिवँ वम्महु निअय-सर खर पत्थरि तिक्खेइ ||१||
[स्यम्-जस्-शसां लुक् ] स्यम्-जस् शस् षष्ठी आम् लुक् प्रथमा सि ।
[ एइ ति घोडा एह थलि .........] पूर्वं लिखितम् । [४।३३०] ।
[जिव जिवं बंकिम लोअणहं.............]
५५३
लुक् । 'आट्टो णा - ऽनुस्वारौ' (४।३४२) टाया अनुस्वारः तें ।
[निअयसर] निजकशर द्वितीया शस् अ० य० श षोः सः' (१।२६०) श० ।
अस्यार्थः- यथा यथा श्यामली स्त्री लोचनानां निश्चितं वक्रत्वं शिक्षते, तथा तथा मन्मथो निजकशरान् खरप्रस्तरेकठोरपाषाणे तीक्ष्णान् करोतीत्यर्थः ।
[ बंकिम ] वक्रत्व द्वितीया अम् अनेन अम्लोपः 'वक्रादावन्तः' (११२६) अनुस्वारः । 'त्वस्य डिमा राणौ वा' (२।१५४) त्व० डिमा० इमा० । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४) क्रस्य अलुक् । 'सर्वत्र ल-व०' (२।७९) लुक् । 'स्यादौ दीर्घ ह्रस्वौ' (४।३३०) मा०म० बंकिम
[ वम्महु ] मन्मथ । प्रथमा सि । 'मन्मथे व:' (१।२४२) म०व० । 'न्मो मः' (२६१) न्म० म० । 'खघ-थ-ध-भाम्' (१११८७ ) थस्य हः स्यमोरस्योत्' (४३३१) ह० हु० अनेन सिलुक् वम्महु ।
अपभ्रंशे षष्ठ्या विभक्त्याः प्रायो लुग् भवति ॥ संगर-हिंजु वणिअइ देक्खु अम्हारा कंतु । अइमत्तहं चत्तंकुसहं गय कुंभई दारंतु ॥१॥ पृथग्योगो लक्ष्यानुसारार्थः ॥
[ षष्ठ्याः ] षष्ठी षष्ठी ङस् ।
'क-ग-च-ज०' (१११७७) ज कयोर्लुक्। 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८० ) स० । अनेन शस्लुक निअयसर ॥ ३४४॥
षष्ठ्याः || ८|४३४५ ॥

Page #133

५५४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[ संगर-सएहिं जु वण्णिअइ........]
अस्यार्थः- हे सखीति गम्यते । तं मदीयं कान्तं पश्य । यः संग्रामशतेषु वर्ण्यते । किंकुर्वन्तं ? अतिमत्तानां त्यक्ताऽङ्कुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तमित्यर्थः ।
[गय ] गज । षष्ठी आम् । 'क-ग-च-ज०' (११७७) ज्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० य० । अनेन आम्लुक् गय ॥ ३४५॥
आमन्त्र्ये जसो होः ॥ ८।४।३४६ ॥
अपभ्रंशे आमन्त्र्येऽर्थे वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसो हो इत्यादेशो भवति ॥ लोपाऽपवादः ॥
तरुणहो ! तरुणिहो ! मुणिउ मई करहु म अप्पो घाउ ॥ १ ॥
[ आमन्त्र्ये जसो हो: ] आमन्त्र्य सप्तमी ङि । जस् षष्ठी ङस् । हो प्रथमा सि ।
[ तरुणहो ! तरुणिहो ! मुणिउ मई करहु म अप्पहो घाउ ] ॥ द्विपदम् ॥ अस्यार्थः- हे तरुणाः ! हे तरुण्यः ! मया ज्ञातं, आत्मनो घातं मा कुरुत इत्यर्थः । [ तरुणहो ! ] तरुण । प्रथमा जस् । अनेन जस्० → हो० तरुणहो ! । [ तरुणिहो ! ] तरुणी । प्रथमा जस् । अनेन जस्०
हो० तरुणिहो ! ||३४६ ॥
भिस्पोर्हि || ८|४|३४७ ॥
अपभ्रंशे भिस्सुपोः स्थाने हिं इत्यादेशो भवति ॥
॥ भिस् ॥ गुणहिं न संपय कित्ति पर..... [४|३३५] ।
॥ सुप् ॥ भाईरहि जिवँ भारइ मग्गेहिं तिहिं वि पट्ट ॥१॥
[ भिस्सुपोर्हि ] भिस्-सुप् षष्ठी ओस् । हिं प्रथमा सि ।
[ गुणहिं न संपय कित्ति पर......] पूर्वं लिखितम् । [४।३३५ ] ।
[ भाईरहि जिवँ भारइ मग्गेहिं तिहिं वि पयट्टइ ] ॥ गद्य ॥
अस्यार्थः- यथा भागीरथी गङ्गा त्रिषु मार्गेषु प्रवर्तते तथा भारत्यपि उत्पाद - व्यय - ध्रौव्यात्मकेषु त्रिषु मार्गेषु प्रवर्तते इत्यर्थः ।
[ मग्गेहिं] मार्ग । सप्तमी सुप् । 'ह्रस्वः संयोगे' (१।८४) मा० म० । 'सर्वत्र ल - व० ' (२७९) लुक् । 'अनादौ ०' (२२८९) गस्य द्वित्वम् । 'भिस् - भ्यस् - सुपि' (३।१५) एत्त्वं ग्गग्गे० । अनेन सुप्० हिं० मग्गेहिं ।
->>>
हिं० तिहिं ॥३४७॥
[तिर्हि ] त्रि । सप्तमी सुप् । 'सर्वत्र ल-व० ' (२७९) लुक् । अनेन सुप्० स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ॥ ८।४।३४८ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य जसः शसश्च प्रत्येकमुदोतावादेशौ भवतः ॥ लोपाऽपवादौ ॥
॥ जसः ॥ अंगुलिउ जज्जरियाउ नहेण ॥१॥
॥ शसः ॥ सुंदर- सव्वंगाउ विलासिणीओ पेच्छंताण ||२||

Page #134

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
वचनभेदान्न यथासंख्यम् ।। [स्त्रियां जस्-शसोरुदोत्] स्त्री सप्तमी ङि । जस्-शस् षष्ठी ओस् । उदोत् प्रथमा सि । [ अंगुलिउ जज्जरियाउ नहेण] पूर्ववत् । [४।३३३-१] । [सुंदर-सव्वंगाउ विलासिणीओ पेच्छंताण] अस्यार्थ:- सुन्दर-सर्वाङ्गा विलासिनीः पश्यतां नराणामित्यर्थः ।
[सुंदर-सव्वंगाउ] सुन्दर-सर्वाङ्ग । सुन्दराणि सर्वाङ्गानि यासां ताः । स्त्रियामाप् । द्वितीया शस् । अनेन शस्० → उ० । शेषं सुगमम् । सुंदर-सव्वंगाउ ।
[विलासिणीओ ] विलासिनी । द्वितीया शस् । अनेन शस्० → ओ० । 'नो णः' (१।२२८) नी० → णी० विलासिणीओ ॥३४८॥
ट ए॥८।४।३४९ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्याष्टायाः स्थाने ए इत्यादेशो भवति ॥
निअ-मुह-करहिं वि मुद्ध कर' अंधारइ पडिपेक्खइ ।
ससि-मंडल-चंदिमए पुणु काई न दूरे देक्खइ ? ॥१॥ जहिं मरगय-कंतिए संवलिअं ॥२॥ [ट ए] टा षष्ठी ङस् । ए प्रथमा सि । [निअ-मुह-करहिं वि मुद्ध.............]
अस्यार्थः- मुग्धा स्त्री निजमुखकरैरपि अन्धकारे करं-हस्तं प्रतिप्रेक्षते - पश्यति । शशिमण्डलचन्द्रिकया पुनः दूरे कथं न पश्यति ? इत्यर्थः ।
[ससि-मंडल-चंदिमए] शशि-मण्डल-चन्द्रिका । तृतीया टा । 'श-षोः सः' (१।२६०) शशि० → ससि० । 'द्रे रो नवा' (२८०) लुक् । ('वाधो रो लुक्' (४।३९८) लुक्) । 'चन्द्रिकायां मः' (१११८५) का? → मा० । 'स्वराणां स्वरा:०' (४।३२९) मा० → म० । अनेन टा → ए० ससि-मण्डल-चंदिमए ॥
[जहिं मरगय-कंतिए संवलिअं] अस्यार्थ:- यस्मिन् मरकत-कान्त्या संवलितं-मिश्रितम् ।
[मरगय-कंतिए] मरकत - कान्ति । तृतीया टा । 'मरकत-मदकले गः कन्दुके त्वादेः' (१११८२) कस्य गः । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'हुस्वः संयोगे' (१९८४) का० → क०। अनेन टा० → ए० मरगय-कंतिए ॥३४९॥
__डस्-डस्योर्हे ॥ ८।४।३५० ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परयोर्डस-ङसि इत्येतयोर्हे इत्यादेशो भवति ॥ ॥ ङसः ॥ तुच्छ-मज्झहे तुच्छ-जंपिरहे।
तुच्छच्छ-रोमावलिहे तुच्छ-राय ! तुच्छयर-हासहे। पिय-वयणु अलहंतिहे तुच्छ काय-वम्मह-निवासहे ॥
१. I. N. किर = किल । GP. मुद्धकर = मुग्धकरा । २. GH. I. J. M. N. अलहंतिअहे ।

Page #135

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे तं अक्खणहं न जाइ । कटरि र्थणंतरु मुद्धडहे जं(जें) मेणु विच्चि न माइ ॥१॥ युग्मम् ॥ ॥ डसेः ॥ 'फोडेंति जे हियडउं अप्पणउं ताहं पराई कवण घण? ।
रक्खेज्जहु लोअहो ! अप्पणा बालहे जाया विसम थण ॥२॥ [ङस्-डस्योh ] डस्-ङसि षष्ठी ओस् । हे प्रथमा सि । [तुच्छ-मज्झहे तुच्छ जंपिरहे........]
अनयोरर्थ:- तुच्छ-रागेति । दूतीकृतं नायकस्याऽऽमन्त्रणम् । हे तुच्छ-राग ! तस्या नायिकाया अन्यद् यत् तुच्छं तदाख्यातुं न याति । किम्भूताया नायिकायाः ? तुच्छ-मध्यायाः । पुनः किं०? तुच्छ-जल्पनशीलायाः । पुनः किं० ? तुच्छाच्छ-रोमावल्याः । पुनः किं०? तुच्छतर-हासायाः । पुनः किं० ? प्रियवचनमलभमानायाः । पुनः किं० ? तुच्छकाय-मन्मथ-निवासायाः । तुच्छकाये मन्मथनिवासो यस्याः सा । तुच्छकायत्वं भर्तुविरहात् । कटरीत्याश्चर्ये । येन कारणेन मुग्धायाः स्तनान्तरं मनोवम॑नि न माति स्तनयोरतिपीनत्वात् । अन्तरस्य अतितुच्छत्वं वर्णितमित्यर्थः ॥
अथ व्युत्पत्तिः - [तुच्छ-मज्झहे] तुच्छ-मध्या । षष्ठी ङस् । 'साध्वस-ध्य-ह्यां झः' (२।२६) ध्यस्य झः । 'अनादौ०' (२।८९) झस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२।९०) पूर्वझस्य जः । 'स्यादौ दीर्घ-हस्वौ' (४।३३०) ज्झा० → ज्झ० । अनेन ङस्० → हे० तुच्छ-मज्झहे । ___ [तुच्छ-जंपिरहे] तुच्छपूर्व० 'कथण वाक्यप्रबन्धे' (१८८१) कथ । 'कथेर्वज्जर-पज्जरोप्पाल-पिसुण०' (४।२) कथ० → जम्प० । 'तृन् शील-धर्म-साधुषु' (५।२।२७) तृन्प्र० । 'शीलाद्यर्थस्येरः' (२।१४५) तृन्० → इर० । 'लुक्' (१२१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१३) जंपिर । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ० । षष्ठी ङस् । 'स्यादौ दीर्घ-हस्वौ' (४।३३०) रा० → र० । अनेन ङस्० → हे तुच्छ-जंपिरहे।
[तुच्छच्छ-रोमावलिहे] तुच्छाच्छ-रोमावली । षष्ठी ङस् । 'हुस्वः संयोगे' (१८४) च्छा० → च्छ० । 'स्यादौ दीर्घहुस्वौ' (४३३०) ली० → लि० । अनेन डस्० → हे तुच्छच्छ-रोमावलिहे ।
[तुच्छयर-हासहे] तुच्छतर-हासा । षष्ठी ङस् । 'स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ' (४।३३०) सा० → स० । अनेन ङस्० → हे० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । 'अवर्णो यश्रुतिः' (१९८०) अ० → य० तुच्छयर-हासहे। __ [अलहंतिहे] नपूर्व० 'डुलभिंष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लभ० । 'शत्रानशावे.' (५।२।२०) आनश्प्र० → आन० । 'न्त-माणौ' (३।१८०) ('शत्रानशः' (३।१८१) ) आनश्० → न्त० । 'अजातेः पुंसः' (३।३२) ङीप्र० । 'लुक् (१।१०) न्तस्य अलुक् । 'नबत्' (३।२।१२५) नञ् → अ० । 'स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ' (४,३३०) न्ती० → न्ति । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भस्य हः । अनेन ङस् → हे. अलहंतिहे।
[तुच्छ-काय-वम्मह-निवासहे] तुच्छ-काय-मन्मथ-निवासा । षष्ठी ङस् । 'मन्मथे वः' (१।२४२) म० → व० । 'न्मो मः' (२०६१) न्म० → म० । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-म० → म्म० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (२१८७) थ० → ह० । 'स्यादौ दीर्घ-हस्वौ' (४।३३०) सा० → स० । अनेन ङस् → हे० तुच्छ-काय-वम्मह-निवासहे।
१. G. थणंतर । २. G. मण । ३. स्वकीयं हृदयं भित्त्वा, निर्गतौ यौ पयोधरौ । हृदयस्यान्यदीयस्य, भेदने का कृपा तयोः ॥
[सु० र० भा० - तरुणीपृथगवयववर्णनाधिकारे - २६४] ४. P. अप्पणो ।

Page #136

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५५७
[तहे] तद् । षष्ठी ङस् । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) द्लुक् । अनेन ङस् → हे० तहे ।
[धणहे ] नायिका । षष्ठी डस् । 'शीघ्रादीनां वहिल्लादयः' (४।४२२) नायिकायाः स्थाने धण० । अनेन ङस्० → . धणहे।
[फोडेंति जे हियडउं..........]
अस्यार्थः- यौ स्तनौ यं आत्मीयं हृदयं स्फोटयतः तयोः परकीया घृणा-दया किम् ? हे लोकाः ! आत्मानं रक्षत। यतः कारणात् बालाया विषमौ स्तनौ जातावित्यर्थः ।
[बालहे] बाला । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसि० → हे० । 'स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ' (४।३३०) ला० → ल० बालहे ॥३५॥
भ्यसामोर्तुः ॥ ८।४।३५१ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य भ्यस आमश्च हु इत्यादेशो भवति ॥ भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि ! महारा कंतु । लज्जैज्जंतु वयंसिअहु जइ भग्गा घरु एंतु ॥१॥ वयस्याभ्यो वयस्यानां वेत्यर्थः ॥
[भ्यसामोर्हः ] भ्यस्-आम् षष्ठी ओस् । हु प्रथमा सि । [भल्ला हुआ जु मारिआ.......]
अस्यार्थः - हे भगिनि ! इदं भव्यं भूतं, यन्मदीयः कान्तो मारितः । यदि भग्नो गृहमैष्यत् तर्हि वयस्याभ्यो वयस्यानां वा सखीभ्यः सखीनां वा मध्ये लज्जां प्राप्से(प्राप्स्यम्) इत्यर्थः ।
[वयंसिअहु] वयस्य । पञ्चमी भ्यस् अथवा षष्ठी आम् । 'अजातेः पुंसः' (३।३२) ङीप्र० । 'लुक् (१।१०) अलुक्। 'लोकात्' (१।१३) वयस्यी । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) यलुक् । 'स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे' (४॥३२९) सी० → सि० । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४|४२९) अप्र० । अनेन भ्यस्-आम्० → हु० वयंसिअहु ॥३५॥
डेहिः ॥ ८।४।३५२ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानान्नाम्नः परस्य : सप्तम्येकवचनस्य हि इत्यादेशो भवति ॥
१. अन्ना पई नियच्छइ, जह पिढेि रणमुहे न देसि तुमं । मा सहियणस्स पुरओ, ओगुटुिं नाह ! काहिसि मे ॥
[पउमचरिये रावणबलनिग्गमणं नाम छप्पन्ने पव्वे गा० - १५] २. N. टि०-लज्जेज्जं को संस्कृत विध्यर्थ एयं- (गच्छेयम्) प्रत्ययान्त प्रथम पुरुष एकवचन पर से आया हुआ और तु को वाक्योपयोगी माना है। विध्यर्थ के ऐसे रूप अपभ्रंश के लिये बडे असामान्य है । तु के स्थान पर त् होत तो लज्जेज्जंत पूरा एक शब्द हो जाता । इस प्रकार उसे लज्ज के क्रियातिपत्त्यर्थ कर्मणि वर्तमान कृदन्त समझा जा सकता है। लज्जेज्ज = अलज्जिष्यम् । तु = ततः । I. लज्जेज्जंतु = अलज्जिष्ये । . M. लज्जेज्जन्तु = अलज्जिष्यत् । G. लज्जिज्जंतु ।

Page #137

५५८
वार्यसु उड्डावंतिअएँ पिउदिट्ठ सहस -
अद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट्ट तड-त्ति ॥१॥
[ डेर्हिः ] ङि षष्ठी ङस् । हि प्रथमा सि ।
[ वायसु उड्डावंति अएँ....
]
अस्यार्थः- वायसमुड्डापयन्त्या सत्या स्त्रिया सहसेति प्रियो दृष्टः । अर्द्धानि वलयानि मह्यां गतानि - भूमौ पतितानि, अर्द्धानि 'टिति कृत्वा स्फुटितानीत्यर्थः ।
[ महिहि ] मही । सप्तमी ङि । 'स्यादौ दीर्घ- ह्रस्वौ' (४।३३०) ही० हि० । अनेन ङि० हि० महिहि
॥३५२॥
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
|
..........]
क्लीबे जस्- सोरिं ॥ ८।४।३५३ ॥
अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानान्नाम्नः परयोर्जस्-शसो: इं इत्यादेशो भवति ॥
कमलई मेल्लवि अलि उलई करिगंडाई महंति ।
असुलहमेच्छर्णं जाहं भलि ते ण वि दूरं गेणंति ॥१२॥
[ क्लीबे जस्-शसोरिं] क्लीब सप्तमी ङि । जस्-शस् षष्ठी ओस् । इं प्रथमा सि ।
[ कमलई मेल्लवि अलि- उलई.....
अस्यार्थः- अलि-कुलानि कमलानि मुक्त्वा करि-गण्डान् काङ्क्षन्ति । येषामसुलभं भवति, ते नापि दूरं गणयन्तीत्यर्थः ।
[कमलई ] कमल । द्वितीया शस् । अनेन शस्० [ अलि उलई ] अलि-कुल । प्रथमा जस् । अनेन जस्०
॥ ३५३॥
इं० कमलई ।
अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे ...... || १ || [ ४ ३५० - १] ।
भग्गडं देक्खिवि निअय-बलु बलु पसरिअउं परस्सु । उम्मिल्लइ ससि-रेह जिवँ करि करवालु पियस्सु ॥२॥
-
दुर्लभं एष्टं भलिः = कदाग्रहो
इं० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् अलि-उलइं
कान्तस्याऽत उं स्यमोः || ८|४| ३५४ ॥
अपभ्रंशे क्लीबे वर्तमानस्य ककारान्तस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य स्यमोः परयोः उं इत्यादेशो भवति ॥
१. काग उडावण धण खडी, आयो पीव भडक्क । आधी चूडी काग गल, आधी गयी तडक ॥१॥ [ रा० दो०]
अर्थः- नायिका काग उड़ा रही थी। उसका शरीर प्रियतमवियोगसे बहुत दुर्बल हो गया था, पर ज्योंही प्रियतमको आया
सुना, वह अचानक मोटी हो गयी और हाथ मोटा होने से हाथ की चूडी तडककर टूट गयी। हाथ उँचा किया हुआ था, इसलिए
टूटी हुई चूडी का ऊपरवाला आधा हिस्सा उछलकर कौवे के गले में जा पडा ।
२. H. K. दिति । P तड् इति यथा स्यात् । ३. G. मिच्छण । ४. N. P. दूरु । ५. P. गणेंति ।

Page #138

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[कान्तस्याऽत उं स्यमोः ] कान्त षष्ठी ङस् । अत् षष्ठी ङस् । उं प्रथमा सि । स्यम् षष्ठी ओस् । [अन्नु जु तुच्छउं तहे धणहे....] पूर्वलिखितो दूहकः । तुच्छक । प्रथमा सि । अनेन कस्य कुं । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् तुच्छउं ।। [भग्गउं देक्खिवि निअय-बलु.........]
अस्य दूहकस्य अर्थ:- हे सखीति गम्यते । हे सखि ! यथा द्वितीयादितिथौ शशिरेखा-चन्द्ररेखा प्रकटीभवति तथा प्रियस्य करे करवालं-खड्गं उन्मील्यते - प्रकटीभवति । किंकृत्वा ? निजकं बलं भग्नं दृष्ट्वा परस्य तु बलं प्रसृतकं दृष्ट्वेत्यर्थः ।
[भग्गउं] भग्नक । द्वितीया अम् । अनेन कस्य कुं । 'क-ग-च-ज०' (१२१७७) क्लुक् । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) नलुक् । 'अनादौ०' (२।८९) गस्य द्वित्वम् भग्गउं ॥३५४।।
सर्वादेर्डसेही ॥ ८।४।३५५ ॥ अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात् परस्य डसेः हां इत्यादेशो भवति ॥ जहां होतउ आगदो ॥ तहां होतउ आगदो ॥ कहां होतउ आगदो । [सर्वादेर्डसेहीं ] सर्वादि पञ्चमी ङसि । ङसि षष्ठी ङस् । हां प्रथमा सि ।
[जहां होतउ आगदो] यतो भवान् आगतः । यद् । पञ्चमी ङसि । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) द्लुक् । 'आर्यो जः' (१।२४५) य० → ज० । अनेन ङसि० → हां० जहां । __ [तहां होतउ आगदो] ततो भवान् आगतः ॥ तद् । पञ्चमी ङसि । 'अन्त्यव्यञ्जनस्य' (१।११) लुक् । अनेन ङसि० → हां० तहां ।
[कहां होतउ आगदो] कुतो भवान् आगतः ॥ किम् । पञ्चमी उसि । 'किमः कस्त्र-तसोश्च' (३७१) किम् → क० । अनेन ङसि० → हां कहां ॥३५५।।
किमो डिहे वा ॥८॥४॥३५६ ॥ अपभ्रंशे किमोऽकारान्तात् परस्य ङसेर्डिहे इत्यादेशो वा भवति ॥ जइ तहो तुद्देउ नेहडा मई सहुं न वि तिल-तार ! । तं किहे वंकि(के)हिं लोअणेहिं जोइज्जङ सय-वार ॥१॥ [किमो डिहे वा] किम् पञ्चमी ङसि । डिहे प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । [जइ तहो तुट्टउ नेहडा...........]
अस्यार्थः - हे तिल-तार ! तिलवत् स्निग्धा तारा-कनीनिका यस्य स, तस्य सम्बोधनम् । यदि तव स्नेहो मया सह नापि त्रुटितस्तत्कथमहं त्वया वक्राभ्यां लोचनाभ्यां शत-वारं विलोक्ये इत्यर्थः ॥
[किहे] किम् । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसि० → डिहे० → इहे० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) इम्लुक् । 'लोकात्' (१२१२३) किहे ॥३५६॥ १. । तुट्टिउ । २. N. यदि तस्याः स्नेहः त्रुटितः, यदि मया सह तिल-तारा (?) अपि न, (तर्हि) कस्मात् (अहम्) (तस्याः ) वक्राभ्यां लोचनाभ्यां शतवारं दृश्ये ? |

Page #139

५६०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
डेहि ॥ ८।४।३५७ ॥ अपभ्रंशे सर्वादेरकारान्तात् परस्य : सप्तम्येकवचनस्य हिं इत्यादेशो भवति ॥ जहिं कप्पिज्जइ सरेण सरु छिज्जइ खग्गेण खग्गु । .. तहिं तेहइ भेड-घड-निवहि कंतु पयासइ मग्गु ॥१॥ एक्कहिं अक्खिहिं सावणु अन्नहि भद्दवउ, माहउ महिअल-सत्थरि गंड-त्थलि सरउ । अंगिहिं गिम्हु सुहच्छी-तिल-वणि मग्गसिरु, तहे मुद्धहे मुह-पंकइ आवासिउ सिसिरु ॥२॥ युग्मम् ॥ हिअडा ! फुट्टि तड - त्ति करि कालक्खेवें काई । देक्खउं हय-विहि कहिं ठवइ पई विणु दुक्ख-सयाइं ॥३॥ [ डेहि ] ङि षष्ठी ङस् । हिं प्रथमा सि । [जहिं कपिज्जइ सरेण......]
अस्यार्थ:- यस्मिन् शरेण शरः कृत्यते-कल्प्यते, यस्मिन् खड्गेन खड्गः छिद्यते, तस्मिन् - तादृशे भट-घटा-निवहे कान्तो मार्गः(ग) प्रकाशयतीत्यर्थः ।
[जहि] यद् । सप्तमी ङि । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यस्य जः । 'अन्त्यव्य०' (१।११) द्लुक् । अनेन ङि० → हिं० जहिं।
[तर्हि ] तद् । सप्तमी ङि । 'अन्त्यव्यः' (१।११) द्लुक् । अनेन ङि० → हिं० तर्हि । [एक्कहिं अक्खिहिं सावणु......]
अनयोरर्थः - तस्या मुग्धाया एकस्मिन् अक्ष्णि श्रावणः । अन्यस्मिन् अक्षिण भाद्रपदः । को भाव: ? यथा एतौ द्वौ मासौ श्रावण-भाद्रपदौ तथा अक्षिद्वयमप्यश्रुजलश्रावित्वात् मासद्वयतुल्यं । महीतलस्रस्तरे माधवो वसन्तः पल्लवमयत्वात् । गण्डस्थले शरत् तस्याः काम(श)कुसुमादिना पाण्डुत्वात् । अङ्गेषु ग्रीष्मः तापबहुलत्वात् । सुखासिकातिलवने मार्गशीर्षः । यथा मार्गशीर्षे तिलवनानामुच्छेदः स्यात् तथा सुखावस्थानस्योच्छेदः । मुखपङ्कजे शिशिरः आवासितः । यथा शिशिरे पङ्कजानां म्लानत्वं तथा मुखपङ्कजस्यापि स्त्रीणां वियोगावस्थायामेतानि चिह्नानि स्युः तेनेत्युक्तम् ।
[एक्कहि] एक । सप्तमी ङि । अनेन ङि० → हिं० । 'सेवादौ वा' (२।९९) क० → क० एक्कहिं ।
[अक्खिहिं] अक्षि । सप्तमी ङि । 'क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ' (२।३) क्षस्य खः । 'अनादौ०' (२।८९) खस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय-तुर्ययो०' (२९०) पूर्वखस्य कः । अनेन डि० → हिं० अक्खिहिं ।
- [अन्नहिं] अन्यत् । सप्तमी ङि । 'अधो म-न-याम्' (२७८) यलुक् । 'अनादौ०' (२१८९) नस्य द्वित्वम् । 'अन्त्यव्य०' (११११) त्लुक् । अनेन ङि० → हिं० अन्नहिं ।
[हिअडा ! फुट्टि तड-त्ति......] १. 2. भड = भटानां, घडनिवहि = वृक्षमूलसमूहे ।

Page #140

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अस्यार्थ:- हे हृदय ! त्वं त्रट् इति कृत्वा स्फुट । कालक्षेपेण-कालविलम्बेन किम् ? । अहं पश्यामि हतविधिस्त्वया विना दुःखशतानि कुत्र स्थापयतीत्यर्थः । [कहिं] किम् । सप्तमी ङि । 'किमः कस्त्र-तसोश्च' (३७१) किम् →क० । अनेन ङि० → हिं० कहिं ॥३५७॥
यत्तत्किम्भ्यो डसो डासुर्नवा ॥ ८।४।३५८ ॥ अपभ्रंशे यत्तत्किम् इत्येतेभ्योऽकारान्तेभ्य: परस्य ङसो डासु इत्यादेशो वा भवति ॥ कंतु महारउ हलि ! सहिए ! निच्छई(एं) रूसइ जासु । अत्थेहिं सत्थेहिं हत्थेहिं वि ठाउ वि फेडइ तासु ॥१॥ जीविउ कासु न वल्लहउं धणु पुणु कासु न इठु । दोण्णि वि अवसरि निवडिअइ तिण-सम गणइ विसि? ॥२॥ [यत्तत्किम्भ्यो डसो डासुर्नवा ] यद्-तद्-किम् पञ्चमी भ्यस् । ङस् षष्ठी ङस् । डासु प्रथमा सि । नवा प्रथमा सि । [कंतु महारउ हलि ! सहिए !........]
अस्यार्थ:- हे हले ! हे सखिके ! मदीयः कान्तो निश्चयेन यस्य रुष्यति तस्य स्थानं स्फेटयति । कैः? अस्त्रैः शस्त्रैः हस्तैरपि।
[जासु] यद् । षष्ठी ङस् । 'आदेर्यो जः' (११२४५) यस्य जः । अनेन ङस्० → डासु० → आसु० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अद्लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) जासु ।
[तासु] तद् । षष्ठी ङस् । अनेन ङस्० → डासु० → आसु० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अद्लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तासु ।
[जीविउ कासु न वल्लहउं...........]
अस्यार्थः- जीवितं कस्य वल्लभं न स्यात् ? । धनं पुनः कस्येष्टं न स्यात् ? । विशिष्टो मनुजोऽवसरे निपतिते द्वेऽपि जीवित-धने तृण-समे गणयतीत्यर्थः ।
[कासु] किम् । षष्ठी ङस् । अनेन ङस्० → डासु० → आसु० इति । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) इम्लोपः । 'लोकात्' (१।१।३) कासु ॥३५८॥
स्त्रियां डहे ॥८।४।३५९ ॥ अपभ्रंशे स्त्रीलिङ्गे वर्तमानेभ्यो यत्तत्किम्भ्यः परस्य ङसो डहे इत्यादेशो वा भवति ॥ जहे केरउ ॥ तहे केरउ ॥ कहे केरउ । [स्त्रियां डहे] स्त्री सप्तमी ङि । डहे प्रथमा सि ।
[जहे केरउ] यद् । षष्ठी ङस् । 'आर्यो जः' (१२२४५) यस्य जः । अनेन ङस् → डहे. → अहे० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अद्लोपः । 'लोकात्' (१२१॥३) जहे। सम्बन्धिन् । शीघ्रादित्वात् केर इति । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४|४२९) अप्र० । 'स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे' (४।३२९) अ० → उ० केरउ । यस्याः सम्बन्धी इत्यर्थः । १. H. M. N. अत्थिहिं सस्थिहिं हत्थिहिं । । अत्थिहि सत्थिहि हत्थिहि । २. I. अस्त्रैः-अथैः, शस्त्रैः-शास्त्रैः, हस्तै:-हस्तिभिः । P. अथैः-द्रव्यैः ।

Page #141

५६२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[तहे केरउ] तद् । षष्ठी ङस् । अनेन ङस्० → डहे० → अहे० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) अद्लोपः । 'लोकात्' (१।१।३) तहे । सम्बन्धिन् । शीघ्रादित्वात् केर इति । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) अप्र० । 'स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे' (४।३२९) अ० → उ० केरउ । तस्याः सम्बन्धी इत्यर्थः ।
[कहे केरउ] किम् । षष्ठी ङस् । अनेन ङस् → डहे. → अहे० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) इम्लोपः । 'लोकात्' (१।१।३) कहे । सम्बन्धिन् । शीघ्रादित्वात् केर इति । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) अप्र० । 'स्वराणां स्वरा:०' (४।३२९) अ० → उ० केरउ । कस्याः सम्बन्धी इत्यर्थः ॥३५९।।
यत्तदः स्यमो -नं ॥ ८।४।३६० ॥ अपभ्रंशे यत्तदोः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासंख्यं धुं - त्रं इत्यादेशौ वा भवतः ।। प्रङ्गणि चिट्ठदि नाहु धुं-त्रं रणि करदि न भंति ॥१॥ पक्षे- तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ ॥२॥ [यत्तदः स्यमो -त्रं] यत्तद् षष्ठी ङस् । स्यम् षष्ठी ओस् । -त्रं प्रथमा सि । [प्रङ्गणि चिट्ठदि नाहु धुं-त्रं रणि करदि न भंति ] ॥ द्विपदी ॥ अस्यार्थः- यद्-यस्मान्नाथः प्राङ्गणे तिष्ठति तदहमेवं जानामीति शेषः । नाथो रणे न भ्रान्तिः । संदेहनं करोतीत्यर्थः ।
[धं-त्रं ] यद्-तद् । प्रथमा सि - द्वितीया अम् । अनेन यथासंख्यं यत्तत्त्स्थाने धं-त्रं । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिअम्लुक् धुं-त्रं ।
[तं बोलिअइ जु निव्वहइ ] अस्यार्थ:- तद् जल्प्यते यन्निर्वहति ।
[तं] तद् । द्वितीया अम् । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । 'अन्त्यव्यः' (१।११) लुक् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः तं ।
[जु] यद् । प्रथमा सि । 'अन्त्य०' (१२११) द्लुक् । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) य० → यु० । 'आदेयो जः' (१।२४५) यु० → जु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् जु ॥३६०॥
इदम इमुः क्लीबे ॥ ८।४।३६१ ॥ अपभ्रंशे नपुंसकलिने वर्तमानस्येदमः स्यमोः परयोः इम इत्यादेशो भवति ॥
इमु कुलु तुह तणउं । इमु कुलु देक्खु ॥ [इदम इमुः क्लीबे] इदम् षष्ठी ङस् । इमु प्रथमा सि । क्लीब सप्तमी ङि ।।
[इमु कुलु तुह तणउं] इदं कुलं तव सम्बन्धी इत्यर्थः ।
→ इमु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् इमु ।
[इमु] इदम् । प्रथमा सि । अनेन इदम् [इमु कुलु देक्खु] इदं कुलं पश्य । [इमु] इदम् । द्वितीया अम् । अनेन इदम्
→ इमु० । 'स्यस्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) अम्लुक् इमु ॥३६१।।

Page #142

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५६३
एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह एहो एहु ॥ ८।४।३६२ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां पुंसि नपुंसके वर्तमानस्यैतदः स्थाने स्यमोः परयोर्यथासंख्यं एह-एहो-एहु इत्यादेशा भवन्ति ॥ एह कुमारी एहो नरु एहु मणोरह-ठाणु । एहउं वढ ! चितंताहं पच्छइ होइ विहाणु ॥१॥ [एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे] एतद् षष्ठी ङस् । स्त्री-पुं-क्लीब सप्तमी ङि । [ एह-एहो-एहु] एह-एहो-एहु प्रथमा सि । [ एह कुमारी ] एषा कुमारी । [एहो नरु ] एषो नरः । [एहु मणोरह-ठाणु] एतन्मनोरथस्थानम् । [एहउं वढ ! चिंतंताहं पच्छइ होइ विहाणु] ईदृशं चिन्तयतां वढानां-मूर्खाणां पश्चाद्विभातं भवतीत्यर्थः ।
[एह-एहो-एहु] एतद् । प्रथमा सि -द्वि० अम् । अनेन एतद् → एह-एहो-एहु० त्रय आदेशाः । 'स्यम्-जस्शसां लुक् (४।३४४) सि-अम्लुक् एह-एहो-एहु ॥३६२॥
एइर्जस्-शसोः ॥ ८।४।३६३ ॥ अपभ्रंशे एतदो जस्-शसोः परयोः एइ इत्यादेशो भवति । एइ ति घोडा एह थलि० [४३३०-४] ॥१॥ एइ पेच्छ ॥२॥ [एइर्जस्-शसोः] एइ प्रथमा सि । जस्-शस् सप्तमी ओस् । [एइ ति घोडा एह थलि......] पूर्वं लिखितम् । [४।३३०-४] । [एइ पेच्छ] एतद् । द्वितीया शस् । अनेन एतद् → एइ० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) शस्लुक् एइ पेच्छ ॥३६३।।
अदस ओइ ॥ ८।४।३६४ ॥ अपभ्रंशे अदसः स्थाने जस्-शसोः परयोः ओइ इत्यादेशो भवति ॥ जई पुच्छह घर वड्डाइं तो वड्डा घर ओइ । विहलिअ-जण-अब्भुद्धरणु कंतु कुडीरइ जोइ ॥१|| अमूनि वर्तन्ते पृच्छ वा ॥ [अदस ओइ] अदस् षष्ठी ङस् । ओइ प्रथमा सि ।
[जइ पुच्छह घर वड्डाई...........] १. C. पोट्टे भरन्ति सउणा वि माउआ अप्पणो अणुव्विग्गा । विहलुद्धरणसहावा हुवन्ति जइ के वि सप्पुरिसा ॥ [गा० स०-३।८५] उदरं भरन्ति शकुना अपि हे मातरात्मनोऽनुद्विग्नाः । विह्वलोद्धरणस्वभावा भवन्ति यदि केऽपि सत्पुरुषाः ॥ २. P. पृच्छथ ।

Page #143

५६४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अस्यार्थः - काचित् स्त्री पथिकं प्रत्याह-यद् बृहंति गृहाणि पृच्छत, ततो बृहंति अमूनि प्रत्यक्षोपलक्षमाणानि वर्तन्ते । अथवा दानाद्यभिलाषीति शेषः । तदा कुटीरके विह्वलितजनाभ्युद्धरणं पीडितजनाभ्युद्धरणं कान्तं पश्य इत्यर्थः ।
[ओइ] अदस् । प्रथमा जस् - द्वितीया शस् वा । अनेन अदस्० → ओइ० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) जस्-शसोलुंक् ओइ ॥३६४॥
इदम आयः ॥ ८।४।३६५ ॥ अपभ्रंशे इदमशब्दस्य स्यादौ आय इत्यादेशो भवति ।। आयई लोअहो लोअणइं जाई(इं) सरई न भंति । अप्पिए दिइ मउलिअहिं पिए दिट्ठइ विहसंति ॥१॥ सोसउ म सोसउ च्चिअ उसही वडवानलस्स किं तेण? । जं जलइ जले जलणो आएण वि किं न पज्जत्तं ? ॥२॥
आयहो दव-कलेवरहो जं वाहिउ तं सारु । जइ उट्ठब्भइ तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ॥३॥ [इदम आयः] इदम् षष्ठी ङस् । आय प्रथमा सि । [आयइं लोअहो लोअणई......]
अस्यार्थः- लोकस्य इमानि लोचनानि जातिं स्मरन्ति न भ्रान्तिन संदेहः । अप्रिये दृष्टे सति मुकुलन्ति । प्रिये दृष्टे सति विकसन्तीत्यर्थः ।
[आयइं] इदम् । प्रथमा जस् । अनेन इदम् → आय० । 'जस्-शस इ-ई-णयः सप्रा०' (३।२६) जस्० → इं० आयइं।
[सोसउ म सोसउ च्चिअ........
अस्यार्थः- च्चिअति निश्चये । उदधिः शुष्यतु मा शुष्यतु वा । तेन समुद्रशोषणेन वा वडवानलस्य किम् ? । यदिति क्रियाविशेषणम् । यज्जले ज्वलनो ज्वलति अनेन ज्वलनेन तस्य वडवानलस्य किं न पर्याप्तं ? - किं न सृतमित्यर्थः ।
[आएण] इदम् । तृतीया टा । 'टा-आमोर्णः' (३।६) टा० → ण० । अनेन इदम्० → आय० । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) य० → ये० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) यलुक् आएण ।
[आयहो दड्ड-कलेवरहो...........]
१. नयणाई नूण जाईसराई वियसंति वल्लहं दटुं । कमला इव रवि-कर-बोहियाई मउलेंति इयरम्मि ॥ [जु० जि० च० पद्य-३३] जाईसराई मन्ने इमाई नयणाई होति लोयस्स । वियसंति पिए दिढे अव्वो मउलंति वेसम्मि || [गा० र०] अइपसण्णु मुहु होइ संभासणु पडिवज्जइ । पुव्वभवंतरणेहु जणदिट्ठिएँ जाणिज्जइ ॥
[म० पु० भाग:-१, सन्धिः -९, विभाग:-५, पङ्कि:- १३-१४] २. बलि किउ माणुस-जम्मडा देक्खंतहं पर सारु । जइ उट्ठभइ तो कुहइ अह डज्झइ तो छारु ॥ [प० प्र० - २२१४७] बलिः क्रियते मनुष्यजन्म पश्यतां परं सारम् । यदि अवष्टम्भते ततः कुथ(थ्य)ति अथ दह्यते तर्हि क्षारः ॥ ३. .. इमानि लोकाः ! लोचनानि जातिस्मराणि न भ्रान्तिः । अप्रिये दृष्टके मुकुलयन्ति प्रिये दृष्टके विहसन्ति ।

Page #144

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५६५
अस्यार्थः- अस्य दग्धकलेवरस्य यद्वाहितं तदेव सारम् । मरणानन्तरमिति शेषः । यदि आच्छाद्यते-स्थाप्यते ततः कुथ्यति । अथ दह्यते ततः क्षारो भस्म स्यादित्यर्थः ।
[आयहो] इदम् । षष्ठी ङस् । अनेन इदम् → आय० । 'ङसः सु-हो-स्सवः' (४।३३८) ङस्० → हो० आयहो ॥३६५॥
सर्वस्य साहो वा ॥ ८।४।३६६ ॥ अपभ्रंशे सर्वशब्दस्य साह इत्यादेशो वा भवति ।
साहु वि लोउ तडप्फडइ वड्डत्तणहो तणेण । वड्डप्पणु पर पाविअइ हत्थे मोक्कलडेण ॥१॥ पक्षे-सव्वु वि ॥ [सर्वस्य साहो वा] सर्व षष्ठी ङस् । साह प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । [साहु वि लोउ तडफडइ................]
अस्यार्थः- सर्वोऽपि लोक उत्ताम्यति - आकुलीभवति । किमर्थम् ? बृहत्त्वस्याऽर्थे । परं बृहत्त्वं हस्तेन मुत्कलेन - मुक्तेन प्राप्यते इत्यर्थः । को भाव: ? जनैर्महत्त्वं तदा प्राप्यते यदा दानादिगुणाः स्युरिति भावः ।।
[साहु] सर्व । प्रथमा सि । अनेन सर्वस्य साह० । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) ('स्यमोर०' (४।३३१)) ह० → हु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् साहु पक्षे
[सव्वु ] सर्व । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ल.' (२२७९) लुक् । 'अनादौ०' (२१८९) द्वित्वं-व० → व्व० । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) ('स्यमो०' (४।३३१)) व्व० → व्बु० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् सव्वु ॥३६६॥
किमः काइं-कवणौ वा ॥ ८।४।३६७ ॥ अपभ्रंशे किमः स्थाने काई - कवण इत्यादेशौ वा भवतः ।। जई न सु आवइ दूइ ! घरु काई अहोमुहु तुज्झु ? | वयणु जु खंडइ तउ सहिए ! सो पिउ होइ न मज्झु ॥१॥ काई न दूरे देक्खइ ॥२॥ [४।३४९-१] फोडेंति जे हियडर्ड अप्पणउं ताहं पराई कवण घण? ॥३॥ [४।३५०-२] । सुपुरिस कंगुहे अणुहरहिं भण कज्जें कवणेण । जिव जिव वड्डत्तणु लहहिं तिव तिवं नवहिँ सिरेण ॥४॥
१. I. N. उत्तभ्नाति । २. सयलु वि को वि तडप्फडइ सिद्धत्तणहु तणेण । सिद्धत्तणु परिपाविअइ चित्तहं णिम्मलएण ॥ [दोहापाहुड - ८८] ३. I. J. N. प्रस्पन्दते । ४. जइ सो न एइ गेहं ता दूइ अहोमुही तुमं कीस । सो होही मज्झ पिओ जो तुज्झ न खंडए वयणं ॥
[व० ल० - दूईवज्जा -४१७१५] यदि स नैति गेहं तद् इति अधोमुखी त्वं कस्मात् । स भविष्यति मम प्रियो यस्तव न खण्डयति वचनं (वदनम्) । ५. P. दूरु - दूरम् ।

Page #145

५६६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
पक्षेजइ ससणेही तो मुइअ अह जीवइ निन्नेह । बिहिं वि पयारेहिं गइअ धण किं गज्जहि खल ! मेह ! ॥५॥ [किमः काइं-कवणौ वा] किम् षष्ठी ङस् । काई-कवण प्रथमा औ । वा प्रथमा सि । [जइ न सु आवइ दूइ ! ..........]
अस्यार्थः- हे दूति ! सः यदि गृहं नायाति-नागच्छति तर्हि तव अधोमुखं कथम् ? । हे सखिके ! यस्तव वचनं खण्डयति सो मम प्रियो न भवतीत्यर्थः ।
[काई] किम् । प्रथमा सि । अनेन किम् → काइं० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४३४४) सिलुक् काई । [काई न दूरे देक्खइ ] पूर्व लिखितम् । [४।३४९-१] [फोडेंति जे हियडउं............] पूर्वं लिखितम् । [४/३५०-२] [कवण ] किम् । प्रथमा सि । अनेन किम्० → कवण । [सुपुरिस कंगुहे अणुहरहि.............]
अस्यार्थ:- सुपुरुषाः कङ्गोर्धान्यस्य अनुहरन्ते-सदृशा भवन्ति । भण कथय । केन कार्येण ? उच्यते - यथा यथा वृद्धत्वं लभन्ते तथा तथा शिरसा नमन्तीत्यर्थः ।
[कवणेण] किम् । तृतीया टा । अनेन किम् → कवण । 'टा-आमोर्णः' (३६) टा० →ण । 'टाणशस्येत्' (३।१४) ण. →णे० कवणेण ।
[जइ ससणेही तो मुइ.......]
कस्याश्चिद् भर्ता देशान्तरं गतोऽस्ति, स मेघं प्रत्याह-सा स्त्री यदि सस्नेहा भविष्यति तर्हि मृता भविष्यति, मम विरहात् । अथ जीवति तदा निःस्नेहा । सस्नेह-निःस्नेहलक्षणप्रकाराभ्यां प्रिया गता । तर्हि हे खल ! हे दुर्जनमेघ ! त्वं किं गर्जसीत्यर्थः । [किं] किम् । प्रथमा सि । 'अन्त्यव्यः' (१।११) सिलुक् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः किं ॥३६७।।
युष्मदः सौ तुहुं ॥ ८।४।३६८ ॥ अपभ्रंशे युष्मदः सौ परे तुहं इत्यादेशो भवति ।। 'भमर ! म रुणझुणि रण्णडइ सा दिसि जोइ म रोइ । सा मालइ देसंतरिअ जसु तुहुँ मेरहि विओइ ॥१॥ [युष्मदः सौ तुहं] युष्मद् षष्ठी ङस् । सि सप्तमी ङि । तुहं प्रथमा सि ।
१. मालइविरहे रे तरुणभसल ! मा रुवसु निब्भरुक्कंठं । वल्लहविओयदुक्खं मरणेण विणा न वीसरइ ॥
[व० ल० - इंदिदिरवज्जा-२४१-६] मालतीविरहे रे तरुणभ्रमर ! मा रोदीनिर्भरोत्कण्ठनम् । वल्लभवियोगदुःखं मरणेन विना न विस्मर्यते ॥ २. P. मरइ ।

Page #146

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५६७
[भमर ! म रुणझुणि रण्णडइ............]
अस्यार्थः- हे भ्रमर ! त्वमरण्ये म रुणु -मा रुणझुणि - शब्दं मा कुरु । तां दिशं विलोक्य मा रुदिहि । पुनः सा मालती देशान्तरिता, यस्याः वियोगे त्वं म्रियसे इत्यर्थः । [तुहं] युष्मद् । प्रथमा सि । अनेन युष्मद् → तुहुं० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् तुहुं ॥३६८॥
जस्-शसोस्तुम्हे-तुम्हइं ॥ ८।४।३६९ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो जसि शसि च प्रत्येकं तुम्हे तुम्हई इत्यादेशौ भवतः ॥ तुम्हे तुम्हइं जाणह ॥ तुम्हे तुम्हई पेच्छह ॥ वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः ।। [जस्-शसोस्तुम्हे-तुम्हइं] जस्-शस् षष्ठी ओस् । तुम्हे-तुम्हई प्रथमा सि ।
[ तुम्हे तुम्हइं जाणह] यूयं जानीथ । युष्मद् । प्रथमा जस् । अनेन युष्मद् → तुम्हे० → तुम्हइं० । 'स्यम्-जस्शसां लुक्' (४।३४४) जस्लुक् तुम्हे तुम्हई ।
[तुम्हे तुम्हइं पेच्छंह] युष्मद् । द्वितीया शस् । अनेन युष्मद् → तुम्हे० → तुम्हइं० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) शस्लुक् तुम्हे तुम्हइं ॥३६९॥
टा-यमा पई - तइं ॥ ८।४।३७० ॥ अपभ्रंशे युष्मदः टा-ङि-अम् इत्येतैः सह पइं-तई इत्यादेशौ भवतः ॥ ॥ टा ॥ पई मुक्काहं वि वर-तरु ! फिट्टइ पत्तत्तणं न पत्ताणं ।
तुह पुणु छाया जइ होज्ज कह वि ता तेहिं पत्तेहिं ॥१॥ महु हिअउं तई ताएँ तुहं स वि अन्ने विनडिज्जइ ।
पिअ ! काई करउं हउं काई तुहं मच्छे मच्छु गिलिज्जइ ॥२॥ । डिना ॥ पड़ मई बेहिं वि रण-गयहिं को जयसिरि तक्केइ ? |
केसहिं लेप्पिणु जम-घरिणि भण सुह को थक्केइ ? ॥३॥ एवं तइं ॥ ॥ अमा ॥ पइं मेल्लंतिहे महु मरणु मई मेल्लंतहो तुज्झु ।
सारसं ! जसु जो वेग्गला सो वि कृदंतहो सज्झु ॥४॥ एवं तई ॥ [टा-ड्यमा पई - तइं ] टा-ङि-अम् तृतीया टा । पई - तई प्रथमा सि । [पई मुक्काहं वि वर-तरु !...........]
१. सर्वमुद्रितेषु पेच्छइ । २. सा तुज्झ वल्लहा तं सि मज्झ वेसो सि तीअ तुज्झ अहं । बालअ ! फुडं भणामो पेम्मं किल बहुविआरं ति ॥ [गा० स० - २।२६] ३. P. वि नडिज्जइ-अपि पीड्यते । ४. P. सारसु-सालसः । सह आलसेन विद्यते यः सः । सा तव वल्लभा त्वमसि मम द्वेष्योऽसि तस्यास्तवाहम् । बालक ! स्फुटं भणामः प्रेम किल बहुविकारमिति ।।

Page #147

५६८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अस्यार्थः- हे वरतरो ! त्वया मुक्तानामपि पत्राणां पत्रत्वं न विनश्यति । तव पुनश्छाया कथमपि यदि भवेत् ततः - तर्हि तैः पत्रैरेव नान्यथेत्यर्थः ।
[पइं] युष्मद् । तृतीया टा । अनेन टा-सह युष्मद् → पइं० । [महु हिअउं तइं ताएँ...........]
अस्यार्थः- काचिन्नायिका अन्यासक्तं पति वक्ति-हे प्रिय ! मम हृदयं त्वया गृहीतमिति शेषः । तया त्वं गृहीतः । सापि अन्येन विभिद्यते । हे प्रिय ! अहं किं करोमि ? त्वं किं करोषि ? मत्स्येन मत्स्यो गिल्यते इत्यर्थः ।
[तइं] युष्मद् । तृतीया टा । अनेन टा-सह युष्मद् → तइं० । [पई मई बेहिं वि रण-गयहिं...
बाह वि रण-गयहि...................] अस्यार्थः- त्वयि मयि द्वयोरपि रणगतयोः को जयश्रियं तर्कयति अभिलषति ? को यमगृहिणी केशैर्गृहीत्वा सुखं यथा स्यात्तथा तिष्ठति ? त्वं भण-कथय इत्यर्थः ।
[पई] युष्मद् । सप्तमी ङि । अनेन ङिना सह युष्मद् → पइं० । [पई मेल्लंतिहे महु मरणु.......]
अस्यार्थः- स्त्री कथयति । त्वां मुञ्चत्या मम मरणं, मां मुञ्चतस्तव मरणम् । दृष्टान्तः- यथा सारस: पक्षी । यस्य यो दूरे सोऽपि कृतान्तस्य साध्यो भवति - मरणं प्राप्नोतीत्यर्थः । [पइं] युष्मद् । द्वितीया अम् । अनेन अमा सह युष्मद् → पइं० ॥३७०॥
भिसा तुम्हेहिं ॥ ८।४।३७१ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो भिसा सह तुम्हेहिं इत्यादेशो भवति । तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं दिट्ठउं बहुअ-जणेण । तं तेवड्डउ समर-भरु निज्जिउ एक्क-खणेण ॥१॥ [भिसा तुम्हेहिं] भिस् तृतीया टा । तुम्हेहिं प्रथमा सि । [ तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं...............]
अस्यार्थः- युष्माभिरस्माभिर्यत् कृतं तद् बहुकजनेन दृष्टम् । यत् किं कृतं ? तदाह - तत्तावन्मानः(त्र) समरभरः एकक्षणेन निर्जित इत्यर्थः । [ तुम्हेहिं] युष्मद् । तृतीया भिस् । अनेन भिसा सह युष्मद् → तुम्हेर्हिः ॥३७१।।
डसि-डस्भ्यां तउ-तुज्झु-तुध्र ॥ ८।४।३७२ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो ङसि-ङस्भ्यां सह तउ-तुज्झु-तुध्र इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ।। ङसिना-तउ होतउ आगदो । तुज्झु होतउ आगदो । तुध्र होतउ आगदो ।
१. H. P. "विवरतरु" वयो विहङ्गमास्तैर्वरः विवरः, एवंविधो वृक्षः, तस्य सम्बोधने हे विवरतरो ! अथवा हे वरतरो ! । २. म. साऽप्यन्येनापि नट्यते । M. साप्यन्येन विनाट्यते । N. साप्यन्येन व्याकुलीक्रियते ।

Page #148

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
ङसा - तउ गुण-संपइ तुज्झु मदि तुध्र अणुत्तर खंति ।
जइ उप्पत्ति अन्न जण महि-मण्डलि सिक्खंति ॥१॥ [डसि-डस्भ्यां तउ-तुज्झु-तुध्र ] ङसि-ङस् तृतीया भ्याम् । तउ-तुज्झु-तुध्र प्रथमा सि ।
[तउ होतउ आगदो । तुज्झु होतउ आगदो । तुध्र होतउ आगदो] युष्मद् ३ । पञ्चमी उसि । अनेन ङसिना सह युष्मद् → तउ-तुज्झु-तुध्र० । त्वत्-त्वत्तो भवान् आगतः ।
[तउ गुण-संपइ तुज्झु..........]
अस्यार्थ:- महीमण्डले अन्ये जना यदि उपेत्य-तव पार्वे समागत्य तव गुणसंपदं शिक्षयन्ति । तव मतिं शिक्षयन्ति । तव अनुत्तरां क्षान्तिं शिक्षयन्ति तदा वरमिति गम्यते इत्यर्थः । युष्मद् ३ । षष्ठी ङस् । अनेन ङसा सह युष्मद् → तउ-तुज्झु-तुध० ॥३७२॥
भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं ॥ ८॥४॥३७३ ॥ अपभ्रंशे युष्मदो भ्यस्-आम् इत्येताभ्यां सह तुम्हहं इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हहं होतउ आगदो । तुम्हहं केरउं धणु ॥ [भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं] भ्यस्-आम् तृतीया भ्याम् । तुम्हहं प्रथमा सि ।
[तुम्हहं होतउ आगदो] युष्मद् । भ्यस्प्र० । अनेन भ्यसा सह युष्मद् → तुम्हहं० । युष्मत् - युष्मभ्यं भवन् आगतः ।
[तुम्हहं केरउंधणु] युष्मद् । आम्प्र० । अनेन आमा सह युष्मद्→तुम्हहं०। युष्माकं सम्बन्धिनं धनमित्यर्थः ॥३७३।।
तुम्हासु सुपा ॥ ८।४।३७४ ॥ अपभ्रंशे युष्मदः सुपा सह तुम्हासु इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हासु ठिअं ॥ [तुम्हासु सुपा] तुम्हासु प्रथमा सि । सुप् तृतीया टा । [ तुम्हासु ठिअं] युष्मद् । सप्तमी सुप् । अनेन सुपा सह युष्मद् → तुम्हासु० । स्थितमित्यर्थः ॥३७४।।
सावस्मदो हउं ॥ ८।४।३७५ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः सौ परे हउं इत्यादेशो भवति ॥ तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो ॥ [सावस्मदो हउं] सि सप्तमी ङि । अस्मद षष्ठी ङस् । हउं प्रथमा सि । [तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो...] पूर्वं लिखितम् । [४।३३८-१] । अस्मद् । प्रथमा सि । अनेन अस्मद् → हउं० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् हडं ॥३७५॥
जस्-शसोरम्हे-अम्हइं ॥ ८।४।३७६ ॥ अपभ्रंशे अस्मदो जसि शसि च परे प्रत्येकं अम्हे-अम्हइं इत्यादेशौ भवतः ॥

Page #149

५७०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अम्हे थोवा रिउ बहुअ कायर एवं भणंति । मुद्धि ! निहालहि गयण-यलु कइ जण जोण्ह करंति ? ॥१॥ अम्बणु लाइवि जे गया पहिअ पराया के वि। अर्वस न सुअहिं सुहच्छिअहिं जिव अम्हई तिव ते वि ॥२॥ अम्हे देक्खइ । अम्हइं देक्खइ ॥३॥ वचनभेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः । [जस्-शसोरम्हे अम्हई ] जस्-शस् षष्ठी ओस् । अम्हे अम्हइं प्रथमा सि । [अम्हे थोवा रिउ बहुअ.............]
अस्यार्थ:- कातरा एवं भणन्ति - वयं स्तोकाः, रिपवस्तु बहुकाः । हे मुग्धे ! गगनतलं निभालय-पश्य, कति जना ज्योत्स्नां कुर्वन्ति ? एकश्चन्द्र एवेत्यर्थः ।
[अम्हे ] अस्मद् । प्रथमा जस् । अनेन अस्मद् → अम्हे० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) जस्लुक् अम्हे । [अम्बणु लाइवि जे गया..........]
अस्यार्थ:- ये केऽपि परकीयाः पथिका आम्लत्वं स्नेहं लैंगयित्वा गताः, तेऽपि अवश्यं-निश्चितं सुखासिकायां न स्वपन्ति, यथा वयं तथा तेऽपि इत्यर्थः ।
[अम्हइं] अस्मद् । प्रथमा जस् । अनेन अस्मद् → अम्हइं० । 'स्यम्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) जस्लुक् अम्हई।
[अम्हे देक्खइ, अम्हई देक्खइ] अस्मद् २ । द्वितीया शस् । अनेन अस्मद् → अम्हे० - अम्हइं० । 'स्यम्-जस्शसां लुक्' (४।३४४) शस्लुक् अम्हे अम्हइं । अस्मान् पश्यतीत्यर्थः ॥३७६।।
___टा-ङ्यमा मइं ॥ ८।४।३७७ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः टा-ङि-अम् इत्येतैः सह मई इत्यादेशो भवति ॥ ॥ टा ॥ मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं क-वि धर होइ विआलि ।
णवर मिअंकु वि तिह तवइ जिह दिणयरु खय-गालि ॥१॥ ॥ ङिना ॥ पइं मई बेहिं वि रण-गयहिं । [४।३७०-३] ॥२॥ ॥ अमा ॥ मई मेल्लंतहो तुज्झु । [४।३७०-४] ॥३॥ [टा-यमा मइं] टा-ङि-अम् तृतीया टा । मई प्रथमा सि । [मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं....
अस्यार्थः- हे प्रिय ! मया ज्ञातं, विरहितानां पुरुषाणां कापि धरा अवलम्बनं भवति । कदा ? विकाले-संध्याकाले णवरं-केवलं । यदा(था) दिनकरः क्षयकाले-कल्पान्तकाले गतः- प्राप्तस्तपति तदा(था) मृगाङ्कोऽपि तपतीत्यर्थः । - [मइं] अस्मद् । तृतीया टा । अनेन टाप्रत्ययेन सह अस्मद् → मई० ।
१. अम्हे थोडा रिउ घणा इय कायर चिंतंति । सुह ! निहालउ गयणउलु के उज्जोउ करंति ॥ [कु० प्र० -१] २. P. अवसु । ३. M. N. लागयित्वा । ४. P. विरहितानां स्त्रीणाम् । धर-धरावत् आधारः । विआलि - विरुद्धकाले आपदि ।

Page #150

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५७१
[पई मइं बेहिं वि.............] पूर्वं लिखितमेव । [४।३७०-३] । [मई ] अस्मद् । सप्तमी ङि । अनेन ङिना सह अस्मद् → मई० । [मई मेल्लंतहो तुज्झु] पूर्वं लिखितमेव । [४।३७०-४] । [ मई] अस्मद् । द्वितीया अम् । अनेन अमा सह अस्मद् → मई० ॥३७७॥
अम्हेहि भिसा ॥८।४।३७८ ॥ अपभ्रंशे अस्मदो भिसा सह अम्हेहिं इत्यादेशो भवति ॥ तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं........[४।३७१-१] । । [अम्हेहिं भिसा] अम्हेहिं प्रथमा सि । भिस् तृतीया टा । [तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं] पूर्व लिखितमेव । [४॥३७१-१] । [अम्हेहिं] अस्मद् । तृतीया भिस् । अनेन भिसा सह अस्मद् → अम्हेहिं० ॥३७८॥
__ महु-मज्झु डसि डस्भ्याम् ॥ ८।४।३७९ ॥ अपभ्रंशे अस्मदो ङसिना ङसा च सह प्रत्येकं महु-मज्झु इत्यादेशौ भवतः ॥ महु होतउ गदो । मज्झु होतउ गदो ॥ महु कंतहो बे दोसडा हेल्लि ! म झलहि आलु । देंतहो हउं पर उव्वरिअ जुज्झंतहो करवालु ॥१॥ जई भग्गा पारक्कडा तो सहि ! मज्झु पिएण । अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥२॥ [महु-मज्झु डसि-डस्भ्याम् ] महु-मज्झु प्रथमा औ । ङसि-ङस् तृतीया भ्याम् ।
[मह होतउ गदो । मज्झ होतउ गदो] अस्मद् भवन् गतः । अस्मद् (२) । पञ्चमी ङसि । अनेन ङसिना सह अस्मद् → महु० - मज्झु० ।
[महु कंतहो बे दोसडा......
अस्यार्थः- हे हल्लि ! हे सखि ! मम कान्तस्य द्वौ दोषौ स्तः । अनर्थकं मा जल्प । कौ द्वौ दोषौ ? तदाह - एकस्तावद् दानं ददतः सतः पर-केवलमहमुद्वरिता । अपरस्तावद् युध्यतः खड्गमुद्वरितमिति । निन्दा-स्तुतिरित्यर्थः ।
[महु] अस्मद् । षष्ठी ङस् । अनेन ङसा सह अस्मद् → महु० । [जइ भग्गा पारक्कडा.................]
अस्यार्थः- हे सखि ! यदि परकीया भग्नास्ततो मम प्रियेण । अथ अस्माकं सम्बन्धिनश्चेद्भग्नास्ततस्तेन मम भर्ता मारितेनैव इत्यर्थः ।
[मज्झु] अस्मद् । षष्ठी ङस् । अनेन ङसा सह अस्मद् → मज्झु० ॥३७९॥
१. जइ भग्गा पारकडा तो सखि मुज्झ पियेण । जो भग्गा अम्हेतणा तो तिह जुञ्जयडेण ॥ [रा० दो०]

Page #151

५७२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ॥ ८।४।३८० ॥ अपभ्रंशे अस्मदो भ्यसा आमा च सह अम्हहं इत्यादेशो भवति ॥
अम्हहं होतउ आगदो ॥ आमा-अह भग्गा अम्हहं तणा....... [४-३७९-२] । [अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ] अम्हहं प्रथमा सि । भ्यस्-आम् तृतीया भ्याम् ।
[अम्हहं होतउ आगदो] अस्मद् (अस्मभ्यं) भवान् आगतः । अस्मद् । भ्यस्प्र० । अनेन भ्यसा सह अस्मद् → अम्हहं० । [अह भग्गा अम्हहं तणा.....] अस्मद् । षष्ठी आम् । अनेन आमा सह अस्मद्० → अम्हहं० ॥३८०॥
सुपा अम्हासु ॥ ८।४।३८१ ॥ अपभ्रंशे अस्मदः सुपा सह अम्हासु इत्यादेशो भवति ॥ अम्हासु ठिअं ॥ [सुपा अम्हासु] सुप् तृतीया टा । अम्हासु प्रथमा सि । [अम्हासु ठिअं] अस्मासु स्थितम् । अस्मद् । सप्तमी सुप् । अनेन सुपा सह अस्मद् → अम्हासु० ॥३८१॥
____ त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हिं नवा ॥ ८।४।३८२ ॥ त्यादीनामाद्यत्रयस्य सम्बन्धिनो बहुष्वर्थेषु वर्तमानस्य वचनस्याऽपभ्रंशे हि इत्यादेशो वा भवति । मुर्ह-कबरि-बंध तहे सोह धरहिं, नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं । तहे सहहिं कुरल भमर-उल-तुलिअ, नं तिमिर-डिंभ खेलंति मिलिअ ॥१॥
[त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हि नवा] त्यादि षष्ठी ङस् । आद्यत्रय षष्ठी ङस् । बहुत्व सप्तमी ङि। हिं प्रथमा सि । नवा प्रथमा सि ।
[मुह-कबरि-बंध तहे सोह धरहि..........]
अस्यार्थ:- तस्या मुखकबरिबन्धौ वदनवेणीबन्धौ शोभां धरतः । नं उत्प्रेक्ष्यते । शशि-राहू मल्लयुद्धं कुरुतः । तस्याः कुरला:-केशाः शोभन्ते । किविशिष्टा: कुरलाः ? भ्रमरकुलतुलिता:- सदृशाः । नं उत्प्रेक्ष्यते । तिमिरडिम्भाः - अन्धकारबालिका मिलिताः क्रीडन्तीत्यर्थः ।
[धरहिं] 'धृग् धारणे' (८८७) धृ । वर्त० तस् । 'द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३।१३०) तस्० → अन्ति० । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'ऋवर्णस्याऽरः' (४।२३४) धृ० → धर० । 'लोकात्' (१।१।३) धरन्ति । अनेन अन्ति० → हिं० धरहिं।
[करहिं] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । वर्त० तस् । 'द्विवचनस्य०' (३।१३०) तस्० → अन्ति० । 'ऋवर्ण०' (४।२३४) कृ० → कर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) करन्ति । अनेन अन्ति० → हिं० करहिं ।
[सहर्हि ] 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । वर्त० तस् । “द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३।१३०) तस्० → अन्ति० । 'राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः' (४।१००) राज्० → सह० । अनेन अन्ति० → हिं० सहहिं ॥३८२॥ १. घणसारतार-णअणाएँ गूढ-कुसुमुच्चयो चिहुर-भारो । ससि-राहु-मल्ल-जुझं व दंसिदमेण-णअणाएँ ॥ [क० म० २।२१]

Page #152

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५७३
मध्यत्रयस्याऽऽद्यस्य हिः ॥ ८।४।३८३ ॥ त्यादीनां मध्यत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्याऽपभ्रंशे हि इत्यादेशो वा भवति । बप्पीहा ! पिउ पिउ भणवि कित्तिउ रुअहि हयास ! । तुह जलि महु पुणु वल्लहइ बिहुं वि न पूरिअ आस ॥१॥ ॥ आत्मनेपदे ॥ बप्पीहा ! 'काई बोल्लिएण निग्घिण ! वार इ वार ।
सायरि भरिअइ विमल-जलि लहहि न एक्क-इ धार ॥२॥ ॥ सप्तम्याम् ॥ आयहिं जेम्महिं अन्नहिं वि गोरि ! सु दिज्जहि कंतु ।
गय मत्तहं चत्तंकुसहं जो अभिडइ हसंतु ॥३॥ पक्षे- रुअसि इत्यादि । [मध्यत्रयस्याऽऽद्यस्य हिः ] मध्यत्रय षष्ठी ङस् । आद्य षष्ठी ङस् । हि प्रथमा सि । [बप्पीहा ! पिउ पिउ भणवि.........]
अस्यार्थः- हे बप्पीहा ! प्रिय ! प्रिय ! इति भणित्वा कियत् रोदिषि ? । हे हताश ! तव जलधरेण मम वल्लभेन द्वयोरपि आशा न पूरितेत्यर्थः ।
[रुअहि] 'रुदृक् अश्रुविमोचने' (१०८७) रुद् । वर्त० सिव् । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) रुदसि । अनेन सिव्० → हि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) द्लुक् रुअहि ।
[बप्पीहा ! काई बोल्लिएण..........]
अस्यार्थः- हे बप्पीहा ! किं वारं २ कथनेन ? । हे निघृण ! हे निर्लज्ज ! विमलजलेन सागरे भृते एकामपि धारां न लभसे इत्यर्थः ।
[लहहि] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । वर्त० से । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (११०३) लभसे । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भ० → ह० । अनेन वा से० → हि० लहहि ।
[आयहिं जम्महि अन्नहि............]
अस्यार्थः- हे गौरि ! हे पार्वति ! त्वमस्मिन् भवे अन्यस्मिन्नपि जन्मनि मम तं कान्तं दद्याः, यो हसन् मत्तानां त्यक्ताऽकुशानां गजानां सङ्गच्छते-सम्मुखो भवतीत्यर्थः ।
[दिज्जहि] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । सप्तमी यास् । अनेन यास्० → हि० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) दा० → दि० । 'वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज्ज-ज्जा वा' (३।१७७) ज्ज आगमः दिज्जहि ॥३८३॥
बहुत्वे हुः ॥ ८।४।३८४ ॥ त्यादीनां मध्यत्रयस्य सम्बन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्याऽपभ्रंशे हु इत्यादेशो वा भवति ॥ बलि-अब्भत्थणि महु-महणु लहुईहआ सो-इ ।
जइ इच्छहु वड्डत्तणउं देहु म मग्गहु को-इ ॥१॥ १. G. कइँ । २. G. जमि ।

Page #153

५७४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
पक्षे- इच्छह इत्यादि । [बहुत्वे हुः] बहुत्व सप्तमी ङि । हु प्रथमा सि । [बलि-अब्मत्थणि महु-महणु..........]
अस्यार्थ:- बलेरभ्यर्थने सोऽपि मधुमथनो नारायणोऽपि लघुकीभूतः । अथ यदीच्छत वृद्धत्वं तर्हि देदत कोऽपि मा मार्गयत इत्यर्थः ।
[इच्छहु] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । पञ्चमी त । 'व्यञ्जनाददन्ते' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) इषत । 'गमिष्यमासां छ:' (४।२१५) ष० → छ० । अनेन त० → हु० इच्छहु ॥३८४॥
अन्त्यत्रयस्याऽऽद्यस्य उं॥ ८।४।३८५ ॥ त्यादीनामन्त्यत्रयस्य यदाद्यं वचनं तस्याऽपभ्रंशे उं इत्यादेशो वा भवति ॥ . विहि विणडंउ, पीडंतु गह मं धणि ! करहि विसाउ । संपइ कड्ढडं वेस जिम्व छुडु अग्घइ ववसाउ ॥१॥ बलि किज्जलं सुअणस्सु [४३३८-१] पक्षे- कड्ढामि इत्यादि । [अन्त्यत्रयस्याऽऽद्यस्य उं] अन्त्यत्रय षष्ठी ङस् । आद्य षष्ठी ङस् । उं प्रथमा सि । [विहि विणडउ, पीडंतु गह.........]
अस्यार्थः- विधिविनटयतु । ग्रहाः पीडन्तु (पीडयन्तु) । हे प्रिये ! विषादं मा कुरु । वेषमिव संपदं कर्षयामि । यदि व्यवसायो अर्घति (स्यात् ?) तदा संपदः सुलभा इत्यर्थः ।
[कड्ढउं] 'कृष' (५०६) - 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । वर्त० मिव् । 'कृषः कड्ढ-साअड्ढाऽ-चाऽणच्छा-ऽयञ्छा-ऽऽइञ्छाः ' (४।१८७) कृष्० → कड्ढ० । अनेन मिव्० → उं० कड्ढउं ।
[बलि किज्जउं सुअणस्सु ] पूर्वं लिखितमेव [४।३३८-१] ।
[किज्जउं] 'डुकृग् करणे' (८८८) कृ। वर्त० ए । अनेन ए० → उं० वा । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्य० → इज्ज० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ऋकारस्य इकारेण सह कि० किज्जउं । पक्षे-कड्ढामि ॥३८५॥
बहुत्वे हुं ॥ ८।४।३८६ ॥ त्यादीनामन्त्यत्रयस्य सम्बन्धि बहुष्वर्थेषु वर्तमानं यद्वचनं तस्य हुं इत्यादेशो वा भवति । खग्ग-विसाहिउ जहिं लहहं पिअ ! तहिं देसहिं जाहं । रण- दुब्भिक्खें भग्गाइं विणु जुज्झें न वलाई ॥१॥ पक्षे- लहिमु इत्यादि । [बहुत्वे हुं] बहुत्व सप्तमी ङि । हुं प्रथमा सि ।
१. H. M. N. P. इच्छथ । २. H.P. ददथ I M. N. दत्त । ३. P. वि णडउ - अपि नटतु । ४. I. N. P. वेश्यामिव ।

Page #154

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५७५
[खग्ग-विसाहिउ जहि लहहुं..........]
अस्यार्थः- हे प्रिये ! यस्मिन् देशे खड्गेने विसाधितं लभामहे तस्मिन् देशे यामः । वयं रण-दुर्भिक्षेण भग्नाः । युद्धेन विना न वलामहे - न रतिं प्राप्नुमः इत्यर्थः ।
[लहहुं] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । वर्त० महे । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लभमहे। 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भस्य हः । अनेन महे० → हुं० लहहुं ।
[जाहुं] 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । वर्त० मस् । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) या० → जा० । अनेन मस्० → हुं० जाहुं ।
[वलाहुं] 'वलि संवरणे' (८०७) वल् । वर्त० महे । अनेन वा महे० → हुं० । 'व्यञ्जनाद०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) वलहुं । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ल० → ला० वलाहुं पक्षे
[लहिमु] 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । वर्त० महे । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) लभमहे। 'तृतीयस्य मो-मु-माः' (३३१४४) महे० → मु० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) भ० → भि० । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) भस्य हः लहिमु ॥३८६।।
हि-स्वयोरिदुदेत् ॥ ८।४।३८७ ॥ पञ्चम्या हि-स्वयोरपभ्रंशे इ-उ-ए इत्येते त्रय आदेशा वा भवन्ति ॥ ॥ इत् ॥ कुंजर ! सुमरि म सल्लइउ सरला सास म मेल्लि ।
कवल जि पाविय विहि-वसिण ते चरि माणु म मेल्लि ॥१॥ ॥ उत् ॥ भमरा ! एत्थु वि लिंबडइ के वि दिअहडा विलंबु ।
घण-पत्तलु छाया-बहुलु फुल्लइ जाम कयंबु ॥२॥ ॥ एत् ॥ प्रिय ! एवहिं करि सेल्लु करे छड्डहि तुहुं करवालु ।
जं(जें) कावालिय बप्पुडा लेहि अभग्गु कवालु ॥३।। पक्षे- सुमरहि इत्यादि । [हि-स्वयोरिदुदेत् ] हि-स्व षष्ठी ओस् । इत्-उत्-एत् प्रथमा सि । [कुञ्जर ! सुमरि म सल्लइउ.............]
अस्यार्थ:- कुञ्जर ! मा स्मर सल्लकीः । सरलान् - दीर्घान् श्वासान् मा मुञ्च । विधिवशेन ये कवलाः प्राप्तास्तान् चर। मानं मा मुञ्च इत्यर्थः ॥
ह
१. H. P. खग्गें वि साहिउ - खड्गेनापि साधितं । २. मा सुमरसु चंदणपल्लवाण करिणाह ! गेण्ह तिणकवलं । जा जह परिणमइ दसा तं तह धीरा पडिच्छंति ॥
[व० ल० - गयवज्जा - १९२-३] मा स्मर चन्दनपल्लवानां करिनाथ ! गृहाण तृणकवलम् । या यथा परिणमति दशा तां तथा धीराः प्रपद्यन्ते । ३. छप्पय ! गमेसु कालं वासवकुसुमाई ताव मा मुयसु । मन्ने जियंतो पेच्छसि पउरा रिद्धी वसंतस्स ॥
[व० ल० - इंदिदिरवज्जा- २४४।९] षट्पद ! गमयस्व कालं वासवकुसुमानि तावन्मा मुञ्च । मन्ये जीवन् पश्यसि प्रचुरा ऋद्धिर्वसन्तस्य ॥ ४. G. बहलु ।

Page #155

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[ सुमरि ] स्मर् । पञ्चमी हि । 'स्मरेर्झर झूर - भर - भल - लढ - विम्हर - सुमर पयर पम्हुहाः' (४।७४) स्मर० सुमर० । अनेन हि० → इ० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१|१| ३) सुमरि । [मेल्लि] 'मुच्कृंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । पञ्चमी हि । अनेन हि० 'लोकात् ' (१|१|३) मुचइ । 'मुचेश्छड्डा-वहेड- मेल्लो०' (४।९१) मेल्ल० । 'लुक्' मेल्लि ।
५७६
←
इ० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । (१।१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१|१|३)
[ चरि ] 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । पञ्चमी हि । 'व्यञ्जना० ' ( ४।२३९) अत् । 'लोकात् ' (१|१|३) चरहि । अनेन हि० → इ० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१|१|३) चरि ।
[ भमरा ! एत्थु वि लिंबड .............]
अस्यार्थः- हे भ्रमर ! अत्रापि लिम्बे - निम्बे तावत् कर्ति दिवसान् विलम्बस्व यावत् घनपत्रवान् छायाबहुल: कदम्ब: प्रफुल्लतीत्यर्थः ।
[ विलंबु ] 'लबुङ् अवस्रंसने च' (७६६) लब् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) लम्बू, विपूर्व० । पञ्चमी स्व । अनेन स्व० उ० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१।१।३) विलंबु ।
[ प्रिय ! एवँहिं करि सेल्लुल..... ]
अस्यार्थः- हे प्रिय ! इदानीं करे सल्लं - भल्लं कुरु । त्वं करवालं मुञ्च । येन कारणेन वराकाः कापालिका योगिनः कपालं अभग्नं लान्तीत्यर्थः ।
[ करे ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । पञ्चमी हि । 'ऋवर्णस्याऽर: ' ( ४।२३४) कृ० कर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) कर० । अनेन हि० ए० । 'लुक्' (१|१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१|१|३) करे । पक्षे - सुमरहि इत्यादि ॥३८७||
वत्स्यति स्यस्य सः ॥ ८।४।३८८ ॥ अपभ्रंशे भविष्यदर्थविषयस्य त्यादेः स्यस्य सो वा भवति ॥
दिअहा जंति झडप्पडहिं पडहिं मणोरह पच्छि ।
जं अच्छइ तं माणिअइ होसइ करतु म अच्छि ॥१॥
पक्षे होहि ॥
[ वर्त्स्यति स्यस्य सः ] वर्त्स्यत् सप्तमी ङि । स्य षष्ठी ङस् । स प्रथमा सि । [ दिअहा जंति झडप्पडहिं....
.....]
अस्यार्थः- दिवसा वेगैर्यान्ति । मनोरथाः पश्चात् पतन्ति । यदस्ति तन्मन्यते आस्स्व मा तिष्ठेत्यर्थः ।
[ होसइ ] 'भू सत्तायाम्' (१) 'भुवेर्हो - हुव- हवा:' (४६०) भू० १. M. कति (चित्) । N. कान् ।
भुज्यते । भविष्यति इति कुर्वन्मा
भू । भविष्यन्ती स्यति । अनेन स्यस्य सः । 'त्यादीना० ' ( ३।१३९) ति० इ० । हो० होस ||३८८||

Page #156

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५७७
क्रियेः कीसु ॥ ८।४।३८९ ॥ क्रिये इत्येतस्य क्रियापदस्याऽपभ्रंशे कीसु इत्यादेशो वा भवति । संता भोर्ग जु परिहरइ तसु कंतहो बलि कीसु । तसु दइवेण वि मुंडियउं जसु खल्लिहडउं सीसु ॥१॥ पक्षे- साध्यमानावस्थानात् क्रिये संस्कृतशब्दादेषः प्रयोगः । बलि किज्जउं सुअणस्सु ॥ [४।३३८-१] । [क्रियेः कीसु] क्रियि षष्ठी ङस् । कीसु प्रथमा सि । [संता भोग जु परिहरइ..............]
अस्यार्थः- यः सतो विद्यमानान् भोगान् परिहरति तस्य कान्तस्य बलि-पूजां क्रिये । यस्य शीर्ष खल्वाटं तस्य दैवेनैव मुण्डितम् । को भावः ? यस्य भोगा न सन्ति स तु स्वयमेव त्यजतीत्यर्थः ।
[कीसु] क्रिये । अनेन क्रिये० → कीसु० । पक्षे[किज्जउं] पूर्वं लिखितमेव [४।३३८] ॥३८९॥
भुवः पर्याप्तौ हुच्चः ॥ ८।४।३९० ॥ अपभ्रंशे भुवो धातोः पर्याप्तावर्थे वर्तमानस्य हुच्च इत्यादेशो भवति ॥ अइतुंगत्तणु जं थणहं सो छेयउ न है लाहु । सहि ! जइ केवइ तुडि-वसेण अहरि पहुच्चइ नाहु ॥१॥ [भुवः पर्याप्तौ हुच्चः] भू षष्ठी ङस् । पर्याप्ति सप्तमी ङि । हुच्च प्रथमा सि । [अइतुंगत्तणु जं थणहं.. ...
अस्यार्थः- अतितुङ्गत्वं स छेदकः, न तु लाभः । हे सखि ! यदि कथमपि त्रुटिवशेन-कालविलम्बेन नाथो अधरे प्रभवति, अन्यथा लगत्येव, स्तनयोरतितुङ्गत्वादित्यर्थः ।
[पहुच्चइ ] 'भू सत्तायाम्' (१) भू, प्रपूर्व० । वर्त० तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० । 'सर्वत्र ल०' (२२७९) लुक् । अनेन भू० → हुच्च० पहुच्चइ ॥३९०॥
ब्रूगो ब्रुवो वा ॥८।४।३९१ ॥ अपभ्रंशे ब्रूगो धातो व इत्यादेशो वा भवति ।
ब्रुवह सुहासिउ कि पि ॥१॥ पक्षे१. P. भोगु । २. N. टि० असल में कीसु यह कर के क् ऐसे कर्मवाच्य अंग पर से बने भविष्यकाल के पहले पुरुष एकवचन का रूप है, वर्तमानकाल का नही । कीसु = (मैं) करवाया जाउँगा । उचित अर्थ के बल की दृष्टि से वि स्थान पर जि की अपेक्षा रहती है।
अन्ना वयन्ति धन्नो जइ एया मोत्तु एस पव्वइही । संतच्चाई चाई खल्लाडो मुंडिओ चेव [पु० च० -१९३]
पुहवीचंद-गुणसायरभवे सुधणकहिय वित्तंते निविण्णमणगुणसायरविवाहवण्णणं । ३. P.उ।

Page #157

५७८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
इत्तउं ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ पुणु दूसासणु ब्रोप्पि । तो हउँ जाणउं एहो हरि जइ महु अग्गइ ब्रोप्पि ॥२॥ [बूगो बुवो वा] ब्रूग् षष्ठी ङस् । ब्रुव प्रथमा सि । वा प्रथमा सि । [ब्रुवह सुहासिउ कि पि] एकपदम् । अर्थ:- किमपि सुभाषितं ब्रूते इत्यर्थः ।।
[बुवह ] 'बॅग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । पञ्चमी त । अनेन ब्रू० → ब्रुव० । 'मध्यमस्येत्था-हचौ' (३१४३) त० → ह० बुवह ।
[इत्तउं ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ...........]
अस्यार्थ:- दुर्योधनोक्तिरियम् । शकुनिः-भीममातुल इयत् ब्रूत्वा स्थितः । पुनः दुःशासनो ब्रूत्वा स्थितः । अहं ततस्तहि जाने यदि एष हरिर्ममाग्रे ब्रूत्वा तिष्ठतीति शेष इत्यर्थः ॥
[ब्रोप्पिणु] 'बॅग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः' (४।४४०) क्त्वा० → एप्पिणु० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) एकारेण सह उकारस्य ओकारः ब्रोप्पिणु ।
[ब्रोप्पि] ब्रू । क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः' (४४४०) क्त्वा० → एप्पि० । 'स्वराणां० स्वराः' (४।२३८) एकारेण सह ऊकारस्य ओकारः ब्रोप्पि ॥३९१॥
. व्रजेर्वजः ॥ ८।४।३९२ ॥ अपभ्रंशे व्रजतेर्धातोर्तुज इत्यादेशो भवति ॥ वुअइ । वुजेप्पि । वुञप्पिणु ॥ [व्रजेजः ] वजि षष्ठी ङस् । वुज प्रथमा सि ।
[वुञइ] 'व्रज गतौ' (१३७) व्रज् । वर्त्तः तिव् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) व्रजति । अनेन व्रज० → वुज० । 'त्यादीनामाद्य०' (३१३९) तिव्० → इ० वुञइ ।
[वुजेप्पि] व्रज् । क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः' (४४४०) क्त्वा० → एप्पि० । अनेन व्रज० → वुज० वुजेप्पि ।
[वुप्पिणु] व्रज् । क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः' (४।४४०) क्त्वा० → एप्पिणु० । अनेन व्रज० → वुज० वुजेप्पिणु ॥३९२॥
दृशेः प्रस्सः ॥ ८।४।३९३ ॥ अपभ्रंशे दृशेर्धातोः प्रस्स इत्यादेशो भवति ॥ प्रस्सदि ॥ [ दृशेः प्रस्सः ] दृशि षष्ठी ङस् । प्रस्स प्रथमा सि ।
[प्रस्सदि] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । वर्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इच् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) दृशइ । 'अतो देश्च' (४।२७४) इच्० → दि० । अनेन दृश० → प्रस्स० प्रस्सदि। पश्यतीत्यर्थः ॥३९३॥
ग्रहेगुण्हः ॥ ८।४।३९४ ॥ अपभ्रंशे ग्रहेर्धातोर्गण्ह इत्यादेशो भवति ॥ पढ गण्हेप्पिणु व्रतु ॥

Page #158

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५७९
[ग्रहेण्हः ] ग्रहि षष्ठी ङस् । गृह प्रथमा सि ।
[पढ गृण्हेप्पिणु व्रतु] अर्थ:- व्रतं गृहीत्वा पठ इत्यर्थः । 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह । क्त्वाप्र० । अनेन ग्रह० → गृण्ह० । 'एप्प्येप्पिण्वे०' (४।४४०) क्त्वा० → एप्पिणु० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (११३) गृण्हेप्पिणु ॥३९४॥
तक्ष्यादीनां छोल्लाऽऽदयः ॥८४॥३९५ ॥ अपभ्रंशे तक्षिप्रभृतीनां धातूनां छोल्ल इत्यादय आदेशा भवन्ति ।
जिव तिवं तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोल्लिज्जंतु ।
तो जइ गोरिहे मुह-कमलि सरिसिम का-वि लहंतु ॥१॥ आदिग्रहणाद् देशीषु ये क्रियावचना उपलभ्यन्ते तेऽप्युदाहार्याः ।।
चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि ! कवोलि निहित्तउ । सासानल-जाल-झलक्किअउ बाह-सलिल-संसित्तउ ॥२॥ अब्भडवंचिउ बे पयइं पेम्मु निअत्तइ जावं । सव्वासण-रिउ-संभवहो कर परिअत्ता ताव ॥३॥ हिअइ खडक्कड गोरडी गयणि घडक्कड मेह । वासारत्ति पवासुअहं विसमा संकडु एहु ॥४॥ अम्मि ! पयोहर वजमा निच्चु जे संमुहे थंति । मह कंतहो समरंगणइ गय-घड भज्जिउ जंति ॥५॥ पुत्तें जाएं कवणु गुणु अवगुणु कवणु मुएण । जा बप्पीकी भुंहेडी चंपिज्जइ अवरेण ॥६॥ ते तेत्तिउ जलु सायरहो सो तेवडु वित्थारु ।
तिसहें निवारणु पलु वि नवि पर धुढुअइ असारु ॥७॥ [तक्ष्यादीनां छोल्लाऽऽदयः ] तक्ष्यादि षष्ठी आम् । छोल्लाऽऽदि प्रथमा जस् । [जिवँ तिवँ तिक्खा लेवि.......]
अस्यार्थः- यथा तथा शशी-चंद्रस्तीक्ष्णान् शरान् लात्वा यद्यतक्षिष्यत् ततो जगति गौर्याश्चन्द्राननायाः मुखकमलेन सह कामपि सदृशतामलप्स्यतेत्यर्थः ।
[छोल्लिज्जंतु] 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । क्रियातिपत्तिः स्यत् । अनेन तक्ष० → छोल्ल० । 'न्त-माणौ' (३।१८०) स्यत्० → न्त० । 'मध्ये च स्वरान्ताद्वा' (३।१७८) ज्ज । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) ल्ल → ल्लि० - न्त० → न्तु० छोल्लिज्जंतु ।
१-२. पण्डुरं जइवि रज्जए मुहं कोमलंगि ! खडिआरसेण । दिज्जए पुण कवोल-कज्जलं ता लहेज्ज ससिणो विडंबणं ॥
[क० म० ३।३३] P. जिम्व २ । ३. G. [मुहकमलिं] मुखकमल । टा। आट्टो णा० । एट्टि । स्वराणां० । ४. G. वज्जवाँ । ५. P. समुहवंति = सम्मुखीभवन्ति । ६. N. टि. भुंहडी सुधारकर भुम्हडी पढ़ें । P. भउंहडी। ७. तं तेत्तियं जलं सायरस्स सो च्वेव परमवित्थारो । एक पि पलं तं नत्थि पिवासं निवारेइ ॥ [गा० को०-१४७]

Page #159

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि !.....]
अस्यार्थ:- हे मुग्धे ! कपोले निहित:-स्थापितश्चटकञ्चूर्णीभविष्यति । किवि० चूटकः ? श्वासानलज्वालादग्धः । पुनः किंवि० ? बाष्पसलिलसंसिक्त इत्यर्थः ।
_ [झलक्किअउ] 'दहं भस्मीकरणे' (५५२) दह् । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) दह० । अनेन दह० → झलक्क आदेशः । क्तप्र० । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) क० → कि० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) त्लुक् । स्वार्थे कप्र० । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) क्लुक् । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० → उ० झलक्किअउ ।
[अब्भडवंचिउ बे पयई................]
अस्यार्थः- प्रेमशब्देन प्रिया वाच्या अभेदोपचारात् । यथा प्रेमवतीत्युच्यते तथा प्रेमापीत्युच्यते । प्रिया प्रियमिति शेषः । प्रियमब्भडवंचिउ इति । अनुव्रज्य मुक्त्वालाप्य यावद् द्वौ पादौ निवर्तते तावत् सर्वाशनरिपुसम्भवस्य चन्द्रस्य करा:किरणा: परिवृत्ता:-प्रसृता इत्यर्थः ।
[सव्वासण-रिउ-संभवहो] सर्वमश्नातीति । 'नन्द्यादि०' (५।१५२) अनप्र० । सर्वाशनोऽग्निः, तस्य रिपुर्जलं, तत्सम्भव: चन्द्रः ।
[अब्भडवंचिउ] अनुव्रजेरनेन अब्भड इति । वञ्च् । क्तप्र० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१२२३) वञ्चत । 'स्वराणां स्वराः' (४।२३८) वञ्चित अब्भडवंचिउ ।
[हिअइ खुडुक्कड़ गोरडी..........] अस्यार्थ:- गौरी-स्त्री हृदये शल्यायते । मेघो गगने गर्जति । वर्षारात्रे प्रवासिकानां विषमं सङ्कटमेतदित्यर्थः ।
[खंडक्कड़ ] शल्याय । अनेन ख(खु)डुक्क इति । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० खुडुक्कड़ ।
[घुडुक्कड़ ] गर्ज । अनेन गर्जेधुंडुक्क इति । वर्त्तः तिव् । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) तिव्० → इ० घुडुक्कड़ । [अम्मि ! पयोहर वज्जमा........... ]
अस्यार्थ:- हे अम्ब ! मम पयोधरौ वज्रमयौ स्तः । यौ नित्यमेव तस्य मम कान्तस्य सम्मुखौ तिष्ठतः । तस्येति कस्य ? त(य)स्याऽग्रे गजघटा: समराङ्गणे भक्त्वा यान्तीत्यर्थः ।
[थन्ति ] अनेन तिष्ठतः स्थाने थन्ति । [पुत्तें जाएं कवणु गुणु.............]
अस्यार्थ:- जातेन पुत्रेण को गुणः ? मृतेन पुत्रेण कोऽप(व)गुणः ? येन पुत्रेण सतेति गम्यते । या पैतृकी भूमिरपरेणाक्रम्यते इत्यर्थः ।
[चम्पिज्जइ] 'क्रमू पादविक्षेपे' (३८५) क्रम्, आप० । अनेन आक्रमेश्चम्प । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० । क्यप्र० । 'ईअ-इज्जौ क्यस्य' (३।१६०) क्यस्य इज्जः चम्पिज्जइ ।
१. ०. खुडक्क अक० (दे०) (१) शल्य की तरह चुभना. (२) नीचे उतरना. (३) स्खलित होना. (४) क्रोध से मौन रहना. पा० म० - खुडक्क देखो खुडुक्क । ।

Page #160

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५८९
५८१
[तं तेत्तिउ जलु सायरहो........]
अस्यार्थः- सागरस्य तत्तावज्जलम् । स तावन्मात्रो विस्तारः । परं-केवलं तृषाया निवारणं पलमपि नैव स्यादिति शेषः । असारः सन् शब्दायते इत्यर्थः ।
[धुठुअंइ ] शब्दायस्थाने अनेन धुठुअ इति । वर्त० ते । 'त्यादीनामाद्य०' (३।१३९) ते० → इ० धुठुअइ ॥३९५।।
अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-ध-ब-भाः ॥ ८।४।३९६ ॥ अपभ्रंशे अपदादौ वर्तमानानां स्वरात्परेषामसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां स्थाने यथासंख्यं ग-घ-द-ध-ब-भाः प्रायो भवन्ति ॥ ॥ कस्य गः ॥ जं दिवढं सोमग्गहणु असईहिं हसिउ निसंकु ।
पिअ-माणुस-विच्छोह-गरु गिलि गिलि राहु मियंकु ॥१॥ ॥ खस्य घः ॥ अम्मीए ! सत्थावत्थेहि सुधैं चितिज्जइ माणु ।
पिए दिढे हल्लोहलेण को चेअइ अप्पाणु ? ॥२॥ ॥ त-थ-प-फानां द-ध-ब-भाः ॥ सबधु-करेप्पिणु कधिदु मई तसु पर सभलउं जम्मु । जासु न चाउ न चारहडि न य पम्हुट्ठउ धम्मु ॥३॥
अनादाविति किम् ? सबधु करेप्पिणु । अत्र कस्य गत्वं न भवति । स्वरादाविति किम् ? गिलि गिलि राहु मयंकु । असंयुक्तानामिति किम् ? एक्कहिं अक्खिहिं सावणु......[४।३५७-२] । प्रायोऽधिकारात् क्वचिन्न भवति -
जइ केवइ पावीसु पिउ अकिआ कुड्डु करीसु । पाणिउ नवइ सरावि जिव सव्वंगे पइसीसु ॥४॥ उअ कणिआरु पफुल्लिअउ कंचण-कंति-पयासु । गोरी-वयण-विणिज्जिअउ नं सेवइ वण-वासु ॥५॥
[अनादौ स्वरादसंयुक्तानाम् ] अनादि सप्तमी ङि । स्वर पञ्चमी ङसि । असंयुक्त षष्ठी आम् । [क-ख-त-थ-प-फाम्] क-ख-त-थ-प-फ् षष्ठी आम् । [ग-घ-द-ध-ब-भाः] ग-घ-द-ध-ब-भ प्रथमा जस् ।
१. पा० म० - धु?अ देखो धुद्धअ । । धुट्ठ(घुग्घु)अइ । ०. घुग्घु = "घु घु" ध्वनि करना । २. रे रे विडप्प ! मा मुयसु दुज्जणं गिलसु पुण्णिमायंदं । अमयमयं भुंजंतो हयास ! दीहाउओ होसि ॥
[व० ल० - असईवज्जा - ४८३।१२] रे रे राहो ! मा मुञ्च दुर्जनं गिल पूर्णिमाचन्द्रम् । अमृतमयं भुञ्जानो हताश ! दीर्घायुभविष्यसि ॥

Page #161

५८२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्डिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[ जं दिट्ठउं सोमग्गहणु...
1
I
अस्यार्थः - असतीभिर्यत् सोमग्रहणं दृष्टं दृष्टकं तन्निःशङ्कं यथास्यात्तथा हसितम् । हे राहो ! प्रियमानुषविक्षोभकरं - इष्टपुरुषवियोगकरं मृगाङ्कं गिल गिलेत्यर्थः ।
[पिअमाणुसविच्छोहगरु ] प्रियमानुषविक्षोभकर । द्वितीया अम् । अनेन कस्य गः । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) २० → रु० । शेषं स्पष्टम् ।
[ अम्मीए ! सत्थावत्थेर्हि..
]
अस्यार्थः- स्त्री कथयति । हे अम्ब ! स्वस्थावस्थै: - स्वस्थचित्तैः । सुखेन मानश्चिन्त्यते - अहङ्कारः क्रियते । परं प्रिये दृष्टे सति हल्लोहलेन व्याकुलत्वेन कः आत्मानं चेतयतीत्यर्थः ।
-
[सुधें] सुख । तृतीया टा । अनेन खस्य घः । 'एं चेदुतः ' ( ४ ३४३) टाया एं सुधें ।
[ सबधु करेप्पिणु कधिदु..... .........]
अस्यार्थः- शपथं कृत्वा मया कथितं पर- केवलं तस्य जन्म सफलं यस्य त्यागो न प्रमृष्टः- न प्रमुषित:- दानं न गतम् । यस्य चारभटी न प्रमुषिता - सूरवृत्तिर्न गता । यस्य धर्मो न च प्रमृष्टः न प्रमुषित इत्यर्थः ।
शपथं कथितं - सफलं सफलकं । अनेन थस्य धः । तस्य च दः । पस्य च बः । फस्य च भः । [ जइ केवइ पावीसु पिउ
]
अस्यार्थः- स्त्री कथयति । यदि कथञ्चित् प्रियं प्राप्स्ये ( प्राप्स्यामि) तर्हि अकृतं कौतुकं करिष्यामि । यथा नवे शरावे पानीयं सर्वाङ्गेण प्रविशति तथा सर्वाङ्गेण प्रवेक्ष्यामीत्यर्थः ।
[ उअ कणिआरु पफुल्लि अज.....
]
त्वं पश्य कर्णिकारः प्रफुल्लितः । किंविशिष्टः ? काञ्चनकान्तिप्रकाशः । नं उत्प्रेक्ष्यते । गौरीवदनविनिर्जितः सन् वनवासं सेवते इत्यर्थः ॥ ३९६ ॥
मोऽनुनासिको वो वा ॥ ८।४।३९७ ॥
अपभ्रंशेऽनादौ वर्तमानस्याऽसंयुक्तस्य मकारस्य अनुनासिको वकारो वा भवति ॥
कलु कमलु । भरु भमरु | लाक्षणिकस्यापि - जिवँ । तिवँ । जेवँ ॥ अनादावित्येव - मयणु || असंयुक्तस्येत्येव वँ । सुपर सभलउँ जम्मु [४।३९६-३ ] ॥
[ मोऽनुनासिको वो वा ] म् षष्ठी ङस् । अनुनासिक प्रथमा सि । व प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[ कवँलु कमलु ] कमल (२) । अनेन वा मस्याऽधो वः । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४|३३१) ल० लु० कलुकलु ।
[ भवँरु भमरु ] भ्रमर (२) । अनेन वा मस्याऽधो वः । 'सर्वत्र ल० ' (२।७९) लुक् । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) र०रु० भवँरु भमरु ।
१. H. हे अम्बिके ! ।

Page #162

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[जिव जेव] यथा (२) । 'कथं-यथा-तथां थादेः०' (४।४०१) डिद् इम-एम० । 'डित्यन्त्य०' (२।१११४) अन्त्यस्वरादिलोप: । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) य० → ज० । अनेन । जिव जेवँ ।
[तिव॑ तेवँ] तथा (२) । 'कथं-यथा-तथां थादे:०' (४।४०१) डिद् इम-एम० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अनेन । तिवँ तेवँ ।
[जावँ ] यावत् । 'यावत्तावतोर्वादेर्म०' (४।४०६) वत्० → म० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) या० → जा० । अनेन मस्याऽधो व० जाएँ।
[ताव ] तावत् । ‘यावत्तावतोर्वादेर्म०' (४।४०६) वत्० → म० । अनेन मस्याऽधो व० तावें। [तसु पर सभलउँ जम्मु] पूर्वं लिखितम् । [४।३९६-३] ॥३९७||
वाऽधो रो लक ॥ ८॥४॥३९८ ॥ अपभ्रंशे संयोगादधो वर्तमानो रेफो लुग वा भवति ॥ . जइ केवइ पावीसु पिउ [४।३९६-४] । पक्षे- जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि ! मज्झु प्रियेण [४।३७९-२] || [वाऽधो रो लुक् ] वा प्रथमा सि । अधस् षष्ठी ङस् । र् षष्ठी ङस् । लुक् प्रथमा सि ।
[जइ केवइ पावीस पिउ] पूर्व लिखितम् । प्रिय । द्वितीया अम् । अनेन वा लुक् । 'स्यमोरस्योत्' (४३३१) य० → यु० पिउ। [जइ भग्गा पर पा )रक्कडा तो सहि ! मज्झु प्रियेण ] पूर्वं लिखितम् । [४।३७९-२] ॥३९८॥
अभूतोऽपि क्वचित् ॥ ८।४।३९९ ॥ अपभ्रंशे क्वचिदविद्यमानोऽपि रेफो भवति । वासु महारिसि एउ भणइ जइ सुइ-सत्थु पमाणु ॥ मायहं चलण नवंताहं दिवे दिवे गंगा-हाणु ॥१॥ वासेण वि भारह-खंभि बद्ध ॥२॥
[अभूतोऽपि क्वचित् ] अभूत प्रथमा सि । अपि प्रथमा सि । क्वचित् प्रथमा सि ।
[वासु महारिसि एउ भणइ....................]
अस्यार्थः- व्यासो महर्षिः एतद् भणति । यदि श्रुतिशास्त्रं प्रमाणं तर्हि मातृणां चरणौ नमतां सतां दिवसे दिवसे गङ्गास्नानमित्यर्थः ।
[वासु] व्यास । प्रथमा सि । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) यलुक् । अनेन वस्याऽधो रः । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) स० → सु० वासु।
[वासेण वि भारह-खंभि बद्ध] व्यासेनाऽपि भारतस्तम्भे बद्धम् । क्वचित् पठनादत्र रो न स्यात् ॥३९९॥ १-२. A. उदाहरणमस्ति ।

Page #163

५८४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे।
आपद्-विपत्-सम्पदां द इः ॥ ८।४।४०० ॥ अपभ्रंशे आपद्-विपत्-सम्पद् इत्येतेषां दकारस्य इकारो भवति ॥ अनउ करंतहो पुरिसहो आवइ आवइ । विवइ । संपइ ॥ प्रायोऽधिकारात् - गुणहिं न संपय कित्ति पर........[४।३३५-१] । [आपद्-विपत्-सम्पदां द इ.] आपद्-विपत्-सम्पद् षष्ठी आम् । द् षष्ठी ङस् । इ प्रथमा सि । [अनउ करंतहो पुरिसहो आवइ आवइ ]
अस्यार्थः- अनयं कुर्वतः पुरुषस्य आपद् आयाति आवाति वा इत्यर्थः । आपत् । प्रथमा सि । 'पो वः' (१०२३१) प० → व० । अनेन द० → इ० । 'स्यस्-जस्-शसां लुक् (४।३४४) सिलुक् आवइ ।
[विवइ ] विपद् । प्रथमा सि । 'पो वः' (१२२३१) प० → व० । अनेन द० → इ० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् विवइ । [सम्पइ] सम्पद् । प्रथमा सि । अनेन द० → इ० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) सिलुक् सम्पइ ॥४००।
कथं-यथा-तथां थादेरेमेमेहेधा डितः ॥ ८४४०१ ॥ अपभ्रंशे कथं-यथा-तथा इत्येतेषां थादेरवयवस्य प्रत्येकं एम-इम-इह-इध इत्येते डितश्चत्वार आदेशा भवन्ति ।। केम समप्पउ दुटु दिणु किथ रयणी छुडु होइ । नववहु-दसण-लालसउ वहइ मणोरह सो-इ ॥१॥
ओ गोरी-मुह-निज्जिअउ वद्दलि लुक्कु मियंकु । अन्नु-वि जो परिहविय-तणु सो किव भवइ निसंकु? ॥२॥ बिबाहरि तणु रयण-वणु किह ठिउ सिरि-आणंद ! । निरुर्वम-रसु पिएं पिअवि जणु सेसहो दिण्णी मुद्द ॥३॥ भण सहि ! निहअउं तेवँ मई जइ पिउ दिट्र स-दोस । जेवँ न जाणइ मज्झु मणु पक्खोवडिअं तासु ||४|| जिव जिवं वंकिम लोअणहं निरु सावलि सिक्खेइ । तिवं तिवं वम्मह निअय-सर खर-पत्थरि तिक्खेइ ॥५॥ मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं क-वि धर होइ विआलि । नवर मिअंकु वि तिह तवइ जिह दिणयरु खय-गालि ॥६॥
१. P. मणोरहु । २. G. निरुवढं। ३. मुग्धे मुग्धतयैव नेतुमखिलः कालः किमारभ्यते । मानं धत्स्व धृति बधान ऋजुतां दूरे कुरु प्रेयसि ।। सख्यैवं प्रतिबोधिता प्रतिवचस्तामाह भीतानना । नीचैः शंस हृदि स्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति ॥ [अमरुशतकम्-७०] सखी सिखावति मान विधि सैंननि बरजति बाल । हरुये कहि मो हिय बसत सदा बिहारीलाल ।
[बिहारी सतसई- "बिहारी सतसई का छन्द(दोहा) और उसकी विशेषताएँ"] ४. G.P. भणु । ५. G. पक्खावडिअउं।

Page #164

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
एवं तिध-जिधावुदाहा? ॥ [केम समप्पउ दुडु दिणु......]
अस्यार्थः- दुष्टो दिनः कथं समाप्यताम् ? रात्रिः कथम्भवति ? । छुडु यदि भविष्यतीत्यर्थः । यदि शब्देन भविष्यत्कालः । सोऽपि नववधूदर्शनलालसः । एवंविधान् विशेषो मनोरथान् वहतीत्यर्थः ।
[केम] कथम् । अनेन "थम्" स्थाने डेम० → एम० इति । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) अलुक् केम । [किध ] कथम् । अनेन “थम्" स्थाने डिध० → इध० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् किध । [ओ गोरी-मुह-निज्जिअ..........]
ओ सूचनायाम् । गौरीमुखनिर्जितको मृगाङ्कोऽभ्रे निलीनः । अन्योऽपि यः परिभूततनुः सो निःशङ्कं कथं भ्रमतीत्यर्थः ।
[किवं] कथम् । अनेन "थम्" स्थाने डिम० → इम० इति । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) अलुक् । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः किवँ ।
[बिंबाहरि तणु रयण-वणु.........]
अस्यार्थः- हे श्रीआनन्द ! तन्व्या बिम्बाधरे रदनवणं-दन्तव्रणं कथं स्थितम् ? । उत्तरं ददाति-जणु उत्प्रेक्ष्यते । प्रियेण अधरस्य निरुपमं रसं पीत्वा शेषस्य रसस्य मुद्रा दत्ता इत्यर्थः ।
[किह] कथम् । अनेन "थम्" स्थाने डिह० → इह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् किह । [भण सहि ! निहुअउं तेवँ मई.........]
अस्यार्थ:- हे सखि ! मां प्रति निभृतं-छनं यथास्यात्तथा भण-कथय । यदि त्वया प्रियः सरो(दो)षो दृष्टः । तस्य पक्षापतितं - तस्यान्यनरस्य पार्वे स्थितं मम मनो यथा न जानाति । भर्तेति गम्यते । ममाग्ने तथा त्वया छनं वाच्यमित्यर्थः ।
[तेवँ] तथा । अनेन "था"स्थाने डेम० → एम० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१२११३) तेम० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४३९७) मस्याऽधो वः तेव।।
[जेव] यथा । अनेन "था"स्थाने डेम० → एम० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) येम० । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) येम० → जेम० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः जेवं ।
[जिव जिव वंकिम लोअणहं......] एकपदम् ।
यथा (२) । अनेन "था"स्थाने डिम० → इम० इति । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) यिम० । 'आदेर्यो जः' (१२४५) यिम० → जिम० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४३९७) मस्याऽधो वः जिवं जिवँ ।
[तिवँ तिवँ वम्मह निअय-सर....] एकपदम् ।
तथा (२) । अनेन "था"स्थाने डिम० → इम० इति । 'डित्यन्त्य.' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तिम० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४.३९७) मस्याऽधो वः तिवं तिवें ।
[मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं........] पूर्व लिखितमेव । [४।३७७-१] । १. 0. छुडु-अव्य० (दे०) यदि "छुडु चीरत्तणु होइ मणूसहो" । यदि मनुष्यमें थोडा धैर्य हो ।

Page #165

५८६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[तिह] तथा । अनेन "था"स्थाने डिह० → इह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तिह० ।
[जिह] यथा । अनेन "था"स्थाने डिह० → इह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) यिह० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यिह० → जिहः ।
[तिध] तथा । अनेन "था"स्थाने डिध० → इध० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् तिध । - [जिध] यथा । अनेन "था"स्थाने डिध० → इध० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) अलुक् । 'लोकात्' (१११४३) यिध० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यिध० → जिध० ॥४०१॥
यादृक्-तादृक्-कीदृगीदृशां दादेर्डेहः ॥ ८।४।४०२ ॥ अपभ्रंशे यादृगादीनां दादेरवयवस्य डिद् एह इत्यादेशो भवति ॥ मई भणिअउ बलिराय ! तुहं केहउ मर्गणु एहु ? । जेहु तेहु न वि होइ वढ ! सई नारायणु एहु ॥१॥ [यादृक्-तादृक्-कीदृगीदृशाम् ] यादृक्-तादृक्-कीदृक्-ईदृश् षष्ठी आम् । [दादेर्डेहः ] दादि षष्ठी ङस् । डेह प्रथमा सि । [ मई भणिअउ बलिराय !.........]
अस्यार्थ:- हे बलिराज ! मया त्वं भणितः, कीदृग मार्गण एषः ? । बलिराह-हे वढ ! हे मूर्ख ! यादृक् तादृग न भवति । ईदृक् स्वयं नारायण इत्यर्थः ।
[केहउ] कीदृक् । अनेन "दृक्"स्थाने डेह० → एह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) ईलुक् । 'लोकात्' (११४३) केह । 'स्वार्थे कश्च वा' (२२१६४) कप्र० । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१२१७७) क्लुक् । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) ('स्यमो०' (४३३१)) उ० केहउ ।
[जेहु] यादृक् । प्रथमा सि । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) या० → जा० । अनेन "दृक्"स्थाने डेह० → एह० इति । 'डित्यन्त्यः' (२।१।११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) जेह । ‘सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) ('स्यमो०' (४।३३१)) उ० जेहु।
[तेहु] तादृक् । प्रथमा सि । अनेन "दृक्"स्थाने डेह० → एह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) आलुक् । 'लोकात्' (१२१२३) तेह । 'सौ पुंस्योद्वा' (४,३३२) ('स्यमो०' (४३३१)) उ० तेहु ।
[एह] ईदृक् । प्रथमा सि । अनेन "दृ"स्थाने डेह० → एह० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) ईलुक् । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) ('स्यमो०' (४।३३१)) उ० एह ॥४०२॥
अतां डइसः ॥ ८।४।४०३ ॥ अपभ्रंशे यादृगादीनामदन्तानां यादृश-तादृश-कीदृशेदृशानां दादेरवयवस्य डिद् अइस इत्यादेशो भवति । जइसो । तइसो । कइसो । अइसो ॥
१.
H.
M. मग्ग
ण ।

Page #166

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[अतां डइसः] अत् षष्ठी आम् । डइस प्रथमा सि ।
[जइसो] यादृश । अनेन "दृश"स्थाने डइस० → अइस० । 'डित्यन्त्य०' (२।१११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) यइस० । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) यइस० → जइस० । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) स० → सो० जइसो ।
[तइसो] तादृश । अनेन "दृश"स्थाने डइस० → अइस० । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तइस० । प्रथमा सि । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) स० → सो० तइसो।
[कइसो] कीदृश । अनेन "दृश" स्थाने डइस० → अइस० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) ईलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) कइस० । प्रथमा सि । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) स० → सो० कइसो ।
[अइसो] ईदृश । अनेन "दृश"स्थाने डइस० → अइस० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) ईलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) अइस० । प्रथमा सि । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) स० → सो० अइसो ॥४०३।।
यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्य्वत्तु ॥ ८।४।४०४ ॥ अपभ्रंशे यत्र-तत्रशब्दयोस्त्रस्य एत्थु-अत्तु इत्येतौ डितौ भवतः ।। जइ सो घडदि प्रयावदी केत्थु-वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु-वि तेत्थु-वि एत्थु जगि भण तो तहि सारिक्खु ? ॥१॥ जत्तु ठिदो । तत्तु ठिदो ॥२॥ [यत्रतत्रयोस्त्रस्य] यत्र-तत्र षष्ठी ओस् । त्र षष्ठी ङस् । [डिदेत्य्वत्तु ] डित् प्रथमा सि । एत्थु-अत्तु प्रथमा सि । [जइ सो घडदि प्रयावदी..
अस्यार्थः- यदि स प्रजापतिः कुत्रापि शिक्षां लात्वा यत्रापि तत्रापि अत्र जगति घटयति तर्हि भण-कथय । तस्याः सदृक्षी-सादृश्यं को घटयतीत्यर्थः ।
[जेत्थु] यत्र । अनेन त्रस्य डेत्थु० → एत्थु० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१९१३) येत्थु० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) जेत्थुः ।।
[ तेत्थु ] तत्र । अनेन त्रस्य उत्थु० → एत्थु० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तेत्थुः ।
[जत्तु ठिदो ] यत्र । अनेन त्रस्य डत्तु० → अत्तु० इति । 'डित्यन्त्यः' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) यत्तु० । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यत्तु० → जत्तु० ।
[तत्तु ठिदो ] तत्र । अनेन त्रस्य डत्तु० → अत्तु० इति । “डित्यन्त्यः ' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तत्तु० ॥४०४॥
एत्थु कुत्रा-ऽत्रे ॥ ८।४।४०५ ॥ अपभ्रंशे कुत्र-अत्र इत्येतयोस्त्रशब्दस्य डित् एत्थु इत्यादेशो भवति ॥ १. G. तहे।
यावदा............]

Page #167

५८८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[.................
केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु वि तेत्थु वि एत्थु जगि । [एत्थु कुत्रा-ऽत्रे ] एत्थु प्रथमा सि । कुत्र-अत्र सप्तमी ङि ।
.............. केत्थु-वि लेप्पिणु सिक्खु । - जेत्थु-वि तेत्थु-वि एत्थु जगि..
............] [४|४०४-१] । [केत्यु ] कुत्र । अनेन त्रस्य डेत्थु० → एत्थु० इति । “डित्यन्त्यः' (२।१।११४) उकारलोपः । 'लोकात्' (११।३) केत्थुः ।
[ एत्थु] अत्र । अनेन त्रस्य उत्थु० → एत्थु० इति । “डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अकारलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) एत्थु० ॥४०५॥
यावत्-तावतोर्वादेर्म-उं-महिं ॥ ८।४।४०६ ॥ अपभ्रंशे यावत्-तावदित्यव्यययोर्वकारादेरवयवस्य म-उ-महिं इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति । जाम न निवडइ कुंभ-यडि सीह-चवेड-चडक्क । ताम समत्तहं मयगलहं पइ पइ वज्जइ ढक्क ॥१॥ तिलेहं तिलत्तणु ताउं पर जाउं न नेह गलंति । नेहि पणट्ठइ ते जि' तिल तिल फिट्टवि खल होति ॥२॥ जामहिं विसमी कज्ज-गई जीवहं मंझे एइ । तामहिं अच्छउ इयरु जणु सुअणु-वि अंतरु देइ ॥३।। [यावत्-तावतोर्वादेः ] यावत्-तावत् षष्ठी ओस् । वादि षष्ठी ङस् । [म-उ-महिं] म-उं-महिं प्रथमा सि ।। [जाम न निवडइ कुंभ-यडि........]
अस्यार्थ:- यावत् कुम्भतटे सिंहचपेटाचटत्कारो न निपतति तावत् समस्तानां मदकलानां - गजानां पदे पदे ढक्का वाद्यते इत्यर्थः ।
[जाम ] यावत् । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) या० → जा० । अनेन "वत्" स्थाने म० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः जाम-जावें ।
[ताम] तावत् । अनेन "वत्" स्थाने म० । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः ताम-तावँ ।
[तिलहं तिलत्तणु ताउं...............] १. ताव च्चिय ढलहलया जाव च्चिय नेहपूरियसरीरा । सिद्धत्था उण छेया नेहविहूणा खलीहुंति ॥
1 [व० ल० - कुट्टिणीसिक्खावज्जा-५५९।८] तावदेव मृदुका यावदेव स्नेहपूरितशरीराः । सिद्धार्थाः पुनश्छेकाः स्नेहविहीनाः खलीभवन्ति । ताव च्चिअ गलगिज्जं कुणंति परवाइमत्तमायगा । चरण-चवेड-चम(ड)कं न देइ जाव देव-सूरि-हरी ॥
[पु० प्र०-७१] २. G H. M. ज्जि । ३. सर्वमुद्रितेषु - P. गइ । ४. G. मज्झें ।

Page #168

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५८९
अस्यार्थः- पर-केवलम् । तिलानां तिलत्वं तावत् यावत् स्नेहा न गलन्ति, स्नेहे प्रनष्टे ते एव तिला भ्रष्ट्वा खला भवन्तीत्यर्थः ।
[ताउं] तावत् । अनेन "वत्"स्थाने उं ताउं । [जाउं] यावत् । 'आदेर्यो जः' (११२४५) यावत् → जावत् । अनेन "वत्"स्थाने उं जाउं । [जामहिं विसमी कज्ज-गई................]
अस्यार्थः- यावज्जीवानां मध्ये विषमा कार्यगतिरायाति तावदास्तामितरो जनः, स्वजनोऽप्यन्तरं ददाति - पृष्ठि ददातीत्यर्थः ।
[जामहिं] यावत् । 'आदेर्यो जः' (१२२४५) यावत्० → जावत् । अनेन "वत्"स्थाने महिं । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः जामहि - जावहिं ।
[तामहिं] तावत् । अनेन "वत्"स्थाने महिं । 'मोऽनुनासिको वो वा' (४।३९७) मस्याऽधो वः तामहिं - तावहिं ॥४०६॥
वा यत्-तदोऽतोर्डेवडः ॥ ८।४।४०७ ॥ अपभ्रंशे यद्-तद्- इत्येतयोरत्वन्तयोर्यावत्तावतोर्वकारादेरवयवस्य डित् एवड इत्यादेशो वा भवति ॥ जेवडु अंतरु रावण-रामहं तेवडु अंतरु पट्टण-गामहं ॥ पक्षे- जेत्तुलो । तेत्तुलो ॥ [वा यत्तदोऽतोर्डेवडः ] वा प्रथमा सि । यत्तद् षष्ठी ओस्(ङस्) । अत् षष्ठी ओस् । डेवड प्रथमा सि । [जेवडु अंतरु रावण-रामह..........] द्विपदम् । यावदन्तरं रावणरामयोः तावदन्तरं पत्तनग्रामयोरित्यर्थः ।
[जेवडु ] यावत् । अनेन वा "वत्"स्थाने डेवड० → एवड० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।२३) येवड० । 'आर्यों जः' (११२४५) येवड. → जेवड० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४३३१) जेवड० → जेवडु० ।
[तेवडु ] तावत् । अनेन वा "वत्"स्थाने डेवड० → एवड० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) तेवड० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) तेवड० → तेवडु० । पक्षे
[जेत्तुलो] यावत् । ‘आदेर्यो ज:' (१।२४५) यावत् → जावत् । 'अतोर्डेत्तुलः' (४।४३५) अत्० → उत्तुल० → एत्तुल इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) आव्लुक् जेत्तुलो ।
[तेत्तुलो] तावत् । 'अतोडैत्तुलः' (४।४३५) अत्० → डेत्तुल० → एत्तुल इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) आव्लुक् तेत्तुलो ॥४०७॥
वेदं-किमोर्याऽऽदेः ॥ ८४४०८॥ अपभ्रंशे इदम्-किम् इत्येतयोरत्वन्तयोरियत्-कियतोर्यकारादेरवयवस्य डित् एवड इत्यादेशो वा भवति ॥ एवडु अंतरु । केवडु अंतरु । पक्षे-एत्तुलो । केत्तुलो ॥ . [ वेदं-किमोर्याऽऽदेः] वा प्रथमा सि । इदम्-किम् षष्ठी ओस् । याऽऽदि षष्ठी ङस् ।
[एवडु अंतरु] इयदन्तरम् । अनेन "यत्"स्थाने डेवड० → एवड० इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) इलुक् । 'लोकात्' (१।११३) एवड० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) एवड० → एवडु० ।

Page #169

व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान- दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[ केवडु अंतरु ] कियदन्तरम् । अनेन " यत्" स्थाने डेवड० एवड० इति । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४ ) इलुक् । 'लोकात् ' (१|१|३) केवड० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४|३३१) केवड० Rao | क्षे
५९०
[ एत्तुलो ] इयत् । 'अतोर्डेत्तुलः' (४।४३५) अत्ο→ डेतुल० →>> एतुल० । 'डित्यन्त्य० ' (२।१।११४ ) इय्लुक् तुलो ।
[ केत्तुलो ] कियत् । 'अतोर्डेत्तुल:' (४।४३५) अत्ο→ डेत्तुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२|१|११४) किय्लुक्
॥४८॥
परस्परस्याऽऽदिरः ॥ ८।४।४०९ ॥
अपभ्रंशे परस्परस्याऽऽदिरकारो भवति ॥
मुग्गडा हराविआ जे परिविट्ठा ताहं ।
अवरोप्यरु जोअंताहं सामिउ गंजिउ जाहं ॥ १ ॥
[ परस्परस्याऽऽदिर: ] परस्पर षष्ठी ङस् । आदि षष्ठी ङस् (प्रथमा सि) । अ प्रथमा सि ।
[ ते मुग्गडा हराविआ...]
अस्यार्थः- ये तेषां परिवेषितास्ते मुद्गा हारिता:- मुग्धा जाताः । येषां परस्परं युध्यतां सतां स्वामी गञ्जित: - पीडित इत्यर्थः ।
[ अवरोप्परु ] परस्पर । अनेन आदौ अकार: । 'नमस्कार - परस्परे द्वितीयस्य' (१।६२) २० रो० । 'क-ग-टड०' (२।७७) स्लुक् । 'अनादौ ० ' (२२८९) द्वित्वम् प०प्प० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) उत्वम् । 'पो वः' (१।२३१) प०व० अवरोप्परु ||४०९ ||
कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् ॥ ८।४।४१० ॥
अपभ्रंशे कादिषु व्यञ्जनेषु स्थितयोः ए ओ इत्येतयोरुच्चारणस्य लाघवं प्रायो भवति ॥
सुधें चिंतिज्जइ माणु । [४।३९६-२] ।
तसु हउं कलिजुग दुल्लहहो । [४।३३८-१] ।
[ कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् ] कादिस्थ एत् - ओत् षष्ठी ओस् । उच्चारलाघव द्वितीया अम् ॥४१०॥
पदान्ते उं-हुं-हिं-हंकाराणाम् ॥ ८।४।४११ ॥
अपभ्रंशे पदान्ते वर्त्तमानानां उं-हुं-हिं-हं इत्येतेषां उच्चारणस्य लाघवं प्रायो भवति ॥
अनु जु तुच्छउं तहे धणहे । [४ | ३५० - १] |
बलि
किज्ज सुअणस्सु । [४।३३८-१] ।
दइवु घडावइ वणि तरुहुं । [४।३४० - १] ।
-

Page #170

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
तरुहुं वि वक्कलु [४।३४१-२] ।
खग्ग विसाहिठ जहिं लहहुं । [४।३८६ - १] ।
ताहं तइज्जी भंग न वि [४३३९-१] ।
।
-
[ पदान्ते उं-हुं-हिं-हंकाराणाम् ] पदान्त सप्तमी ङि । उं-हुं-हिं-हंकार षष्ठी आम् ||४११||
म्हो भो वा ॥ ८।४।४१२ ॥
अपभ्रंशे म्ह इत्यस्य स्थाने म्भ इति मकाराकान्तो भकारो वा भवति ॥
म्ह इति पक्ष्म श्म घ्म स्म मां म्हः' (२२७४ ) इति प्राकृतलक्षणविहितोऽत्र गृह्यते, संस्कृते तदसम्भवात् ॥ गिम्भो । सिम्भो ॥१॥
म्भ ! ते विरला के वि नर जे सव्वंग-छइल्ल ।
जे वंका ते वंचयर जे उज्जुअ ते बइल्ल ||२||
[ म्हो म्भो वा ] म्ह् षष्ठी ङस् । म्भ प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[ गिम्भो ] ग्रीष्मन् । 'सर्वत्र ० ' (२।७९) लुक् । 'ह्रस्वः संयोगे' (१।८४) गी० म्ह० 'अन्त्य०' (१।११) नलुक्। अनेन वा म्हस्य म्भ०
(२२७४) म० म्भ० → म्भो० । 'अन्त्य० ' (१।११) स्लुक् गिम्भो ।
५९१
गि० । 'पक्ष्म श्म ष्म० '
प्रथमा सि 'सौ पुंस्योद्वा' (४३३२)
1
[ सिम्भो ] शलेष्मन् । 'सर्वत्र०' (२।७९) ल्लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) शे० से० । 'ह्रस्वः संयोगे' (१।८४)
से०
→ सि० । 'पक्ष्म श्म-ष्म०' (२।७४) ष्म०
म्ह० । 'अन्त्य० ' (१।११) न्लुक् । अनेन वा म्ह०म्भ० । प्रथमा सि । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) म्भ०म्भो० । 'अन्त्य० ' (१।११) स्लुक् सिम्भो ।
[ बम्भ ते विरला के वि...............]
अस्यार्थः- हे ब्रह्मन् ! ते केऽपि नरा विरला ये सर्वाङ्गैर्दक्षाः । ये वक्रास्ते वञ्चतरा: अत्यर्थं वञ्चकाः । ये ऋजवस्ते बलीवर्दा:- मूर्खा इत्यर्थः ।
-
[ बम्भ ! ] ब्रह्मन् । प्रथमा सि । 'सर्वत्र ० ' (२।७९) लुक् । 'पक्ष्म-श्म-ष्म०' (२।७४) हम० म्ह० । अनेन वा म्हस्य म्भ० । 'अन्त्य०' (१।११) न्लुक्-स्लुक् च बम्भ ! ॥४१२ ॥
अन्यादृशोऽन्नाइसा - वराइसौ || ८|४|४१३ ॥
अपभ्रंशे अन्यादृशशब्दस्य अन्नाइस - अवराइस इत्यादेशौ भवतः ॥ अन्नाइसो । अवराइसो ||
[ अन्यादृशोऽन्नाइसा उवराइसौ ] अन्यादृश् षष्ठी ङस् अन्नाइस अवराइस प्रथमा औ
I
[ अन्नाइसो अवराइसो ] अन्यादृश । अनेन अन्यादृशस्य अन्नाइस - अवराइस आदेशौ । प्रथमा सि । 'सौ पुंस्योद्वा' (४।३३२) स० सो० 'अन्त्यव्य०' (११११) स्लुक् अन्नाइसो अवराइसो ||४१३||
प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्व परिगम्वा ॥ ८।४।४१४ ॥ अपभ्रंशे प्रायस् इत्येतस्य प्राउ - प्राइव - प्राइम्व-पग्गिम्व इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥

Page #171

५९२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अन्ने ते दीहर लोअण, अन्नु तं भुअ-जुअलु । अन्नु सु घण-थण-हारु, तं अनु-जि मुह-कमलु ॥ अन्नु जि केस-कलावु, सु अन्नु जि प्राउ विहि । जेण निअम्बिणि घडिअ, स गुण-लायण्ण-णिहि ॥१॥ प्राइव मुणिहं-वि भं(भं)तडी तें मणिअडा गणंति । अखइ निरामइ परम-पइ अज्जु-वि लउ न लहंति ॥२॥ अंसु-जलें प्राइम्व गोरिअहे सहि ! उव्वत्ता नयण-सर । तें संमुह संपेसिआ देंति तिरिच्छी घत्त पर ॥३॥ एसी पिउ रूसेसु हउं रुट्ठी मई अणुणेइ । पग्गिम्व एइ मणोरहई दुक्करु दइउ करेइ ॥४॥ [प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्वाः] प्रायस् षष्ठी ङस् । प्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्व प्रथमा जस् । [अन्ने ते दीहर लोअण..........]
अस्यार्थः- ते दीर्घ लोचने अन्ये एव । अन्यदेव तद्भजयुगलम् । सोऽन्यो घनस्तनभारः । घनो निविडः । तदन्यदेव मुखकमलम् । अन्य एव स केशकलापः । प्रायः स विधिरन्य एव । येन सा नितम्बिनी घटिता । किं० ? सा गुणलावण्यनिधिरित्यर्थः ।
[प्राउ] प्रायस् । अनेन "प्रायस्"स्थाने प्राउ० । [प्राइव मुणिहं-वि भ्र(भंतडी........]
अस्यार्थः- प्रायो मुनीनामपि भ्रान्तिः, तेन मणीयकान् गणयन्ति । अक्षये निरामये परमपदे अद्यापि लयं न लभन्ते । किं शून्यध्यानेनेत्यर्थः ।
[प्राइव] प्रायस् । अनेन "प्रायस्"स्थाने प्राइव० । [अंसु-जलें प्राइम्व गोरिअहे........]
अस्यार्थः- हे सखि ! प्रायो गौर्या अश्रुजलेन नयनसरसी उद्वृत्ते-उल्लटिते सम्मुखे संप्रेषिते पर-केवल तिर्यग्घातं ददत इत्यर्थः । १. N. टि. छन्द सुरक्षित रखने के लिए अन्ने और ते उनके अन्त्य स्वरो को हुस्व और तं को तं बोलना पडेगा । २. GH. M. अज्ज । ३. N. टि. उदयसौभाग्यगणि, पीशेल, वैद्य आदि सर का अर्थ सरस् सरोवर-झील करते हैं। परंतु संपेसिआ के साथ उसका सम्बन्ध नहीं ठहर पाता । अश्रुजल के कारण दृष्टि-शर की गति सीधी के स्थान पर वक्र दिखती है - या होती है ऐसा अर्थ ही स्वाभाविक लगता है। ४. आविहिइ पिओ चुंबिहिइ निट्ठरं चुंबिउण पुच्छिहिइ । दइए कुसल त्ति तुमं नमो नमो ताण दिवसाणं ॥
[व० ल० - पियोल्लाववज्जा-७८४।५] एष्यति प्रियश्चम्बिष्यति निष्ठुरं चुम्बित्वा प्रक्ष्यति । दयिते कुशलेति त्वं नमो नमस्तेभ्यो दिवसेभ्यः ॥ ५. N. टि. करेइ उसे कारेइ ऐसा प्रेरक अर्थ में लेना है। ६. H. उल्लसिते ।

Page #172

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५९३
[प्राइम्व] प्रायस् । अनेन "प्रायस्" स्थाने प्राइम्व० । [एसी पिउ रूसेसु हउं..............]
अस्यार्थः- प्रिय एष्यति-समागमिष्यति । अहं रुषिष्यामि । रुष्टां मामनुनयति-मनावइ । प्रायो दर्यित एतान् मनोरथान् दुःकरान् करोति । इष्टकालेऽनागमनादित्यर्थः ।। [पग्गिम्व] प्रायस् । अनेन "प्रायस्"स्थाने पग्गिम्ब० ॥४१४॥
वाऽन्यथोऽनुः ॥ ८।४।४१५ ॥ अपभ्रंशे अन्यथाशब्दस्य अनु इत्यादेशो वा भवति ॥ विरहाणल-जाल-करालियउ पहिउ को-वि बुड्डु(डिवि ठिअउ । अनु सिसिर-कालि सीअल-जलहु धूमु कहंतिहु उट्ठिअउं ॥१॥ पक्षे- अन्नह ॥ [वाऽन्यथोऽनुः] वा प्रथमा सि । अन्यथा षष्ठी ङस् । अनु प्रथमा सि । [विरहाणल-जाल-करालियउ.............]
अस्यार्थः- कोऽपि कविर्जले धूमं दृष्ट्वा आह-कोऽपि पथिको विरहानलज्वालाकरालितः पीडितो बुडित्वा स्थितोऽस्ति । अन्यथा शिशिरकाले शीतलजलाद्भूम कुत उत्थित इत्यर्थः ।
[अनु अन्नह] अन्यथा । अनेन वा "अन्यथा"स्थाने अनु । पक्षे- अन्यथा । प्रथमा सि । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'अनादौ०' (२।८९) द्वित्वम् । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१।१८७) थस्य हः । 'स्वराणां स्वरा:०' (४।३२९) हा० → ह० अन्नह ॥४१५।।
कुतसः कउ-कहतिहु ॥ ८।४।४१६ ॥ अपभ्रंशे कुतःशब्दस्य कउ-कहंतिहु इत्यादेशौ भवतः ॥ महु कंतहो गुट्ठट्ठिअहो कउ झुपडा बलंति । अह रिउ-रुहिरें उल्हवइ अह अप्पणे न भंति ॥१॥ धूमु कहंतिहु उट्ठिअउ ॥२॥ [कुतसः कउ-कहंतिहु] कुतस् षष्ठी ङस् । कउ-कहंतिहु प्रथमा सि । [महु कंतहो गुट्ठट्ठिअहो.........]
अस्यार्थ:- गोष्ठस्थितस्य मम कान्तस्य कुतः कुटीरकाणि ज्वलन्ति ? । अथ रिपुरुधिरेण विध्यापयति । अथ आत्मीयेन। न भ्रान्तिरित्यर्थः ।
[कउ] कुतस् । अनेन "कुतस्"स्थाने कउ० । [धूमु कहंतिहु उठ्ठिअउ] पूर्वं लिखितम् । [४|४१५-१] ।
[कहंतिहु] कुतस् । अनेन "कुतस्"स्थाने कहंतिहु० ॥४१६।। १. H. दयिता । २.G. उट्ठीअउ । H. J. उट्ठिअओ। ३. GP. अप्पणएँ । आत्मीय । 'शीघ्रादीनां०' अप्पण । अ । टा।

Page #173

५९४
अपभ्रंशे ततस् तदा इत्येतयोस्तो इत्यादेशो भवति ॥
जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि ! मज्झ पिएण ।
अह भग्गा अम्हहं तणा तो तें मारिअडेण ॥१॥
व्युत्पत्तिदीधिकाभिधान बुण्डिकया समर्थिते सिद्धमप्राकृतव्याकरणे ।
ततस्तदोस्तोः ॥ ८|४०४१७ ॥
[ ततस्तदोस्तो ] ततस् तदा षष्ठी ओस्तो प्रथमा सि
[ जइ भग्गा पारक्कडा......] पूर्वं लिखितम् । [४।३७९ - ३] ।
[ तो ] ततस् तदा । अनेन उभयत्र तो० ॥ ४१७||
एवं परं समं ध्रुवं मामनाक एम्व पर समाणु- ध्रुवु मं मणाउं ॥ ८४४१८ ॥
-
-
-
॥ सममः समाणुः ॥
अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादय आदेशा भवन्ति ॥
॥ एवम एम्व ॥ प्रिय-संगमि कठ निदडी ? पिंअहो परोक्खहो केम्व ? |
मई विधि-वि विनासिआ निद्द न एम्ब न तेम्व ॥१॥
॥ परमः परः ॥ गुणहिं न संपय कित्ति पर........ | [ ४|३३५ ] ॥२॥
कंतु जु सीहहो उवमिअइ तं महु खंडिउ माणु । सीहु निरक्खय गय हणइ पिउ पय- रक्ख समाणु ॥३॥
॥ ध्रुवमो ध्रुवुः ॥ चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु पिअ ! रूसिज्जइ काई ? | हौसहिं दिअहा रूसणा दिव्बई वरिस-सयाई ॥४॥
॥ मो मं ॥ मं धणि ! करहि विसाउ । [४।३८५-१] ॥५॥
माणि पणइ जइ न तणु तो देसडा चईज्ज । मा दुज्जण - करपल्लवेहिं दंसिज्जंतु भमिज्ज ||६||
लोणु विलिज्जइ पाणिएण अरि ! खल मेह ! गज्नु । बालिउ गलइ सु झुंपडा गोरी तिम्मइ अज्जु ॥७॥
॥ मनाको मणाउं ॥ विहवि पणदुइ वंकुडत रिद्धिर्हि जण सामन्नु । किंपि मणाउं महु पिअहो ससि अणुहरइ न अनु ॥८॥
[ एवं परं समं ध्रुवं-मा-मनाकः ] एवं परं समं ध्रुवं मा- मनाक् षष्ठी ङस् ।
[ एम्व पर समाणु- ध्रुवु मं मणाउं] एम्व पर समाणु- ध्रुवु मं मणाउं प्रथमा जस् ।
-
-
[ प्रिय-संगमि कउ निद्दडी ?........]
अस्यार्थः- प्रियसङ्गमे कुतो निद्रा ? । प्रियस्य परोक्षस्य । सप्तम्याः षष्ठी । प्रिये परोक्षे सति कथं निद्रा ? । मया देऽपि विनाशिते निद्रा न एवं न तथेत्यर्थः ।
१. N. टि० "पिअहो परोक्खहो" यहां षष्ठी सति सप्तमी के अर्थ में हैं । २. G. बिण्णि । ३. G H I J N. P. विन्नासिआ । 0. विन्नास = यथास्थान स्थापन० स्थापना० । ४. G. H. I. P. होस । ५. G. चएण । N चइज्ज - भमिज्ज विध्यर्थ है ।

Page #174

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५९५
[एम्व] एवम् । अनेन "एवं"स्थाने एम्व० । [गुणहिं न संपय कित्ति पर........] पूर्वं लिखितम् । [४।३३५-१] । [पर ] परम् । अनेन "परं" स्थाने पर० । किंतु जु सीहहो उवमिअइ.........]
कान्तो यत् सिंहेन सहोपमीयते तन्मम मानः खण्डितः । सिंहो नीरक्षकान्-रक्षपालरहितान् गजान् हन्ति । प्रियः पदरक्षैः समं गजान् हन्तीत्यर्थः ।
[समाणु] समम् । अनेन “समं"स्थाने समाणु० । [चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु...........]
अस्यार्थः- जीवितं चञ्चलम् । मरणं ध्रुवम् । हे प्रिय ! रूष्यते कथम् ? । रोषणस्य दिवसा दिव्यानि वर्षशतानि भविष्यन्तीत्यर्थः ।
[ ध्रुवु] ध्रुवम् । अनेन "ध्रुवं" स्थाने ध्रुवुः । [मं धणि ! करहि विसाउ] एकपदम् । अर्थः- हे नायके ! विषादं मा कुरु । [४॥३८५-१] । [मं] मा । अनेन मा० → मं० । प्रायोग्रहणात् - [माणि पणइ जइ न तणु........]
अस्यार्थः- माने प्रनष्टे यदि तनुर्न त्य॑ज्यते ततो देशस्त्यज्यते, परं दुर्जनकरपल्लवैर्दय॑मानो मा 'भ्राम्येत् । न भ्रमतीत्यर्थः ।
[मा] मा । प्रायोग्रहणात् मा एवं स्थितम् । [लोणु विलिज्जइ पाणिएण..............]
अस्यार्थः- हे मेघ ! मा गर्ज । लवणं लावण्यं पानीयेन विलीयते । ज्वालितो मेघो गलति । अद्य स-कुटीरिका गौरी तिम्यति । भींजइ इत्यर्थः ।
[म] प्रायोग्रहणात् "मा"स्थाने मा० । 'स्वराणां स्वराः०' (४।३२९) मा० → म० । [विहवि पणइ वंकुडउ...............]
अस्यार्थः- विभवे प्रनष्टे वक्र: । ऋद्धौ जनसामान्यो भवति- सर्वजनतुल्यो भवति । शशी किमपि मम प्रियस्याऽनुहरति-सदृशो भवति मनाक् । अनेन "मनाक" स्थाने मणाउं० ॥४१८॥
किला-ऽथवा-दिवा-सह-नहेः किरा-ऽहवइ-दिवे-सहुं-नाहिं ॥ ८।४।४१९ ॥ अपभ्रंशे किलाऽऽदीनां किराऽऽदय आदेशा भवन्ति ॥ ॥ किलस्य किरः ॥ किर न खाइ न पिअइ न विद्दवइ धम्मि न वेच्चइ रूअडउ ।
इह किवणु न जाणइ जइ जमहो खणेण पहुच्चइ दूअडउ ॥१॥
१. I. N. त्यजेत् । J. M. त्यजेः । २. . भ्राम्य । I. N. P. भ्रमेत् । J. M. भ्रमेः ।

Page #175

५९६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ अथवोऽहवइ ॥ अहवइ न सु-वंसहं एह खोडि ॥२॥ जाइज्जइ तहिं देसडइ लब्भइ पिअहो पर्माणु । जइ आवइ तो आणियइ अहवा तं जि निवाणु ॥३॥ ॥ दिवो दिवे ।। दिवे दिवे गंगा-हाणु ॥४॥ [४।३९९] ॥ सहस्य सहं ॥ जंउ पवसंतें न सहुं गय न मुअ विओएं तस्सु ।
लज्जिज्जइ संदेसडा दितिहिं सुहय-जणस्सु ॥५॥ ॥ नहेर्नाहिं ॥ एत्तहे मेह पिअंति जलु एत्तहे वडवानलु आवट्टइ ।
पेक्खु गहीरिम सायरहो एक्क-वि कणिअ नाहिं ओहट्टइ ॥६॥ [किला-ऽथवा-दिवा-सह-नहेः] किल-अथवा-दिवा-सह-नहि षष्ठी ङस् । [किरा-ऽहवइ-दिवे-सहुं-नाहिं] किर-अहवइ-दिवे-सहुं-नाहिं प्रथमा जस् ।
[किर न खाइन पिअइ..............]
अस्यार्थ:- किल न खादति । न पिबति । न विद्रवति-ददाति । धर्मे रूपकं न व्ययति । इह कृपणो न जानाति यथा यमस्य दूतः क्षणेन प्रभवतीत्यर्थः ।।
[किर ] किल । अनेन किलस्य किर० । [अहवइ न सु-वंसहं एह खोडि ] एकपदम् । अस्यार्थ:- अथवा न सुवंशस्य(शानां) एष दोष इत्यर्थः । [अहवइ] अथवा । अनेन "अथवा"स्थाने अहवइ० । [जाइज्जइ तहिं देसड..............]
अस्यार्थः- तत्र देशे गम्यते यत्र प्रियस्य प्रमाणं लभ्यते । यद्यागच्छति तत आनीयते, अथवा तदेव निर्वाणं- स एवाऽन्त इत्यर्थः ।
[अहवा] अथवा । प्रायोऽधिकारात् "अथवा" स्थाने अथ(ह)वैव । 'ख-घ-थ-ध-भाम्' (१२१८७) थस्य हः । [दिवे दिवे गंगा-हाणु] पूर्वं लिखितम् । [४/३९९-१] । [दिवे] दिवा । अनेन "दिवा" स्थाने दिवे० । [जउ पवसंतें न सहुं गय.. ...]
अस्यार्थः- स्त्री कथयति । यत् प्रवसता-प्रवासं कुर्वता सता सह न गता । अथ तस्य वियोगेन न मृता । तर्हि तस्य सुभगजनस्य संदेशान् ददतीभिरस्माभिर्लज्यते इत्यर्थः ।
[सहुं] सह । अनेन सहस्य सहुं० ।
१. N. पवाणु । २. H. I. M. दिवि दिवि । ३. जसुं पवसंत न पवसिया मुइअ वियोइ न जासु । लज्जिज्जउ संदेसडउ दिती पहिय पियासु ॥ [सं० रा० - ७०] ।

Page #176

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५९७
[ एत्तहे मेह पिअंति जलु.........]
अस्यार्थ:- अस्मिन् पक्षे मेघा जलं पिबन्ति । इतो वडवानल आवर्त्तयति - शोषयति । सागरस्य गभीरिमा पश्य । एकापि कणिका नहि अपवर्त्तते - ऊना न भवतीत्यर्थः । [नाहिं] नहि । अनेन सूत्रेण "नहि" स्थाने नाहिं० ॥४१९॥
पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ-एवइ-जि-एवहिं पंच्चलिउ-एत्तहे ॥ ८।४।४२० ॥ अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादय आदेशा भवन्ति ॥ ।। पश्चातः पच्छइ ॥ पच्छड़ होइ विहाणु ॥१॥ [४।३६२-१] । ॥ एवमेवस्य एवंइ ॥ एवँइ सुरउ समत्तु ॥२॥ [४।३३२-२] । ॥ एवस्य जि ॥ जाउ म जंतउ पल्लवह देक्खउं कइ पय देइ ।
हिअइ तिरिच्छी हउं जि पर पिउ डंबरई करेइ ॥३॥ ॥ इदानीम एवहिं ॥ हरि नच्चाविउ पंगणइ विम्हइ पाडिउ लोउ ।
एवहिं राह-पओहरहं जं भावइ तं होउ ॥४॥ ॥ प्रत्युतस्य पच्चलिउ ॥ साव-सलोणी गोरडी नवखी क-वि विस-गंठि ।
भडु पच्चलिउ सो मरइ जासु न लग्गइ कंठि ॥५॥ ॥ इतस एत्तहे ॥ एत्तहे मेह पिअंति जलु । [४|४१९-६] । [पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः] पश्चात्-एवमेव-एव-इदानीम्-प्रत्युत-इतस् षष्ठी ङस् । [पच्छइ-एवइ-जि-एवहि-पच्चलिउ-एत्तहे] पच्छइ-एक्इ-जि-एवहि-पच्चलिउ-एत्तहे प्रथमा जस् । [पच्छइ होइ विहाणु] पूर्वं लिखितम् । [४।३६२-१] । [पच्छइ ] पश्चात् । अनेन "पश्चात्" स्थाने पच्छइ० । [ एवइ सुरउ समत्तु] पूर्वं लिखितम् । [४।३३२-२] । [ एवइ ] एवमेव । अनेन एवमेवस्य एवंइ० । [जाउ म जंतउ पलवह..........]
अस्यार्थः- स्त्री कथयति । यातु यान्तं मा पल्लवत - प्रतिषेधयत । पश्यामि कति पदानि ददाति । हृदये अहमेव तिरश्ची अस्मि । आडी रहउं छउं । परं - केवलं प्रियो डम्बराणि करोति, न तु यास्यतीति शेष इत्यर्थः ।
[जि] एव । अनेन एवस्य जि० ।
१. N. पच्चल्लिउ । २. सा उप्पडी गट्ठउहि णोक्खी कावि विसगण्ठि । भिडिय पचेल्लिउ सो मरइ जस्स ण लग्गइ कण्ठि ॥[स० क० ३।६२] सा उत्पन्ना गोष्ठभुवि नवीनैव कापि विषग्रन्थिः । भिद्यते प्रत्युत स म्रियते यस्य न लगति कण्ठे ॥ ३. P. म जंतउ = मा रक्षतु यातु । ४. P. पल्लवहुं = पल्लवं वस्त्राऽचलं गृहीत्वा ।

Page #177

५९८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[हरि नच्चाविउ पंगणइ.......] अस्यार्थः- प्राङ्गणे हरिर्तितः । लोको विस्मये पातितः । इदानीं राधा-पयोधरयोर्यत् प्रतिभाति तद्भवतु इत्यर्थः । [ एवहिं ] इदानीम् । अनेन "इदानीम्" स्थाने एवंहिं । [साव-सलोणी गोरडी..........]
अस्यार्थः- गौरी सर्व-सलावण्या का-अपि नवीना विषग्रन्थिर्यस्य कण्ठे न लगति स भटः - कामुकः प्रत्युत - सम्मुखं म्रियते इत्यर्थः ।
[पच्चलिउ] प्रत्युत । अनेन प्रत्युतस्य पच्चलिउ० । [एत्तहे मेह पिअंति जलु] पूर्वं लिखितम् । [४।४१९-६] । [एत्तहे] इतस् । अनेन "इतस्" स्थाने एत्तहे० ॥४२०।।
विषण्णोक्त-वर्त्मनो वुन्न-वुत्त-विच्चं ॥८।४।४२१ ॥ अपभ्रंशे विषण्णादीनां वुन्नादय आदेशा भवन्ति । ॥ विषण्णस्य वुन्नः ॥ मई वुत्तउं तुहं धुरु धरहि कसरेहिं विगुत्ताई ।
पई विणु धवल ! न चडइ भरु एवइ वुन्नउ काई ॥१॥ ॥ उक्तस्य वुत्तः ॥ मई वुत्तउं ॥२॥ ॥ वर्त्मनो विच्चः ॥ जं मणु विच्चि न माइ ॥३॥ [४।३५०-१] । [विषण्णोक्त-वर्त्मनः] विषण्ण-उक्त-वर्मन् षष्ठी ङस् । [वुन्न-वुत्त-विच्चं] वुन्न-वुत्त-विच्च प्रथमा सि । [मई वुत्तउं तुहुँ धुरु............]
अस्यार्थः- हे वृषभ ! मया उक्तम् । त्वं धुरं धर । कसारैर्गलिवृषभैर्वयं विगोपिताः । हे धवल ! हे वृषभ ! त्वया विना भारो न चटति । एवमेव विषण्णः कथमित्यर्थः ।
[वन्नउ] विषण्ण । अनेन विषण्णस्य वन्न० । प्रथमा सि ।
[मई वुत्तउं.............] पूर्वं कथितम् । [वुत्तउं] उक्त । अनेन उक्तस्य वुत्त० । [जं मणु विच्चि न माइ] पूर्वं लिखितम् । [४।३५०-१] । [विच्चि] वर्त्मन् । सप्तमी ङि । अनेन वर्त्मनो विच्च० । 'ङिनेच्च' (४।३३४) च्च० → च्चि० विच्चि० ॥४२१।।
शीघ्राऽऽदीनां वहिल्लाऽऽदयः ॥ ८।४।४२२ ॥
अपभ्रंशे शीघ्राऽऽदीनां वहिल्लाऽऽदय आदेशा भवन्ति ।

Page #178

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
५९९
॥ शीघ्रस्य वहिल्लः ॥ एक्कु कईअ ह-वि न आवहि अन्नु वहिलउ जाहि ।
मई मित्तडा ! पमाणिअउ पई जेहउ खलु नाहिं ॥१॥ ॥ झकटस्य घंघलः ॥ 'जिव सु-पुरिस तिवं घंघलई जिव नइ तिवं वलणाई ।
जिवँ डुंगर तिव कोट्टरई हिआ ! विसूरहि काई ॥२॥ ॥ अस्पृश्यसंसर्गस्य विट्टालः ॥ जे छड्डेविणु रयणनिहि अप्पउं तडि घल्लंति ॥
तहं संखहं विट्टालु पर फुक्किज्जत भमंति ॥३॥ ॥ भयस्य द्रवक्कः ॥ दिवेहिं विढत्तउं खाहि वढ ! संचि म एक्कु-वि द्रम्मु ।
को-वि द्रवक्कउ सो पडइ जेण समप्पइ जम्मु ॥४॥ ॥ आत्मीयस्य अप्पणः ॥ फोडेंति जे हियडउं अप्पणउं । [४।३५०-२] ॥५॥ ॥ दृष्टेट्टैहिः ॥ एक्कमेक्कउं जइ-वि जोएदि । हरि सुट्ठ सव्वायरेण तो-वि देहि जहिं कहि-वि राही । को सक्कइ संवरे वि दड्ढ-नयणा नेहें पलुट्टा ॥६॥ ॥ गाढस्य निच्चट्टः ॥ विहवे कस्सु थिरत्तणउं जोव्वणि कस्सु मरट्ट ।
सो लेखडउ पठाविअइ जो लग्गइ निच्चट्ट ॥७॥ ॥ असाधारणस्य सड्ढलः ॥ कहिं ससहरु कहिं मयरहरु कहिं बरिहिणु कहिं मेहु ।
दूर-ठिआह-वि सज्जणहं होइ असड्ढलु नेहु ॥८॥ ॥ कौतुकस्य कोड्डः ॥ कुंजरु अन्नहं तरुअरहं कोड्डेण घल्लइ हत्थु ।
मणु पुणु एक्कहिं सल्लइहिं जइ पुच्छह परमत्थु ॥९॥ ॥ क्रीडायाः खेड्डः ॥ खेड्डयं कयमम्मेहिं निच्छयं कि पयंपह ।
अणुरत्ताउ भत्ताउ अम्हे मा चय सामिअ ! ॥१०॥
१. G. कइअ हे इत्यामन्त्रणार्थमव्ययम् । G. पा० वाक्यालङ्कारे कोमलामन्त्रणे वा हः - ताटि० । २. सह कोज्झरेहिं गिरिणो सरियाओ विचित्तवंकखलिणेहिं । घंघलसएहिं सुयणा विणिम्मिया हयकयंतेण । [पु० च० - ६७] ___ पुहईचंदचरिए छटे सूरसेण-मुत्तावलीभवे सूरसेण-मुत्तावलीणं जम्मो विवाहो य । ३. H. I. J. परु । ४. सव्व गोविउ जइवि जोएइ । हरि सुठु वि आयरेण देइ दिट्ठि जहिं कहिं वि राही । को सक्कइ संवरेवि डड्ढ-णयण णेहें पलोट्टउ ॥ [स्वयम्भूछन्दस्] ५. । बरहिणु। ६. गयणट्ठिओ वि चंदो आसासइ कुमुयसंडाई । [व० ल०-नेहवज्जा-७७-५] गगनस्थितोऽपि चन्द्र आश्वासयति कुमुदषण्डानि । दूरट्ठिइओ वि चंदो सुणिव्वुई कुणइ कुमुयाणं । [व० ल०-नेहवज्जा-७८-६] दूरस्थितोऽपि चन्द्रः सुनिर्वृति करोति कुमुदानाम् । कत्तो उग्गमइ रई कत्तो वियसंति पंकयवणाई । सुयणाण जए नेहो न चलइ दूरट्ठियाणं पि ॥ [व० ल०-नेहवज्जा-८०-८] कुत उद्गच्छति रविः कुतो विकसन्ति पङ्कजवनानि । सुजनानां जगति स्नेहो न चलति दूरस्थितानामपि ॥ ७. I. M. कुड्डेण ।

Page #179

६००
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ रम्यस्य रवण्णः ॥ संरिहिं न सरेहिं न सरवरेहिं न-वि उज्जाण-वणेहिं ।
देस रवण्णा होंति वढ ! निवसंतेहिं सुअणेहि ॥११॥ ॥अद्भुतस्य ढक्करिः ॥ हिअडा ! पई एहु बोल्लिअउ महु अग्गइ सय-वार ।
फुट्टिसु पिए पवसंते हउं भंडय ! ढक्करि-सार ! ॥१२॥ ॥ हे सखीत्यस्य हेल्लिः ॥ हेल्लि ! म झंखहि आलु । [४।३७९-१] ॥१३॥ ॥ पृथक् पृथगित्यस्य जुअंजुअः ॥ एक्क कुडुल्ली पंचहि रुद्धी तहं पंचहं वि जुअंजुअ बुद्धी । बहिणुए ! तं घरु कहि किव नंदउ जेत्थु कुडुंबउं अप्पण-छंदउं ॥१४॥ ॥ मूढस्य नालिअ-वढौ ॥ जो पुणु मणि-जि खसफसिहूअउ चिंतइ देइ न दम्मु न रूअउ । रइवस-भमिरु करग्गुल्लालिउ धरहिं-जि कोंतु गुणइ सो नालिउ ॥१५॥ दिवेहिं विढत्तउं खाहि वढ ! । [४।४२२-४] ॥१६॥ । नवस्य नवखः ॥ नवखी क-वि विस-गंठि । [४।४२०-५] ॥१७।।
॥ अवस्कन्दस्य दडवडः ॥ चलेहिं 'वलंतेहिं लोअणेहिं जे तई दिट्ठा बालि ! ।
तहिं मयरद्धय-दडवडउ पडइ अपूरइ कालि ॥१८॥
॥ यदेश्छुडुः ॥ छुडु अग्घइ ववसाउ । [४।३८५-१] ॥१९॥ ॥ सम्बन्धिनः केर-तणौ ॥ गयउ सु केसरि पिअहु जलु निच्चितई ! हरिणाई ! ।
जसु केरएं हुंकारडएं मुहहुँ पडंति तृणाई ॥२०॥
अह भग्गा अम्हहं तणा । [४।३७९-३] ॥२१॥ ॥ मा भैषीरित्यस्य मब्भीसेति स्त्रीलिङ्गम् ॥ सत्थावत्थहं आलवणु साहु-वि लोउ करेइ । आदन्नहं मब्भीसडी जो सज्जणु सो देइ ॥२२॥ ॥ यद् यद् दृष्टं तत्तदित्यस्य जाइट्ठिआ ॥ जइ रच्चसि जाइट्ठिअए हिअडा ! मुद्धसहाव ! ।
लोहें फुट्टणएण जिव घणा सहेसइ ताव ॥२३॥ १. नयरं न होइ अट्टालएहिं पायारतुंगसिहरेहिं । गामो वि होइ नयरं जत्थ छइल्लो जणो वसइ ॥ [व० ल०-छइल्लवज्जा-२७०-१] नगरं न भवत्यट्टालकैः प्राकारतुङ्गशिखरैः । ग्रामोऽपि भवति नगरं यत्र विदग्धो जनो वसति ॥ २. जत्तो विलोलपम्हलधवलाइं चलंति नवर नयणाई । आयण्णपूरियसरी तत्तो च्चिय धावइ अणंगो ॥ ।
[व० ल०-नयणवज्जा-२९४|४] यतो विलोलपक्ष्मलधवलानि चलन्ति केवलं नयनानि । आकर्णपूरितशरस्तत एव धावत्यनङ्गः ॥ ३. H. I. M. चलंतेहिं ।

Page #180

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६०१
[शीघ्राऽऽदीनां वहिल्लाऽऽदयः] शीघ्राऽऽदि षष्ठी आम् । वहिल्लाऽऽदि प्रथमा जस् । [एक्कु कइअ ह-वि न आवहि..............]
अस्यार्थः- एकं कदापि नागच्छसि । अन्यत् शीघ्रं यासि । हे मित्र ! मया त्वं प्रमाणितो ज्ञातः, त्वया यादृशः खलो नहि इत्यर्थः ।
[वहिल्लउ] शीघ्र । अनेन वहिल्ल इति । 'अ-डड०' (४।४२९) अप्र० । प्रथमा सि । 'स्यमोर०' (४।३३१) अ० → उ० वहिलउ ।
[जिवँ सु-पुरिस तिवँ घंघलई..........]
अस्यार्थः- यथा सत्पुरुषा बहवः सन्ति तथा झकटकाः । यथा नद्यस्तथा वलनानि । यथा गिरयस्तथा कोटराणि । तर्हि हे हृदय ! कथं खिद्यसे इत्यर्थः ।
[घंघलई ] झकटक । अनेन घंघल इति । प्रथमा जस् । 'जस्-शस-इ-इं-णयः सप्राग्दीर्घाः' (३।२६) जस्० → इं० घंघलई।
[जे छड्डेविणु रयणनिहि. ....]
अस्यार्थः- ये रत्ननिधि मुक्त्वा आत्मानं तटे क्षिपन्ति, पर-केवलं तेषां शङ्खानामस्पृश्यसंसर्ग एव । ये फूत्क्रियमाणा भ्रमन्तीत्यर्थः ।
[विट्टालु] अस्पृश्यसंसर्ग । अनेन विट्टाल इति । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) ल० → लु० विद्यालु । [दिवेहिं विढत्तउं खाहि. ......]
अस्यार्थः- हे वढ ! हे मूर्ख ! दैवाणितं खाद । मा संचिनु एकमपि द्रम्मम् । किमपि तद्भयं पतति येन जन्म समाप्यते इत्यर्थः ।
[द्रवक्कउ] भय । अनेन द्रवक्क इति । 'अ-डड०' (४|४२९) अप्र० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० → उ० द्रवक्कउ ।
[फोडेंति जे हियडर्ड अप्पणउं] पूर्वं लिखितम् । [४।३५०-२] । [अप्पणउं] आत्मीय । अनेन अप्पण० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्यो०' (४।३३१) अप्पणउं । [एक्कमेक्कउं जइ वि जोएदि.........]
अस्यार्थः- हरिः सुष्ठ-अत्यर्थः सर्वादरेण एकैकं वस्तु यद्यपि पश्यति ततोऽपि दृष्टिर्यत्र क्वापि राधिका कः शक्नोति संवरीतुं । दग्धनयने स्नेहेन पर्यस्ते व्याकुलिते इत्यर्थः ।
[ देहि] दृष्टि । अनेन "दृष्टि" स्थाने देहि । [विहवे कस्सु थिरत्तणउं..........]
अस्यार्थः- विभवे कस्य स्थिरत्वम् । यौवने कस्य गर्वः । स लेखः प्रस्थाप्यते यो लगति गाढम् । वियोगिनीवचनमिदमित्यर्थः ।
[निच्चट्ट] गाढ । अनेन गाढस्य निच्चट्ट० ।

Page #181

६०२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[कहिं ससहरु कहिं मयरहरु............]
अस्यार्थः- कुत्र शशी ? कुत्र मकरधरः ? कुत्र बी ? कुत्र मेघः ? । दूरस्थितानामपि सज्जनानामसाधारणः स्नेहो भवतीत्यर्थः ।
[असड्ढलु] असाधारण । अनेन असड्ढल० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) असड्ढल० → असड्ढलु।
[कुंजरु अन्नहं तरुअरहं...........
अस्यार्थ:- कुञ्जरोऽन्येषु तरुवरेषु कौतुकेन हस्तं क्षिपति । मनः पुन एकस्यां सल्लवयां, यदि पृच्छत(थ) परमार्थमित्यर्थः ।
[कोड्डेण ] कौतुक । अनेन कोड्ड इति । तृतीया टा । 'टा-आमोर्णः' (३६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) ड्ड० → ड्डे० कोड्डेण ।
[खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं..........] अस्यार्थः- अस्माभिनिश्चयं क्रीडा कृता । किं प्रजल्पत ? । हे स्वामिन् ! अनुरक्ता भक्ताः । अस्मान् मा त्यजेत्यर्थः ।
[खेड्डयं] क्रीडा । अनेन क्रीडायाः खेड्डः । स्वार्थे कप्र० । प्रथमा सि । 'क-ग-च-ज०' (१११७७) क्लुक्। 'अवर्णो यश्रुतिः' (१।१८०) अ० → य० । 'क्लीबे०' (३।२५) सि० → म् । 'मोऽनु०' (१।२३) अनुस्वारः खेड्डयं।
[सरिहिं न सरेहिं न.....................]
अस्यार्थ:- सरिद्भिर्नदीभिः सरोभिः सरोवरैर्महत्सरोभिः नाप्युद्यानवनैर्देशा रम्याः । हे वढ ! हे मूर्ख ! निवसद्भिः स्व(सु)जनैर्देशा रम्या भवन्तीत्यर्थः ।
[रवण्णा ] रम्य । अनेन रम्यस्य रवण्ण इति । प्रथमा जस् । 'जस्-शस्-ङसि०' (३।१२) रवण्ण० → रवण्णा० । 'जस्-शसोलुंक्' (३।४) जस्लुक् रवण्णा ।
[हिअडा ! पई एहु बोल्लिअउ..........]
अस्यार्थ:- हे हृदय ! हे भंडय ! हे निर्लज्ज ! हे अद्भुतसार ! त्वया ममाग्रे एतत् शतवारं जल्पितं, प्रियेण प्रवसता सह स्फुटिष्यामीत्यर्थः ।
[ढक्करि ] अद्भुत । अनेन अद्भुतस्य ढक्करि० । [हेल्लि ! म झंखहि आलु] पूर्वं लिखितम् । [४।३७९-१] । [हेल्लि !] हे सखि ! । अनेन "हे सखि !" स्थाने हेल्लि !। [एक्क कुडुल्ली पंचहि रुद्धी.........]
अस्यार्थ:- एका कुटी शरीरं पञ्चभिरिन्द्रियै रुद्धा, तेषां पञ्चानां पृथक् (२) । हे भगिनि ! कथय तद् गृहं कथं नन्दतु ? । यत्र कुटुम्बमात्मछन्दकमित्यर्थः ।
[जुअंजुअ] पृथक् (२) । अनेन जुअंजुअ० ।
१. P. निच्छयं = निःछद्म । २. P. प्रजल्पथ । ३. H. अनुरक्तान् भक्तान् ।

Page #182

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६०३
[जो पुणु मणि-जि खसफसिहू........]
अस्यार्थः- यः पुनर्मनस्येव व्याकुलीभूतः सन् चिन्तयति, द्रम्मं न ददाति न रूपकम् । स मूढो रतिवशेन भ्रमणशील: सन् कराग्रोल्लालितं कुन्तं-भल्लं गृहे एव गुणयति-चालयतीत्यर्थः ।
[नालिउ] मूढ । अनेन मूढस्य नालिअ० | प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० → उ० नालिउ । [दिवेहिं विढत्तउं खाहि वढ !] पूर्वं लिखितम् [४।४२२-४] । [वढ !] मूढ ! । अनेन मूढस्य वढ !। [नवखी क-वि विस-गंठि] पूर्वं लिखितम् । [४।४२०] । [नवखी ] नव । अनेन नवस्य नवख० । [चलेहिं वलंतेहिं लोअणेहिं............]
अस्यार्थः- हे बाले ! चलैर्वलमानैश्च लोचनैर्ये त्वया दृष्टास्तेषु मकरध्वजावस्कन्दः कन्दर्पधाटी पतति । कदा ? अपूर्णकाले इत्यर्थः ।
[दडवडउ] अवस्कन्द । अनेन दडवड० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) दडवडउ । [छुडु अग्घइ ववसाउ] पूर्वं लिखितम् । [४।३८५-१] । [छुडु] यदि । अनेन “यदि" स्थाने छुडु० । [गयउ सु केसरि पिअहु जलु........]
अस्यार्थः- हे हरिणाः ! स केसरी गतः । यूयं निश्चिताः सन्तो जलं पिबत । यस्य सम्बन्धिना हुङ्कारेण मुखेभ्यस्तृणानि पतन्तीत्यर्थः ।
[केरएं] सम्बन्धिन् । अनेन सम्बन्धिनः केर इति । तृतीया टा । 'एं चेदुतः' (४।३४३) टाया एं० केरएं ।
[अह भग्गा अम्हहं तणा] पूर्वं लिखितम् । [४।३७९-३] ।
[तणा] सम्बन्धिन् । अनेन सम्बन्धिनस्तण इति । प्रथमा जस् । 'जस्-शस्-ङसि-त्तो०' (३।१२) दीर्घः । 'जस्शसोलुंक् (३।४) जस्लुक् तणा ।
[सत्थावत्यहं आलवणु...........]
अस्यार्थः- स्वस्थावस्थानामालपनं सर्वोऽपि लोकः करोति, परमार्तानां मा भैषीः इति य आश्वासनो ददासि स सज्जन इत्यर्थः ।
[मब्भीसा] मा भैषीः । अनेन मा भैषीरित्यस्य मब्भीसा । [जइ रच्चसि जाइट्ठिअए............]
अस्यार्थः- हे हृदय ! हे मुग्धस्वभाव ! यद् यद् दृष्टं तत्तत्तत्र यदि रज्यसे तत्तर्हि त्वया लोहेनेव स्फुटता सता घनास्तापाः सहिष्यते इत्यर्थः ।
[जाइट्ठिआए] यद् यद् दृष्टं तत्तदित्यस्य जाइट्ठिअ । सप्तमी ङि । 'ङिनेच्च' (४।३३४) जाइट्ठिअए ॥४२२॥

Page #183

६०४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-दुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
हुहुरु-घुग्घ्यादयः शब्द - चेष्टाऽनुकरणयोः ॥ ८।४।४२३ ॥ अपभ्रंशे हुहुर्वादयः शब्दानुकरणे घुग्घ्यादयश्चेष्टानुकरणे यथासंख्यं प्रयोक्तव्याः ॥ मई जाणिउ बुड्डीसु हउं पेम्म-द्रहि हुहुरु-त्ति । नवरि अचिंतिय संपडिय विप्पिय-नाव झडत्ति ॥१॥ ॥ आदिग्रहणात् ॥ खेज्जइ नउ कसरक्केहिं पिज्जइ नउ घुटेहिं ।
एवंइ होइ सुहच्छडी पिएं दिढें नयणेहिं ॥२॥ अज्ज-वि नाहु महु-ज्जि घरि सिद्धत्था वंदेइ ।। ताउँ-जि विरहु गवक्खेहिं मक्कड-घुग्घिउ देइ ॥३॥ ॥ आदिग्रहणात् ।। सिरि जर खंडी लोअडी गलि मणिअडा न वीस ।
तो-वि गोट्ठडा कराविआ मुद्धए उटुंबईस ॥४॥ [हुहुरु-घुग्घ्यादयः] हुहुरु-घुग्घ्यादि प्रथमा जस् । [शब्द-चेष्टाऽनुकरणयोः] शब्द-चेष्टाऽनुकरण सप्तमी ओस् । [ मई जाणिउ बुड्डीसु हाउ............] 'अस्यार्थः- मया ज्ञातम्, अहं प्रेमहूदे बुडिष्यामि हुहुरु इति शब्दाऽनुकरणं कृत्वा । नवरं-केवलं मया विप्रियनौः - वियोगे बेडा झटिति सम्पतिता-सम्प्राप्तेत्यर्थः ।
अनेन शब्दाऽनुकरणे हुहुरु इति । [खज्जइ नउ कसरक्केहि............]
अस्यार्थः- कसरक्कैर्न तु खाद्यते । घुण्टैर्न तु पीयते । एवमेव सुखाशा - समाधिर्भवति । क्व सति ? नयनाभ्यां प्रिये दृष्टे सतीत्यर्थः ।
[अज्ज-वि नाहु महु-ज्जि.....
अस्यार्थ:- अद्यापि नाथो ममैव गृहे सिद्धार्थान् वन्दते । अर्थाच्चलितुकामोऽस्ति, तावदेव विरहो गवाक्षेषु मर्कटचेष्टां ददातीत्यर्थः ।
[सिरि जर-खंडी लोअडी...........
अस्यार्थ:- ततोऽपि मुग्धया गोष्ठं-गोकुलं तत्र तिष्ठन्तीति गोष्ठाः । तात्स्थ्यात् तद्व्यपदेशः इति न्यायात् । गोष्ठस्थाः पुरुषा उत्थानोपवेशनं चेष्टानुकरणं कारिताः । यस्याः स्त्रियाः शिरसि जराखण्डिता लोमपटी-जीर्णा कम्बलिका वर्तते । यस्य(याः) गले विंशतिर्मणीयका न सन्तीत्यर्थः ।।४२३॥
घइमादयोऽनर्थकाः ॥ ८।४।४२४ ॥ अपभ्रंशे घइमित्यादयो निपाता अनर्थकाः प्रयुज्यन्ते ॥
..............
१. खज्जति टसत्ति न भंजिऊण पिज्जति नेव घुटेहिं । तह-वि कुणंति तित्ति आलावा सज्जण-जणस्स ॥ [गा० र०- ८४]

Page #184

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६०५
अम्मडि ! पच्छायावडा पिउ कलहिअउ विआलि । घई विवरीरी बुद्धडी होइ विणासहो कालि ॥१॥ आदिग्रहणात् खाई इत्यादयः ।। [घइमादयोऽनर्थकाः ] घइमादि प्रथमा जस् । अनर्थक प्रथमा जस् । [अम्मडि ! पच्छायावडा.............]
हे अम्ब ! पश्चात्तापो वर्तते । विकाले-सन्ध्यायां प्रियः कलहायित:- कलहयुक्तो विहितः । विनाशस्य काले विपरीता बुद्धिर्भवतीत्यर्थः ॥४२४॥
तादर्थ्य केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः ॥ ८।४।४२५ ॥ अपभ्रंशे तादर्से द्योत्ये केहिं - तेहिं - रेसि - रेसिं - तणेण इत्येते पञ्च निपाताः प्रयोक्तव्याः ॥ ढोल्ला ! एह परिहासडी अइभण कवणहिं देसि । हउं झिज्जउ तउ केहिं पिअ ! तुहु पुणु अन्नहे रेसि ॥१॥ एवं तेहि-रेसिमावुदाहायौं । वड्डत्तणहो तणेण ॥२॥ [तादर्थ्य केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः] तादर्थ्य सप्तमी ङि । केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेण प्रथमा जस् । [ ढोल्ला ! एह परिहासडी.........]
अस्यार्थः- हे नायक ! एषा परिभाषा - रीति: 'अतिभण-अत्यद्भुता वर्तते इति शेषः । हे प्रिय ! अहं तव कृते क्षये - क्षयं प्राप्नोमि त्वं पुनरन्यस्याऽर्थे क्षीयसे इत्यर्थः ।। [वड्डत्तणहो तणेण] पूर्वं लिखितम् । [४।३६६] । अनेन तादर्थ्ये तणेण ॥४२५॥
पुनर्विनः स्वार्थे डुः ॥ ८।४।४२६ ॥ अपभ्रंशे पुनर्विना इत्येताभ्यां परः स्वार्थे डुः प्रत्ययो भवति ॥ सुमरिज्जइ तं वल्लहउं जं वीसरइ मणाउं । जहिं पुणु सुमरणु 'जाउं गउ तहो नेहडो कई नाउं ? ॥१॥ विणु जुज्झें न वलाहुं ॥२॥ [४३८६-१] ।
[पुनर्विनः स्वार्थे दुः] पुनर्-विना षष्ठी ङस् । स्वार्थ सप्तमी ङि । डु प्रथमा सि । १. M. N. अइ भण = अयि भण। P. अइभ = अतिभा - अत्यद्भुता । न-नास्ति । २. सो णाम संभरिज्जइ पब्भसिओ जो खणं पि हिअआहि । संभरिअव्वं च कअंगअं अ पेम्मं णिरालम्बं ॥
[गा० स० -१९५] स नाम संस्मर्यते प्रभ्रष्टो यः क्षणमपि हृदयात् । स्मर्तव्यं च कृतं गतं च प्रेम निरालम्बम् ॥ ३. N. जाउ = जातम् ।

Page #185

६०६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[सुमरिज्जइ तं वल्लहउं............]
अस्यार्थः- तद्वल्लभं वस्तु स्मर्यते यन्मनाक् विस्मरति । यस्मिन् वस्तुनि पुनः स्मरणं यावद्गतं तस्य स्नेहस्य कि नाम ? न किञ्चिदित्यर्थः ।
[पुणु ] पुनर् । अनेन डुप्र० → उ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) पुनु० । 'नो णः' (१।२२८) पुणुः ।
[विणु जुज्झें न वलाहुं] पूर्वं लिखितम् । [४।३८६-१] ।
[विणु] विना । अनेन डुप्र० → उ० । 'डित्यन्त्य०' (२२२११४) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) विनु० । 'नो णः' (१।२२८) नु० → णु० विणु० ॥४२६।।
अवश्यमो डें-डौ ॥ ८।४।४२७ ॥ अपभ्रंशेऽवश्यमः स्वार्थे डें-ड इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः ॥ जिर्भिदिउ नायगु वसिकरहु जसु अधिन्नई अन्नई । मूलि विणट्ठइ तुंबिणिहे अवसे सुक्कहि(इं) पण्णइं ॥१॥ अवस न सुअहिं सुहच्छिअहिं ॥२॥ [४।३७६-२] । [अवश्यमो डें-डौ] अवश्यम् षष्ठी ङस् । डें-ड प्रथमा औ । [जिभिदिउ नायगु वसिकरहु..............]
जिम्हे(आँ)न्द्रियं वशे(शी)कुरुत । अन्यानीन्द्रियाणि यस्याधीनानि वर्त्तन्ते इति शेषः । तुम्बिन्या मूले विनष्टे अवश्य पर्णानि शुष्कन्तीत्यर्थः ।
[अवसें] अवश्यम् । अनेन डेंप्र० → एं । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अम्लुक् । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) य्लुक् । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० → स० अवसें ।
[अवस नसुअर्हि सुहच्छिअहिं] पूर्वं लिखितम् । [४।३७६-२] । [अवस] अवश्यम् । अनेन डप्र० → अ० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अम्लुक् । शेषं पूर्ववत् । अवस ॥४२७॥
एकशसो डिः ॥ ८।४।४२८ ॥
अपभ्रंशे एकशश्शब्दात् स्वार्थे डिर्भवति ॥ एक्कसि सील-कलंकिअहं दिज्जहिं पच्छित्ताई । जो पुणु खंडइ अणुदिअहु तसु पच्छित्ते काई ? ॥१॥ [एकशसो डिः] एकशस् पञ्चमी ङसि । डि प्रथमा सि ।
१. पंचहँ णायकु वसिकरहु जेण होंति वसि अण्ण । मूल विण?इ तरुवरहँ अवसइँ सुक्कहिं पण्ण ॥
- [प० प्र० - द्वितीयो महाधिकारः- श्लोकः १४०] पञ्चानां नायकं वशीकुरुत येन भवन्ति वशे अन्यानि । मूले विनष्टे तरुवरस्य अवश्यं शुष्यन्ति पर्णानि ॥ २. M. वसि करहु = वशे कुरुत । . वशीकुरु ।

Page #186

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ एक्कसि सील - कलंकिअहं....
]
=
अस्यार्थः- एकशः- एकवारं शीलं कलङ्कितं येषां ते = शीलकलङ्किता:, तेषां प्रायश्चित्तानि दीयते । यः पुनः अनुदिवसं खण्डयति तस्य प्रायश्चित्तेन किमित्यर्थः ।
शीलकलङ्कितानामालोचनरूपाणि
[ एक्कसि ] एकश: । 'तैलादौ' (२।९८) द्वित्वं क्क० । 'श-षोः सः' (१।२६०) श० स० । अनेन डिप्र० इ० । ‘डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'लोकात्' (१|१|३) एक्कसि ||४२८||
अ- डड-डुल्ला: स्वार्थिक-कलुक् च ॥ ८।४।४२९ ॥
अपभ्रंशे नाम्नः परतः स्वार्थे अ- डड - डुल्ल इत्येते त्रयः प्रत्यया भवन्ति, तत्संनियोगे स्वार्थिकस्य कप्रत्ययस्य लोपश्च ॥
॥ अ ॥ विरहाणल - जाल - करालिअउ पहिउ पंथि जं दिउ ।
तं मेलवि सव्वहिं पंथिअहिं सो-जि किअउ अग्गिउ || १॥
॥ डड ॥ महु कंतो बे दोसडा ||२|| [४ ३७९-१] ।
॥ डुल्ल || एक कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी ||३|| [ ४।४२२-१४] ।
६०७
[ अ डड-डुल्ला: ] अ-डड डुल्ल प्रथमा जस् ।
[ स्वार्थिककलुक् च ] स्वार्थिककलुक् प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[विरहाणल-जाल - करालिअउ .....
]
अस्यार्थः- पथि मार्गे पथिको विरहानलज्वालाकरालितः पीडितो यस्माद् दृष्टः, तं तस्मात् सर्वैरपि पथिकैर्मिलित्वा स एव पथिकोऽग्निष्ठः कृतः । लोके तु अंग्गीठउ इति प्रतीतिरित्यर्थः ।
[ अग्गिड ] अग्निष्ठ । 'अधो म-न-याम्' (२।७८) न्लुक् । 'अनादौ ० ' (२२८९) गस्य द्वित्वम् । 'ष्टस्याऽनुष्ट्रे० ' (२।३४) टस्य ठः । 'अनादौ०' (२२८९) ठस्य द्वित्वम् । 'द्वितीय - तु०' (२९०) पूर्वठस्य ट: । 'स्था-पा-स्ना - त्रः कः' (५/१/१४२) प्र० । अनेन अप्रत्ययः कस्य च लुक् । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० उ० । 'अन्त्यव्य० ' (१।११) स्लुक् अग्गिट्ठउ |
[ महु कंतहो बे दोसडा ] पूर्वं लिखितम् । [४।३७९-१] ।
[ दोसडा ] दोष । अनेन डडप्र० अड इति । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'लोकात् ' (१|१|३) दोषड० । 'श-षोः सः ' (१।२६०) ष० स० । 'द्विवचनस्य बहुवचनम्' (३|१३०) बहुवचनम् । प्रथमा जस् । 'जस् - शस् - ङसि ०' (३।१२) दीर्घः ड० डा० । 'जस् - शसोर्लुक्' (३।४) जस्लुक् दोसडा ।
[ एक्क कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी ] पूर्वं लिखितम् । [४।४२२-१४] ।
[ कुडुल्ली ] कुटी । अनेन डुल्लप्र० उल्ल० । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४) ईलुक् । 'लोकात् ' (१।११३) कुटुल्ल० । 'टो डः' (१|१९५) कुडुल्ल० । 'स्त्रियां तदन्ताड्डी:' ( ४।४३१) डीप्र० ई० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात् ' (१|१|३) ल्ली० कुडुल्ली ॥४२९ ॥
योगजाश्चैषाम् ॥ ८।४।४३० ॥
अपभ्रंशे अ- डड-डुल्लानां योगभेदेभ्यो ये जायन्ते डडअ इत्यादयः प्रत्ययास्तेऽपि स्वार्थे प्रायो भवन्ति ॥

Page #187

६०८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान बुण्डिया समर्थिते सिद्धमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ डडअ || फोडेंति जे हियडउं अप्पणउं ||१|| [४।३५०-२] | अत्र 'किसलय० ' (१।२६९) इत्यादिना यलुक् ।
॥ डुल्लअ ॥ चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ ||२|| [४।३९५-२] ।
- ।
॥ डुल्ल डड ॥ सामि पसाउ स लज्जु पिठ सीमा संधिर्हि वासु । पेक्खिवि बाहु-बलुल्लडा धण मेल्लइ नीसासु ॥३॥
अत्राऽमि 'स्यादौ दीर्घह्रस्वौ' (४।३३०) इति दीर्घः । एवं बाहुबलुल्लडउ ||४|| अत्र त्रयाणां [ डुल्ल - डड-अ] योगः ॥ [ योगजाश्चैषाम् ] योगज प्रथमा जस्। च प्रथमा सि
एतद् षष्ठी आम् ।
[ फोडेंति जे हिअडर्ड अप्पणउं] पूर्व लिखितम् । [४।३५० २] ।
हि०
[हिअडडं] हृदय 'इत्कृपादी' (१११२८) ह० 'क-ग-च-ज०' (१११७७) दलुक्। 'किसलयकालायस-हृदये यः' (१।२६९) यलुक् । अनेन डडअप्र० अडअ इति । 'डित्यन्त्य० ' (२|१|११४) अलुक् । द्वितीया अम् । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० उ० । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् हिअडउं ।
[ चूहुल्लड चुण्णीहोइसड़] पूर्व लिखितम् । [४।३९५-२] ।
[ चूडुलउ] चूडा। अनेन दुलअप्र० उल्लअ इति
चूडुल्लअ प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० उ० अन्त्य०' (११११) स्लुक् चूडुल्लउ ।
डित्यन्त्य०' (२|१|११४) आलुक 'लोकात्' (१११४३)
[ सामि पसाउ स लज्जु...........]
""
अस्यार्थः- स्वामिप्रसादः, सलज्जः प्रियः सीमासन्धी वासः बाहुबलं प्रेक्ष्य धण इति नायिका निःश्वास मुञ्चतीत्यर्थः ।
"
[ बाहुबलुल्लडा ] बाहुबल । अनेन डुल्लडडप्र० उल्लअड इति । उभयत्र 'डित्यन्त्य० ' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोप: । 'लोकात्' (१११०३) बाहुबलुल्लड० । द्वितीया अम् । 'स्यादौ दीर्घ ह्रस्वौ' (४।३३०) ड० डा० । 'स्यम् जस्शसां लुक्' (४।३४४) अम्लुक् बाहुहलुल्लडा ।
[बाहुबलुलड] बाहुबल । अनेन डुल्लडडअप्र० उल्लडअ इति । उभयत्र 'डित्यन्त्य०' (२|१|११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । ‘लोकात् ' (१।१।३) बाहुबलुल्लडअ । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० उ० । 'अमोऽस्य' (३५) अलुक् । ‘मोऽनुस्वारः' (१।२३) अनुस्वारः । बाहुबलुल्लडउं इत्यपि पाठः ॥ ४३०॥
स्त्रियां तदन्ताड्डीः ।। ८।४।४३१ ॥
अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानेभ्यः प्राक्तनसूत्रद्वयोक्तप्रत्ययान्तेभ्यो डौः प्रत्ययो भवति ॥
पहिआ ! दिट्ठी गोरडी ? दिट्ठी मग्गु निअंत | अंसूसासेहि कंचुआ तितुव्वाण करत ॥ १ ॥
एक्क कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी ||२|| [४।४२२-१४] ।
[ स्त्रियां तदन्ताड्डीः ] स्त्री सप्तमी ङि । तदन्त पञ्चमी ङसि । डी प्रथमा सि । [ पहिआ ! दिट्ठी गोरडी ? ............]
१. G. तितोव्वाण ।

Page #188

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६०९
अस्यार्थः- हे पथिक ! गौरी दृष्टा, मयेति गम्यते । किंकुर्वती दृष्टा ? मार्ग पश्यती । पुनः किंकुर्वती ? अश्रुउत्श्वा(उच्छ्वा)साभ्यां कञ्चुकं-तिमितोद्वानं आर्द्र-शुष्कं कुर्वतीत्यर्थः ।
[गोरडी ] गोरी । 'अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिक०' (४।४२९) डडप्र० → अड इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) ईलुक् । अनेन डीप्र० → ई० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) गोरडी । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्-शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् गोरडी ।
[ एक्क कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी ] पूर्वं लिखितम् । [४।४२२-१४] ।
[कुडुली ] कुटी । 'टो डः' (१२१९५) टी० → डी० । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) डुल्लप्र० → उल्ल० । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) ईलुक् । अनेन डीप्र० → ई० । 'डित्यन्त्य०' (२२१२११४) अलुक् कुडुल्ली ॥४३१॥
आन्तान्ताड्डाः ॥ ८।४।४३२ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानादप्रत्ययान्त-प्रत्ययान्तात् डाप्रत्ययो भवति ॥ ड्यपवादः ॥ पिउ आइउ सुअ वत्तडी झुणि कन्नडइ पइट्ठ । तहो विरहहो नासंतअहो धूलडिआ-वि न दिट्ठ ॥१॥
[आन्तान्ताड्डाः ] अप्रत्ययोऽन्ते यस्य स आन्तः । डडादिः आन्तप्रत्ययोऽन्ते यस्य तद् आन्तान्तम्, तस्मात् = आन्तान्तात् । डा प्रथमा सि । [पिउ आइउ सुअ वत्तडी......]
अस्यार्थ:- प्रिय आगतः [इति] वार्ता श्रुता । ध्वनिः कर्णे प्रविष्टः । तस्य विरहस्य नश्यतः सतः धूलिरपि न दृष्टेत्यर्थः ।
[धूलडिआ] धूलि । 'अ-डड-डुल्ला:०' (४।४२९) डडप्र० → अड इति । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) इलुक् । 'लोकात्' (११३) धूलड । अनेन डाप्र० → आ इति । 'अस्येदे' (४।४३३) ड० → डि० । प्रथमा सि । 'स्यम्-जस्शसां लुक्' (४।३४४) सिलुक् धूलडिआ ॥४३२॥
अस्येदे ॥ ८।४।४३३ ॥ अपभ्रंशे स्त्रियां वर्तमानस्य नाम्नो योऽकारस्तस्य आकारे प्रत्यये परे इकारो भवति । धूलडिआ वि न दिट्ठ ॥१॥ [४।४३२-१] । स्त्रियामित्येव- झुणि कन्नडइ पइट्ठ ॥२॥ [४।४३२-१] । [अस्येदे ] अ षष्ठी ङस् । इत् प्रथमा सि । आ सप्तमी ङि। [धूलडिआ वि न दिट्ठ] पूर्वं लिखितमत्र साधितं च ॥ [झुणि कन्नडइ पइट्ठ] पूर्वं लिखितम् । अत्र कर्णशब्दस्य पुल्लिङ्गत्वात् कण्णड इति न भवति ॥४३३॥
युष्मदादेरीयस्य डारः ॥ ८।४।४३४ ॥ अपभ्रंशे युष्मदादिभ्यः परस्य ईयप्रत्ययस्य डार इत्यादेशो भवति ।

Page #189

६१०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
संदेसें काई तुहारेण ? जं संगहो न मिलिज्जइ । सुइणंतरि पिएं पाणिएण पिअ ! पिआस किं छिज्जइ ? ||१|| दैक्खु अम्हारा कंतु ॥२॥ [४।३४५-१] । बहिणि ! महारा कंतु ॥३॥ [४।३५१-१] । [युष्मदादेरीयस्य डारः] युष्मदादि पञ्चमी ङसि । ईय षष्ठी ङस् । डार प्रथमा सि । [संदेसें काई तुहारेण ?.........]
अस्यार्थः- युष्मदीयेन संदेशेन किम् ? यद्-यस्मात् संगाय न मिल्यते । हे प्रिय ! स्वप्नान्तरे पीतेन पानीयेन किं पिपासा-तृषा छिद्यते ? । अपितु नेत्यर्थः ।
[तुहारेण] युष्मदीय । अनेन ईयस्य डार० → आर इति । 'युष्मदः सौ०' (४३६८) ('तइ-तु-ते.' (३।९९) ) युष्मद् → तुह० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोप: । 'लोकात्' (१।१।३) तुहार० । तृतीया टा । 'टाआमोर्णः' (३६) टा० → ण । 'टाण-शस्येत्' (३।१४) र० → रे० तुहारेण ।
[ देक्खु अम्हारा कंतु ] पूर्वं लिखितम् [४।३४५-१] ।
[अम्हारा] अस्मदीय । 'अस्मदो म्मि-अम्मि-अम्हि-हं-अहं-अहयं सिना' (३।१०५) अस्मद् → अम्हि० ('मेमइ-मम०' (३।११३) अम्ह०) । अनेन ईयस्य डार० → आर० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'लोकात्' (१।१३) अम्हार । द्वितीया अम् । 'स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ' (४।३३०) र० → रा० । 'स्यम्-जस्०' (४।३४४) अम्लुक् अम्हारा ॥४३४||
अतो.त्तुलः ॥ ८।४।४३५ ॥ अपभ्रंशे इदम् - किम्-यत्-तद्-एतद्भ्यः परस्य अतोः प्रत्ययस्य डेत्तुल इत्यादेशो भवति । एत्तुलो । केत्तुलो । जेत्तुलो । तेत्तुलो । एत्तुलो । [अतोत्तुलः] अतु षष्ठी ङस् । डेत्तुल प्रथमा सि । [एत्तुलो] इयत् । अनेन अत्० → उत्तुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) इय्लुक् एत्तुलो - इयान् । [ केत्तुलो ] कियत् । अनेन अत्० → उत्तुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) इय्लुक् केत्तुलो-कियान् ।
[जेत्तुलो ] यावत् । 'आदेर्यो जः' (१।२४५) यावत्० → जावत् । अनेन अत्० → डेत्तुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२।१२११४) आव्लुक् जेत्तुलो - यावान् ।
[तेत्तुलो ] तावत् । अनेन अत्० → डेतुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) आव्लुक् तेत्तुलो - तावान् ।
[ एत्तुलो ] एतावत् । अनेन अत्० → डेत्तुल० → एत्तुल० । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) एताव्लुक् एत्तुलो-एतावान् ॥४३५।। १. अविअण्हपेक्खणिज्जेण तक्खणं मामि ! तेण दिद्वेण । सिविणअपीएण व पाणिएण तण्ह च्चिअ ण फिट्टा ॥
[गा० स० - १२९३] अवितृष्णप्रेक्षणीयेन तत्क्षणं मामि ! तेन दृष्टेन । स्वप्नपीतेनेव पानीयेन तृष्णैव न भ्रष्टा ॥ २. G. संदेसएं । ३. G. दिक्खु । P. देक्खि । ४. G. अस्मदीय । 'पक्ष्म-श्म०' (२।७४) स्म० → म्ह० ।

Page #190

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
त्रस्य डेत्त ।। ८।४।४३६ ॥
अपभ्रंशे सर्वादेः सप्तम्यन्तात् परस्य त्रप्रत्ययस्य डेत्तहे इत्यादेशो भवति ॥
एनहे ते हे वारि घरि लच्छी विसंतुल धाइ । पिअ - पब्र्भट्ठ व गोरडी निच्चल कहिँ वि न ठाइ ॥१॥
[ त्रस्य डेत्तहे] त्र षष्ठी ङस् । डेत्तहे प्रथमा सि । [ एतहे तेत्त वारि घरि ............]
I
अस्यार्थः अत्र तत्र द्वारे गृहे लक्ष्मीविसंस्थुला भवति [ एत्तहे] अत्र । अनेन त्रस्य डेत्तहे०
प्रिय प्रभू ( प्र ) ट गौरीव कुत्रापि निश्चला न तिष्ठतीत्यर्थः । एत्तहे० इति । 'डित्यन्त्य० ' (२।१।११४) अलुक् एत्तहे ।
एतहे० इति डित्यन्त्य० (२।१।११४) तस्य अलुक्। 'लोकात्' (११११३)
[तेत्तहे] तत्र । अनेन त्रस्य डेतहे० हे ॥४३६||
त्व-तलो प्पणः ।। ८।४।४३७ ।।
अपभ्रंशे त्व-तलोः प्रत्यययोः प्पण इत्यादेशो भवति ॥
वड्डप्पणु पर पाविआई ||१|| [ ४३६६-१] । प्रायोऽधिकारात् वड्डत्तणहो तणेण ॥२॥ [४१३६६-१] ।
[ त्वतलो प्यणः ] त्व-तत् षष्ठी ओस्। प्यण प्रथमा सि
[ वड्डप्पणु पर पाविअ ] पूर्व लिखितम् । वृद्धत्व शीघ्रादित्वाद् वृद्धस्य वड्ड० । अनेन त्वस्य प्पण० । प्रथमा
सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) ण० णु० । 'अन्त्य ० ' (११११) स्लुक् वड्डप्पणु ।
[ वड्डत्तणहो तणेण] पूर्वं लिखितम् । वृद्धत्व तण० । षष्ठी ङस् । 'इस सु-हो-स्सव:' (४।३३८) डस्०
प्रायोऽधिकारात् 'त्वस्य डिमा-तणौ वा' (२।१५४) त्वस्य हो० वड्डत्तणहो । वृद्धत्वस्थाने वड्ड इति ॥४३७॥ तव्यस्य इएव्व एव्वर्ड एवा ।। ८।४।४३८ ॥ एव्व एवा इत्येते त्रय आदेशा भवन्ति ॥
अपभ्रंशे तव्यप्रत्ययस्य इएव्व ॥ इएव्व ॥ एउ गृहेष्पिणु धुं मई जई प्रित उत्वारिज्ज । महु करिएव्व ं किं-पि न वि मरिएव्वउं पर दिज्जैइ ॥१॥
६११
-
|| एव्व || देसुच्चाणु सिहि कढणु घण-कुट्टणु जं लोइ । मंजिए अइ रत्तिए सव्यु सहेव्वर्ड होई ॥२॥
१. P. पब्भट्ठा | २. IJ. M. परि । ३. G. I. N. देज्जइ ।
४. कंदुक्खणणं निअदेसछड्डणं कुदृणं च अइकढणं । अइरते मंजिट्ठे कि दुक्खखं जं न पाविहसि ॥ [म० क० - [सम्मत्तलंभो णाम बीओ अवसरो तत्थ य दुगंछाए सुहंकतकहा ]
१२९]
४. कंदुक्खणणं निअदेसछंडणं कुट्टणं च कढणं च । अइरत्ता मंजिट्ठा किं दुक्खं जं न पावेइ ? |
[सु० सा० विमलश्री-देदस्वर्गगमनप्रबन्धे द्वितीयस्तरङ्गः-३४] कन्दोत्खननं निजदेशत्यजन कुन क्वथन अतिरका मञ्जिष्ठा कि दुःखं यन्न प्राप्नोति ॥ ५. I. N. रत्तिए ।
-

Page #191

६१२
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
॥ एवा ॥ सोएवा पर वारिआ पुष्फवईहिं समाणु ।
जग्गेवा पुणु को धरइ ? जइ सो वेउ पमाणु ॥३॥ [तव्यस्य इएव्वउं-एव्वउं-एवा] तव्य षष्ठी ङस् । इएव्वउं-एव्वउं-एवा प्रथमा जस् । [एउ गृण्हेप्पिणु धुं मई.............]
अस्यार्थ:- केनापि सिद्धपुरुषेण विद्यासिद्धये नायिका प्रति धनादिकं दत्त्वा भर्तरि प्रार्थिते नायिका उक्तिरियम् । एतद् गृहीत्वा यन्मया यदि प्रिय उद्वार्यते - त्यज्यते तर्हि मम कर्तव्यं किमपि नापि पर-केवलं मर्तव्यमेव दीयते इत्यर्थः ।
[करिएव्वउं] कृ-तव्यप्र० । 'ऋवर्णस्या०' (४।२३४) कर० । 'व्यञ्जना०' (४।२३९) अत् । 'लोकात्' (१।१।३) करतव्य० । 'एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य०' (३६१५७) इत्वम् । अनेन तव्यस्य एव्वउं करिएव्वउं ।
[ मरिएव्वउं] मृ-तव्यप्र० । अनेन तव्यस्य इएव्वउं । शेषं पूर्ववत् । मरिएव्वउं । [ देसुच्चाडणु सिहिकढणु..........]
अस्यार्थः- देशोच्चाटनं - देशपरित्यागः, शिखिक्वथनम्-अग्नितापः, घनकुट्टनं यल्लोके वर्त्तते तत्सर्वं मञ्जिष्ठया अतिरक्तया सोढव्यम् । एतावता अतिरक्तत्वं विरूपमित्यर्थः ।
[सहेव्वउं] 'षहि मर्षणे' (९९०) षह् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सह । तव्यप्र० । अनेन तव्यस्य एव्वउं सहेव्वउं ।
[ सोएवा पर वारिआ..........]
अस्यार्थः- पुष्पवतीभिः - ऋतुमतीभिः समं स्वपितव्यं परं वारितं, ताभिः समं पुनर्जागर्त(रित)व्यं को बिभर्ति ? यदि स वेदः प्रमाणमित्यर्थः ।
[सोएवा] स्वप्-तव्यप्र० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) प्लुक् । 'स्वपावुच्च' (१।६४) स्व० → सो० । अनेन तव्यस्य एवा० सोएवा ।
[जग्गेवा] जागृ-तव्यप्र० । 'जाग्रेर्जग्गः' (४।८०) जागृ० → जग्ग० । अनेन तव्यस्य एवा० । 'लुक्' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।११३) जग्गेवा ॥४३८॥
क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः ॥ ८।४।४३९ ॥ अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य इ-इउ-इवि-अवि इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति । हिअडा ! जइ वेरिअ घणा तो किं अब्भि चडाहुं ? । अम्हहं बे हत्थडा जइ पुणु मारि मराहुं ॥१॥ गय-घड भज्जिउ जंति ॥२॥ [४।३९५-५] ।
१. लोओ जूरउ जूरइ वअणिज्ज होइ होउ तं णाम । एहि णिमज्जसु पासे पुष्फवइ ण एइ मे णिद्दा ॥ [गा० स० - ६।२९] लोकः खिद्यते खिद्यतु(तां) वचनीयं भवति भवतु तन्नाम । एहि निमज्ज पार्वे पुष्पवति ! नैति मे निद्रा | २. P. परिवारिआ = परिवारितं निषिद्धं समस्ति । ३. H. उद्वर्त्यते । ४. I. N. अम्हाहं । G. H. P. अम्हाहिं । अस्मद् । आम् । अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् । 'स्वराणां०' आत्वं-इत्वं च । ।

Page #192

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६१३
रक्खइ सा विस-हारिणि बे कर चुम्बिवि जीउ । पडिबिम्बिअ-मुंजालु जलु जेहिं अ-डोहिउ पीउ ॥३।। बाह विछोडवि जाहि तुहुँ हउं तेव-इ को दोसु ? । हिअय-ट्ठिउ जइ नीसरहि जाणउं मुंज ! स-रोसु ॥४॥ [क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः] क्त्वा षष्ठी ङस् । इ-इउ-अवि प्रथमा जस् । [हिअडा ! जड़ वेरिअ घणा............]
अस्यार्थ:- हे हृदय ! यदि रिपवो घनास्ततः किं आकाशे आरुहामः ? अस्माकं द्वौ हस्तौ । यदि पुनम्रियामहे तर्हि मारयित्वेत्यर्थः ।
[मारि] मृ-णिगप्र० । 'ऋवर्णस्या०' (४।२३४) मर० । णित्त्वाद् वृद्धिः - म० → मा० । मारणं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः । अनेन क्त्वाप्रत्ययस्य इ० । 'लोकात्' (११।३) रि० मारि ।
[गय-घड भज्जिउ जंति] पूर्व लिखितम् [४।३९५-५] ।
[भज्जिउ] 'भञ्जोंप आमर्दने' (१४८६) भञ्ज । क्त्वाप्र० । 'तक्ष्यादीनां छोल्लादयः' (४।३९५) भञ्ज० → भज्ज० । अनेन क्त्वाप्रत्ययस्य इउ० । 'लोकात्' (१।१३) भज्जिउ० ।
[रक्खइ सा विस-हारिणि.... ............]
अस्यार्थ:- सा विषहारिणी पानीयहारिका तौ करौ चुम्बित्वा जीवितं रक्षति । तौ कौ ? याभ्यां कराभ्यां प्रतिबिम्बितमुञ्जालं जलमनवगाह्य पीतमित्यर्थः ।
[चुम्बिवि] 'चुबुकि चुम्बने' ( ) ('चुबु वक्त्रसंयोगे' (३७१) ) चुब् । 'उदितः स्वरा०' (४।४।९८) नोऽन्तः । चुम्बनं पूर्वम् । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → इवि० । 'लोकात्' (१।१३) चुम्बिवि० ।
[बाह विछोडवि जाहि तुई...........]
अस्यार्थः- मम बाहू विच्छोड्य त्वं यासि । भवतु । तथा को दोषः ? । हे मुञ्ज ! हृदयस्थितस्त्वं यदि निःसरसि तर्हि जाने सरोष इत्यर्थः ।
[विछोडवि] विपूर्व० 'मुलुंती मोक्षणे' (१३२०) मुच् । 'तक्ष्यादीनां छोल्लादयः' (४।३९५) विमुच्० → विछोड । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → अवि० । 'लुक् (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१३) डवि० विछोडवि ॥४३९॥
एण्येप्पिण्वेव्येविणवः ॥ ८।४।४४०॥ अपभ्रंशे क्त्वाप्रत्ययस्य एप्पि-एप्पिणु-एवि-एविणु इत्येते चत्वार आदेशा भवन्ति ॥
जेप्पि असेसु कसाय-बलु देप्पिणु अभउ जयस्सु । लेवि महव्वय सिवु लहहिं झाएविणु तत्तस्सु ॥१॥ [एण्येप्पिण्वेव्येविणवः] एप्पि-एप्पिणु-एवि-एविणु प्रथमा जस् ।
१. G. वि + छुटण् छेदने (१५९७) - यपि विच्छोट्य । 'टो डः' (१।१९५) ट० → ड० ।

Page #193

६१४
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
[जेप्पि असेसु कसाय-बलु............]
अस्यार्थः- अशेषं कषायबलं जित्वा, जगतोऽभयं दत्त्वा, महाव्रतानि लात्वा, तत्त्वं ध्यात्वा शिवं लभन्ते इत्यर्थः ।
[जेप्पि ] 'जिं अभिभवे' (८) जि । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → एप्पि० । 'लुक्' (१।१०) इलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) जि० → जे० जेप्पि ।
[ देप्पिणु] 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → एप्पिणु० । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) दा० → दे० देप्पिणु ।
[लेवि] 'लांक् आदाने' (१०६८) ला । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → एवि० । 'लुक्' (१११०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) ला० → ले० लेवि ।
[झाएविणु] 'ध्ये चिन्तायाम्' (३०) ध्यै । 'ध्या-गोर्खा-गौ' (४६) ध्यै० → झा० । क्त्वाप्र० । अनेन क्त्वा० → एविणु० झाएविणु ॥४४०॥
तुम एवमणाऽणहमणहिं च ॥८।४।४४१ ॥
अपभ्रंशे तुमः प्रत्ययस्य एवं-अण-अणहं-अणहिं इत्येते चत्वारः, चकारात् एप्पि-एप्पिणु-एवि-एविणु इत्येते, एवं चाष्टावादेशा भवन्ति ।
देवं दुक्करु निअय-धणु करण न तउ पडिहाइ । एवंइ सुहु भुंजणहं मणु पर भुंजणहिं न जाइ ॥१॥ जेप्पि चएप्पिणु सयल धर लेविणु तेवु पालेवि । विणु संते तित्थेसरेण को सक्कइ भुवणे-वि ? ॥२॥ [तुम एवमणाऽणहमणहिं च] तुम् षष्ठी ङस् । एवं - अण-अणहं अणहिं प्रथमा जस् । च प्रथमा सि । [ देवं दुक्करु निअय-धणु.......]
अस्यार्थः- निजकं धनं दातुं दुःकरं । तपः कर्तुं न प्रतिभाति । एवमेव सुखं भोक्तुंमनः । परं भोक्तु न यातीत्यर्थः ।
[ देवं ] दा-तुम्प्र० । दातुम् । अनेन तुम्० → एवं० । 'लुक्' (१।१०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) दा० → दे० देवं ।
[करण] कृ-तुम्प्र० । 'ऋवर्णस्या०' (४।२३४) कृ० → कर० । अनेन तुम्० → अण० । 'लोकात्' (१।१।३) करण० ।
[भुंजणहं, भुंजणहिं] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । तुम्प्र० । 'भुजो भुञ्ज-जिम-जेम०' (४।११०) भुज० → भुञ्ज० । अनेन तुम्० → अणहं० → अणहिं० । 'लुक' (१।१०) अलुक् । 'लोकात्' (१।१३) भुंजणहं० - भुंजणहि । १. N. तउ । २. G. संतिं । शान्ति । टा । 'एं चेदुतः' । 'स्वराणां०' इं० ।

Page #194

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[जेप्पि चएप्पिणु सयल धर.........] अस्यार्थः- शान्तिना तीर्थङ्करेण विना सकलां धरां जेतुं त्यक्तुं तपोलातुं पालयितुं कः शक्नोति भुवनेऽपीत्यर्थः ।
[चएप्पिणु] 'त्यजं हानौ' (१७२) त्यज् । त्यजनाय = त्यक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'त्यजेश्चय-तर-तीर-पाराः' (४।८६) त्यज्० → चय० । अनेन तुम्० → एप्पिणु० । 'क-ग-च-ज०' (१।१७७) य्लुक् । 'लुक् (१।१०) अलोपः । 'लोकात्' (१।१।३) चए० चएप्पिणु।
[जेप्पि] 'जिं अभिभवे' (८) जि । तुम्प्र० । अनेन तुम्० → एप्पि० । 'लुक् (१।१०) इलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) जे० जेप्पि ।
[लेविणु] 'लांक् आदाने' (१०६८) ला । तुम्प्र० । अनेन तुम्० → एविणु० । 'लुक् (१।१०) आलुक् । 'लोकात्' (१।१।३) ले० लेविणु । [पालेवि] पाल-तुम्प्र० । अनेन तुम्० → एवि० पालेवि ॥४४१॥
गमेरेप्पिण्वेण्प्योरेलुंग् वा ॥ ८।४।४४२ ॥ अपभ्रंशे गमेर्धातोः परयोरेप्पिणु-एप्पि इत्यादेशयोरेकारस्य लुग् वा भवति ॥ गंपिणु वाणारसिहि नर अह उज्जेणिहिं गंपि । मुआ परावहिं परम-पउ दिव्वंतरई म जंपि ॥१॥ पक्षे- गंग गमेप्पिणु जो मुअई जो सिव-तित्थु(त्थ) गमेप्पि । कीलदि तिदसावास-गउ सो जम-लोउ जिणेप्पि ॥२॥
[गमेरेप्पिण्वेप्योरेलुंग्वा ] गमि षष्ठी ङस् । एप्पिणु-एप्पि षष्ठी ओस् । ए षष्ठी ङस् । लुक् प्रथमा सि । वा प्रथमा सि ।
[गंपिणु वाणारसिहि नर..........]
अस्यार्थ:- ये नरा वाणारस्यां गत्वाऽथ उज्जयिन्यां गत्वा मृताः ते परमपदं प्राप्नुवन्ति । दिव्यान्तराणि तीर्थान्तराणि मा कथयेत्यर्थः । मृता इत्यत्र म्रियन्ते इति । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) इत्यनेन वर्तमानेऽपि क्तप्रत्ययः ।
[गंपिणु गंपि] अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् (२)। क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः' (४|४४०) क्त्वा० → एप्पिणु०-एप्पि० । अनेन वा एकारलोप: गंपिणु गंपि ।
[गंग गमेप्पिणु जो मुअ...........]
अस्यार्थः- यो गङ्गां गत्वा मृतः, यश्च शिवतीर्थं गत्वा मृतः, स त्रिदशावासं-देवलोकं गतः सन् क्रीडति । किंकृत्वा ? यमलोकं - मरणं जित्वेत्यर्थः । पक्षे
[गमेप्पिणु गमेप्पि] गम् (२).। क्त्वाप्र० । 'एप्प्येप्पिण्वे०' (४।४४०) क्त्वा० → एप्पिणु० - एप्पि० । 'लोकात्' (१।१।३) गमेप्पिणु० गमेप्पि० ॥४४२॥ १. म. शान्तिनाथ । २. G. मुअउ ।

Page #195

६१६
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
तृनोऽणअः ॥ ८।४।४४३ ॥ अपभ्रंशे तृनः प्रत्ययस्य अणअ इत्यादेशो भवति । हत्थि मारणउ लोउ बोल्लणउ । पडहु वज्जणउ सुणउ भसणउ ॥१॥ [ तृनोऽणअः] तृन् षष्ठी ङस् । अणअ प्रथमा सि । [हत्थि मारणउ.............] अस्यार्थः- हस्ती मारयिता, लोकः कथयिता, पटहो वदिता, शुनको भषिता इत्यर्थः ।
[मारणउ] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । म्रियमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । मारयतीति मारयिता । 'तृन् शील०' (५।२।२७) तृन्प्र० । 'ऋवर्णस्या०' (४।२३४) मर० । वृद्धिः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लोपः। अनेन तृन्० → अणअ० । 'लोकात्' (१।१।३) मारणअ० । प्रथमा सि । 'स्यमोरस्योत्' (४।३३१) अ० → उ० । 'अन्त्यव्य०' (१।११) स्लुक् मारणउ ।
[बोलणंउ] 'कथण वाक्यप्रबन्धे' (१८८०) कथ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । कथयतीत्येवंशीलः = कथयिता । 'तृन् शील०' (५।२।२७) तृन्प्र० । 'कथेर्बज्जर-पज्जरोप्पाल-पिसुण०' (४।२) कथ० → बोल्ल० । अनेन तृन्० → अणअ० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः बोल्लणउ ।
[वज्जणउ] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । 'तक्ष्यादीनां छोल्लादयः' (४।३९५) वद् → वज्ज० । शेषं पूर्ववत् । वज्जणउ । [भसणउ] 'भष भर्त्सने' (५२१) भष् । 'श-षोः सः' (१।२६०) भष्० → भस् । शेषं पूर्ववत् । भसणउ ॥४४३।।
डवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः ॥ ८।४।४४४ ॥ अपभ्रंशे इवशब्दस्याऽर्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणु इत्येते षड् भवन्ति । नि।। नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं ॥१॥ [४/३८२-१] । ॥नउ।। रवि'-अर्थमणि समाउलेण कंठि विइण्णु न छिण्णु ।
चक्के खंडु मुणालिअहे नउ जीवग्गलु दिण्णु ॥२॥ ॥नाइ॥ वलयावलि-निवडण-भएण धण उद्ध-ब् अ जाइ ।
वल्लह-विरह-महादहहो थाह गवेसइ नाइ ॥३॥ १. भूमीगयं न चत्ता सूरं दट्ठण चक्कवाएण । जीयग्गल ब्व दिन्ना मुणालिया विरहभीएण ॥ [व० ल० - चक्कवायवज्जा-७२३।२] भूमिगतं न त्यक्ता सूर्यं दृष्ट्वा चक्रवाकेण । जीवार्गलेव दत्ता मृणालिका विरहभीतेन ॥ २. G. अत्थवणि। ३. तह झीणा जह मउलियलोयणउडविहडणे वि असमत्था । सक्किहिइ दुक्करं घरगयं पि दटुं तुमं बाला ॥
[व० ल० - ओलुग्गावियावज्जा-४३७१६] तथा क्षीणा यथा मुकुलितलोचनपुटविघटनेऽप्यसमर्था । शक्ष्यति दुष्करं गृहगतमपि द्रष्टुं त्वां बाला ॥ ४. N. टि० उद्धभुअ के स्थान पर छन्द की खातिर उद्धब्भुअ ।

Page #196

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ।।
६१७
नाव।। पेक्खेविणु मुहु जिणवरहो दीहर-नयण-सलोणु ।
नावइ गुरु-मच्छर-भरिउ जलणि पवीसइ लोणु ॥४॥ ॥जणि।। चंपय-कुसुमहो मज्झि सहि ! भसलु पइट्ठउ ।
सोहइ इंदनीलु जणि कणइ बइट्ठउ ॥५॥ ॥जणु। निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु ॥६॥ [४।४०१-३] । [इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः] इवार्थ सप्तमी ङि । नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणु प्रथमा जस् । [नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं] पूर्वं लिखितम् । [४।३८२-१] । अत्र नं उत्प्रेक्षायाम् । [रवि-अत्थमणि समाउलेण. ...]
अस्यार्थः- रव्यस्तमने समाकुलेन चक्रेण-चक्रवाकेन कण्ठे वितीर्णं दत्तम् । मृणालिकायां(याः). खण्डं न छिन - न खण्डितम् । नउ उत्प्रेक्ष्यते । जीवार्गला दत्तेत्यर्थः ।
[वलयावलि-निवडण-भएण.........]
अस्यार्थः- नायिका वलयावलिनिपतनभयेन ऊर्ध्वभुजा याति । नाइ उत्प्रेक्ष्यते । वल्लभविरहमहाहूदस्य स्ताघं गवेषयतीत्यर्थः ।
[पेक्खेविणु मुहु जिणवरहो............]
अस्यार्थः- नावइ उत्प्रेक्ष्यते । गुरुमत्सरभृतं लवणं ज्वलने प्रविशति । किंकृत्वा ? जिनवरस्य दीर्घनयनं सलवणंसलावण्यं मुखं प्रेक्ष्येत्यर्थः ।
[चंपय-कुसुमहो मज्झि............ अस्यार्थ:- हे सखि ! चम्पककुसुममध्ये भ्रमरः प्रविष्टः । जणि उत्प्रेक्ष्यते । कनके उपविष्टमिन्द्रनीलं रत्नं शोभते इत्यर्थः । [निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु] पूर्वं लिखितम् । [४|४०१-३] । अत्र जणु उत्प्रेक्षायाम् ॥४४४॥
लिङ्गमतन्त्रम् ॥ ८।४।४४५ ॥ अपभ्रंशे लिङ्गमतन्त्रं व्यभिचारि प्रायो भवति । गय-कुंभई दारंतु ॥१॥ [४।३४५-१] । अत्र पुल्लिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । अब्भा लग्गा डुंगरेहिं पहिउ रडंतउ जाइ । . जो एहा गिरि-गिलण-मणु सो किं धणहे धणाइ ? ॥२॥ अत्र अब्भा इति नपुंसकस्य पुंस्त्वम् । पाइ विलग्गी अंत्र(त)डी सिरु ल्हसिंउ खंधस्सु । तो-वि कटारइ हत्थडउ बलि किज्जउं कंतस्सु ॥३॥
१. N. टि० सोहेइ ऐसे पाठ की कल्पना करें तो छन्दभंग नहीं होगा । २. G. H. M. डुंगरिहिं । ३. दाहिणकरेण खग्गं वामेण सिरं धरेइ निवडतं । अंतावेढियचलणो जाइ भडो एक्कमेक्कस्स ॥ [व. ल. - सुहडवज्जा-१६७६]
दक्षिणकरेण खङ्गं वामेन शिरो धारयति निपतत् । अन्त्रावेष्टितचरणो याति भट एकैकस्य । ४. G. ल्हसिअउं ।

Page #197

६१८
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
अत्र अंत्र(त)डी इति नपुंसकस्य स्त्रीत्वम् । सिरि चडिआ खंति प्फलई पुणु डालई मोडंति । तो-वि महदुम सउणाहं अवराहिउं न करंति ॥४॥ अत्र डालई इत्यत्र स्त्रीलिङ्गस्य नपुंसकत्वम् । [लिङ्गमतन्त्रम् ] लिङ्ग प्रथमा सि । अतन्त्र प्रथमा सि । [गय-कुंभई दारंतु] पूर्वं लिखितम् । [४।३४५-१] । [अब्मा लग्गा डुंगरेहि.............]
अस्यार्थः- पर्वतेषु अभ्राणि-मेघा लग्नानि । पथिको रटन् याति । उत्तरार्द्ध रटनकारणमाह-यो मेघो गिरिगलनमनाः स ईदक कि नायिकाया धनानीच्छति ? तां न रक्षतीति भाव इत्यर्थः ।
[पाइ विलग्गी अंत्र( त )डी........]
अस्यार्थः- अन्त्रं पादे विलग्नम् । शिरः स्कन्धं प्रति ल्हसितं-स्रस्तम् । ततोऽपि हस्तः क्षुरिकायाम् । अहं कान्तस्य बलि क्रिये इत्यर्थः ।
[सिरि चडिआ खंति प्फल..........]
अस्यार्थः- शिरसि चटिताः । फलानि खादन्ति । पुनः शाखा मोटयन्ति । ततोऽपि महाद्रुमा शकुनानामपराधं न कुर्वन्तीत्यर्थः ॥४४६।।
शौरसेनीवत् ॥ ८।४।४४६ ॥ अपभ्रंशे प्रायः शौरसेनीवत् कार्यं भवति । सीसि सेहरु खणु विणिम्मविदु । खणु कंठि पालंबु किदु रदिए विहिदु खणु मुंडमालिए । जं पणएण तं नमहु कुसुम-दाम-कोदंडु कामहो ।। [शौरसेनीवत्] शौरसेनीवत् प्रथमा सि । [सीसि सेहरु खणु विणिम्मविदु..........]
गद्यार्थः- कामस्य तत् कुसुमदामकोदण्डं प्रणयेन-स्नेहेन नमत । तत्कियद्धनु ? रत्या कामभार्यायाः क्षणं शीर्षे शेखरो विनिर्मापितम् । यत् क्षणं कण्ठे प्रालम्बः कृतः । यत् क्षणं मुण्डमालिका मस्तके विहितमित्यर्थः । अत्र 'तो दोनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य' (४।२६०) इति तस्य दः ॥छ।।
व्यत्ययश्च ॥ ८।४।४४७ ॥ प्राकृतादिभाषालक्षणानां व्यत्ययश्च भवति ॥ यथा मागध्यां "तिष्ठश्चिष्ठः' (४।२९८) इत्युक्तं तथा प्राकृत-पैशाची-शौरसेनीष्वपि भवति ॥ चिष्ठदि । १. G. H. मुण्डमालिकायाम् I M. मुण्डमालिकीयाम् ।

Page #198

अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
६१९
अपभ्रंशे रेफस्याऽधो वा लुगुक्तो मागध्यामपि भवति ।।
शद-माणुश-मंश-भालके कुंभ-शहश्र-वशाहे शंचिदे । इत्याद्यन्यदपि द्रष्टव्यम् ॥ न केवलं भाषालक्षणानां त्याद्यादेशानामपि व्यत्ययो भवति । ये वर्तमाने काले प्रसिद्धास्ते भूतेऽपि भवन्ति ॥
अह पेच्छड़ रहुतणओ ॥ अथ प्रेक्षांचक्रे रघुतनय इत्यर्थः ।
आभासइ रयणीअरे ॥ आबभाषे रजनीचरानित्यर्थः ।
भते प्रसिद्धा वर्तमानेऽपि ॥ सोहीअ एस वंठो । शणोत्येष वण्ठ इत्यर्थः ।
[व्यत्ययश्च] व्यत्यय प्रथमा सि । च प्रथमा सि । [शद-माणुश-मंश-भालके कुंभ-शहश्र-वशाहे शंचिदे] गद्यम् । अर्थः- शत-मानुष-मांस-भारकः कुम्भसहस्रवशायाः सञ्चितमित्यर्थः ॥४४७॥
शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ॥ ८।४।४४८ ॥ शेष यदत्र प्राकृतादिभाषासु अष्टमे नोक्तं तत् सप्ताध्यायीनिबद्धसंस्कृतवदेव सिद्धम् ॥ हेर्ट-ट्ठिय-सूर-निवारणाय छत्तं अहो इव वहंती । जयइ ससेसा वरांह-सास-दुरुक्खया पुहवी ॥१॥
अत्र चतुर्थ्या आदेशो नोक्तः, स च संस्कृतवदेव सिद्धः । उक्तमपि क्वचित् संस्कृतवदेव भवति । यथा प्राकृते उरस्शब्दस्य सप्तम्येकवचनान्तस्य उरे-उरम्मि इति प्रयोगौ भवतस्तथा क्वचिदुरसीत्यपि भवति । एवम् - सिरे - सिरम्मि - सिरसि । सरे-सरम्मि-सरसि ।।
सिद्धग्रहणं मङ्गलार्थम् । ततो ह्यायुष्मच्छ्रोतृकताभ्युदयश्चेति । [शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ] शेष प्रथमा सि । संस्कृतवत् प्रथमा सि । सिद्ध प्रथमा सि । [हेट्ठियसूरनिवारणाय...........] अध:स्थितसूर्यनिवारणायेत्यर्थः । चतुर्थपादे सूत्रसंख्या ४४५ (४४८) ॥ इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनवृत्तावष्टमस्याऽध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ शब्दानुशासनवृत्तिः प्रकाशिकानामेति ॥ आसीद्विशाम्पतिरमुद्रचतुःसमुद्रमुद्राङ्कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः । श्रीमूलराज इति दुर्द्धरवैरिकुम्भिकण्ठीरवः शुचिचुलुक्यकुलावतंसः ॥१॥ तस्यान्वये समजनि प्रबलप्रतापतिग्मद्युतिः क्षितिपतिर्जयसिंहदेवः ।। येन स्ववंशसवितर्यपरं सुधांशौ श्रीसिद्धराज इति नाम निजं व्यलेखि ॥२॥
१. अध:स्थितसूर्यनिवारणाय छत्रमध इव वहन्ती । जयति सशेषा वाराहश्वासदूरोत्क्षिप्ता पृथिवी ॥ [ग० व० -१५] २. ग० व० - वाराह ।

Page #199

६२०
व्युत्पत्तिदीपिकाभिधान-ढुण्ढिकया समर्थिते सिद्धहेमप्राकृतव्याकरणे ।
सम्यग्निषेव्य चतुरश्चतुरोऽप्युपायान् जित्वोपभुज्य च भुवं चतुरब्धिकाञ्चीम् । विद्याचतुष्टयविनीतमतिर्जितात्मा काष्टामवाप पुरुषार्थचतुष्टये यः ॥३॥ तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्णशब्दानुशासनसमूहकर्थितेन । अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद् व्यधत्त शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः ॥४॥ ग्रंथाग्रं - २१८५ श्लोकाः । मूलसूत्र-एकवीशी पंच्याशी । दूहकानां संख्या - १६५ मिति ।
संवत् १९४२ ना वर्षे जेष्ठमासे शुक्लपक्षे पञ्चम्यां तिथौ इन्दुवासरे लं । मु । खुबचन्देन । श्रीजामनयरे । श्रीशान्तिनाथप्रसादात् ॥ श्री तपागच्छे ॥ शिवमस तु लेखकवाचकयोनिरन्तरम् ॥
झवेरि ताराचंद प्रागजी तथा झवेरि लखमीचंद हीराचंद तथा पारेख हंसराज वेलजीए मली मुनिराज मोहनविजयजीने आ परत वोहरावी छ।
इति बृहत्तपागच्छे श्रीश्रीश्रीश्रीसौभाग्यसागरसूरिशिष्येण हर्षकुलपण्डितवचःप्राप्तप्रयोगरहस्येन उदयसौभाग्यगणिना लिखातायां हैमप्राकृतवृत्तिढुण्ढिकायां व्युत्पत्तिदीपिकाभिधानायां सर्वप्रयोगविशेषव्युत्पत्तिप्रकाशिकायां चतुर्थः पाद समर्थितः ॥
श्रीमद्गुरुतपागच्छ-प्राज्यसाम्राज्यकारकाः । अभूवन् भुवनख्याता लब्धिसागरसूरयः ॥१॥ तत्पट्टप्रकटाम्भोजे भजन्ते राजहंसताम् । विजयन्तेऽधुना तेऽमी धनरत्नगुरूत्तमाः ॥२॥ श्रीलब्धिसागराचार्य-परिचर्याऽनुभावतः । प्राप्तोदया[:] श्रीसौभाग्य-सागराः सन्ति सूरयः ॥३॥ श्रीमल्लघुतपागच्छे विपश्चिन्मौलिमण्डनम् । श्रीहर्षकुलनामानः पण्डिता गुणमण्डिताः ॥४॥ तत्पाद्येऽध्येष्टा सकलं हैमप्राकृतलक्षणम् । सर्वप्रयोगव्युत्पत्ति-रहस्यं लब्धवांश्च ये(यः) ॥५॥ सोऽहं सौभाग्यपाथोधि-सुगुरुक्रमसेवया । सुद्धी(धी)रुदयसौभाग्य[:] प्रचक्रे ढुण्ढिकामिमाम् ॥६॥ विश्वजातिरिपुवात-ध्वान्तध्वंसनभास्करे । पार्वणेन्दुलसत्कीर्ति-धवलीकृतभूतले ॥७॥ प्रणमत् प्रौढपृथ्वीश-कोटीरद्योतिविक्रमे ।
बाहदरसुरत्राणे राज्यं पालयति क्षितौ ॥८॥ श्रीस्तम्भतीर्थनगरे भूम्यकतिथि १५९१ संति मिते वर्षे हर्षविहितो ग्रन्थोऽयं जयतात् चिरम् ॥

Page #200

सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
परिशिष्ट - १
॥ सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची ॥
[A] प्राकृतव्याकरणढुण्डिका । ह. प्रतिक्रमाङ्क:- ८६६२ । पत्रसंख्या १-१३१ । शासनसम्राट् आचार्य-विजयनेमिसूरीश्वरजी ज्ञानशाला - खंभात ।
[B] हेमप्राकृतवृत्तिढुण्ढिका । पत्रसंख्या १-२२१ । पं० कान्तिविजयजी - हंसविजयजी संगृहीत ज्ञानभण्डार - वडोदरा ।
[C] शब्दानुशासन-अष्टमाध्यायवृत्तिढुण्ढिका (त्रिपाठः)। ह. प्रतिक्रमाङ्क:- ३६२६ । पत्रसंख्या १-१२८ । संवेगीनो उपाश्रय - अमदावाद । [D] सिद्धहेमचन्द्रव्याकरणप्राकृतवृत्तिढुण्ढिका । ह. प्रतिक्रमाङ्कः- २२९४ । पत्रसंख्या २८ । जैन श्वे. मू० तपा० संघ । शेठ डोसाभाई अभेचंद पेढी - भावनगर ।
[E] सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनप्राकृतव्याकरणवृत्तिः - प्रकाशिकानामा । ह. प्रतिक्रमाङ्कः- ५७७६ । पत्रसंख्या २२३ । महावीर जैन आराधना केन्द्र । आचार्य कैलाशसागरसूरि ज्ञानमंदिर - कोबा - गांधीनगर ।
[F] आ० मलधारि-नरचन्द्रसूरिकृता सिद्धहेमशब्दानुशासनाष्टमाध्यायप्राकृतप्रबोधवृत्तिः। ह. प्रतिक्रमाङ्कः- २१७६ । पत्रसंख्या ३१ । कलिकालसर्वज्ञ - हेमचन्द्राचार्य जैन ज्ञानमंदिर - पाटण (उ०गु०) ।
[G] आचार्य - मलधारि-नरचन्द्रसूरिकृतः प्राकृतप्रबोधः । सम्पादिका - सा० दीप्तिप्रज्ञा म. । प्रकाशक:कलिकालसर्वज्ञ - हेमचन्द्राचार्य-नवम जन्मशताब्दी-स्मृति-संस्कार-शिक्षणनिधि-अमदावाद । (वि.स. २०६८) ।
[H] प्राकृतव्याकरणम् । सम्पादक:- पंन्यासप्रवर-वज्रसेनविजय-गणिवर्यः ।
प्रकाशक:- भद्रंकर प्रकाशन । ४९-१ महालक्ष्मी सोसायटी-शाहीबाग-अमदावाद-३८०००४ (वि.सं.२०५०) ।
[I] सिद्धहेमशब्दानुशासनलघुवृत्तिः (प्राकृतव्याकरणम्) भाग-३ । सम्पादक:- अनुवादक:- विवेचक:- पण्डित बेचरदास जीवराज दोशी । प्रकाशक:- युनिवर्सिटी ग्रंथनिर्माण बोर्ड - अमदावाद- ३८०००६ (१९७८) ।
[J] प्राकृतव्याकरणम् । (प्रियोदया हिन्दी व्याख्या सहितम्) भाग -१-२ ।
प्रधानसम्पादक:- डो० सागरमल जैन - डो० प्रेमसुमन जैन । प्रकाशक:- आगम अहिंसा - समता एवं प्राकृत संस्थान - उदयपुर । (वर्ष - २००६) ।
[K] प्राकृतव्याकरणढुण्ढिका - (भाग-१) । प्रकाशक:- भीमशी माणेक - बम्बई । [L] प्राकृतव्याकरणम् - (भाग-१) । सम्पादक:- ज्ञानमुनिः । प्रकाशक:- आचार्य आत्माराम जैन मोडल स्कूल-दहेली (दिल्ही) ।

Page #201

६२२
सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
[M] प्राकृतव्याकरणम् । प्रकाशक:- चौखम्बा संस्कृत सीरिज ओफिस - वाराणसी । IN] अपभ्रंश व्याकरणम् । सम्पादक:- डो० हरिवल्लभ सी. भायाणी ।
प्रकाशक:- कलिकालसर्वज्ञ - हेमचन्द्राचार्य - नवम जन्मशताब्दी-स्मृति-संस्कार-शिक्षणनिधि-अमदावाद । (१९९४) ।
[0] अपभ्रंश हिन्दीकोशः । सम्पादक:- नरेशकुमार । प्रकाशक:- डी० के० प्रिन्टवर्ल्ड प्रा० लि० - नई दिल्ली-११००१५ । [P] सिद्धहेम प्राकृतव्याकरण अपभ्रंश व्याकरण की स्वोपज्ञवृत्तिगत उदाहृत दोधक टीका की दोधकव्याख्यालेशटीका ।
ह. प्रतिक्रमाङ्क:- ६४०३४ । कर्ता - सुमतिरत्न म. । ले. सं. १६४७ । पत्रसंख्या १-९ । आचार्य कैलाशसागरसूरि ज्ञानमंदिर - कोबा - गांधीनगर ।
सिरिदेववायगविरइयं नंदिसुत्तं । सम्पादकाः- आगमप्रभाकरो मुनि-पुण्यविजयो म०, पं० दलसुखभाई मालवणिया, पं० अमृतलाल मोहनलाल भोजक । प्रकाशक:- महावीर जैन विद्यालय - मुम्बई - ४०००३६ । (वि.सं. २०२४) ।
सिरिअज्जरक्खियथेरविरइयाई अणुओगद्दाराइं । सम्पादकाः- आगमप्रभाकरो मुनि-पुण्यविजयो म०, पं० दलसुखभाई मालवणिया, पं० अमृतलाल मोहनलाल भोजक । प्रकाशक:- महावीर जैन विद्यालय, मुम्बई-४०००३६ । (वि.सं. २०२४)।
पंचमगणहरभयवं सिरिसुहम्मसामिविरइयं तइयं अंगं ठाणंगसुत्तं । सम्पादक:- मुनि - जम्बूविजयो म० । प्रकाशक:- महावीर जैन विद्यालय - मुम्बई-४०००३६ । (वि. सं. २०४१) ।
विविहथेरभदंतविरइयाई पइण्णयसुत्ताइं (भाग: १-२) । सम्पादकौ- आगमप्रभाकरो मुनि-पुण्यविजयो म०, पं० अमृतलाल मोहनलाल भोजकश्च । प्रकाशक:- महावीर जैन विद्यालय, मुम्बई-४०००३६ । (वि. सं. २०४०) ।
पंचमगणहरसिरिसुहम्मसामिवायणाणुगयं बिइयमंगं सूयगडंगसुत्तं ।। सम्पादक:- मुनि - जम्बूविजयो म० । प्रकाशक:- महावीर जैन विद्यालय, मुम्बई-४०००३६ । सिरिसेज्जंभवथेरविरइयं दसकालियसुत्तं ।
सिरिभद्दबाहुसामिविरइयाए निज्जुत्तीए सिरिवइरसामिसाहुब्भव-सिरिअगत्थियसिंहथेरविरइयाए चुण्णीए य संजुयं । संशोधकः सम्पादकश्च - आगमप्रभाकरो मुनि-पुण्यविजयो म० । प्रकाशक:- प्राकृत ग्रन्थ परिषद्, अहमदाबाद-३८०००७। (वि. सं. २०६०)।
व्यवहारभाष्यम्।
प्र० सम्पादक:- युवाचार्य महाप्रज्ञ । प्रकाशक:- जैन विश्वभारती संस्थान - लाडनू । (वि. सं. २०५३) ।
धीरसुंदरसूरिविरचिता आवश्यकनियुक्तेरवचूर्णिः । सम्पादक:- मुनि - प्रमोदसागरो म० । प्रकाशक:- देवचन्द लालभाई।

Page #202

सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
૬૨૨
आचारांगभाष्यम् । भाष्यकार:- आचार्य महाप्रज्ञ ।
अनुवादकः मुनि-दुलहराज । प्रकाशक:- जैन विश्वभारती संस्थान - लाडनू । (वि. सं. १९९४) । आयारो । सम्पादक:- मुनि - नथमल । प्रकाशक:- जैन विश्वभारती संस्थान - लाडनू । (वि. सं. २०३१) । जीयकप्पो । संपादक:- प्रो. एच. डी. वेलणकर । प्रकाशक:- राजस्थान प्रतिष्ठान - जोधपुर । आयारो-आयारचूला । सम्पादक:- मुनि - नथमल । प्रकाशक:- जैन श्वेताम्बर तेरापंथी महासभा-कलकत्ता-१ । (वि. सं. १९६७) ।
पंचमांगं भगवईसुत्तं ।
उत्तरज्झयणसुत्तं । जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितं विशेषावश्यकभाष्यम् ।
सम्पादक:- मुनि - राजेन्द्रविजयः । प्रकाशक:- दिव्यदर्शन कार्यालय । (वीर. सं. २४८९) ।
श्रुतकेवलि-भद्रबाहुस्वामिप्रणीतं कल्पसूत्रम् । प्रकाशिका- जैनग्रन्थप्रकाशनसमितिः- खंभात ।
देशीशब्दकोशः ।
प्र० सम्पादक:- युवाचार्य महाप्रज्ञ । प्रकाशक:- जैन विश्वभारती संस्थान-लाडनू । (वि. सं. २०४५) ।
देशीशब्दसङ्ग्रहः ।
सम्पादक:- अनुवादक:- विवेचक:- पं० बेचरदास जीवराज दोशी । प्रकाशक:- युनिवर्सिटी ग्रंथनिर्माण बोर्ड - अमदावाद - ६ । (१९७४) ।
शाकटायनविरचितं शाकटायनव्याकरणम् । सम्पादक:- शंभुनाथ त्रिपाठी । प्रकाशक:- भारतीय ज्ञानपीठ ।
अमरसिंहसूरिविरचितः अमरकोषः । प्रकाशक:- निर्णयसागर प्रेस - बम्बई । हेमचन्द्राचार्यविरचितः अनेकार्थसङ्ग्रहः । प्रकाशक:- हर्षपुष्पामृत जैन ग्रंथमाला - लाखाबावल । कवि-धनपालविरचिता पाइअलच्छीनाममाला । प्रकाशक:- जिनशासन आराधना ट्रस्ट-बम्बई । (वि.सं. २०४६)।
राजस्थान रा दूहा ।
सम्पादक:- नरोत्तमदास स्वामी । प्रकाशक:- राजस्थानी रिसर्च इन्स्टिीट्युट-बीकानेर । (१९६१) ।
Prakrta Prakasa or The prakrt Grammar of vara Ruchi - By E. B. Cowell. Punthi Pustak Calcutta - 4. [1962]

Page #203

६२४
सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
पाइअ - सद्द- महण्णवो । कर्ता - पं० हरगोविंददास त्रिकमचंद शेठ । प्रकाशक:- अरिहंतसिद्धसूरि ग्रंथमाला - लुणावा मंगल भुवन - पालीताणा । (वि.सं. २०६७) ।
सुभाषितरत्नभाण्डागारम् । समुद्धतः- काशिनाथ शर्मा । प्रकाशक:- निर्णयसागर प्रेस - बम्बई ।
सोमदेवभट्टविरचितः कथासरित्सागरः । संशोधक:- पं० दुर्गाप्रसादः-काशिनाथ शर्मा च । (१८३७) ।
आचार्य-शान्तिसूरिविरचितं पहईचंदचरियं ।
सम्पादक:- मुनि-रमणिकविजयो म० । प्रकाशिका- प्राकृत ग्रन्थ परिषद् - अहमदाबाद-९ ।
वद्धमाणसूरिविरइया मणोरमा कहा । सम्पादक:- पं० रूपेन्द्रकुमार पगारिया । प्रकाशक:- लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर - अहमदाबाद - ९ । (१९८३) ।
मेरुतङ्गाचार्यविरचितः प्रबन्धचिंतामणिसम्बद्धः पुरातनप्रबन्धसङ्ग्रहः ।
सम्पादक:- पुरातत्त्वाचार्यो मुनि-जिनविजयः । प्रकाशक:- सिंघी जैन ज्ञानपीठ-शांतिनिकेतन - बंगाल । (१९८९) ।
रत्नमण्डनगणिविरचितः सुकृतसागरः । सम्पादकः - आचार्य-प्रद्युम्नसूरिः । प्रकाशकः- अंधेरी गुजराती जैन संघ - ईर्लाब्रीज - मुम्बई । (वि. सं. २०३२)।
आयरियसूरिविमलसूरिविरइयं पउमचरियं (प्रथमो भागः १) । सम्पादक:- डो० हर्मन जेकोबी । संशोधकः पुनः सम्पादकश्च - आगमप्रभाकरो मुनि-पुण्यविजयो म० । प्रकाशिका - प्राकृत ग्रन्थ परिषद् - वाराणसी-५ । (वि. सं. २०१८) ।
चिरन्तनाचार्यविरचितः कुमारपालप्रतिबोधप्रबन्धः ।
संशोधकः- पं० मफतलाल झवेरचंद गांधी । प्रकाशक:- मुक्तिविमल जैन ग्रंथमाला । (वि. सं. १९९६) ।
कवि-भोजदेवविरचितं सरस्वतीकण्ठाभरणम् ।
संशोधकः-केदारनाथ शर्मा, वासुदेव शर्मा च । प्रकाशक:- पाण्डुरंग जावजी - निर्णयसागर प्रेस - बम्बई ।
आनन्दवर्धनाचार्यप्रणीतो ध्वन्यालोकः । बदरीनाथशर्मणा निर्मितया दीधितिविवृत्या विभूषितः ।
प्रकाशक:- चौखम्बा संस्कृत सीरिझ ओफिस - बनारस सिटी ।
गाथा सप्तशती।
लेखक:- डॉ. परमानन्द शास्त्री । प्रकाशन प्रतिष्ठान:- आनन्दपुरी मेरठ - (उ०प्र०) । (वि. सं. १९९५) ।
योगीन्दुदेवविरचितः परमात्मप्रकाशः( परमप्पयासु)।
प्रकाशक:- रावजीभाई छगनभाई देसाई । परमश्रुतप्रभावकमण्डल । (१९७३) ।
अब्दुलरहमानकृतः संदेशरासकः ।

Page #204

सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
सम्पादक:- डॉ. हरिवल्लभ चूनीलाल भायाणी । प्रकाशिका - प्राकृत ग्रन्थ परिषद् - अमदाबाद । (१९९९) । शूद्रककविविरचितं मृच्छकटिकम् । संशोधकः- वासुदेव शर्मा । प्रकाशक:- पाण्डुरंग जावजी - निर्णयसागर प्रेस-बम्बई । (शाक - १८४४) । कवि-भट्टनारायणप्रणीतं वेणीसंहारनाटकम् । "प्रकाश" संस्कृत - हिन्दी व्याख्योपेतम् । प्रकाशक:- चौखम्बा संस्कृत सीरिज ओफिस-वाराणसी । (२०२२) ।
कवि-विशाखदत्तविरचितं मुद्राराक्षसनाटकम् । प्रकाशक:- आशुबोध विद्याभूषण - नित्यबोधविद्यारत्न ।
प्रवरसेनविरचितं सेतुबन्धम् ।
संशोधक:- शिवदत्तशर्मा - काशीनाथशर्मा च । प्रकाशक:- पाण्डुरंग जावजी - निर्णयसागर प्रेस-बम्बई । (शाक१८५७) ।
महाकवि - कालिदासविरचितं अभिज्ञानशाकुन्तलम् ।
व्याख्याकारः सम्पादकश्च - डो० गंगासागरराय । प्रकाशक:- चौखम्बा संस्कृत भवन - वाराणसी ।
कवि-हालविरचिता गाथा सप्तशती ।
अनुवादक:- डॉ० हरिराम आचार्यः । प्रकाशक:- प्राकृत भारती अकादमी - जयपुर ।
कवि-हालविरचिता गाथा सप्तशती ।
अनुवादक:- पं० विश्वनाथ पाठकः । सम्पादक:- डो० सागरमल जैन । प्रकाशक:- पार्श्वनाथ शोधपीठ - वाराणसी ५ । (१९९५)।
मम्मटाचार्यविरचितः काव्यप्रकाशः । व्याख्याकार:- डो० सत्यव्रतसिंहः । प्रकाशक:- चौखम्बा विद्याभवन - वाराणसी - २२१००१ ।
कवि-वाक्पतिराजविरचितो गउडवहो (गौडवधः) ।
सम्पादक:- प्रा० नरहर गोविंद सुरु । प्रकाशक:- प्राकृत टेष्ट सोसायटी - अहमदाबाद - ९ ।
कवि-हालविरचितो गाहाकोसो (गाथाकोशः) । भुवनपालविरचितया छेकोक्तिविचारलीलानाम्न्या टीकया संवलित:। सम्पादक:- प्रा० माधव वासुदेव पटवर्धन । प्रकाशक:- प्राकृत टेट सोसायटी, (प्राकृत ग्रन्थ परिषद्) । (१९८०)।
कवि-भोजराजविरचितः शृङ्गारप्रकाशः (भाग १-२) ।
सम्पादक:- म० म० रेवाप्रसादो द्विवेदी । प्रकाशक:- इन्दिरागांधी राष्ट्रीयकलाकेन्द्रम् - नई दिल्ली - ११०००१ ।
जयवल्लभकृतं वज्जालग्गं । अनुवादक:- विश्वनाथ पाठकः । प्रकाशक:- पार्श्वनाथ विद्याश्रम शोध संस्थान । काशी हिन्दु विश्वविद्यालय - वाराणसी । (१९८४) ।

Page #205

६२६
सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
अज्ञातकर्तृकः कविदर्पणः । सम्पादक:- प्रो० एच० डी० वेलणकर । प्रकाशक:- राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान - जोधपुर । गोपालकृतटीकयोपेतः कविविरहाङ्ककृतो वृत्तजातिसमुच्चयः ।
प्रधानसम्पादक:- मुनि-जिनविजयः । सम्पादक:- प्रो० एच० डी० वेलणकर । प्रकाशक:- राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान - जोधपुर ।
कवि-बप्पभट्टिविरचितः तारागणः । सम्पादक:- डो० हरिवल्लभ चूनीलाल भायाणी । प्रकाशिका - प्राकृत ग्रन्थ परिषद् - अमदावाद । (१९८७) ।
Raja cek Haras karpura manjari. poet by - Sten Konow Translated in to English with notes-Charles Rockwell Lanman. Motilal Banarsidass.
अमरकविविरचितं अमरुशतकम् । संशोधक:- पं० दुर्गाप्रसाद - वासुदेव शर्मा च । कवि-बिहारी की अमरकृति बिहारी सतसई । प्रकाशक:- राजकिशोर अग्रवाल । विनोद पुस्तक मंदिर, आगरा । (१९६१) । कवि-पुष्पदंतविरचितो महापुराणः (भाग - १) । सम्पादक:- डो० पी० एल० वैद्य । अनुवादक:- डॉ० देवेन्द्रकुमार जैन । प्रकाशक:- भारतीय ज्ञानपीठ । (वि. सं. २०३६) । धनेश्वरमुनीश्वरविरचितं सुरसुंदरीचरियं । प्रकाशिका- जैन ज्ञानवर्धक शाला - वेरावल । (वि. सं. १९९९) ।
सूरिपुरंदर-हरिभद्रसूरिविरचितं सम्बोधप्रकरणम् ।
सम्पादक:- मुनि-विशालविजयः । प्रकाशक:- अमृतसूरीश्वरजी ज्ञानमंदिर - दोलतनगर - मुम्बई, ६६ ।
जिनेश्वरसूरिविरचितो गाहारयणकोशः । सम्पादकौ- अमृतलाल मोहनलाल भोजक - नगीन जी० शाह ।
प्रकाशक:- लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर - अहमदाबाद - ३८०००९ । (१९७५) ।
शान्तिसूरिविरचितं चेइयवंदणमहाभासं । प्रकाशक:- जिनशासन आराधना ट्रस्ट । (वि. सं. २०४९) । पूर्वसूरिप्रवरनिर्मितः कुलकसंदोहः । नाणपंचमी कहा । सम्पादक:- डो० अमृतलाल सवचंद गोपाणी ।
प्रकाशक:- सिंघी जैन शास्त्र शिक्षापीठ, भारतीय विद्याभवन-मुम्बई ।
जुगाइजिणिदचरियं । सम्पादक:- पं० रूपेन्द्रकुमार पगारिया ।
प्रकाशक:- लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर - अहमदाबाद-९ ।
प्राकृत भारती । सम्पादक:- डो० प्रेमसुमन जैन, डो० सुभाष कोठारी ।

Page #206

सम्पादनोपयुक्तग्रंथसूची
प्रकाशक:- आगम अहिंसा समता एवं प्राकृत संस्थान - उदयपुर । पाहुड दोहा । कर्ता- मुनि रामसिंह । सम्पादक:- हीरालाल जैन । प्रकाशक:- अपभ्रंश साहित्य अकादमी ।
धातुपारायणम् । सम्पादक:- आचार्य-मुनिचन्द्रसूरि म० ।
प्रकाशक:- विजयभद्रसूरीश्वरजी जैन संस्कृत पाठशाला-राधनपुर ।
धातुरत्नाकरः भाग-१ । प्रणेतारः- आचार्य-लावण्यसूरीश्वराः । प्रकाशक:- श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरज्ञानमन्दिर-बोटाद । वि. सं. २०२४ । अभिधानराजेन्द्रकोषः । सङ्कलनकारः- आचार्य-राजेन्द्रसूरि म० । प्रकाशक:- अभिधान राजेन्द्रकोष प्रकाशन संस्था - अहमदाबाद ।
कवि-स्वयम्भूकृतं स्वयम्भूछन्दस् । सम्पादक:- प्रो० एच० डी० वेलणकर । प्रकाशक:- राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान-जोधपुर ।
शब्दरत्नमहोदधिः भागः १-२ । संग्राहकः- पंन्यास-मुक्तिविजयो गणी ।
प्रकाशकः- शेठ भोगीलाल सांकलचंद, गांधी रोड, अमदावाद । वि. सं. १९९७ ।

Page #207

६२८
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
परिशिष्ट - २ ।। प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि ।।
।। प्रथमः पादः ।। अथ प्राकृतम् ॥ ११ ॥ बहुलम् ॥ २ ॥ आर्षम् ॥ १३ ॥ दीर्घ-हुस्वौ मिथो वृत्तौ ॥ १४ ॥ पदयोः सन्धिर्वा ॥ १५ ॥ न युवर्णस्याऽस्वे ॥ १६ ॥ एदोतोः स्वरे ॥ १७ ॥ स्वरस्योवृत्ते ॥ १८ ॥ त्यादेः ॥ १९ ॥ लुक् ॥ १।१० ॥ अन्त्यव्यञ्जनस्य ।। २११ ॥ न श्रदुदोः ॥ १।१२ ॥ निर्दुरोर्वा ॥ १।१३ ॥ स्वरेऽन्तरश्च ॥ १।१४ ॥ स्त्रियामादविद्युतः ॥ १।१५ ॥ रो रा ॥ १।१६ ॥ क्षुधो हा ॥ १।१७ ॥ शरदादेरत् ॥ १।१८ ॥ दिक् - प्रावृषोः सः ॥ १।१९ ॥ आयुरप्सरसोर्वा ॥ १।२० ॥ ककुभो हः ॥ १।२१ ॥ धनुषो वा ॥ १।२२ ॥ मोऽनुस्वारः ॥ १।२३ ॥ वा स्वरे मश्च ॥ १।२४ ॥ ङ-ब-ण-नो व्यञ्जने ॥ १।२५ ॥ वक्रादावन्तः ॥ २२६ ॥ क्त्वा-स्यादेर्ण-स्वोर्वा ॥ १२७ ॥ विंशत्यादेर्लुक् ।। १।२८ ॥ मांसाऽऽदेर्वा ॥ १।२९ ॥ वर्गेऽन्त्यो वा ॥ १।३० ॥ प्रावृट-शरत्तरणयः पुंसि ॥ ॥३१ ।।
स्नमदाम-शिरो-नभः ॥ १।३२ ॥ वाऽक्ष्यर्थ-वचनाद्याः ॥ १।३३ ॥ गुणाद्याः क्लीबे वा ॥ १।३४ ॥ वेमाञ्जल्याद्याः स्त्रियाम् ॥ १।३५ ॥ बाहोरात् ॥ १।३६ ॥ अतो डो विसर्गस्य ॥ १।३७ ।। निष्प्रती ओत्परी माल्य-स्थोर्वा ॥ ११३८ ।। आदेः ॥ १।३९ ॥ त्यदाद्यव्ययात् तस्वरस्य लुक् ॥ १।४० ॥ पदादपेर्वा ॥ १४१ ॥ इतेः स्वरात् तश्च द्विः ॥ १।४२ ॥ लुप्तय-र-व-श-ष-सां श-ष-सां दीर्घः ॥ १।४३ ॥ अतः समृद्ध्यादौ वा ॥ १।४४ ॥ दक्षिणे हे ॥ १।४५ ॥ इः स्वप्नादौ ॥ १।४६ ॥ पक्वा-ऽङ्गार-ललाटे वा ॥ १।४७ ।। मध्यम-कतमे द्वितीयस्य ॥ १।४८ ॥ सप्तपणे वा ॥ ११४९ ॥ मयट्यइर्वा ॥ १।५० ॥ ईहरे वा ॥ १।५१ ॥ ध्वनि-विष्वचोरुः ॥ ११५२ ॥ वन्द्र-खण्डिते णा वा ॥ १।५३।। गवये वः ॥ १५४ ॥ प्रथमे प-थोर्वा ॥ ११५५ ॥ ज्ञो णत्वेऽभिज्ञाऽऽदौ ॥ १।५६ ।। एच्छय्यादौ ॥ १।५७ ॥ वल्ल्युत्कर-पर्यन्ता-ऽऽश्चर्ये वा ॥ १।५८ ॥ ब्रह्मचर्ये चः ॥ १।५९ ॥ तोऽन्तरि ॥ ११६० ॥
ओत् पद्मे ॥ १।६१ ॥ नमस्कार-परस्परे द्वितीयस्य ॥ ११६२ ।। वाऽपौ ॥ १।६३ ॥

Page #208

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
६२९
स्वपावुच्च ॥ १।६४ ॥ नात्पुनर्यादाइर्वा ॥ १६५ ॥ वाऽलाब्वरण्ये लुक् ॥ १।६६ ॥ वाऽव्ययोत्खातादावदातः ॥ १।६७ ।। घवृद्धेर्वा ॥ १।६८ ॥ महाराष्ट्र ॥ श६९ ॥ मांसादिष्वनुस्वारे ॥ १७० ॥ श्यामाके मः ॥ १७१ ॥ इ: सदाऽऽदौ वा ॥ १७२ ॥ आचार्ये चोऽच्च ॥ १७३ ।। ई: स्त्यान-खल्वाटे ॥ १।७४ ॥ उ: सास्ना-स्तावके ॥ ११७५ ॥ ऊद्वाऽऽसारे ॥ ११७६ ॥ आर्यायां यः श्वश्र्वाम् ॥ १।७७ ॥ एद् ग्राह्ये ॥ ११७८ ॥ द्वारे वा ॥ ११७९ ॥ पारापते रो वा ॥ १।८० ॥ मात्रटि वा ॥ १२८१ ॥ उदोद्वाऽऽर्दै ॥ १२८२ ॥
ओदाल्यां पङ्क्तौ ॥ १८३ ॥ हुस्वः संयोगे ॥ ११८४ ॥ इत एद्वा ॥ ११८५ ॥ किंशुके वा ॥ १।८६ ॥ मिरायाम् ॥ ११८७ ।। पथि-पृथिवी-प्रतिश्रुन्मूषिक-हरिद्रा-बिभीतकेष्वत् ॥१।८८ ॥ शिथिलेङ्गदे वा ॥ ११८९ ॥ तित्तिरौ रः ॥ १।९० ॥ इतौ तो वाक्याऽऽदौ ॥ १।९१ ॥ ईर्जिह्वा-सिंह-त्रिंशद्विशतौ त्या ॥ १।९२ ॥ लुकि निरः ॥ १।९३ ॥ द्विन्योरुत् ॥ ११९४ ॥ प्रवासीक्षौ ॥ ११९५ ॥ युधिष्ठिरे वा ॥ १।९६ ॥ ओच्च द्विधाकृगः ॥ ११९७ ॥ वा निझरे ना ॥ १।९८ ॥ हरीतक्यामीतोऽत् ॥ ११९९ ॥
आत्कश्मीरे ॥ १।१०० ॥ पानीयाऽऽदिष्वित् ॥ १।१०१॥ उज्जीर्णे ॥ १।१०२ ॥ ऊ-न-विहीने वा ॥ १।१०३ ।। तीर्थे हे ॥ १।१०४ ॥ एत्पीयूषा-ऽऽपीड-बिभीतक-कीदृशेदृशे ॥ १।१०५ ॥ नीड-पीठे वा ॥ १।१०६ ॥ उतो मुकुलाऽऽदिष्वत् ॥ १।१०७ ।। वोपरौ ॥ १।१०८ ॥ गुरौ के वा ॥ १।१०९ ॥ इधुंकुटौ ॥ १।११० ॥ पुरुष रोः ॥ १२१११ ॥ ईः क्षुते ॥ १।११२ ॥ ऊत्सुभग-मुसले वा ॥ १।११३ ॥ अनुत्साहोच्छन्ने त्स-च्छे ॥ १।११४ ॥ लुकि दुरो वा ॥ १।११५ ॥ ओत्संयोगे ॥ १।११६ ॥ कुतूहले वा हस्वश्च ॥ १।११७ ।। अदूतः सूक्ष्मे वा ॥ १२११८ ॥ दुकूले वा लश्च द्विः ॥ १२११९ ॥ ईर्वोव्यूढे ॥ १।१२० ॥ उधूं-हनूमत्कण्डूय-वातूले ॥ १।१२१ ॥ मधूके वा ॥ १।१२२ ॥ इदेतौ नूपुरे वा ॥ १।१२३ ॥
ओत्कूष्माण्डी-तूणीर-कूर्पर-स्थूल-ताम्बूल-गुडूची-मूल्ये ।। १२१२४ ॥ स्थूणा-तूणे वा ॥ १।१२५ ॥ ऋतोऽत् ॥ १।१२६ ॥ आत्कृशा-मृदुक-मृदुत्वे वा ॥ १।१२७ ॥ इत्कृपाऽऽदौ ॥ १।१२८ ॥ पृष्ठे वाऽनुत्तरपदे ॥ १।१२९ ॥ मसृण-मृगाङ्क-मृत्यु-शृङ्ग-धृष्टे वा ॥ १।१३० ॥ उदृत्वादौ ॥ १।१३१ ॥ निवृत्त-वृन्दारके वा ॥ १।१३२ ।। वृषभे वा वा ॥ १।१३३ ॥ गौणाऽन्त्यस्य ॥ ११३४ ॥

Page #209

६३०
मातुरिद्वा ॥ १११३५ ।। उदूदोष | १|१३६ ॥
इदुतौ वृष्ट-वृष्टि - पृथक् - मृदङ्ग नके ॥ १।१३७ ॥
वा बृहस्पती | १|१३८ ॥
इदेदोद् वृन्ते ॥ १।१३९ ॥
रिः केवलस्य ॥ १११४० ॥ ऋणवृषभर्वृषौ वा ॥ १०१४१ ॥ दृश: क्विप्टक्सका ।। १११४२ ।। आदृते ढिः || १।१४३ ॥
अरि ॥ १।१४४ ।।
लृत इलि: क्लृप्त- क्लृन्ने ॥ १।१४५ ॥
एत इद्वा वेदना चपेटा देवर-केसरे । १११४६ ॥
-
ऊः स्तेने वा ॥ १।१४७ ॥
ऐत एत् ॥ १।१४८ ॥
इत् सैन्धव-शनैश्चरे ॥ १११४९ ॥
सैन्ये वा ॥ ११५० ॥
अइदैत्यादौ च ॥ ११५१ ।। वैरादौ वा ॥ १।१५२ ॥ एच्च दैवे | १|१५३ ॥
उच्चैनीचैस्यअः ॥ १।१५४ ।।
ईद्धैर्ये ॥ ११५५ ॥ ओतोऽद्वाऽन्योन्य प्रकोष्ठ ऽऽतोद्य शिरोवेदना-मनोहर
सरोरुहे तोश्च वः ॥ १|१५६॥ ऊत् सोच्छ्वासे ॥ १।१५७ ॥
गव्यउ-आअः ॥ १।१५८ ॥ औत ओत् ॥ ११५९ ।। उत् सौन्दर्यादौ ॥ १।१६० ॥ कौक्षेयके वा ॥ १।१६१ ॥ अउः पौरादौ च ॥ १।१६२ ॥ आच्च गौरवे ॥ १।१६३ ॥
नाव्यावः ॥ १।१६४ ॥
एत् त्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन ।। १११६५ ॥
स्थविर - विचकिला यस्कारे ॥ १।१६६ ॥
वा कदले ॥ १।१६७ ॥
वेतः कर्णिकारे ॥ १११६८ ॥
अयौ वैत् ॥ १३१६९ ॥
ओत् पूतर-बदर-नवमालिका- नवफलिका- पूगफले
॥ १।१७० ॥
अवापोते ॥ १।१७२ ॥
ऊच्चो | ११७३ ॥
उमो निषण्णे || १।१७४ ॥
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
प्रावरणे अङ् ग्वाऊ ॥ १।१७५ ॥ स्वरादसंयुक्तस्याऽनादेः ॥ ११७६ ॥ क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् ॥ ११७७ ॥ यमुना चामुण्डा कामुकाऽतिमुक्तके मोऽनुनासिकक्ष
॥ १।१७८ ॥
नाऽवर्णात् पः ॥ अवर्णो यश्रुतिः ॥
१।१७९ ॥ १११८० ॥
कुब्न कर्पर कौले का खोऽपुष्पे । १।१८१ ॥ मरकत मदकले गः कन्दुके त्वादेः ॥ १११८२ ॥
किराते चः ॥ १।१८३ ॥
शीकरे म हौ वा ॥ १।१८४ ॥
चन्द्रिकायां मः ॥ १११८५ ।।
निकष- स्फटिक चिकुरे हः ।। १२११८६ | ख-घ-थ-ध-भां हः ॥ १।१८७ ॥
पृथकि धो वा ॥ १।१८८ ॥ शृङ्खले खः कः ॥ १।१८९ ॥ पुत्रागभागिन्योगों मः ॥ ११९० ॥ छागे लः ॥ १।१९१ ॥
ऊत्वे दुर्भग- सुभगे वः ॥ १।१९२ ॥ खचित-पिशाचयोवः सौ वा ॥ १।१९३ ॥
जटिले जो झो वा ॥ १।१९४ ॥
टोडः ॥ ११९५ ॥
सटा - शकट-कैटभे ढः ॥ १।१९६ ॥
स्फटिके लः ॥ १।१९७ ॥ चपेटा पाटो वा ॥ १।१९८ ॥
ठो ढः ॥ ११९९ ॥
अोठे ॥ १।२०० ॥
पिठरे हो वा, रश्च डः ॥ १।२०१ ॥
डो लः ॥ १।२०२ ॥
वेणौ णो वा ॥ १।२०३ ॥
तुच्छे तश्च - छौ वा ॥ १।२०४ ॥

Page #210

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
तगर-त्रसर-तूवरे टः ॥ १२०५ ॥
मन्मथे वः ॥ १।२४२ ॥ प्रत्यादौ डः ॥ १।२०६ ॥
वाऽभिमन्यौ ॥ २२४३ ॥ इत्वे वेतसे ॥ १।२०७ ॥
भ्रमरे सो वा ॥ १।२४४ ॥ गर्भिता-ऽतिमुक्तके णः ॥ १।२०८ ॥
आदेर्यो जः ॥ १।२४५ ॥ रुदिते दिना ण्णः ॥ १।२०९ ॥
युष्मद्यर्थपरे तः ॥ १२४६ ॥ सप्ततौ रः ॥ १।२१० ॥
यष्ट्यां लः ॥ १।२४७ ।। अतसी - सातवाहने लः ॥ १।२११ ।।
वोत्तरीया-ऽनीय-तीय-कृद्ये ज्जः ॥ १।२४८ ॥ पलिते वा ॥ १।२१२ ॥
छायायां होऽकान्तौ वा ॥ १।२४९ ॥ पीते वो ले वा ॥ १।२१३ ॥
डाह-वौ कतिपये ॥ १।२५० ॥ वितस्ति-वसति-भरत-कातर-मातुलिङ्गे हः ॥ १२१४ ॥ किरि - भेरे रो डः ॥ १२२५१ ।। मेथि-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः ॥ १।२१५ ॥ पर्याणे डा वा ॥ १।२५२ ॥ निशीथ-पृथिव्योर्वा ॥ १।२१६ ॥
करवीरे णः ॥ १।२५३ ॥ दंश-दहोः ॥ १२१८ ॥
हरिद्रादौ लः ॥ १।२५४ ॥ संख्या-गद्गदे रः ॥ १२१९ ॥
स्थूले लो रः ॥ १।२५५ ॥ कदल्यामद्रुमे ॥ १२२० ॥
लाहल-लाङ्गल-लाङ्गले वाऽऽदेणः ॥ १।२५६ ॥ प्रदीपि-दोहदे लः ॥ १।२२१ ।।
ललाटे च ॥ १।२५७ ॥ कदम्बे वा ॥ १।२२२ ॥
शबरे वो मः ॥ १।२५८ ॥ दीपौ धो वा ॥ १।२२३ ॥
स्वप्न-नीव्योर्वा ॥ १२५९ ॥ कथिते वः ॥ १।२२४ ॥
श-षोः सः ॥ १।२६० ॥ ककुदे हः ॥ १।२२५ ।।
स्नुषायां हो नवा ॥ १।२६१ ॥ निषधे धो ढः ॥ २२२६ ॥
दश-पाषाणे हः ॥ १।२६२ ॥ वौषधे ॥ १।२२७ ॥
दिवसे सः ॥ २२६३ ॥ नो णः ॥ १२२८ ॥
हो घोऽनुस्वारात् ॥ १२२६४ ॥ वाऽऽदौ ॥ २२२९ ॥
षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपर्णेष्वादेश्छः ॥ १।२६५ ॥ निम्ब-नापिते ल-ण्हं वा ॥ १।२३० ॥
सिरायां वा ॥ १।२६६ ॥ पो वः ॥ १२३१ ॥
लुग भाजन-दनुज-राजकुले जः सस्वरस्य नवा ।।१।२६७ ॥ पाटि-परुष-परिघ-परिखा-पनस-पारिभद्रे फः ॥ १।२३२ ॥ व्याकरण-प्राकारा-ऽऽगते क-गोः ॥ १।२६८ ॥ प्रभूते बः ॥ १२३३ ॥
किसलय-कालायस-हृदये यः ॥ २२६९ ॥ नीपा-ऽऽपीडे मो वा ॥ १।२३४ ॥
दुर्गादेव्युदुम्बर-पादपतन-पादपीठेऽन्तर्दः ॥ १२२७० ॥ पापद्धौं रः ॥ १।२३५ ॥
यावत्तावज्जीविता-ऽऽवर्तमाना-ऽवट-प्रावारक-देवकुलैवमेवे फो भ-हौ ॥ १।२३६ ॥
वः ॥ १।२७१ ॥ बो वः ॥ १।२३७ ॥
द्वितीयः पादः बिसिन्यां भः ॥ १२३८ ॥ कबन्धे म-यौ ॥ १।२३९ ॥
संयुक्तस्य ॥ २१ ॥ कैटभे भो वः ॥ १२४० ॥
शक्त-मुक्त-दष्ट-रुग्ण-मृदुत्वे को वा ॥ २२ ॥ विषमे मो ढो वा ॥ १२४१ ॥
क्षः खः क्वचित्तु छ - झौ ॥ २॥३॥

Page #211

६३२
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
ष्क-स्कयो म्नि ॥ १४ ॥
दग्ध-विदग्ध-वृद्धि-वृद्धे ढः ॥ २।४० ॥ शुष्क-स्कन्दे वा ॥ २५ ॥
श्रद्धद्धि - मूर्धा-ऽर्धेऽन्ते वा ॥ २२४१ ॥ श्वेटकाऽऽदौ ॥ २६ ॥
म्न-ज्ञोर्णः ॥ २।४२ ॥ स्थाणावहरे ॥ २७ ॥
पञ्चाशत्-पञ्चदश-दत्ते ॥ २।४३ ॥ स्तम्भे स्तो वा ॥ २२ ॥
मन्यौ न्तो वा ॥ २।४४ ॥ थ-ठावस्पन्दे ॥ २९ ॥
स्तस्य थोऽसमस्त-स्तम्बे ॥ २।४५ ॥ रक्ते गो वा ॥ २॥१०॥
स्तवे वा ॥ २।४६ ॥ शुल्के ङ्गो वा ॥ २॥११ ॥
पर्यस्ते थ-टौ ॥ २२४७ ॥ कृत्ति-चत्वरे चः ॥ २१२ ॥
वोत्साहे थो हश्च रः ॥ २।४८ ॥ त्योऽचैत्ये ॥ २॥१३॥
आश्लिष्टे ल-धौ ॥ २४९ ॥ प्रत्यूषे षश्च हो वा ॥ २।१४ ॥
चिह्ने न्धो वा ॥ २५० ॥ त्व-थ्व-द्व-ध्वां च-छ-ज-झाः क्वचित् ॥ २॥१५ ॥ भस्मा-ऽऽत्मनोः पो वा ॥ २२५१ ॥ वृश्चिके श्चेझुर्वा ॥ २०१६ ॥
ड्म-क्मोः ॥ २॥५२ ॥ छोऽक्ष्यादौ ॥ २१७ ॥
ष्प-स्पयोः फः ॥ २५३ ॥ क्षमायां कौ ॥ २०१८ ॥
भीष्मे ष्मः ॥ २५४ ॥ ऋक्षे वा ॥ २।१९ ॥
श्लेष्मणि वा ॥ २१५५ ॥ क्षण उत्सवे ॥ २२० ॥
ताम्रा-ऽऽने म्बः ।। २।५६ ॥ हुस्वात् थ्य-श्च-त्स-प्सामनिश्चले ॥ २।२१ ॥
ह्वो भो वा ॥ २१५७ ॥ सामोत्सुकोत्सवे वा ॥ २२ ॥
वा विह्वले वौ वश्च ॥ २२५८ ॥ स्पृहायाम् ॥ २।२३ ॥
वोघे ॥ २।५९ ॥ द्य-य्य-यां जः ॥ २।२४ ॥
कश्मीरे म्भो वा ॥ २६० ॥ अभिमन्यौ ज-औ वा ॥ २२२५ ॥
न्मो मः ॥ २२६१ ॥ साध्वस-ध्य-ह्यां झः ॥ २।२६ ॥
ग्मो वा ॥ २।६२ ॥ ध्वजे वा ॥ २१२७ ॥
ब्रह्मचर्य-तूर्य-सौन्दर्य-शौण्डीर्ये र्यो रः ॥ श६३ ॥ इन्धौ झा ॥ २।२८ ॥
धैर्य वा ॥ २१६४ ॥ वृत्त-प्रवृत्त-मृत्तिका-पत्तन-कथिते टः ॥ २।२९ ॥ एत: पर्यन्ते ॥ २।६५ ॥ तस्याऽधूर्तादौ ॥ २॥३०॥
आश्चर्ये ॥ श६६ ॥ वृन्ते ण्टः ॥ २॥३१ ॥
अतो रिआ-ऽर-रिज्ज-रीअं । २०६७ ॥ ठोऽस्थि - विसंस्थुले ॥ २॥३२ ॥
पर्यस्त-पर्याण-सौकुमार्ये ल्लः ॥ २१६८ ॥ स्त्यान - चतुर्था-ऽर्थे वा ॥ २॥३३ ॥
बृहस्पति - वनस्पत्योः सो वा ॥ २१६९ ॥ ष्टस्याऽनुष्ट्रष्टासंदष्टे ॥ २३४ ॥
बाष्पे होऽश्रुणि ॥ २१७० ॥ गर्ते डः ॥ २॥३५ ॥
कार्षापणे ॥ २७१ ॥ संमर्द-वितदि-विच्छर्द-च्छदि-कपर्द-मर्दिते र्दस्य ॥ २॥३६ ॥ दुःख-दक्षिण-तीर्थे वा ॥ २१७२ ॥ गर्दभे वा ॥ २॥३७ ॥
कूष्माण्ड्यां ष्मो लस्तु ण्डो वा ॥ २७३ ॥ कन्दरिका-भिन्दिपाले ण्डः ॥ २॥३८ ॥
पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-मां म्हः ॥ २७४ ॥ स्तब्धे ठ-ढौ ॥ १३९ ॥
सूक्ष्म-श्न-ष्ण-स्न-न-ह्ण-क्षणां ग्रहः ॥ २७५ ॥

Page #212

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
हलो ल्हः || २|७६ ॥
उच्चाऽर्हति ॥। २।१११ ॥
क-ग-ट-ड-त-द-प-श-ष-स-क-) (पामूर्ध्वं लुक् पद्म- छद्म- मूर्ख द्वारे वा ॥ २।११२ ॥
तन्वीयेषु ॥ २।११३ ॥
।। २७७ ॥
अधोम-न-याम् ॥ २७८ ॥ सर्वत्र ल व रामवन्दे ॥ २७९ ॥
-
द्रे रो नवा ॥ २८० ॥
धात्र्याम् || २८१ ॥ तीक्ष्णे णः ॥ २८२ ॥
ज्ञो ञः ॥ २८३ ॥
मध्याह्ने हः ॥ २८४ ॥
दशा ॥ २८५ ॥
आदेः श्मश्रु श्मशाने ॥ २८६ ॥
श्री हरिश्चन्द्रे ॥ २८७ ॥
रात्रौ वा ॥ २८८ ॥
अनादी शेषाऽऽदेशयोर्द्वित्वम् ॥ २८९ ॥
द्वितीय- तुर्ययोरुपरि पूर्वः ॥ २९० ॥
दीर्घे वा ॥ २९१ ॥
न दीर्घानुस्वारात् ॥ २९२ ॥
र होः ।। २२९३ ।।
धृष्टद्युम्ने णः || २९४ ॥
कणिकारे वा ।। २२९५ ॥
॥ २९६ ॥
समासे वा ॥ २९७ ॥
तैलादौ ॥ २९८ ॥ सेवादौ वा ॥ २९९ ॥ शार्ङ्ग ङात् पूर्वोऽत् ॥ २१०० ॥
क्ष्मा-श्लाघा-रत्नेऽन्त्यव्यञ्जनात् ॥ २।१०१ ॥
स्नेहा ऽग्न्योर्वा ॥ २१०२ ॥
प्लक्षे लात् ॥ २।१०३ ॥
- श्री - ही कृत्स्न-क्रिया- दिष्ट्यास्वित् ॥ २१०४ ॥
शं पंतप्त बज्रे वा ॥ २२१०५ ॥
लात् ॥ २।१०६ ॥ स्याद्-भव्य-चैत्य-चौर्यसमेषु यात् ॥ २।१०७ ॥
स्वप्ने नात् ॥ २१०८ ।।
स्निग्धे वाऽदितौ ॥ २१०९ ॥
कृष्णे वर्णे वा ॥ २१११० ॥
एकस्वरे श्वः स्वे ॥ २११४ ॥
-
ज्यायामीत् || २|११५ ॥
करेणू- वाराणस्यो र णोर्व्यत्ययः || २।११६ ॥
आलाने ल-नोः ॥ २।११७ ॥ अचलपुरे चलोः ॥ २११८ ॥ महाराष्ट्र हरोः ॥ २११९ ॥ हृदे ह दो || २१२० ॥ हरिताले र- लोर्नवा ॥ २१२१ ॥ लघुके ल होः ॥ २१२२ ॥ ललाटे ल-डोः ॥ २।१२३ ॥ ह्येोः ॥ २।१२४ ॥
स्तोकस्य थोक-थोव - थेवाः ॥ २।१२५ ॥ दुहितृभगिन्योर्धूआ-बहिण्यौ ॥ २।१२६ ॥ वृक्ष - क्षिप्तयो रुक्ख छूटौ ॥ २।१२७ ॥ वनिताया विलया ॥ २।१२८ ॥ गौणस्येषतः कूरः ॥ २१२९ ॥ स्त्रिया इत्थी || २|१३० ॥ धृतेर्दिहिः ॥ २।१३१ ॥ मार्जारस्य मञ्जर- वञ्जरौ ॥ २१३२ ॥ वैदूर्यस्य वेरुलिअं ॥ २१३३ ॥ एहि - एत्ता इदानीमः || २|१३४ ॥ पूर्वस्य पुरिमः ॥ २१३५ ॥ त्रस्तस्य हित्य-रागी ॥ २१३६ ।। बृहस्पतौ बहो भयः ॥ २२१३७ ॥
मलिनोभय- शुक्ति-छुप्सा - ऽऽरब्ध- पदातेर्मइला - ऽवह - सिप्पि -
चिका-55ढत्त पाइकं । २।१३८ ।।
--
दंष्ट्राया दाढा || २|१३९ ॥
बहिसो बाहि बाहिरौ ॥ २१४० ॥ असो हे ॥ २१४१ ॥
-
६३३
मातृ-पितुः स्वसुः सिआ छ । २१४२ ॥ तिर्यचस्तिरिच्छिः ॥ २१४३ ॥ गृहस्य घरोऽपतौ ॥ २१४४ ॥ शीलाद्यर्थस्येरः ॥ २१४५ ॥

Page #213

६३४
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
~
क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः ॥ २२१४६ ॥ इदमर्थस्य केरः ॥ २१४७ ॥ पर-राजभ्यां क-डिक्की च ॥ २॥१४८ ॥ युष्मदस्मदोऽज एच्चयः ।। २।१४९ ॥ वतेवः ॥ २॥१५०॥ सर्वाङ्गादीनस्येकः ॥ २॥१५१ ॥ पथो णस्येकट् ॥ २॥१५२ ॥ ईयस्याऽऽत्मनो णयः ।। २।१५३ ॥ त्वस्य डिमा-त्तणौ वा ॥ २॥१५४ ॥ अनङ्कोठात्तैलस्य डेल्लः ॥ २१५५ ॥ यत्तदेतदोऽतोरित्तिअ एतल्क् च ॥ २॥१५६ ॥ इदं-किमश्च डेत्तिअ-डेत्तिल-डेदहाः ॥ २॥१५७ ॥ कृत्वसो हुत्तं ॥ २॥१५८ ॥ आल्विल्लोल्लाल-वन्त-मन्तेत्तेर-मणा मतोः ॥ २।१५९ ॥ त्तो-दो तसो वा ॥ २२१६० ॥ त्रपो हि-ह-त्थाः ।। २।१६१ ॥ वैकादः सि-सि-इआः ॥ २।१६२ ॥ डिल्ल-डुल्लौ भवे ॥ २॥१६३ ॥ स्वार्थे कश्च वा ॥ २१६४ ॥ ल्लो नवैकाद्वा ॥ २१६५ ॥ उपरेः संव्याने ॥ २१६६ ॥ भ्रुवो मया डमया ॥ २।१६७ ॥ शनैसो डिअम् ॥ २॥१६८ ॥ मनाको नवा डयं च ॥ २१६९ ॥ मिश्राड्डालिअः ॥ २२१७० ॥ रो दीर्घात् ॥ २॥१७१ ॥ त्वादेः सः ॥ २॥१७२ ॥ विद्युत्-पत्र-पीता-ऽन्धाल्लः ॥ २।१७३ ॥ गोणादयः ।। २।१७४ ॥ अव्ययम् ॥ २।१७५ ॥ तं वाक्योपन्यासे || २१७६ ॥ आम अभ्युपगमे ॥ २११७७ ॥ णवि वैपरीत्ये ॥ २१७८ ॥ पुणरुत्तं कृतकरणे ॥ २॥१७९ ॥ हन्दि विषाद-विकल्प-पश्चात्ताप-निश्चय-सत्ये ॥ २।१८० ॥ हन्द च गृहाणार्थे ॥ २१८१ ॥
मिव-पिव-विव-व्व-व-विअ इवार्थे वा ॥ २१८२ ॥ जेण-तेण लक्षणे ॥ २॥१८३ ॥ णइ-चेअ-चिअ-च्च अवधारणे ॥ २॥१८४ ॥ बले निर्धारण-निश्चययोः ॥ २११८५ ॥ किरेर-हिर किलार्थे वा ॥ २१८६ ॥ णवर केवले ॥ २।१८७ ॥ आनन्तर्ये णवरि ॥ २२१८८ ॥ अलाहि निवारणे ॥ २॥१८९ ॥ अण-णाई नबर्थे । २।१९० ॥ माइं माऽर्थे । २।१९१ ॥ हद्धी निर्वेदे ॥ २११९२ ॥ वेव्वे भय-वारण-विषादे ॥ २।१९३ ॥ वेव्व च आमन्त्रणे ॥ २११९४ ॥ मामि-हला-हले सख्या वा ॥ २।१९५ ॥ दे सम्मुखीकरणे च ॥ २।१९६ ॥ हुं दान-पृच्छा-निवारणे ॥ २।१९७ ॥ हु-खु निश्चय-वितर्क-सम्भावन-विस्मये ॥ २।१९८ ॥ ऊ गर्हा-ऽऽक्षेप-विस्मय-सूचने ॥ २११९९ ॥ थू कुत्सायाम् ॥ २॥२०० ॥ रे-अरे सम्भाषण-रतिकलहे ॥ २।२०१ ॥ हरे क्षेपे च ॥ २२०२ ॥ ओ सूचना-पश्चात्तापे ॥ २।२०३ ॥ अव्वो सूचना-दुःख-सम्भाषणा-ऽपराध-विस्मया-ऽऽनन्दाऽऽदर-भय-खेद-विषाद-पश्चात्तापे ।। २।२०४ ।। अइ सम्भावने ॥ २॥२०५ ॥ वणे निश्चय-विकल्पा-ऽनुकम्प्ये च ॥ २।२०६ ॥ मणे विमर्शे ॥ २२०७ ॥ अम्मो आश्चर्ये ॥ २२२०८ ॥ स्वयमोऽर्थे अप्पणो नवा ॥ २२०९ ॥ प्रत्येकमः पाडिक्कं-पाडिएक्कं ॥ २२१० ॥ उअ पश्य ॥ २।२११ ॥ इहरा इतरथा ॥ २।२१२ ॥ एक्कसरिअं झगिति-सम्प्रति ॥ २२२१३ ॥ मोरउल्ला मुधा ॥ २२२१४ ॥ दराऽर्धाऽल्पे ॥ २।२१५ ॥ किणो प्रश्ने ॥ २२२१६ ॥

Page #214

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
इ-जे-रा: पादपूरणे ॥ २२२१७ ॥ प्यादयः ॥ २।२१८ ॥
तृतियः पादः वीप्स्यात् स्यादेर्वीप्स्ये स्वरे मो वा ॥ ३१ ॥ अत: से?ः ॥ ३२ ॥ वैतत्तदः ॥ ३३ ॥ जस्-शसोर्लुक् ॥ ३।४ ॥ अमोऽस्य ॥ ३५ ॥ टा-आमोर्णः ॥ ३।६ ॥ भिसो हि-हिँ-हिं ॥ ३७ ॥ ङसेस्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-लुकः ॥ ३८ ॥ भ्यसस्त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-सुन्तो ॥ ३९ ॥ ङसः स्सः ॥ ३।१० ॥ डे-म्मि डे ॥ ३॥११॥ जस्-शस्-ङसि-तो-दो-द्वामि दीर्घः ॥ ३।१२ ॥ भ्यसि वा ॥ ३॥१३ ॥ टाण-शस्येत् ॥ ३१४ ॥ भिस्-भ्यस्-सुपि ॥ ३॥१५ ॥ इदुतो दीर्घः ॥ ३।१६ ॥ चतुरो वा ॥ ३१७ ॥ लुप्ते शसि ॥ ३॥१८॥ अक्लीबे सौ ॥ ३॥१९ ॥ पुंसि जसो डउ-डओ वा ॥ ३।२० ॥ वोतो डवो ॥ ३।२१ ॥ जस्-शसोर्णो वा ॥ ३।२२ ॥ ङसि-ङसोः पुं-क्लीबे वा ॥ ३।२३ ॥ टो णा ॥ ३॥२४ ॥ क्लीबे स्वरान्म सेः ॥ ३।२५ ॥ जस्-शस इ-इं-णयः सप्राग्दीर्घाः ॥ ३।२६ ॥ स्त्रियामुदोतौ वा ॥ ३।२७ ॥ ईत: सेश्चा वा ॥ ३।२८ ॥ टा-ङस्-डे रदादिदेवा तु ङसेः ॥ ३।२९ ॥ नात आत् ॥ ३॥३०॥ प्रत्यये ङीर्नवा ॥ ३।३१ ॥ अजातेः पुंसः ।। ३।३२ ॥
किं-यत्तदोस्यमामि ॥ ३॥३३ ॥ छाया-हरिद्रयोः ॥ ३॥३४ ॥ स्वस्रादेर्डा ॥ ३३५ ॥ हुस्वोऽमि ॥ ३३६ ॥ नाऽऽमन्त्र्यात्सौ मः ॥ ३३७ ॥ डो दी? वा ॥ ३३८ ॥ ऋतोऽद्वा ॥ ३॥३९ ॥ नाम्न्यरं वा ॥ ३४० ॥ वाऽऽप ए ॥ ३४१ ॥ ईदूतो हुस्वः ॥ ३४२ ॥ क्विपः ॥ ३।४३ ॥ ऋतामुदस्यमौसु वा ॥ ३।४४ ॥ आरः स्यादौ ॥ ३।४५ ॥ आ अरा मातुः ।। ३।४६ ॥ नाम्न्यरः ॥ ३।४७ ॥
आ सौ नवा ॥ ३।४८ ॥ राज्ञः ॥ ३।४९ ॥ जस्-शस्-ङसि-ङसां णो || ३५० ॥ टो णा ॥ ३५१ ॥ इर्जस्य णो-णा-ङौ ॥ ३५२ ॥ इणममामा ।। ३५३ ॥ ईद्भिस्भ्यसाम्सुपि ॥ ३५४ ॥ आजस्य टा-ङसि-ङस्सु सणाणोष्वण् ॥ ५५ ॥ पुंस्यन आणो राजवच्च ॥ ३।५६ ॥ आत्मनष्टो णिआ-णइआ ॥ ३॥५७ ॥ अतः सर्वादेर्डेजसः ॥ ३५८ ॥ डे: स्सि-म्मि-त्थाः ॥ ३।५९ ॥ नवाऽनिदमेतदो हिं ॥ ३६० ॥ आमो डेसि ॥ ३६१ ॥ किं-तद्भ्यां डासः ॥ ३६२ ॥ कि-यत्तद्भ्यो ङसः ॥ ३६३ ॥ ईद्भ्यः स्सा-से || ३६४ ॥ डे डहि-डाला-इआ काले ॥ ३६५ ॥ ङसेना ॥ ३६६ ॥ तदो डोः ।। ३।६७ ॥ किमो डिणो-डीसौ ॥ ३।६८ ॥

Page #215

६३६
इदमेतत्किं यत्तद्भ्यष्टो डिणा ॥ ३६९ ॥ तदो णः स्यादौ क्वचित् ॥ ३७० ॥ किम: कस्त्र - तसोश्च ॥ ३७१ ॥
इदम् इमः || ३।७२ ॥
पुं- स्त्रियोर्नवाऽयमिमिआ सौ ॥ ३७३ ॥ स्सि स्सयोरत् ॥ ३।७४ ॥
झेन ॥ ३७५ ॥
न त्थः ॥ ३७६ ॥
णोऽम् शस्-टा-भिसि ॥ ३७७ ॥
अमेणम् || ३|७८ ॥
क्लीवे स्यमेदमिणमो च ॥ ३१७९ ॥
किमः किं ॥ ३८० ॥
वेदं तदेतदो साम्यां से सिमौ ॥ ३८१ ॥
वैतदो ङसेस्तो - ताहे ॥ ३८२ ॥
त्थे च तस्य लुक् ॥ ३८३ ॥ एरदीती म्मौ वा ॥ ३८४ ॥ वैसेणमिणमो सिना ॥ ३८५ ।। तदक्ष तः सोऽक्लीवे ॥ ३१८६ ॥ वाऽदसो दस्य होऽनोदाम् ॥ ३॥८७॥
मुः स्यादौ ॥ ३८८ ॥
म्मावये वा ॥ ३८९ ॥
युष्मदस्तं- तुं - तुवं तुह तुमं सिना ॥ ३९० ॥ भे-तुब्भे-तुब्भ- तुम्ह- तुम्हे - उय्हे जसा ॥ ३९१ ॥ तं- तुं - तुमं तुवं तुह-तुमे तुए अमा || ३।९२ ॥
-
-
-
वो - तुब्भ-तुब्भे- तुम्हे - उय्हे - भे शसा ॥ ३९३ ॥ -दि-दे-ते- तइ-तए तुमं तुम तुमए तुमे-तुमाइ टा
आमा || ३|१०० ॥
तुमे तुमए-तुमाइ - तइ-तए ङिना || ३|१०१ ॥
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
- -
तु तुव तुम तुह-तुम्भा ङौ || ३|१०२ ॥ सुप ||३|१०३ ॥
ब्भो म्ह ज्झौ वा ॥ ३।१०४ ॥
अस्मदो म्मि अम्मि अम्हि हं अहं अहयं सिना
॥ ३।१०५ ॥
अम्ह-अम्हे - अम्हो - मो वयं भे जसा ॥ ३|१०६ ॥ णे णं-मि-अम्मि-अम्ह मम्ह-मं-ममं-मिमं अहं अमा
॥। ३।१०७ ॥
अम्हे - अम्हो - अम्हणे शसा || ३|१०८ ॥
मि मे मम मम ममाइ मह मए-मवाइणे रा ॥३॥१०९ ॥
-
-
-
अम्हेहि-अम्हाहि अम्ह - अम्हे णे भिसा ॥ ३।११० ॥
मइ-मम-मह- मज्झा ङसौ ॥ ३।१११ ॥
ममा - ऽम्हौ भ्यसि ॥ ३।११२ ॥
मे - मइ - मम - मह - महं- मज्झ-मज्झं- अम्ह-अम्हं ङसा
॥। ३।११३ ॥
- णो- मज्झ - अम्ह-अम्हं अम्हे - अम्हो-अम्हाण-ममाण
महाण- मज्झाण आमा || ३|११४ ॥
मि मह ममाह मए मे डिना || ३|११५ ।। अम्ह-मम-मह- मज्झा ङौ || ३|११६ ॥
सुपि ।। ३।११७ ।।
जेस्ती तृतीयादी || ३|११८ ॥
र्दो - बे ॥ ३।११९ ॥
दुवे- दोण्णि बेणि च जस्-शसा ॥। ३।१२० ॥ स्तिणिः || ३|१२१ ॥
चतुरश्चत्तारो - चउरो - चत्तारि ॥ ३।१२२ ॥ संख्याया आमो पह-हं ॥। ३।१२३ ॥ शेषेऽदन्तवत् ॥ ३।१२४ ॥
॥ ३९४ ॥
भे तुम्मेहि उम्मेहि उम्हेहिं तुम्हेहिं उम्हेहि भिसा ॥ ३३९५ ॥ न दीर्घो णो ॥ ३।१२५ ॥ तइ-तुव- तुम - तुह-तुब्भा ङसौ ॥ ३९६ ॥
डसेलुक् ॥ ३।१२६ ॥
तुम्ह - तुब्भ-तहिन्तो ङसिना || ३|९७ ॥
भ्यसश्च हिः || ३|१२७ ॥ ङेर्डेः || ३|१२८ ॥
तुम्भ तुम्होव्होम्हा भ्यसि ॥ ३९८ ॥
-
तइ-तु-ते- तुम्हं - तुह-तुहं - तुव - तुम - तुमे - तुमो- तुमाइ दि-दे - एत् ॥ ३१२९ ॥
इ-ए-तुब्भोभोय्हा ङसा ॥ ३९९ ॥
द्विवचनस्य बहुवचनम् ॥ ३|१३० ॥
तु वो भेतुब्ध-तु तुम्माण तुवाण-तुमाण- तुहाण उम्हाण चतुर्थ्याः षष्ठी ॥ ३।१३१ ।।
तादव | ३|१३२ ॥
वधाड्डाश्च वा || ३|१३३ ॥

Page #216

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
क्वचिद् द्वितीयादेः || ३|१३४ ॥ द्वितीया - तृतीययोः सप्तमी || ३ | १३५ ॥ पञ्चम्यास्तृतीया च ॥ ३।१३६ ॥ सप्तम्या द्वितीया ॥ ३।१३७ ॥ क्यङलुक् ॥ ३११३८ ।। त्यादीनामाद्यत्रयस्याऽऽद्यस्येचेचौ || ३|१३९ ॥
द्वितीयस्य सि-से ।। ३९४० ॥ तृतीयस्य मिः || ३|१४१ ॥ बहुष्वाद्यस्य न्तिन्ते - इरे ॥ ३।१४२ ॥ मध्यमस्येत्याहची ॥ ३।१४३ ॥ तृतीयस्य मो- मु-माः || ३|१४४ ॥ अत एवैच् से || ३|१४५ ॥ सिनास्ते: सिः || ३|१४६ ॥ मिमो मैम्हि म्हो म्हा वा ॥ ३।१४७ ।।
अस्थिस्त्यादिना ॥ ३११४८ ।। णेरदेदावावे || ३|१४९ ।।
गुर्वारविर्वा ॥ ३|१५० ॥ भ्रमेराडो वा ।। ३१५१ ।। लुगावी क्त-भाव- कर्मसु ॥ ३।१५२ ॥ अदेलुक्यादेरत आः ॥ ३।१५३ ।।
मौ वा || ३|१५४ ॥
इच्च मो-मु-मे वा ॥ ३१५५ ॥
क्ते ॥ ३।१५६ ।।
एच्च क्या तुम्-तव्य भविष्यत्सु ॥ ३१५७ ॥
वर्त्तमाना - पञ्चमी - शतृषु वा ॥ ३।१५८ ॥
ज्जा - ज्जे || ३|१५९ ॥
ईअ- इज्नौ क्यस्य ॥ ३१६० ॥
दृशि-वचेर्डीस-डुच्वं ॥ ३।१६१ ॥ सी ही हीअ भूतार्थस्य || ३|१६२ || व्यञ्जनादीअः || ३|१६३ ।। तेनाऽस्तेरास्यहेसी ॥। ३ । १६४ ॥ जात् सप्तम्या इर्वा ॥ ३।१६५ ॥ भविष्यति हिरादिः || ३|१६६ ॥ मि मो - मु-मे स्सा- हा नवा ॥ ३।१६७ ।। मो - मु-मानां हिस्सा हित्था || ३|१६८ ॥ मेः स्सं || ३|१६९ ॥
क-दो हं ॥ ३।१७० ॥ श्रु-गमिरुदिविदि दृशि मुचि वचि-छिदिभिदि भुजां सोच्छं-गच्छं-रोच्छं-वेच्छं दच्छं-मोच्छं-वोच्छं-छेच्छं - भेच्छं भोच्छं ॥ ३१७१ ॥
सोच्छादय इजादिषु हिलुक् च वा ॥ ३।१७२ ॥ दु-सु- मु विध्यादिष्वेकस्मिंस्त्रयाणाम् || ३|१७३ ॥ सोर्हिर्वा || ३|१७४ ॥
अत इज्जस्विनीज्जे-लुको वा ॥ ३।१७५ ॥ बहुषु न्तु ह मो || ३|१७६ ॥ वर्तमाना- भविष्यन्त्योश्च ज्जज्जा वा ।। ३११७७ ।।
मध्ये च स्वरान्ताद्वा ॥ ३।१७८ ॥ क्रियातिपत्तेः ॥ ३।१७९ ॥ न्त माणौ ॥ ३।१८० ॥ शत्रानशः || ३|१८१ ॥ ई च स्वियाम् || ३|१८२ ॥
चतुर्थः पादः
६३७
इदितो वा ॥ ४१ ॥
कथेर्वज्जर- पज्जरोप्पाल- पिसुण-संघ - बोल्ल - चव- जम्प -
सीस- साहाः ॥ ४२ ॥
दुःखे णिव्वरः ॥ ४३ ॥
जुगुप्सेर्झण- दुगुच्छ दुगुञ्छाः ॥ ४४ ॥ बुभुक्षि-वीज्योणीरव वोज्नौ ॥ ४५ ॥
ध्या - गोर्झा - गौ ॥ ४६ ॥
जो जाण मुणौ ॥ ४७ ॥
उदो ध्मो घुमा ॥ ४८ ॥ श्रदो धो दहः ॥ ४९ ॥
पिबेः पिज्ज- डल्ल-पट्ट-घोट्टाः ॥ ४१० ॥ उद्वाकेरोरुम्मा-वसुआ || ४|११ ॥ निद्राकेरोहीरोङ्घौ ॥ ४।१२ ॥ आइग्घः || ४|१३ ॥
स्नात्तः ॥ ४१४ ॥
समः स्त्यः खाः ॥ ४।१५ ॥
स्थष्ठा - थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः ॥ ४।१६ ॥
उदष्ठ कुकुरी । ४।१७ ॥
म्लेर्वा - पव्वायौ ॥ ४।१८ ॥

Page #217

६३८
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
निर्मो निम्माण-निम्मवौ ॥ ४।१९ ॥ क्षेणिज्झरो वा ॥ ४॥२०॥ छदेणैर्गुम-नूम-सन्नुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ॥ ४।२१ ॥ निवृ-पत्योणिहोडः ॥ ४॥२२ ॥ दूङो दूमः ॥ ४।२३ ॥ धवलेर्दुमः ॥ ४।२४ ॥ तुलेरोहामः ॥ ४।२५ ॥ विरिचेरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्थाः ॥ ४।२६ ॥ तडेराहोड-विहोडौ ॥ ४॥२७ ॥ मिश्रेर्वीसाल-मेलवौ ॥ ४।२८ ॥ उधूलेर्गुण्ठः ॥ ४।२९ ॥ भ्रमेस्तालिअण्ट-तमाडौ ॥ ४॥३०॥ नशेर्विउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलावाः ॥ ४॥३१ ॥ दृशेर्दाव-दस-दक्खवाः ॥ ४॥३२ ॥ उद्घटेरुग्गः ॥ ४।३३ ॥ स्पृहः सिहः ॥ ४॥३४ ॥ सम्भावेरासंघः ॥ ४॥३५ ॥ उन्नमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः ॥ ४॥३६ ॥ प्रस्थापेः पट्ठव-पेण्डवौ ॥ ४।३७ ।। विज्ञपेर्वोक्का-ऽवुक्कौ ॥ ४३८ ॥ अरल्लिव-चच्चुप्प-पणामाः ॥ ४।३९ ॥ यापेर्जव: ॥ ४॥४०॥ प्लावेरोम्वाल-पव्वालौ ॥ ४।४१ ॥ विकोशेः पक्खोडः ॥ ४।४२ ॥ रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ॥ ४॥४३ ॥ कमेणिहुवः ॥ ४।४४ ॥ प्रकाशेणुव्वः ॥ ४।४५ ॥ कम्पेविच्छोलः ॥ ४।४६ ॥ आरोपेर्वलः ॥ ४४७ ॥ दोले रखोलः ॥ ४।४८ ॥ रओ रावः ॥ ४।४९ ॥ घटेः परिवाडः ॥ ४५० ॥ वेष्टेः परिआलः ।। ४।५१ ॥ क्रियः किणो वेस्तु के च ॥ ४५२ ॥ भियो भा-बीहौ ॥ ४।५३ ॥ आलीङोऽल्ली ।। ४।५४ ।।
निलीडेणिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक्क-ल्हिक्काः ॥ ४/५५ ॥ विलीङेविरा ॥ ४/५६ ॥ रुके रुञ्ज-रण्टौ ॥ ४।५७ ॥ श्रुटेर्हणः ॥ ४/५८ ॥ धूगेर्धवः ॥ ४/५९ ॥ भुवे)-हुव-हवाः ॥ ४।६० ॥ अविति हुः ॥ ४॥६१ ॥ पृथक्-स्पष्टे णिव्वडः ॥ ४/६२ ॥ प्रभौ हुप्पो वा ॥ ४॥६३ ॥ ते हूः ॥ ४६४ ॥ कृगेः कुणः ॥ ४६५ ॥ काणेक्षिते णिआरः ॥ ४६६ ॥ निष्टम्भा-ऽवष्टम्भे गिट्ठह-संदाणं ॥ ४।६७ ॥ श्रमे वावम्फः ॥ ४६८ ॥ मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः ॥ ४।६९ ॥ शैथिल्य-लम्बने पयल्लः ॥ ४/७० ॥ निष्पाता-ऽऽच्छोटे णीलुञ्छः ॥ ४॥७१ ।। क्षुरे कम्मः ॥ ४७२ ॥ चाटौ गुललः ॥ ४/७३ ॥ स्मरेझर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हुहाः ॥ ४७४ ॥ विस्मुः पम्हुस-विम्हर-वीसराः ॥ ४/७५ ॥ व्याहगे: कोक्क-पोक्कौ ॥ ४७६ ॥ प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ ॥ ४७७ ॥ महमहो गन्धे ॥ ४७८ ॥ निस्सरेीहर-नील-धाड-वरहाडाः ॥ ४॥७९ ॥ जाग्रेजग्गः ॥ ४८० ॥ व्याप्रेराअड्डः ॥ ४८१ ॥ संवृगे: साहर-साहट्टौ ॥ ४।८२ ॥ आदृढ़े : सन्नामः ॥ ४।८३ ॥ प्रहगे: सारः ॥ ४।८४ ॥ अवतरेरोह-ओरसौ ॥ ४८५ ॥ शकेश्चय-तर-तीर-पाराः ॥ ४८६ ॥ फक्कस्थक्कः ॥ ४८७ ॥ श्लाघः सलहः ॥ ४।८८ ॥

Page #218

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
६३९
खचेर्वेअडः ॥ ४।८९ ॥
ग्रन्थो गण्ठः ।। ४।१२० ॥ पचेः सोल्ल-पउलौ ॥ ४।९० ॥
मन्थेघुसल-विरोलौ ॥ ४॥१२१ ॥ मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रेअव-णिल्लञ्छ-धंसाडाः ह्लादेरवअच्छः ॥ ४१२२ ॥ ॥ ४९१ ॥
नेः सदो मज्जः ॥ ४॥१२३ ॥ दुःखे णिव्वलः ।। ४।९२ ॥
छिदेर्दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः वञ्चेर्वेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः ॥ ४।९३ ॥
॥ ४/१२४ ॥ रचेरुग्गहा-ऽवह-विडविड्डाः ॥ ४।९४ ॥
आङा ओअन्दोद्दालौ ॥ ४।१२५ ॥ समारचेरुवहत्थ-सारव-समार-केलायाः ॥ ४/९५ ॥ मृदो मल-मढ-परिहट्ट-खड्ड-चड्ड-मड्ड-पन्नाडाः सिचेः सिञ्च-सिम्पौ ॥ ४९६ ॥
॥ ४।१२६ ॥ प्रच्छ: पुच्छः ॥ ४।९७ ॥
स्पन्देश्चलुचुलः ॥ ४/१२७ ॥ गर्जेर्बुक्कः ॥ ४।९८ ॥
निरः पदेवलः ॥ ४।१२८ ॥ वृषे ढिक्कः ।। ४।९९ ।।
विसंवदेविअट्ट-विलोट्ट-फंसाः ॥ ४।१२९ ॥ राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः ॥ ४।१०० ॥
शदो झड-पक्खोडौ ॥ ४॥१३० ॥ मस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ॥ ४।१०१ ॥ आक्रन्देीहरः ॥ ४॥१३१ ॥ पुञ्जेरारोल-वमालौ ॥ ४।१०२ ॥
खिदेर्जूर-विसूरौ ॥ ४|१३२ ॥ लस्जे हः ॥ ४।१०३ ॥
रुधेरुत्थरः ॥ ४।१३३ ॥ तिजेरोसुक्कः ॥ ४।१०४ ॥
निषेधेर्हक्कः ॥ ४॥१३४ ॥ मृजेरुग्घुस-लुञ्छ-पुञ्छ-पुंस-फुस-पुस-लुह-हुल-रोसाणाः क्रुधेर्जूरः ॥ ४।१३५ ॥ ॥ ४।१०५ ॥
जनो जा-जम्मौ ॥ ४१३६ ॥ भोर्वेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-सूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज- तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः ॥ ४/१३७ ॥ नीरञ्जाः ॥ ४।१०६ ॥
तृपस्थिप्पः ॥ ४।१३८ ॥ अनुव्रजे: पडिअग्गः ॥ ४।१०७ ॥
उपसरल्लिअः ॥ ४।१३९ ॥ अर्जेविढवः ॥ ४।१०८ ॥
संतपेझङ्खः ॥ ४।१४० ॥ युजो जुञ्ज-जुज्ज-जुप्पाः ॥ ४।१०९ ॥
व्यापेरोअग्गः ॥ ४।१४१ ॥ भुजो भुज-जिम-जेम-कम्मा-ऽण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः समापेः समाणः ॥ ४॥१४२ ॥ ॥ ४|११० ॥
क्षिपेर्गलस्था-ऽड्डक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परीवोपेन कम्मवः ॥ ४॥१११ ॥
घत्ताः ॥ ४।१४३ ॥ घटेर्गढः ॥ ४।११२ ॥
उत्क्षिपेर्गुलगुञ्छोत्थया-उल्लत्थोब्भुत्तोस्सिक-हक्खुवाः समो गलः ॥ ४।११३ ॥
॥ ४/१४४ ॥ हासेन स्फुटेर्मुरः ।। ४।११४ ।।
आक्षिपेीरवः ॥ ४।१४५ ॥ मण्डेश्चिञ्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड-टिविडिक्काः ॥ ४॥११५ ॥ स्वपे: कमवस-लिस-लोट्टाः ॥ ४१४६ ॥ तुडेस्तोड-तुट्ट-खुट्ट-खुडोक्खुडोल्लुक्क-णिलुक्क-लुक्कोल्लूराः वेपेरायम्बा-ऽऽयज्झौ ॥ ४.१४७ ॥ ॥ ४|११६ ॥
विलपेझख-वडवडौ ॥ ४॥१४८ ॥ घूर्णो घुल-घोल-घुम्म-पहल्लाः ॥ ४११७ ॥
लिपो लिम्पः ॥ ४।१४९ ॥ विवृतेढंसः ॥ ४।११८ ॥
गुप्येविर-णडौ ॥ ४॥१५० ॥ क्वथेरट्टः ॥ ४।११९ ॥
क्रपोऽवहो णिः ॥ ४।१५१ ।।

Page #219

६४०
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
प्रदीपेस्तेअव-सन्दुम-सन्धुक्का-ऽब्भुत्ताः ॥ ४१५२ ॥ दृशो निअच्छ-पेच्छा-ऽवयच्छा-ऽवयज्झ-वज्ज-सव्ववलुभेः सम्भावः ॥ ४.१५३ ॥
देक्खौअक्खा-ऽवक्खा-ऽवअक्ख-पुलोअ-पुलअ-निआक्षुभेः खउर-पड्डुहौ ॥ ४/१५४ ॥
ऽवआस-पासाः ॥ ४,१८१ ।। आङो रभे रम्भ-ढवौ ॥ ४॥१५५ ॥
स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहा-ऽऽलुखा-ऽऽलिहाः उपालम्भेझङ्ख-पच्चार-वेलवाः ॥ ४॥१५६ ॥
॥ ४।१८२ ॥ अवेर्जुम्भो जम्भा ॥ ४१५७ ॥
प्रविशे रिअः ॥ ४१८३ ॥ भाराक्रान्ते नमेणिसुढः ।। ४।१५८ ।।
प्रान्मृश-मुषो सः ।। ४।१८४ ॥ विश्रमेणिव्वा ॥ ४॥१५९ ॥
पिषेणिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च-चड्डाः ॥ ४।१८५ ॥ आक्रमेरोहावोत्थारच्छन्दाः ॥ ४।१६० ॥
भषे(क्कः ॥ ४।१८६ ॥ भ्रमेष्टिरिटिल्ल-ढुण्ढुल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमड- कृषः कड्ढ-साअड्ढा-ऽञ्चा-ऽणच्छा-ऽयञ्छा-ऽऽइञ्छाः भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प-भुम-गुम-फुम-फुस-दुम- ॥ ४।१८७ ॥ दुस-परी-पराः ॥ ४।१६१ ॥
असावक्खोडः ॥ ४।१८८ ॥ गमेरई-अइच्छा-ऽणुवज्जा-ऽवज्जसोक्कुसा-ऽक्कुस-पच्चड्ड- गवेषेढुण्दुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः ॥ ४।१८९ ॥ पच्चछन्द-णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ-रम्भ-परिअल्ल- श्लिषेः सामग्गा-ऽवयास-परिअत्ताः ॥ ४.१९० ॥ वोल-परिअल-णिरिणास-णिवहा-ऽवसेहा-ऽवहराः म्रक्षेश्चोप्पडः ॥ ४।१९१ ॥ ॥ ४।१६२ ॥
काक्षेराहा-ऽहिलङ्घा-ऽहिलङ्घ-वच्च-वम्फ-मह-सिहआङा अहिपच्चुअः ॥ ४।१६३ ॥
विलुम्पाः ॥ ४।१९२ ॥ समा अब्भिडः ॥ ४१६४ ॥
प्रतीक्षेः सामय-विहीर-विरमालाः ॥ ४।१९३ ॥ अभ्याङोम्मत्थः ।। ४।१६५ ॥
तक्षेस्तच्छ-चच्छ-रम्प-रम्फाः ॥ ४।१९४ ॥ प्रत्याङा पलोट्टः ॥ ४।१६६ ॥
विकसे: कोआस-वोसट्टौ ॥ ४।१९५ ॥ शमेः पडिसा-परिसामौ ॥ ४।१६७ ॥
हसेर्गुञ्जः ॥ ४।१९६ ॥ रमे: संखुड्ड-खेड्डोब्भाव-किलिकिञ्च-कोट्टम-मोट्टाय- स्रंसेहंस-डिम्भौ ॥ ४/१९७ ॥ णीसर-वेल्लाः ॥ ४१६८॥
त्रसेर्डर-वोज्ज-वज्जाः ॥ ४।१९८ ॥ पूरेरग्घाडा-ऽग्घवोद्धमा-ऽङ्गमा-ऽहिरेमाः ॥ ४।१६९ ।। न्यसो णिम-णुमौ ॥ ४।१९९ ॥ त्वरस्तुवर-जअडौ ॥ ४,१७० ॥
पर्यस: पलोट्ट-पल्लट्ट-पल्हत्थाः ॥ ४२०० ॥ त्यादि-शत्रोस्तूरः ॥ ४१७१ ॥
निःश्वसेझङ्घः ॥ ४।२०१ ॥ तुरोऽत्यादौ ॥ ४॥१७२ ॥
उल्लसेरूसलोसुम्भ-णिल्लस-पुलआअ-गुञ्जोल्ला-ऽऽरोआः क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिव्वल-णिट्टआः ॥४।१७३॥ ॥ ४।२०२ ।। उच्छल उत्थल्लः ॥ ४१७४ ।।
भासेभिसः ॥ ४।२०३ ॥ विगलेस्थिप्प-णिट्टहौ ॥ ४।१७५ ॥
ग्रसेघिसः ॥ ४।२०४ ॥ दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फौ ॥ ४॥१७६ ॥
अवाद् गाहेर्वाहः ॥ ४।२०५ ॥ भ्रंशः फिड-फिट्ट-फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्लाः ॥ ४।१७७ ॥ आरुहेश्चड-वलग्गौ ॥ ४।२०६ ॥ नशेणिरणास-णिवहा-ऽवसेह-पडिसा-सेहा-ऽवहराः मुहेर्गुम्म-गुम्मडौ ॥ ४।२०७ ॥ ॥ ४|१७८ ॥
दहेरहिऊला-ऽऽलुङ खौ ॥ ४॥२०८ ॥ अवात्काशो वासः ॥ ४१७९ ॥
ग्रहो वल-गेह-हर-पङ्ग-निरुवारा-ऽहिपच्चुआः ॥४।२०९।। संदिशेरप्पाहः ॥ ४,१८० ॥
क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ॥ ४।२१० ॥

Page #220

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
६४१
वचो वोत् ॥ ४।२११ ॥ रुद-भुज-मुचां तोऽन्त्यस्य ॥ ४।२१२ ॥ दृशस्तेन ट्ठः ॥ ४॥२१३ ॥ आः कृगो भूत-भविष्यतोश्च ॥ ४।२१४ ॥ गमिष्यमासां छः ॥ ४।२१५ ॥ छिदि-भिदो न्दः ॥ ४।२१६ ॥ युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः ॥ ४।२१७ ॥ रुधो न्ध-म्भौ च ॥ ४।२१८ ॥ सद-पतोर्डः ॥ ४।२१९ ॥ क्वथ-वर्धा ढः ॥ ४।२२० ॥ वेष्टः ।। ४।२२१ ॥ समो ल्ल: ॥ ४॥२२२ ।। वोदः ॥ ४।२२३ ॥ स्विदां ज्जः ॥ ४२२४ ।। व्रज-नृत-मदां च्वः ॥ ४॥२२५ ॥ रुद-नमोर्वः ॥ ४।२२६ ॥ उद्विजः ॥ ४।२२७ ॥ खाद-धावोर्लुक् ॥ ४॥२२८ ॥ सृजो रः ॥ ४॥२२९ ॥ शकादीनां द्वित्वम् ॥ ४।२३० ॥ स्फुटि - चलेः ॥ ४।२३१ ॥ प्रादेर्मीलेः ॥ ४॥२३२ ॥ उवर्णस्याऽवः ॥ ४॥२३३ ।। ऋवर्णस्याऽरः ॥ ४॥२३४ ॥ वृषादीनामरिः ॥ ४॥२३५ ॥ रुषादीनां दीर्घः ॥ ४।२३६ ॥ युवर्णस्य गुणः ॥ ४॥२३७ ॥ स्वराणां स्वराः ॥ ४।२३८ ॥ व्यञ्जनाददन्ते ॥ ४।२३९ ॥ स्वरादनतो वा ॥ ४॥२४० ॥ चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो हुस्वश्च ।। ४।२४१ ॥ नवा कर्म-भावे व्व: क्यस्य च लुक् ॥ ४।२४२ ॥ म्मश्चेः ॥ ४॥२४३ ॥ हन्-खनोऽन्त्यस्य ॥ ४।२४४ ॥ ब्भो दुह-लिह-वह-रुधामुच्चातः ।। ४।२४५ ।। दहो ज्झः ॥ ४॥२४६ ॥
बन्धो न्धः ॥ ४॥२४७ ॥ समनूपाद्रुधेः ॥ ४॥२४८ ॥ गमादीनां द्वित्वम् ॥ ४॥२४९ ॥ ह-कृ-तृ-ज्रामीरः ॥ ४॥२५० ॥ अर्जेविढप्पः ॥ ४।२५१ ॥ ज्ञो णव्व-णज्जौ ॥ ४।२५२ ॥ व्याहगेर्वाहिप्पः ॥ ४।२५३ ॥
आरभेराढप्पः ॥ ४।२५४ ॥ स्निह-सिचोः सिप्पः ॥ ४॥२५५ ॥ ग्रहेर्धेप्पः ॥ ४।२५६ ॥ स्पृशश्छिप्पः ॥ ४।२५७ ॥ क्तेनाऽप्फुण्णाऽऽदयः ॥ ४॥२५८ ॥ धातवोऽर्थान्तरेऽपि ॥ ४।२५९ ॥ तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ॥ ४।२६० ॥ अधः क्वचित् ॥ ४।२६१ ॥ वादेस्तावति ॥ ४२६२ ॥ आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः ।। ४।२६३ ॥ मो वा ॥ ४॥२६४ ॥ भवद्भगवतोः ॥ ४।२६५ ॥ नवा र्यो य्यः ।। ४।२६६ ॥ थो धः ॥ ४।२६७ ॥ इह - हचोर्हस्य ॥ ४।२६८ ॥ भुवो भः ॥ ४।२६९ ॥ पूर्वस्य पुरवः ॥ ४।२७० ॥ क्त्व इय-दूणौ ॥ ४।२७१ ॥ कृ-गमो डडुअः ॥ ४॥२७२ ॥ दिरिचेचोः ॥ ४॥२७३ ॥ अतो देश्च ॥ ४।२७४ ।। भविष्यति स्सिः ॥ ४।२७५ ॥ अतो ङ सेर्डादो-डादू ॥ ४।२७६ ॥ इदानीमो दाणि ॥ ४॥२७७ ॥ तस्मात्ताः ॥ ४।२७८ ॥ मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः ॥ ४।२७९ ॥ एवार्थे य्येव ॥ ४।२८० ॥ ह) चेट्याह्वाने ॥ ४।२८१ ॥ हीमाणहे विस्मय-निर्वेदे ॥ ४॥२८२ ॥

Page #221

६४२
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
णं नन्वर्थे ॥ ४।२८३ ॥ अम्महे हर्षे ॥ ४।२८४ ॥ हीही विदूषकस्य ॥ ४।२८५ ॥ शेषं प्राकृतवत् ॥ ४।२८६ ॥ अत एत्सौ पुंसि मागध्याम् ॥ ४।२८७ ॥ र-सोर्ल-शौ ॥ ४।२८८ ॥ स-षोः संयोगे सोऽग्रीष्मे ॥ ४।२८९ ॥ ट्ट-ष्ठयोः स्टः ॥ ४॥२९० ॥ स्थ-र्थयोस्स्तः ॥ ४॥२९१ ।। ज-द्य-यां यः ॥ ४/२९२ ॥ न्य-ण्य-ज्ञ- ञः ॥ ४।२९३ ॥ व्रजो जः ॥ ४।२९४ ॥ छस्य श्चोऽनादौ ॥ ४।२९५ ॥ क्षस्य - कः ॥ ४।२९६ ॥ स्कः प्रेक्षा-ऽऽचक्षोः ॥ ४।२९७ ।। तिष्ठश्चिष्ठः ॥ ४।२९८ ॥ अवर्णाद्वा ङसो डाहः ॥ ४।२९९ ।। आमो डाहँ वा ॥ ४।३०० ॥ अहं-वयमोर्हगे ।। ४।३०१ ॥ शेषं शौरसेनीवत् ॥ ४॥३०२ ।। ज्ञो ञः पैशाच्याम् ॥ ४॥३०३ ॥ राज्ञो वा चिञ् ॥ ४॥३०४ ॥ न्य-ण्योः ॥ ४।३०५ ॥ णो नः ॥ ४॥३०६ ॥ त-दोस्तः ॥ ४॥३०७ ॥ लो लः ॥ ४।३०८ ॥ श-षोः सः ॥ ४।३०९ ॥ हृदये यस्य पः ॥ ४॥३१० ॥ टोस्तुर्वा ॥ ४।३११ ॥ क्त्वस्तूनः ॥ ४॥३१२ ॥ खून-त्थूनौ ष्ट्वः ॥ ४।३१३ ॥ र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित् ॥ ४।३१४ ॥ क्यस्येय्यः ॥ ४।३१५ ॥ कृगो डीरः ॥ ४।३१६ ॥ यादृशादेर्दुस्तिः ॥ ४॥३१७ ॥ इचेचः ॥ ४॥३१८ ॥
आत्तेश्च ॥ ४।३१९ ॥ भविष्यत्येय्य एव ॥ ४।३२० ॥ अतो ङसेर्डातो-डातू ॥ ४।३२१ ॥ तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए ॥ ४।३२२ ॥ शेषं शौरसेनीवत् ॥ ४।३२३ ॥ न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्तसूत्रोक्तम् ॥ ४।३२४ ॥ चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ ॥ ४।३२५ ॥ रस्य लो वा ॥ ४॥३२६ ॥ नादि-युज्योरन्येषाम् ॥ ४॥३२७ ॥ शेषं प्राग्वत् ॥ ४।३२८ ॥ स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे ॥ ४।३२९ ॥ स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ ॥ ४॥३३० ॥ स्यमोरस्योत् ॥ ४।३३१ ॥ सौ पुंस्योद्वा ।। ४।३३२ ॥ एट्टि ॥ ४॥३३३ ॥ ङिनेच्च ॥ ४॥३३४ ॥ भिस्येद्वा ।। ४।३३५ ॥ ङसेहे-हू ॥ ४।३३६ ॥ भ्यसो हुँ ॥ ४॥३३७ ॥ ङसः सु-हो-स्सवः ॥ ४॥३३८ ॥ आमो हं ॥ ४।३३९ ॥ हुं चेदुद्भ्याम् ॥ ४।३४० ॥ ङसि-भ्यस्-ङीनां हे-हुं-हयः ॥ ४॥३४१ ।। आट्टो णा-ऽनुस्वारौ ॥ ४॥३४२ ॥ एं चेदुतः ॥ ४॥३४३ ॥ स्यम्-जस्-शसां लुक् ॥ ४॥३४४ ॥ षष्ठ्याः ॥ ४॥३४५ ॥ आमन्त्र्ये जसो होः ॥ ४।३४६ ॥ भिस्सुपोहि ॥ ४॥३४७ ॥ स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ॥ ४॥३४८ ॥ ट ए ॥ ४॥३४९ ॥ ङस्-ङस्योर्हे ॥ ४।३५० ॥ भ्यसामोर्तुः ॥ ४॥३५१ ॥ डेहिः ॥ ४।३५२ ॥ क्लीबे जस्-शसोरिं ॥ ४॥३५३ ॥ कान्तस्याऽत उं स्यमोः ॥ ४॥३५४ ॥

Page #222

प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
६४३
सर्वादेर्डसेहीं ॥ ४॥३५५ ।। किमो डिहे वा ॥ ४॥३५६ ॥ डेहि ॥ ४॥३५७ ॥ यत्तत्किम्भ्यो ङसो डासुर्नवा ॥ ४।३५८ ।। स्त्रियां डहे ॥ ४।३५९ ॥ यत्तदः स्यमो -त्रं ।। ४।३६० ॥ इदम इमुः क्लीबे || ४।३६१ ॥ एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह एहो एहु ।। ४।३६२ ।। एइर्जस्-शसोः ॥ ४॥३६३ ॥ अदस ओइ ॥ ४॥३६४ ॥ इदम आय: ।। ४।३६५ ॥ सर्वस्य साहो वा ॥ ४॥३६६ ॥ किम: काइं-कवणौ वा ॥ ४।३६७ ॥ युष्मदः सौ तुहं ॥ ४॥३६८ ॥ जस्-शसोस्तुम्हे-तुम्हई ।। ४।३६९ ।। टा-ङ्यमा पई - तइं ॥ ४॥३७० ॥ भिसा तुम्हेहिं ॥ ४॥३७१ ॥ ङसि-ङस्भ्यां तउ-तुज्झु-तुध्र ॥ ४।३७२ ॥ भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं ॥ ४।३७३ ॥ तुम्हासु सुपा ।। ४।३७४ ।। सावस्मदो हउं ॥ ४॥३७५ ॥ जस्-शसोरम्हे-अम्हई ।। ४।३७६ ।। टा-यमा मई ॥ ४॥३७७ ॥ अम्हेहिं भिसा ।। ४।३७८ ॥ महु-मज्झु ङसि डस्भ्याम् ॥ ४॥३७९ ॥ अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ॥ ४॥३८० ।। सुपा अम्हासु ॥ ४॥३८१ ॥ त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हि नवा ॥ ४।३८२ ॥ मध्यत्रयस्याऽऽद्यस्य हिः ॥ ४॥३८३ ॥ बहुत्वे हुः ॥ ४॥३८४ ॥ अन्त्यत्रयस्याऽऽद्यस्य उं ।। ४।३८५ ॥ बहुत्वे हुं ॥ ४३८६ ॥ हि-स्वयोरिदुदेत् ॥ ४।३८७ ॥ वय॑ति स्यस्य सः ॥ ४।३८८ ॥ क्रिये: कीसु ॥ ४।३८९ ॥ भुवः पर्याप्तौ हुच्चः ॥ ४।३९० ॥
ब्रगो ब्रुवो वा ॥ ४॥३९१ ॥ व्रजेतूंजः ॥ ४।३९२ ॥ दृशेः प्रस्सः ॥ ४।३९३ ॥ ग्रहेगुण्हः ॥ ४।३९४ ॥ तक्ष्यादीनां छोल्लाऽऽदयः ॥ ४॥३९५ ॥ अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-धब-भाः ॥ ४॥३९६ ॥ . मोऽनुनासिको वो वा ॥ ४॥३९७ ॥ वाऽधो रो लुक् ॥ ४॥३९८ ॥ अभूतोऽपि क्वचित् ॥ ४॥३९९ ॥ आपद्-विपत्-सम्पदां द इ: ।। ४।४०० ॥ कथं-यथा-तथां थादेरेमेमेहेधा डितः ॥ ४।४०१ ॥ यादृक्-तादृक्-कीदृगीदृशां दादेहः ॥ ४।४०२ ॥ अतां डइसः ॥ ४॥४०३ ॥ यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्य्वत्तु ॥ ४॥४०४ ॥ एत्थु कुत्रा-ऽत्रे ॥ ४॥४०५ ॥ यावत्-तावतोर्वादेर्म-उं-महि ॥ ४।४०६ ॥ वा यत्-तदोऽतोर्डेवडः ॥ ४॥४०७ ॥ वेदं-किमोर्याऽऽदेः ॥ ४।४०८ ॥ परस्परस्याऽऽदिरः ॥ ४।४०९ ॥ कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् ॥ ४॥४१० ॥ पदान्ते उं-हुं-हि-हंकाराणाम् ॥ ४॥४११ ॥ म्हो म्भो वा ॥ ४४१२ ॥ अन्यादृशोऽन्नाइसा-ऽवराइसौ ॥ ४।४१३ ॥ प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्वाः ॥ ४।४१४ ॥ वाऽन्यथोऽनुः ॥ ४॥४१५ ॥ कुतसः कउ-कहंतिहु ॥ ४॥४१६ ॥ ततस्तदोस्तोः ॥ ४।४१७ ॥ एवं-परं-सम-ध्रुवं-मा-मनाक एम्व-पर-समाणु-ध्रुवु-मंमणाउं ॥ ४।४१८ ॥ किला-ऽथवा-दिवा-सह-नहे: किरा-ऽहवइ-दिवे-सहं-नाहिं ॥ ४|४१९ ॥ पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ-एवंइ-जि-एवहिं पच्चलिउ-एत्तहे ॥ ४।४२० ॥ विषण्णोक्त-वर्त्मनो वुन्न-वुत्त-विच्चं ॥ ४।४२१ ॥ शीघ्राऽऽदीनां वहिल्लाऽऽदयः ॥ ४॥४२२ ॥

Page #223

६४४
प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि
हुहुरु-घुग्घ्यादयः शब्द - चेष्टाऽनुकरणयोः ।। ४।४२३ ॥ घइमादयोऽनर्थकाः ॥ ४।४२४ ॥ तादर्थ्य केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः ॥ ४।४२५ ॥ पुनर्विनः स्वार्थे डुः ॥ ४।४२६ ॥ अवश्यमो डें-डौ ॥ ४॥४२७ ॥ एकशसो डिः ॥ ४।४२८ ॥ अ-डड-डुल्लाः स्वाथिक-कलुक् च ॥ ४।४२९ ॥ योगजाश्चैषाम् ॥ ४।४३० ॥ स्त्रियां तदन्ताड्डीः ॥ ४।४३१ ॥ आन्तान्ताड्डाः ॥ ४।४३२ ॥ अस्येदे ॥ ४।४३३ ॥ युष्मदादेरीयस्य डारः ॥ ४।४३४ ॥ अतो.त्तुलः ॥ ४।४३५ ॥
त्रस्य डेत्तहे ॥ ४।४३६ ॥ त्व-तलोः प्पणः ॥ ४।४३७ ॥ तव्यस्य इएव्वउं-एव्वउं-एवा ॥ ४।४३८ ।। क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः ॥ ४।४३९ ।। एप्प्येप्पिण्वेव्येविणवः ॥ ४।४४० ॥ तुम एवमणाऽणहमणहिं च ॥ ४।४४१ ॥ गमेरेप्पिण्वेप्योरेलुंग् वा ॥ ४४४२ ॥ तृनोऽणअः ॥ ४।४४३ ॥ इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः ॥ ४॥४४४ ।। लिङ्गमतन्त्रम् ॥ ४।४४५ ॥ शौरसेनीवत् ॥ ४।४४६ ॥ व्यत्ययश्च ॥ ४।४४७ ॥ शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ॥ ४॥४४८ ॥

Page #224

परिशिष्ट - ३ ।। अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणस्य मूलसूत्राणि ।।
अइ सम्भावने ।।२।२०५।। अइदैत्यादौ च ।।१।१५१।। अउः पौरादौ च ।।१।१६२।। अक्लीबे सौ ।।३।१९।। अङ्कोठे ल्लः ।।१।२००।। अचलपुरे च-लोः ।।२।११८ ।। अजातेः पुंसः ।।३।३२।। अ-डड-डुल्लाः स्वार्थिक-कलुक् च ।।४।४२९।। अण-णाई नञर्थे ।।२।१९०।। अत इज्जस्विज्जहीज्जे-लुको वा ।।३।१७५।। अत एत्सौ पुंसि मागध्याम् ।।४।२८७।। अत एवैच् से ।।३।१४५ ।। अतः समृद्ध्यादौ वा ।।१।४४ ।। अतः सर्वादेर्डेजसः ।।३।५८।। अतः से?ः ।।३।२।। अतसी - सातवाहने लः ।।१।२११।। अतां डइसः ।।४।४०३।। अतो ङसेर्डातो-डातू ।।४।३२१ ।। अतो ङसेर्डादो-डादू ।।४।२७६।। अतो डो विसर्गस्य ।।१।३७।। अतो देश्च ।।४।२७४ ।। अतो रिआ-ऽर-रिज्ज-रीअं ।।२।६७।। अतोडेत्तुलः ।।४।४३५।। अस्थिस्त्यादिना ।।३।१४८।। अथ प्राकृतम् ।।१।१।। अदस ओइ ।।४।३६४।। अदूतः सूक्ष्मे वा ।।१।११८ ।। अदेल्लुक्यादेरत आः ||३।१५३।। अधः क्वचित् ।।४।२६१।। अधसो हेटें ।।२।१४१।। अधो म-न-याम् ।।२।७८।।
अनङ्कोठात्तैलस्य डेल्लः ।।२।१५५।। अनादौ शेषाऽऽदेशयोर्द्वित्वम् ।।२।८९।। अनादौ स्वरादसंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-ध ब-भाः ।।४।३९६।। अनुत्साहोच्छन्ने त्स-च्छे ।।१।११४ ।। अनुव्रजेः पडिअग्गः ।।४।१०७।। अन्त्यत्रयस्याऽऽद्यस्य उं ।।४।३८५।। अन्त्यव्यञ्जनस्य ।।१।११।। अन्यादृशोऽन्नाइसा-ऽवराइसौ ।।४।४१३।। अभिमन्यौ ज-जौ वा ।।२।२५।। अभूतोऽपि क्वचित् ।।४।३९९।। अभ्याडोम्मत्थः ।।४।१६५।। अमेणम् ।।३।७८।। अमोऽस्य ।।३।५।। अम्महे हर्षे ।।४।२८४।। अम्मो आश्चर्ये ।।२।२०८।। अम्ह-अम्हे-अम्हो-मो-वयं-भे जसा ।।३।१०६।। अम्ह-मम-मह-मज्झा ङौ ।।३।११६।। अम्हहं भ्यसाम्भ्याम् ।।४।३८०।। अम्हे-अम्हो-अम्ह-णे शसा ।।३।१०८।। अम्हेहिं भिसा ।।४।३७८।। अम्हेहि-अम्हाहि-अम्ह-अम्हे-णे भिसा ।।३।११० ।। अयौ वैत् ।।१।१६९।। अरिदृप्ते ।।१।१४४।। अर्जेविंढप्पः ।।४।२५१।। अर्जेविंढवः ।।४।१०८।। अरल्लिव-चच्चुप्प-पणामाः ।।४।३९।। अलाहि निवारणे ।।२।१८९।। अवतरेरोह-ओरसौ ॥४८५।। अवर्णाद्वा ङसो डाहः ।।४।२९९।। अवर्णो यश्रुतिः ।।१।१८०।।

Page #225

६४६
अवश्यमो डें-डौ ।।४।४२७।।
आदेः श्मश्रु-श्मशाने ।।२८६।। अवात्काशो वासः ।।४।१७९।।
आदेयों जः ।।१।२४५।। अवाद् गाहेर्वाहः ।।४।२०५ ।।
आनन्तर्ये णवरि ।।२।१८८ ।। अवापोते ।।१।१७२।।
आन्तान्ताड्डाः ।।४।४३२।। अविति हुः ।।४।६१।।
आपद्-विपत्-सम्पदां द इः ।।४।४०० ।। अवेर्जुम्भो जम्भा ।।४।१५७।।
आम अभ्युपगमे ।।२।१७७।। अव्ययम् ।।२।१७५।।
आमन्त्र्ये जसो होः ।।४।३४६।। अव्वो सूचना-दुःख-सम्भाषणा-ऽपराध-विस्मया-ऽऽनन्दा- आमो डाहँ वा ।।४।३००।। ऽऽदर-भय-खेद-विषाद-पश्चात्तापे ।।२।२०४।।
आमो डेसिं ।।३।६१।। असावक्खोडः ।।४।१८८।।
आमो हं ।।४।३३९।। अस्मदो म्मि-अम्मि-अम्हि-हं-अहं-अहयं सिना ।।३।१०५।।। आयुरप्सरसोर्वा ।।१।२०।। अस्येदे ।।४।४३३।।
आरः स्यादौ ।।३।४५।। अहं-वयमोर्हगे ।।४।३०१।।
आरभेराढप्पः ।।४।२५४।। आ अरा मातुः ।।३।४६।।
आरुहेश्चड-वलग्गौ ।।४।२०६।। आ आमन्त्र्ये सौ वेनो नः ।।४।२६३।।
आरोपेर्वलः ।।४।४७।। आ सौ नवा ।।३।४८।।
आर्यायां यः श्वश्रवाम् ।।१७७।। आः कृगो भूत-भविष्यतोश्च ।।४।२१४ ।।
आर्षम् ।।१।३।। आक्रन्देीहरः ।।४।१३१।।
आलाने ल-नोः ।।२।११७।। आक्रमेरोहावोत्थारच्छुन्दाः ।।४।१६० ।।
आलीङोऽल्ली ।।४।५४।। आक्षिपेीरवः ।।४।१४५।।
आल्विल्लोल्लाल-वन्त-मन्तेत्तेर-मणा मतोः ।।२।१५९।। आ राइग्घः ।।४।१३।।
आश्चर्ये ।।२६६।। आङा अहिपच्चुअः ।।४।१६३।।
आश्लिष्टे ल-धौ ।।२।४९।। आङा ओअन्दोद्दालौ ।।४।१२५ ।।
इ: सदाऽऽदौ वा ।।१।७२।। आङो रभे रम्भ-ढवौ ।।४।१५५।।
इ: स्वप्नादौ ।।१।४६।। आचार्य चोऽच्च ।।१।७३ ।।
इचेचः ।।४।३१८।। आच्च गौरवे ।।१।१६३।।
इच्च मो-मु-मे वा ।।३।१५५।। आजस्य टा-ङसि-ङस्सु सणाणोष्वण् ।।३।५५।। इ-जे-राः पादपूरणे ।।२।२१७ ।। आट्टो णा-ऽनुस्वारौ ।।४।३४२।।
इणममामा ।।३।५३।। आत्कश्मीरे ।।१।१००।।
इत एद्वा ।।१८५।। आत्कृशा-मृदुक-मृदुत्वे वा ।।१।१२७।।
इतेः स्वरात् तश्च द्विः ।।१।४२।। आत्तेश्च ।।४।३१९।।
इतौ तो वाक्याऽऽदौ ।।१।९१ ।। आत्मनष्टो णिआ-णइआ ।।३।५७।।
इत् सैन्धव-शनैश्चरे ।।१।१४९।। आदृडे: सन्नामः ।।४।८३।।
इत्कृपाऽऽदौ ।।१।१२८ ।। आदृते ढिः ।।१।१४३।।
इत्वे वेतसे ।।१।२०७।। आदेः ।।१।३९।।
इदं-किमश्च डेत्तिअ-डेत्तिल-डेदहाः ।।२।१५७।।

Page #226

इदम आयः ।।४।३६५।। इदम इमः ।।३।७२।। इदम इमुः क्लीबे ।।४।३६१।। इदमर्थस्य केरः ।।२।१४७।। इदमेतत्किं-यत्तद्भ्यष्टो डिणा ।।३।६९।। इदानीमो दाणिं ।।४।२७७।। इदितो वा ।।४।१।। इदुतो दीर्घः ।।३।१६।। इदुतौ वृष्ट-वृष्टि-पृथक्-मृदङ्ग-नप्तृके ।।१।१३७।। इदेतौ नूपुरे वा ।।१।१२३ ।। इदेदोद् वृन्ते ।।१।१३९।। इन्धौ झा ।।२।२८।। इर्जस्य णो-णा-डौ ।।३।५२।। इ(कुटौ ।।१।११०।। इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जणवः ।।४।४४४।। इह - हचोर्हस्य ।।४।२६८ ।। इहरा इतरथा ।।२।२१२।। ई च स्त्रियाम् ।।३।१८२।। ई: क्षुते ।।१।११२।। ई: स्त्यान-खल्वाटे ।।१।७४ ।। ईअ-इज्जौ क्यस्य ।।३।१६० ।। ईतः सेश्चा वा ।।३।२८।। ईदूतो ह्रस्वः ।।३।४२।। ईद्धैर्ये ।।१।१५५।। ईद्भिस्भ्यसाम्सुपि ।।३।५४ ।। ईद्भ्यः स्सा-से ।।३।६४।। ईयस्याऽऽत्मनो णयः ।।२।१५३।। ईजिह्वा-सिंह-त्रिंशद्विशती त्या ।।१।१२।। ईर्वोद्व्यूढे ।।११२०।। ईर्हरे वा ।।१।५१।। उ: सास्ना-स्तावके ।।१।७५ ।। उअ पश्य ||२।२११।। उच्चाऽर्हति ।।२।१११।। उच्चैींचैस्यअः ।।१।१५४।। उच्छल उत्थल्लः ।।४।१७४।।
उज्जीणे ।।१।१०२।। उतो मुकुलाऽऽदिष्वत् ।।१।१०७।। उत् सौन्दर्यादौ ।।१।१६०।। उत्क्षिपेर्गुलगुञ्छोत्थङ्घा-ऽल्लत्थोब्भुत्तोस्सिक्क-हक्खुवाः ।।४।१४४ ।। उदष्ठ-कुक्कुरौ।।४।१७ ।। उदूदोन्मृषि।।१।१३६।। उदृत्वादौ ।।१।१३१।। उदो ध्मो धुमा ।।४।८।। उदोद्वाऽऽ ।।१८२।। उद्घटेरुग्गः ।।४।३३।। उद्धृलेर्गुण्ठः ।।४।२९।। उद्वाकेरोरुम्मा-वसुआ ।।४।११।। उद्विजः ।।४।२२७।। उनमेरुत्थंघोल्लाल-गुलुगुञ्छोप्पेलाः ॥४॥३६।। उपरेः संव्याने ।।२।१६६।। उपसरल्लिअः ।।४।१३९ ।। उपालम्भेझङ्ख-पच्चार-वेलवाः ।।४।१५६।। उमो निषण्णे ।।१।१७४।। उर्दू-हनूमत्कण्डूय-वातूले ।।१।१२१।। उल्लसेरूसलोसुम्भ-णिल्लस-पुलआअ-गुजोल्ला-ऽऽरोआः ।।४।२०२।। उवर्णस्याऽवः ।।४।२३३।। ऊ गर्हा-ऽऽक्षेप-विस्मय-सूचने ।।२।१९९।। ऊः स्तेने वा ।।१।१४७।। ऊच्चोपे ।।१।१७३।। ऊत् सोच्छ्वासे ।।१।१५७।। ऊत्वे दुर्भग-सुभगे वः ।।१।१९२ ।। ऊत्सुभग-मुसले वा ।।१।११३ ।। ऊद्वाऽऽसारे ।।१७६ ।। ऊहीन-विहीने वा ।।१।१०३ ।। ऋक्षे वा ।।२।१९ ।। ऋणवृषभत्र्वृषौ वा ।।१।१४१ ।। ऋतामुदस्यमौसु वा ।।३।४४ ।। ऋतोऽत् ।।१।१२६ ।।

Page #227

६४८
-
ऋतोऽद्वा ।।३।३९ ।।
ओत्संयोगे ।।१।११६ ।। ऋवर्णस्याऽरः ।।४।२३४ ।।
ओदाल्यां पङ्क्तौ ।।१।८३ ।। एं चेदुतः ।।४।३४३ ।।
औत ओत् ।।१।१५९ ।। एइर्जस्-शसोः ।।४।३६३ ।।
ककुदे ह: ।।१।२२५ ।। एकशसो डिः ।।४।४२८ ।।
ककुभो हः ।।१।२१ ।। एकस्वरे श्वः-स्वे ।।२।११४ ।।
क-ग-च-ज-त-द-प-य-वां प्रायो लुक् ।।१।१७७ ।। एक्कसरिअं झगिति-सम्प्रति ।।२।२१३ ।।
क-ग-ट-ड-त-द-प-श-ष-स-क-)(पामूर्ध्वं लुक् ।।२।७७।। एच्च क्त्वा-तुम्-तव्य-भविष्यत्सु ।।३।१५७ ।।
कथं-यथा-तथां थादेरेमेमेहेधा डितः ।।४।४०१ ।। एच्च दैवे ।।१।१५३ ।।
कथेर्वज्जर-पज्जरोप्पाल-पिसुण-संघ-बोल्ल-चव-जम्प-सीसएच्छय्यादौ ।।१५७ ।।
साहाः ।।४।२ ।। एट्टि ।।४।३३३ ।।
कदम्बे वा ।।१।२२२ ।।। एण्हि-एत्ताहे इदानीमः ।।२।१३४ ।।
कदर्थिते वः ।।१।२२४ ।। एत इद्वा वेदना-चपेटा-देवर-केसरे ।।१।१४६ ।।
कदल्यामद्रुमे ।।१।२२० ।। एतः पर्यन्ते ।।२।६५ ।।
कन्दरिका-भिन्दिपाले ण्डः ।।२।३८ ।। एतदः स्त्री-पुं-क्लीबे एह-एहो-एहु ।।४।३६२ ।। कबन्धे म-यौ ।।१।२३९ ।। एत् ।।३।१२९ ।।
कमेणिहुवः ।।४।४४ ।। एत् त्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन ।।१।१६५ ।। कम्पेर्विच्छोल: ।।४।४६ ।। एत्यु कुत्रा-ऽत्रे ।।४।४०५ ।।
करवीरे णः ।।१।२५३ ।। एत्पीयूषा-ऽऽपीड-बिभीतक-कीदृशेदृशे ।।१।१०५ ।। करेणू-वाराणस्यो र-णोर्व्यत्ययः ।।२।११६ ।। एदोतोः स्वरे ।।१७ ।।
कर्णिकारे वा ।।२।९५ ।। एद् ग्राह्ये ।।१।७८ ।।
कश्मीरे म्भो वा ।।२।६० ।। एप्येप्पिण्वेव्येविणवः ।।४।४४० ।।
काङ्क्षराहा-ऽहिलङ्घा-ऽहिलङ्ख-वच्च-वम्फ-मह-सिहएरदीतौ म्मौ वा ।।३।८४ ।।
विलुम्पाः ।।४।१९२ ।। एवं-परं-सम-ध्रुवं-मा-मनाक एम्व-पर-समाणु-ध्रुवु-मं-मणाउं काणेक्षिते णिआरः ।।४।६६ ।। ।।४।४१८ ।।
कादिस्थैदोतोरुच्चारलाघवम् ।।४।४१० ।। एवार्थे य्येव ।।४।२८० ।।
कान्तस्याऽत उं स्यमोः ।।४।३५४ ।। ऐत एत् ।।१।१४८ ।।
कार्षापणे ।।२७१ ।। ओ सूचना-पश्चात्तापे ।।२।२०३ ।।
किं-तद्भ्यां डासः ।।३।६२ ।। ओच्च द्विधाकृगः ।।१।९७ ।।
किं-यत्तदोस्यमामि ।।३।३३ ।। ओतोऽद्वा-ऽन्योन्य-प्रकोष्ठा-ऽऽतोद्य-शिरोवेदना-मनोहर-सरोरुहे किं-यत्तद्भ्यो ङसः ।।३।६३ ।। क्तोश्च वः ।।१।१५६।।
किंशुके वा ।।१।८६ ।। ओत् पद्मे ।। १।६१ ।।
किणो प्रश्ने ।।२।२१६ ।। ओत् पूतर-बदर-नवमालिका-नवफलिका-पूगफले ।।१।१७०।। किमः कस्त्र-तसोश्च ।।३।७१ ।। ओत्कूष्माण्डी-तूणीर-कूर्पर-स्थूल-ताम्बूल-गुडूची-मूल्ये किमः काइं-कवणौ वा ।।४।३६७ ।। ।।१।१२४।।
किमः किं ।।३।८० ।।

Page #228

६४९
किमो डिणो-डीसौ ।।३।६८ ।।
क्रियः किणो वेस्तु क्के च ।।४।५२ ।। किमो डिहे वा ।।४।३५६ ।।
क्रियातिपत्तेः ।।३।१७९ ।। किराते चः ।।१।१८३ ।।
क्रियेः कीसु ।।४।३८९ ।। किरि-भेरे रो डः ।।१।२५१ ।।
क्रुधेर्जूरः ।।४।१३५ ।। किरेर-हिर किलार्थे वा ।।२।१८६ ।।
क्लीबे जस्-शसोरिं ।।४।३५३ ।। किला-ऽथवा-दिवा-सह-नहे: किरा-ऽहवइ-दिवे-सह-नाहिं क्लीबे स्यमेदमिणमो च ।।३।७९ ।। ।।४।४१९ ।।
क्लीबे स्वरान्म् सेः ।।३।२५ ।। . किसलय-कालायस-हृदये यः ।।१।२६९ ।।
क्वचिद् द्वितीयादेः ।।३।१३४ ।। कुतसः कउ-कहंतिहु ।।४।४१६ ।।
क्वथ-वर्धा ढः ।।४।२२० ।। कुतूहले वा ह्रस्वश्च ।।१।११७ ।।
क्वथेरट्टः ।।४।११९ ।। कुब्ज-कर्पर-कीले कः खोऽपुष्पे ।।१।१८१ ।।
क्विपः ।।३।४३ ।। कूष्माण्ड्यां ष्मो लस्तु ण्डो वा ।।२।७३ ।।
क्षः खः क्वचित्तु छ-झौ ।।२।३ ।। कृ-गमो डडुअः ।।४।२७२ ।।
क्षण उत्सवे ।।२।२० ।। कृगः कुणः ।।४।६५ ।।
क्षमायां कौ ।।२।१८ ।। कृगो डीरः ।।४।३१६ ।।
क्षरः खिर-झर-पज्झर-पच्चड-णिव्वल-णिटुआः ।।४।१७३।। कृत्ति-चत्वरे चः ।।२।१२ ।।
क्षस्य कः ।।४।२९६ ।। कृत्वसो हुत्तं ।।२।१५८ ।।
क्षिपेर्गलत्था-ऽड्डक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परीकृ-दो हं ।।३।१७० ।।
घत्ताः ।।४।१४३ ।। कृषेः कड्ढ-साअड्ढा-ऽञ्चा-ऽणच्छा-ऽयञ्छा-ऽऽइञ्छाः क्षुधो हा ।।१।१७ ।। ।।४।१८७ ।।
क्षुभेः खउर-पड्डुहौ ।।४।१५४ ।। कृष्णे वर्णे वा ।।२।११० ।।
क्षुरे कम्मः ।।४।७२ ।। कैटभे भो वः ।।१।२४० ।।
क्षेणिज्झरो वा ।।४।२० ।। कौक्षेयके वा ।।१।१६१ ।।
क्ष्मा-श्लाघा-रत्नेऽन्त्यव्यञ्जनात् ।।२।१०१ ।। क्ते ।।३।१५६ ।।
श्वेटकाऽऽदौ ।।२।६ ।। क्ते हू: ।।४।६४ ।।
ख-घ-थ-ध-भां हः ।।१।१८७ ।। क्तेनाऽप्फुण्णाऽऽदयः ।।४।२५८ ।।
खचित-पिशाचयोश्चः स-ल्लौ वा ।।१।१९३ ।। क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः ।।४।४३९ ।।
खचेर्वेअडः ।।४।८९ ।। क्त्व इय-दूणौ ।।४।२७१ ।।
खाद-धावोर्लुक् ।।४।२२८ ।। क्त्वस्तुमत्तूण-तुआणाः ।।२।१४६ ।।
खिदेर्जूर-विसूरौ ।।४।१३२ ।। क्त्वस्तूनः ।।४।३१२ ।।
गमादीनां द्वित्वम् ।।४।२४९ ।। क्त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ।।४।२१० ।।
गमिष्यमासां छः ।।४।२१५ ।। क्त्वा-स्यादेर्ण-स्वोर्वा ।।१।२७ ।।
गमेरई-अइच्छा-ऽणुवज्जा-ऽवज्जसोक्कुसा-ऽक्कुस-पच्चड्डक्यङोर्यलुक् ।।३।१३८ ।।
पच्चछन्द-णिम्मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ-रम्भ-परिअल्लक्यस्येय्यः ।।४।३१५ ।।
वोल-परिअल-णिरिणास-णिवहा-ऽवसेहा-ऽवहराः ।।४।१६२।। क्रपोऽवहो णिः ।।४।१५१ ।।
गमेरेप्पिण्वेप्प्योरेलुंग् वा ।।४।४४२ ।।

Page #229

६५०
गर्जेर्बुक्कः ।।४।९८ ।।
ङसेस्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-लुकः ।।३।८ ।। गर्ते डः ।।२।३५ ।।
ङस्-ङस्योहे ।।४।३५० ।। गर्दभे वा ।।२।३७ ।।
डिनेच्च ।।४।३३४ ।। गर्भिता-ऽतिमुक्तके णः ।।१।२०८ ।।
डेः स्सि-म्मि-त्थाः ।।३।५९ ।। गवये वः ।।१।५४ ।।
डे हे-डाला-इआ काले ।।३।६५ ।। गवेषेढुण्ढुल्ल-ढण्ढोल-गमेस-घत्ताः ।।४ १८९ ।। डेडे: ।।३।१२८ ।। गव्यउ-आअः ।। १।१५८ ।।
डेर्मेन हः ।।३।७५ ।। गुणाद्याः क्लीबे वा ।।१।३४ ।।
डेहिं ।।४।३५७ ।। गुप्येविर-णडौ ।।४।१५० ।।
डेहिः ।।४।३५२ ।। गुरौ के वा ।।१।१०९ ।।
चतुरश्चत्तारो-चउरो-चत्तारि ।।३।१२२ ।। गुर्वादेरविर्वा ।।३।१५० ।।
चतुरो वा ।।३।१७ ।। गृहस्य घरोऽपतौ ।।२।१४४ ।।
चतुर्थ्याः षष्ठी ।।३।१३१ ।। गोणादयः ।।२।१७४ ।।
चन्द्रिकायां मः ।।१।१८५ ।। गौणस्येषतः कूरः ।।२।१२९ ।।
चपेटा-पाटौ वा ।।१।१९८ ।। गौणाऽन्त्यस्य ।।१।१३४ ।।
चाटौ गुललः ।।४।७३ ।। ग्मो वा ।।२।६२ ।।
चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णो ह्रस्वश्च ।।४।२४१ ।। ग्रन्थो गण्ठः ।।४।१२० ।।
चिह्ने न्धो वा ।।२।५० ।। ग्रसेर्घिसः ।।४।२०४ ।।
चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोराद्य-द्वितीयौ ।।४।३२५ ।। ग्रहेण्हः ।।४।३९४ ।।
छदेणेणुम-नूम-सनुम-ढक्कौम्वाल-पव्वालाः ।।४।२१।। ग्रहेघेप्पः ।।४।२५६ ।।
छस्य श्चोऽनादौ ।।४।२९५ ।। ग्रहो वल-गेह-हर-पङ्ग-निरुवारा-ऽहिपच्चुआः ।।४।२०९।। छागे लः ।।१।१९१ ।। घइमादयोऽनर्थकाः ।।४।४२४ ।।
छायायां होऽकान्तौ वा ।।१।२४९ ।। घवृद्धेर्वा ।।१।६८ ।।
छाया-हरिद्रयोः ।।३।३४ ।। घटे: परिवाडः ।।४।५० ।।
छिदि-भिदो न्दः ।।४।२१६ ।। घटेर्गढः ।।४।११२ ।।
छिदे र्दुहाव-णिच्छल्ल-णिज्झोड-णिव्वर-णिल्लूर-लूराः घूर्णो घुल-घोल-घुम्म-पहल्लाः ।।४।११७ ।।
।।४।१२४ ।। ङ-ब-ण-नो व्य ञ्जने ।।१।२५ ।।
छोऽक्ष्यादौ ।।२।१७ ।। ङसः सु-हो-स्सवः ।।४।३३८ ।।
जटिले जो झो वा ।।१।१९४ ।। ङसः स्सः ।।३।१० ।।
ज-द्य-यां यः ।।४।२९२ ।। ङसि-ङसोः पुं-क्लीबे वा ।।३।२३ ।।
जनो जा-जम्मौ ।।४।१३६ ।। ङसि-ङस्भ्यां तउ-तुज्झु-तुध्र ।।४।३७२ ।।
जस्-शस इँ-इं-णयः सप्राग्दीर्घाः ।।३।२६ ।। ङसि-भ्यस्-डीनां हे-हुं-हयः ।।४।३४१ ।।
जस्-शसोरम्हे-अम्हइं ।।४।३७६ ।। ङसेा ।।३।६६ ।।
जस्-शसोर्णो वा ।।३।२२ ।। ङसेलृक् ।।३।१२६ ।।
जस्-शसोर्लुक् ।।३।४ ।। ङसेहें-हू ।।४।३३६ ।।
जस्-शसोस्तुम्हे-तुम्हई ।।४।३६९ ।।

Page #230

जस्-शस्-ङसि-ङसां णो ।।३।५० ।। जस्-शस्-ङसि-तो-दो-द्वामि दीर्घः ।।३।१२ ।। जाग्रेजग्गः ।।४।८० ।। जुगुप्सेझुण-दुगुच्छ-दुगुञ्छाः ।।४।४ ।। जेण-तण लक्षणे ।।२।१८३ ।। ज्जा-ज्जे ।।३।१५९ ।। ज्जात् सप्तम्या इर्वा ।।३।१६५ ।। ज्ञो जाण-मुणौ ।।४।७ ।। ज्ञो ञः ।।२।८३ ।। ज्ञो ञः पैशाच्याम् ।।४।३०३ ।। ज्ञो णत्वेऽभिज्ञाऽऽदौ ।।१।५६ ।। ज्ञो णव्व-णज्जौ ।।४।२५२ ।। ज्यायामीत् ।।२।११५ ।। ट ए ।।४।३४९ ।। टा-आमोर्णः ।।३।६ ।। टा-ङस्-डेरदादिदेवा तु ङसेः ।।३।२९ ।। टा-ङ्यमा पइं-तई ।।४।३७० ।। टा-यमा मई ।।४।३७७ ।। टाण-शस्येत् ।।३।१४ ।। टो डः ।।१।१९५ ।। टो णा ।।३।२४ ।। टो णा ।।३।५१ ।। टोस्तुर्वा ।।४।३११ ।।
ट्ट-ष्ठयोः स्टः ।।४।२९० ।। ठो ढः ।।१।१९९ ।। ठोऽस्थि - विसंस्थुले ।।२।३२ ।। डाह-वौ कतिपये ।।१।२५० ।। डिल्ल-डुल्लौ भवे ।।२।१६३ ।। डे-म्मि : ।।३।११ ।। डो दीर्घा वा ।।३।३८ ।। डो लः ।।१।२०२ ।। ड्म-क्मोः ।।२।५२ ।। णं नन्वर्थे ।।४।२८३ ।। णइ-चेअ-चिअ-च्च अवधारणे ।।२।१८४ ।। णवर केवले ।।२।१८७ ।।
णवि वैपरीत्ये ।।२।१७८ ।। णे-णं-मि-अम्मि-अम्ह-मम्ह-मं-ममं-मिर्म-अहं अमा ।।३।१०७।। णे-णो-मज्झ-अम्ह-अम्हं-अम्हे-अम्हो-अम्हाण-ममाण-महाणमज्झाण आमा ।।३।११४ ।। णेरदेदावावे ।।३।१४९ ।। णो नः ।।४।३०६ ।। णोऽम्-शस्-टा-भिसि ।।३७७ ।। तं वाक्योपन्यासे ।।२।१७६ ।। तं-तु-तुम-तुवं-तुह-तुमे-तुए अमा ।।३।९२ ।। तइ-तु-ते-तुम्ह-तुह-तुहं-तुव-तुम-तुमे-तुमो-तुमाइ-दि-दे-इ-एतुब्धोब्भोव्हा ङसा ।।३।९९ ।। तइ-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङसौ ।।३।९६ ।। तक्षेस्तच्छ-चच्छ-रम्प-रम्फाः ।।४।१९४ ।। तक्ष्यादीनां छोल्लाऽऽदयः ।।४।३९५ ।। तगर-बसर-तूवरे टः ।।१।२०५ ।। तडेराहोड-विहोडौ ।।४।२७ ।। ततस्तदोस्तोः ।।४।४१७ ।। तदश्च तः सोऽक्लीबे ।।३।८६ ।। तदिदमोष्टा नेन स्त्रियां तु नाए ।।४।३२२ ।। तदो डोः ।।३।६७ ।। तदो णः स्यादौ क्वचित् ।।३।७० ।। त-दोस्तः ।।४।३०७ ।। तनेस्तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः ।।४।१३७ ।। तन्वीतुल्येषु ।।२।११३ ।। तव्यस्य इएव्वउं-एव्वउं-एवा ।।४।४३८ ।। तस्मात्ताः ।।४।२७८ ।। तादर्थ्यडेर्वा ।।३।१३२ ।। तादर्थ्य केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः ।।४।४२५ ।। ताम्रा-ऽऽने म्बः ।।२।५६ ।। तिजेरोसुक्कः ।।४।१०४ ।। तित्तिरौ रः ।।१।९० ।। तिर्यचस्तिरिच्छिः ।।२।१४३ ।। तिष्ठश्चिष्ठः ।।४।२९८ ।। तीक्ष्णे णः ।।२।८२ ।।

Page #231

६५२
तीर्थे हे ।।१।१०४ ।।
त्रेस्ती तृतीयादौ ।।३।११८ ।। तुच्छे तश्च-छौ वा ।।१।२०४ ।।
त्व-तलोः प्पणः ।।४।४३७ ।। तुडे स्तोड-तुट्ट-खुट्ट-खुडोक्खुडोल्लुक्क-णिलुक्क- त्व-थ्व-द्व-ध्वां च-छ-ज-झाः क्वचित् ।।२।१५ ।। लुक्कोल्लूराः ।।४।११६ ।।
त्वरस्तुवर-जअडौ ।।४।१७० ।। तु-तुव-तुम-तुह-तुब्भा ङौ ।।३।१०२ ।।
त्वस्य डिमा-त्तणौ वा ।।२।१५४ ।। तुब्भ-तुम्होरहोम्हा भ्यसि ।।३।९८ ।।
त्वादेः सः ।।२।१७२ ।। तुम एवमणाऽणहमणहिं च ।।४।४४१ ।।
थ-ठावस्पन्दे ।।२।९ ।। तुमे-तुमए-तुमाइ-तइ-तए डिना ।।३।१०१ ।।
थू कुत्सायाम् ।।२।२०० ।। तुम्हासु सुपा ।।४।३७४ ।।
थो धः ।।४।२६७ ।। तुम्ह-तुब्भ-तहिन्तो ङसिना ।।३।९७ ।।
दंश-दहोः ।।१।२१८ ।। तुरोऽत्यादौ ।।४।१७२ ।।
दंष्ट्राया दाढा ।।२।१३९ ।। तुलेरोहामः ।।४।२५ ।।
दक्षिणे हे ।।१।४५ ।। तु-वो-भे-तुब्भ-तुब्भ-तुब्भाण-तुवाण-तुमाण-तुहाण-उम्हाण दग्ध-विदग्ध-वृद्धि-वृद्धे ढः ।।२।४० ।। आमा ।।३।१०० ।।
दराऽर्धाऽल्पे ।।२।२१५ ।। तृतीयस्य मिः ।।३।१४१ ।।
दलि-वल्योर्विसट्ट-वम्फो ।।४।१७६ ।। तृतीयस्य मो-मु-माः ।।३।१४४ ।।
दश-पाषाणे ह: ।।१।२६२ ।। तृनोऽणअः ।।४।४४३ ।।
दशाहे ।।२।८५ ।। तृपस्थिप्पः ।।४।१३८ ।।
दहेरहिऊला-ऽऽलुखौ ।।४।२०८ ।। तेनाऽस्तेरास्यहेसी ।।३।१६४ ।।
दहो ज्झः ।।४।२४६ ।। तैलादौ ।।२।९८ ।।
दिक् - प्रावृषोः सः ।।१।१९ ।। तो दोऽनादौ शौरसेन्यामयुक्तस्य ।।४।२६० ।।
दिरिचेचोः ।।४।२७३ ।। तोऽन्तरि ।।१६० ।।
दिवसे सः ।।१।२६३ ।। त्तो-दो तसो वा ।।२।१६० ।।
दीपौ धो वा ।।१।२२३ ।। त्थे च तस्य लुक् ।।३।८३ ।।
दीर्घ-ह्रस्वौ मिथो वृत्तौ ।।१।४ ।। त्यदाद्यव्ययात् तस्वरस्य लुक् ।।१।४० ।।
दीर्घ वा ।।२।९१ ।। त्यादि-शत्रोस्तूरः ।।४।१७१ ।।
दुःख-दक्षिण-तीर्थे वा ।।२।७२ ।। त्यादीनामाद्यत्रयस्याऽऽद्यस्येचेचौ ।।३।१३९ ।।
दुःखे णिव्वरः ।।४।३ ।। त्यादेः ।।१।९ ।।
दुःखे णिव्वलः ।।४।९२ ।। त्यादेराद्यत्रयस्य बहुत्वे हिं नवा ।।४।३८२ ।।
दुकूले वा लश्च द्विः ।।१।११९ ।। त्योऽचैत्ये ।।२।१३ ।।
दुर्गादेव्युदुम्बर-पादपतन-पादपीठेऽन्तर्दः ।।१।२७० ।। त्रपो हि-ह-त्थाः ।।२।१६१ ।।
दुवे-दोण्णि-बेण्णि च जस्-शसा ।।३।१२० ।। त्रसेर्डर-वोज्ज-वज्जाः ।।४।१९८ ।।
दु-सु-मु विध्यादिष्वेकस्मिंस्त्रयाणाम् ।।३।१७३ ।। त्रस्तस्य हित्थ-तट्ठौ ।।२।१३६ ।।
दुहितृ-भगिन्योधूआ-बहिण्यौ ।।२।१२६ ।। त्रस्य डेतहे ।।४।४३६ ।।
दूङो दूमः ।।४।२३ ।। त्रेस्तिण्णिः ।।३।१२१ ।।
दृप्ते ।।२।९६ ।।

Page #232

६५३
दृशः क्विप्-टक्-सकः ।।१।१४२ ।।
न युवर्णस्याऽस्वे ।।१६ ।। दृशस्तेन ट्ठः ।।४।२१३ ।।
न श्रदुदोः ।।१।१२ ।। दृशि-वचेर्डीस-डुच्चं ।।३।१६१ ।।
नमस्कार-परस्परे द्वितीयस्य ।।१।६२ ।। दृशेः प्रस्सः ।।४।३९३ ।।
नवा कर्म-भावे ब्वः क्यस्य च लुक् ।।४।२४२ ।। दृशेर्दाव-दस-दक्खवाः ।।४।३२ ।।
नवा यो य्यः ।।४।२६६ ।। दशो निअच्छ-पेच्छा-ऽवयच्छा-ऽवयज्झ-वज्ज-सव्वव- नवाऽनिदमेतदो हिं ।।३।६० ।। देक्खौअक्खा -ऽवक्खा-ऽवअक्ख-पुलोअ-पुलअ-निआ- नशेणिरणास-णिवहा-ऽवसेह-पडिसा-सेहा-ऽवहराः ।।४।१७८।। ऽवआस-पासाः ।।४।१८१ ।।
नशेविउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलावाः ।।४।३१।। दे सम्मुखीकरणे च ।।२।१९६ ।।
नाऽऽमन्त्र्यात्सौ मः ।।३।३७ ।। दोले रखोलः ।।४।४८ ।।
नाऽवर्णात् पः ।।१।१७९ ।। खून-त्यूनौ ष्ट्वः ।।४।३१३ ।।
नात आत् ।।३।३० ।। द्य-य्य-र्यां जः ।।२।२४ ।।
नात्पुनर्यादाइर्वा ।।१।६५ ।। द्रे रो नवा ।।२८० ।।
नादि-युज्योरन्येषाम् ।।४।३२७ ।। द्वारे वा ।।१।७९ ।।
नाम्न्यरं वा ।।३।४० ।। द्वितीय-तुर्ययोरुपरि पूर्वः ।।२।९० ।।
नाम्न्यरः ।।३।४७ ।। द्वितीयस्य सि-से ।।३।१४० ।।
नाव्यावः ।।१।१६४ ।। द्वितीया-तृतीययोः सप्तमी ।।३।१३५ ।।
निःश्वसेझङ्खः ।।४।२०१ ।। द्विन्योरुत् ।।१।९४ ।।
निकष-स्फटिक-चिकुरे हः ।।१।१८६ ।। द्विवचनस्य बहुवचनम् ।।३।१३० ।।
निद्राकेरोहीरोयौ ।।४।१२ ।। द्वेर्दो-बे ।।३।११९ ।।
निम्ब-नापिते ल-ण्हं वा ।।१।२३० ।। धनुषो वा ।।१।२२ ।।
निरः पदेवलः ।।४।१२८ ।। धवलेर्दुमः ।।४।२४ ।।
निर्दुरोर्वा ।।१।१३ ।। धातवोऽर्थान्तरेऽपि ।।४।२५९ ।।
निर्मो निम्माण-निम्मवौ ।।४।१९ ।। धात्र्याम् ।।२।८१ ।।
निलीडे णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्घ-लुक्क-लिक्क-ल्हिक्काः धूगेधुवः ।।४।५९ ।। धृतेर्दिहिः ।।२।१३१ ।।
।।४।५५ ।। धृष्टद्युम्ने णः ।।२।९४ ।।
निवृत्त-वृन्दारके वा ।।१।१३२ ।। धैर्ये वा ।।२।६४ ।।
निवृ-पत्योणिहोडः ॥४॥२२ ।। ध्या-गोआ-गौ ।।४।६ ।।
निशीथ-पृथिव्योर्वा ।।१।२१६ ।। ध्वजे वा ।।२।२७ ।।
निषधे धो ढः ।।१।२२६ ।। ध्वनि-विष्वचोरुः ।। १।५२ ।।
निषेधेर्हक्कः ।।४।१३४ ।। न क-ग-च-जादि-षट्-शम्यन्तसूत्रोक्तम् ।।४।३२४ ।। निष्टम्भा-ऽवष्टम्भे णिठ्ठह-संदाणं ।।४।६७ ।। न त्थः ।।३।७६ ।।
निष्पाता-ऽऽच्छोटे णीलुञ्छः ।।४।७१ ।। न दीर्घानुस्वारात् ।।२।९२ ।।
निष्प्रती ओत्परी माल्य-स्थोर्वा ।।१।३८ ।। न दीर्घा णो ।।३।१२५ ।।
निस्सरेणीहर-नील-धाड-वरहाडाः ।।४।७९ ।।

Page #233

६५४
नीड-पीठे वा ।।१।१०६ ।।
पिर्णिवह-णिरिणास-णिरिणज्ज-रोञ्च चड्डाः ।।४।१८५।। नीपा-ऽऽपीडे मो वा ।।१।२३४ ।।
पीते वो ले वा ।।१।२१३ ।। नेः सदो मज्जः ।।४।१२३ ।।
पुंसि जसो डउ-डओ वा ।।३।२० ।। नो णः ।।१।२२८ ।।
पुं-स्त्रियोर्नवाऽयमिमिआ सौ ।।३।७३ ।। न्त-माणौ ।।३।१८० ।।
पुंस्यन आणो राजवच्च ।।३।५६ ।। न्मो मः ।।२।६१ ।।
पुजेरारोल-वमालौ ।।४।१०२ ।। न्य-ण्य-ज्ञ-जां ञः ।।४।२९३ ।।
पुणरुत्तं कृतकरणे ।।२।१७९ ।। न्य-ण्योः ।।४।३०५ ।।
पुनर्विनः स्वार्थे डुः ।।४।४२६ ।। न्यसो णिम-णुमौ ।।४।१९९ ।।
पुन्नाग-भागिन्योर्गो मः ।।१।१९० ।। पक्वा-ऽङ्गार-ललाटे वा ।।१।४७ ।।
पुरुषे रोः ।।१।१११ ।। पक्ष्म-श्म-ष्म-स्म-ह्यां म्हः ।।२।७४ ।।
पूरेरग्घाडा-ऽग्घवोद्धमा-ऽङ्गुमा-ऽहिरेमाः ।।४।१६९।। पचेः सोल्ल-पउलौ ।।४।९० ।।
पूर्वस्य पुरवः ।।४।२७० ।। पञ्चम्यास्तृतीया च ।।३।१३६ ।।
पूर्वस्य पुरिमः ।।२।१३५ ।। पञ्चाशत्-पञ्चदश-दत्ते ।।२४३ ।।
पृथकि धो वा ।।१।१८८ ।। पथि-पृथिवी-प्रतिश्रुन्मूषिक-हरिद्रा-बिभीतकेष्वत्।।१।८८।। पृथक्-स्पष्टे णिव्वड: ।।४।६२ ।। पथो णस्येकट् ।।२।१५२ ।।
पृष्ठे वाऽनुत्तरपदे ।।१।१२९ ।। पदयोः सन्धिर्वा ।।१।५ ।।
पो वः ।।१।२३१ ।। पदादपेर्वा ।।१।४१ ।।
प्यादयः ।।२।२१८ ।। पदान्ते उ-हुं-हिं-हंकाराणाम् ।।४।४११ ।।
प्रकाशेणुव्वः ।।४।४५ ।। पद्म-छद्म-मूर्ख-द्वारे वा ।।२।११२ ।।
प्रच्छः पुच्छः ।।४।९७ ।। पर-राजभ्यां क्क-डिक्कौ च ।।२।१४८ ।।
प्रतीक्षेः सामय-विहीर-विरमालाः ।।४।१९३ ।। परस्परस्याऽऽदिरः ।।४।४०९ ।।
प्रत्यये ङीर्नवा ।।३।३१ ।। पर्यसः पलोट्ट-पल्लट्ट-पल्हत्थाः ।।४।२०० ।।
प्रत्याङा पलोट्टः ।।४।१६६ ।। पर्यस्त-पर्याण-सौकुमार्ये ल्लः ।।२।६८ ।।
प्रत्यादौ डः ।।१।२०६ ।। पर्यस्ते थ-टौ ।।२।४७ ।।
प्रत्यूषे षश्च हो वा ।।२।१४ ।। पर्याणे डा वा ।।१।२५२ ।।
प्रत्येकमः पाडिक्कं-पाडिएक्कं ।।२।२१० ।। पलिते वा ।।१।२१२ ।।
प्रथमे प-थोर्वा ।।१५५ ।। पश्चादेवमेवैवेदानी-प्रत्युतेतसः पच्छइ-एवंइ-जि-एवँहि- प्रदीपि-दोहदे लः ।।१।२२१ ।। पच्चलिउ-एत्तहे ।।४।४२० ।।
प्रदीपेस्तेअव-सन्दुम-सन्धुक्का -ऽब्भुत्ताः ।।४।१५२ ।। पाटि-परुष-परिघ-परिखा-पनस-पारिभद्रे फः।।१।२३२।। प्रभूते बः ।।१।२३३ ।। पानीयाऽऽदिष्वित् ।।१।१०१।।
प्रभौ हुप्पो वा ।।४।६३ ।। पापद्धौ रः ।।१।२३५ ।।
प्रवासीक्षौ ।।१।९५ ।। पारापते रो वा ।।१।८० ।।
प्रविशे रिअः ।।४।१८३ ।। पिठरे हो वा, रश्च डः ।।१।२०१ ।।
प्रसरेः पयल्लोवेल्लौ ।।४।७७ ।। पिबेः पिज्ज-डल्ल-पट्ट-घोट्टाः ।।४।१० ।।
प्रस्थापेः पट्ठव-पेण्डवौ ।।४।३७ ।।

Page #234

६५५
प्रहगेः सारः ।।४।८४ ।।
भविष्यत्येय्य एव ।।४।३२० ।। प्रादेमीलेः ।।४।२३२ ।।
भषे(क्कः ।।४।१८६ ।। प्रान्मृश-मुषोह॒सः ।।४।१८४ ।।
भस्मा-ऽऽत्मनोः पो वा ।।२।५१ ।। प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्व-पग्गिम्वाः ।।४।४१४ ।। भाराक्रान्ते नमेणिसुढः ।।४।१५८ ।। प्रावरणे अङ्ग्वाऊ ।।१।१७५ ।।
भासेभिसः ।।४।२०३ ।। प्रावृट-शरत्तरणयः पुंसि ।।१।३१ ।।
भियो भा-बीहौ ।।४।५३ ।। प्लक्षे लात् ।।२।१०३ ।।
भिसा तुम्हेहिं ।।४।३७१ ।। प्लावेरोम्वाल-पव्वालौ ।।४।४१ ।।
भिसो हि-हिँ-हिं ।।३७ ।। फक्कस्थक्कः ।।४।८७ ।।
भिस्-भ्यस्-सुपि ।।३।१५ ।। फो भ-हौ ।।१।२३६ ।।
भिस्येद्वा ।।४।३३५ ।। बन्धो न्धः ।।४।२४७ ।।
भिस्सुपोहिं ।।४।३४७ ।। बले निर्धारण-निश्चययोः ।।२।१८५ ।।
भीष्मे ष्मः ।।२।५४ ।। बहिसो बाहिं - बाहिरौ ।।२।१४० ।।
भुजो भुज-जिम-जेम-कम्मा-ऽण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः बहुत्वे हुं ।।४।३८६ ।।
।।४।११० ।। बहुत्वे हुः ।।४।३८४ ।।
भुवः पर्याप्तौ हुच्चः ।।४।३९० ।। बहुलम् ।।१।२ ।।
भुवेहो-हुव-हवाः ।।४।६० ।। बहुषु न्तु-ह-मो ।।३।१७६ ।।
भुवो भः ।।४।२६९ ।। बहुष्वाद्यस्य न्ति-न्ते-इरे ।।३।१४२ ।।
भे-तुब्भे-तुब्भ-तुम्ह-तुम्हे-उरहे जसा ।।३।९१ ।। बाष्पे होऽश्रुणि ।।२।७० ।।
भे-तुब्भेहि-उन्भेहिं-उम्हेहि-तुम्हेहिं-उव्हेहिं भिसा ।।३।९५ ।। बाहोरात् ।।१।३६ ।।
भे-दि-दे-ते-तइ-तए-तुम-तुमइ-तुमए-तुमे-तुमाइ टा ।।३।९४ ।। बिसिन्यां भः ।।१।२३८ ।।
भ्यसश्च हि: ।।३।१२७ ।। बुभुक्षि-वीज्योणीरव-वोज्जौ ।।४।५ ।।
भ्यसस्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-सुन्तो ।।३।९ ।। बृहस्पति-वनस्पत्योः सो वा ।।२।६९ ।। बृहस्पतौ बहो भयः ।।२।१३७ ।।
भ्यसामोर्तुः ।।४।३५१ ।। बो वः ।।१।२३७ ।।
भ्यसाम्भ्यां तुम्हहं ।।४।३७३ ।।
भ्यसि वा ।।३।१३ ।। ब्भो दुह-लिह-वह-रुधामुच्चातः ।।४।२४५ ।। ब्भो म्ह-ज्झौ वा ।।३।१०४ ।।
भ्यसो हुँ ।।४।३३७ ।। ब्रह्मचर्य-तूर्य-सौन्दर्य-शौण्डीर्ये यो रः ।।२।६३ ।।
भ्रंशेः फिड-फिट्ट फुड-फुट्ट-चुक्क-भुल्लाः ।।४।१७७ ।। ब्रह्मचर्य चः ।।१।५९ ।।
भ्रमरे सो वा ।।१।२४४ ।। ब्रूगो ब्रुवो वा ।।४।३९१ ।।
भ्रमेराडो वा ।।३।१५१ ।। भजेवेमय-मुसुमूर-मूर-सूर-सूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज- भ्रमेष्टिरिटिल्ल-दुण्दुल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमडनीरजाः ।।४।१०६ ।।
भमाड-तलअण्ट-झण्ट-झम्प-भुम-गुम-फुम-फुस-ढुम-दुस-परीभवद्-भगवतोः ।।४।२६५ ।।
पराः ।।४।१६१ ।। भविष्यति स्सिः ।।४।२७५ ।।
भ्रमेस्तालिअण्ट-तमाडौ ।।४।३० ।। भविष्यति हिरादिः ।।३।१६६ ।।
भ्रुवो मया डमया ।।२।१६७ ।।

Page #235

६५६
मइ-मम-मह-मज्झा ङसौ ।।३।१११ ।।
मि-मइ-ममाइ-मए-मे डिना ।।३।११५ ।। मणे विमर्श ।।२।२०७ ।।
मि-मे-ममं-ममए-ममाइ-मइ-मए-मयाइ-णे टा ।।३।१०९।। मण्डेश्चिञ्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड-टिविडिक्काः ।।४।११५ ।। मि-मो-मु-मे स्सा-हा नवा ।।३।१६७ ।। मधूके वा ।।१।१२२ ।।
मि-मो-मैर्हि-म्हो-म्हा वा ।।३।१४७ ।। मध्यत्रयस्याऽऽद्यस्य हि: ।।४।३८३ ।।
मिरायाम् ।।१८७ ।। मध्यम-कतमे द्वितीयस्य ।।१।४८ ।।
मिव-पिव-विव-व्व-व-विअ इवार्थे वा ।।२।१८२ ।। मध्यमस्येत्था-हचौ ।।३।१४३ ।।
मिश्राड्डालिअः ।।२।१७० ।। मध्याह्ने हः ।।२।८४ ।।
मिश्रेींसाल-मेलवौ ।।४।२८ ।। मध्ये च स्वरान्ताद्वा ।।३।१७८ ।।
मुः स्यादौ ।।३।८८ ।। मनाको नवा डयं च ।।२।१६९ ।।
मुचेश्छड्डावहेड-मेल्लोस्सिक्क-रे अव-णिल्लुञ्छ-धंसाडाः मन्थेघुसल-विरोलौ ।।४।१२१ ।।
।।४।९१ ।। मन्मथे वः ।।१।२४२ ।।
मुहेर्गुम्म-गुम्मडौ ।।४।२०७ ।। मन्युनौष्ठमालिन्ये णिव्वोलः ।।४।६९ ।।
मृजेरुग्घुस-लुञ्छ-पुञ्छ-पुंस-फुस-पुस-लुह-हुल-रोसाणाः
।।४।१०५ ।। मन्यौ न्तो वा ।।२।४४ ।।
मृदो मल-मढ-परिहट्ट-खड्ड-चड्ड-मड्ड-पन्नाडाः ।।४।१२६।। ममा-ऽम्हौ भ्यसि ।।३।११२ ।।
मेः स्सं ।।३।१६९ ।। मयट्यइर्वा ।। १।५० ।।
मेथि-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः ।।१।२१५ ।। मरकत-मदकले गः कन्दुके त्वादेः ।।१।१८२ ।।
मे-मइ-मम-मह-महं-मज्झ-मज्झं-अम्ह-अम्हं ङसा ।।३।११३।। मलिनोभय-शुक्ति-छुप्ता-ऽऽरब्ध-पदातेर्मइला-ऽवह-सिप्पि
मो वा ।।४।२६४ ।। छिक्का-ऽऽढत्त-पाइक्कं ।।२।१३८ ।।
मोऽनुनासिको वो वा ।।४।३९७ ।। मसृण-मृगाङ्क-मृत्यु-शृङ्ग-धृष्टे वा ।।१।१३० ।।
मोऽनुस्वारः ।।१।२३ ।। मस्जेराउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ।।४।१०१ ।।
मोऽन्त्याण्णो वेदेतोः ।।४।२७९ ।। महमहो गन्धे ।।४।७८ ।।
मो-मु-मानां हिस्सा-हित्था ।।३।१६८ ।। महाराष्ट्रे ।।१।६९ ।।
मोरउल्ला मुधा ।।२।२१४ ।। महाराष्ट्रे ह-रोः ।।२।११९ ।।
मौ वा ।।३।१५४ ।। महु-मज्झु ङसि ङस्भ्याम् ।।४।३७९ ।।
म्न-ज्ञोर्णः ।।२।४२ ।। मांसाऽऽदेर्वा ।।१।२९ ।।
म्मश्चेः ।।४।२४३ ।। मांसादिष्वनुस्वारे ।।१।७० ।।
म्मावयेऔ वा ।।३।८९ ।। माइं माऽर्थे ।।२।१९१ ।।
म्रक्षेश्चोप्पडः ।।४।१९१ ।। मातुरिद्वा ।।१।१३५ ।।
म्लेर्वा-पव्वायौ ।।४।१८ ।। मातृ-पितुः स्वसुः सिआ-छौ ।।२।१४२ ।।
म्हो म्भो वा ।।४।४१२ ।। मात्रटि वा ।।१८१ ।।
यत्तत्किम्भ्यो ङसो डासुर्नवा ।।४।३५८ ।। मामि-हला-हले सख्या वा ।।२।१९५ ।।
यत्तदः स्यमोधूं-नं ।।४।३६० ।। मार्जारस्य मञ्जर-वजरौ ।।२।१३२ ।।
यत्तदेतदोऽतोरित्तिअ एतल्लुक् च ।।२।१५६ ।।

Page #236

६५७
यत्र-तत्रयोस्त्रस्य डिदेत्य्वत्तु ।।४।४०४ ।।
रुद-भुज-मुचां तोऽन्त्यस्य ।।४।२१२ ।। यमुना-चामुण्डा-कामुका-ऽतिमुक्तके मोऽनुनासिकश्च रुदिते दिना ण्णः ।।१।२०९ ।। ।।१।१७८ ।।
रुधेरुत्थङ्घः ।।४।१३३ ।। यष्ट्यां लः ।।१।२४७ ।।
रुधो न्ध-म्भौ च ।।४।२१८ ।। यादृक्-तादृक्-कीदृगीदृशां दादेहः ।।४।४०२ ।। रुषादीनां दीर्घः ।।४।२३६ ।। यादृशादेदुस्तिः ।।४।३१७ ।।
रे-अरे सम्भाषण-रतिकलहे ।।२।२०१ ।। यापेर्जवः ।।४।४० ।।
रो दीर्घात् ।।२।१७१ ।। यावत्तावज्जीविता-ऽऽवर्तमाना-ऽवट-प्रावारक-देवकुलैवमेवे वः रो रा ।।१।१६ ।। ।।१।२७१ ।।
रोमन्थेरोग्गाल-वग्गोलौ ।।४।४३ ।। यावत्-तावतोर्वादेर्म-उं-महिं ।।४।४०६ ।।
तस्याऽधूर्तादौ ।।२।३० ।। युजो जुञ्ज-जुज्ज-जुप्पाः ।।४।१०९ ।।
र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित् ।।४।३१४ ।। युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः ।।४।२१७ ।। लुकि दुरो वा ।।१।११५ ।। युधिष्ठिरे वा ।।१।९६ ।।
लुकि निरः ।।१।९३ ।। युवर्णस्य गुणः ।।४।२३७ ।।
र्श-र्ष-तप्त-वजे वा ।।२।१०५ ।। युष्मदः सौ तुहं ।।४।३६८ ।।
ह-श्री-ही-कृत्स्न-क्रिया-दिष्ट्यास्वित् ।।२।१०४ ।। युष्मदस्तं-तु-तुवं-तुह-तुमं सिना ।।३।९० ।।
लघुके ल-होः ।।२।१२२ ।। युष्मदस्मदोऽञ एच्चयः ।।२।१४९ ।।
ललाटे च ।।१।२५७ ।। युष्मदादेरीयस्य डारः ।।४।४३४ ।।
ललाटे ल-डोः ।।२।१२३ ।। युष्मद्यर्थपरे तः ।।१।२४६ ।।
लस्जे हः ।।४।१०३ ।। योगजाश्चैषाम् ।।४।४३० ।।
लात् ।।२।१०६ ।। रक्ते गो वा ।।२।१० ।।
लाहल-लाङ्गल-लाङ्गले वाऽऽदेणः ।।१।२५६ ।। रचेरुग्गहा-ऽवह-विडविड्डाः ।।४।९४ ।।
लिङ्गमतन्त्रम् ।।४।४४५ ।। रजे रावः ।।४।४९ ।।
लिपो लिम्पः ।।४।१४९ ।। रमेः संखुड्ड-खेड्डोब्भाव-किलिकिञ्च-कोटुम-मोट्टाय- लुक् ।।१।१० ।। णीसर-वेल्लाः ।।४।१६८ ।।
लुगावी क्त-भाव-कर्मसु ।।३।१५२ ।। र-सोर्ल-शौ ।।४।२८८ ।।
लुग भाजन-दनुज-राजकुले जः सस्वरस्य नवा ।।१।२६७ ।। रस्य लो वा ।।४।३२६ ।।
लुप्तय-र-व-श-ष-सां श-ष-सां दीर्घः ।।१।४३ ।। र-होः ।।२।९३ ।।
लुप्ते शसि ।।३।१८ ।। राजेरग्घ-छज्ज-सह-रीर-रेहाः ।।४।१०० ।।
लुभेः सम्भावः ।।४।१५३ ।। राज्ञः ।।३।४९ ।।
तृत इलिः क्लृप्त-क्लन्ने ।।१।१४५ ।। राज्ञो वा चिञ् ।।४।३०४ ।।
लो लः ।।४।३०८ ।। रात्रौ वा ।।२८८ ।।
ल्लो नवैकाद्वा ।।२।१६५ ।। रिः केवलस्य ।।१।१४० ।।
वक्रादावन्तः ।।१।२६ ।। रुके रुञ्ज-रण्टौ ।।४।५७ ।।
वचो वोत् ।।४।२११ ।। रुद-नमोर्वः ।।४।२२६ ।।
वञ्चेवेहव-वेलव-जूरवोमच्छाः ।।४।९३ ।।

Page #237

६५८
वणे निश्चय-विकल्पा-ऽनुकम्प्ये च ।।२।२०६ ।। वतेवः ।।२।१५०।। वधाड्डाइश्च वा ॥३॥१३३ ।। वनिताया विलया ।।२।१२८ ।। वन्द्र-खण्डिते णा वा ।।१५३।। वर्गेऽन्त्यो वा ।।१।३० ।। वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज्ज-ज्जा वा ।।३।१७७ ।। वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा ।।३।१५८ ।। वय॑ति स्यस्य सः ।।४।३८८ ।। वल्ल्युत्कर-पर्यन्ता-ऽऽश्चर्य वा ।।१।५८ ।। वा कदले ।।१।१६७ ।। वा निर्झरे ना ।।१।९८ ।। वा बृहस्पतौ ।।१।१३८ ।। वा यत्-तदोऽतोर्डवडः ।।४।४०७ ।। वा विह्वले वौ वश्च ।।२।५८ ।। वा स्वरे मश्च ।।१।२४ ।। वाऽऽदौ ।।१।२२९ ।। वाऽऽप ए ||३।४१ ।। वाऽक्ष्यर्थ-वचनाद्याः ।।१।३३ ।। वाऽदसो दस्य होऽनोदाम् ।।३।८७ ।। वाऽधो रो लुक् ।।४।३९८ ।। वाऽन्यथोऽनुः ।।४।४१५ ।। वाऽभिमन्यौ ।।१।२४३ ।। वाऽपौ ।।१।६३ ।। वाऽलाब्बरण्ये लुक् ।।१।६६ ।। वाऽव्ययोत्खातादावदातः ।।१।६७ ।। वादेस्तावति ।।४।२६२ ।। विंशत्यादेर्लुक् ।।१।२८ ।। विकसे: कोआस-वोसट्टौ ।।४।१९५ ।। विकोशेः पक्खोड: ।।४।४२ ।। विगलेस्थिप्प-णिटुहौ ।।४।१७५ ।। विज्ञपेर्वोक्का-ऽवुक्कौ ।।४।३८ ।। वितस्ति-वसति-भरत-कातर-मातुलिङ्गे हः ।।१।२१४ ।। विद्युत्-पत्र-पीता-ऽन्धाल्लः ।।२।१७३ ।। विरिचेरोलुण्डोल्लुण्ड-पल्हत्थाः ।।४।२६ ।।
विलपेझङ्ख-वडवडौ ।।४।१४८ ।। विलीडेर्विरा ।।४।५६ ।। विवृतेढुंसः ।।४।११८ ।। विश्रमेणिव्वा ।।४।१५९ ।। विषण्णोक्त-वमनो वुन्न-वुत्त-विच्चं ।।४।४२१ ।। विषमे मो ढो वा ।।१।२४१ ।। विसंवदेविअट्ट-विलोट्ट-फंसाः ।।४।१२९ ।। विस्मुः पम्हस-विम्हर-वीसराः ।।४।७५ ।। वीप्स्यात् स्यादेवीप्स्ये स्वरे मो वा ।।३।१ ।। वृक्ष-क्षिप्तयो रुक्ख-छूढौ ।।२।१२७ ।। वृत्त-प्रवृत्त-मृत्तिका-पत्तन-कदर्थिते टः ।।२।२९ ।। वृन्ते ण्टः ।।२।३१ ।। वृश्चिके श्चेञ्चुर्वा ।।२।१६ ।। वृषभे वा वा ।।१।१३३ ।। वृषादीनामरिः ।।४।२३५ ।। वृषे ढिक्कः ।।४।९९ ।। वेणौ णो वा ।।१।२०३ ।। वेतः कर्णिकारे ।।१।१६८ ।। वेदं-किमोर्याऽऽदेः ।।४।४०८ ।। वेदं-तदेतदो ङसाम्भ्यां से-सिमौ ।।३।८१ ।। वेपेरायम्बा-ऽऽयज्झौ ।।४।१४७ ।। वेमाञ्जल्याद्याः स्त्रियाम् ।।१।३५ ।। वेव्व च आमन्त्रणे ।।२।१९४ ।। वेब्वे भय-वारण-विषादे ।।२।१९३ ।। वेष्टः ।।४।२२१ ।। वेष्टेः परिआलः ।।४।५१ ।। वैकाद्द: सि-सिअं-इआः ।।२।१६२ ।। वैडूर्यस्य वेरुलिअं ।।२।१३३ ।। वैतत्तदः ।।३।३ ।। वैतदो ङसेस्तो-त्ताहे ।।३।८२ ।। वैरादौ वा ।।१।१५२ ।। वैसेणमिणमो सिना ।।३।८५ ।। वो-तुब्भ-तुब्भे-तुम्हे-उव्हे-भे शसा ।।३।९३ ।। वोतो डवो ।।३।२१ ।। वोत्तरीया-ऽनीय-तीय-कृद्ये ज्जः ।।१।२४८ ।।

Page #238

६५९
वोत्साहे थो हश्च रः ।।२।४८ ।। वोदः ।।४।२२३ ।। वोपरौ ।।१।१०८ ।। वोपेन कम्मवः ।।४।१११ ।। वोचे ।।२५९ ।। वौषधे ।।१।२२७ ।। व्यञ्जनाददन्ते ।।४।२३९ ।। व्यञ्जनादीअः ।।३।१६३ ।। व्यत्ययश्च ।।४।४४७ ।। व्याकरण-प्राकारा-ऽऽगते क-गोः ।।१।२६८ ।। व्यापेरोअग्गः ।।४।१४१ ।। व्याप्रेराअड्डः ।।४।८१ ।। व्याहगेः कोक्क-पोक्कौ ।।४।७६ ।। व्याहगेर्वाहिप्पः ।।४।२५३ ।। व्रज-नृत-मदां च्चः ।।४।२२५ ।। व्रजेर्वजः ।।४।३९२ ।। व्रजो जः ।।४।२९४ ।। शकादीनां द्वित्वम् ।।४।२३० ।। शकेश्चय-तर-तीर-पाराः ।।४।८६ ।। शक्त-मुक्त-दष्ट-रुग्ण-मृदुत्वे को वा ।।२।२ ।। शत्रानशः ।।३।१८१ ।। शदो झड-पक्खोडौ ।।४।१३० ।। शनैसो डिअम् ।।२।१६८ ।। शबरे वो मः ।।१।२५८ ।। शमेः पडिसा-परिसामौ ।।४।१६७ ।। शरदादेरत् ।।१।१८ ।। श-षोः सः ।।१।२६० ।। श-षोः सः ।।४।३०९ ।। शाङ्गे ङात् पूर्वोऽत् ।।२।१०० ।। शिथिलेगुदे वा ।।१।८९ ।। शीकरे भ-हौ वा ।।१।१८४ ।। शीघ्राऽऽदीनां वहिल्लाऽऽदयः ।।४।४२२ ।। शीलाद्यर्थस्येरः ।।२।१४५ ।। शुल्के ङ्गो वा ।।२।११ ।। शुष्क-स्कन्दे वा ।।२।५ ।।
शृङ्खले खः कः ।।१।१८९ ।। शेषं प्राकृतवत् ।।४।२८६ ।। शेषं प्राग्वत् ।।४।३२८ ।। शेषं शौरसेनीवत् ।।४।३०२ ।। . शेषं शौरसेनीवत् ।।४।३२३ ।। शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ।।४।४४८ ।। शेषेऽदन्तवत् ।।३।१२४ ।। शैथिल्य-लम्बने पयल्लः ।।४।७० ।। शौरसेनीवत् ।।४।४४६ ।। श्चो हरिश्चन्द्रे ।।२।८७ ।। श्यामाके मः ।।१।७१ ।। श्रदो धो दहः ।।४।९ ।। श्रद्धर्द्धि - मूर्धा-ऽर्धेऽन्ते वा ।।२।४१ ।। श्रमे वावम्फः ।।४१६८ ।। श्रु-गमि-रुदि-विदि-दृशि-मुचि-वचि-छिदि-भिदि-भुजां सोच्छंगच्छं-रोच्छं-वेच्छं-दच्छं-मोच्छं-वोच्छं-छेच्छं-भेच्छं-भोच्छं ।।३।१७१ ।। श्रुटेर्हणः ।।४।५८ ।। श्लाघः सलहः ।।४।८८ ।। श्लिषेः सामग्गा-ऽवयास-परिअत्ताः ।।४।१९० ।। श्लेष्मणि वा ।।२।५५ ।। षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपणेष्वादेश्छः ।।१।२६५ ।। षष्ठ्याः ।।४।३४५ ।। ष्क-स्कयो म्नि ।।२।४ ।। ष्टस्याऽनुष्ट्रेष्टासंदष्टे ।।२।३४ ।। ष्प-स्पयोः फः ।।२।५३ ।। संख्या-गद्गदे रः ।।१।२१९ ।। संख्याया आमो बह-ण्हं ।।३।१२३ ।। संतपेझङ्खः ।।४।१४० ।। संदिशेरप्पाहः ।।४।१८० ।। संमर्द-वितर्दि-विच्छर्द-च्छर्दि-कपर्द-मर्दिते र्दस्य ।।२।३६ ।। संयुक्तस्य ।।२।१ ।। संवृगेः साहर-साहट्टौ ।।४।८२ ।। सटा-शकट-कैटभे ढः ।।१।१९६ ।। सद-पतोर्डः ।।४।२१९ ।।

Page #239

६६०
सप्ततौ रः ।।१।२१० ।। सप्तपणे वा ।।१।४९ ।। सप्तम्या द्वितीया ।।३।१३७ ।। समः स्त्यः खाः ।।४।१५ ।। समनूपाद्रुधेः ।।४।२४८ ।। समा अभिडः ।।४।१६४ ।। समापेः समाणः ।।४।१४२ ।। समारचेरुवहत्य-सारव-समार-केलायाः ।।४।९५ ।। समासे वा ।।२।९७ ।। समो गलः ।।४।११३ ।। समो ल्लः ।।४।२२२ ।। सम्भावेरासंघः ।।४।३५ ।। सर्वत्र ल-ब-रामवन्द्रे ।।२७९ ।। सर्वस्य साहो वा ।।४।३६६ ।। सर्वाङ्गादीनस्येकः ।।२।१५१ ।। सर्वादेर्डसेहाँ ।।४।३५५ ।। स-षोः संयोगे सोऽग्रीष्मे ।।४।२८९ ।। साध्वस-ध्य-ह्यां झः ।।२।२६ ।। सामोत्सुकोत्सवे वा ।।२।२२ ।। सावस्मदो हउं ।।४।३७५ ।। सिचेः सिञ्च-सिम्पौ ।।४।९६ ।। सिनास्तेः सिः ।।३।१४६ ।। सिरायां वा ।।१।२६६ ।। सी-ही-हीअ भूतार्थस्य ।।३।१६२ ।। सुपा अम्हासु ।।४।३८१ ।। सुपि ।।३।१०३ ।। सुपि ।।३।११७ ।। सूक्ष्म-श्न-ष्ण-स्न-ह्न-ह्ण-क्षणां ग्रहः ।।२७५ ।। सृजो रः ।।४।२२९ ।। सेवादौ वा ।।२।९९ ।। सैन्ये वा ।।१।१५० ।। सोच्छादय इजादिषु, हिलुक् च वा ।।३।१७२ ।। सोहिर्वा ।।३।१७४ ।। सौ पुंस्योद्वा ।।४।३३२ ।। स्कः प्रेक्षा-ऽऽचक्षोः ।।४।२९७ ।।
स्तब्धे ठ-ढौ ।।२।३९ ।। स्तम्भे स्तो वा ।।२।२ ।। स्तवे वा ।।२।४६ ।। स्तस्य थोऽसमस्त-स्तम्बे ।।२।४५ ।। स्तोकस्य थोक्क-थोव-थेवाः ।।२।१२५ ।। स्त्यान - चतुर्था-ऽर्थे वा ।।२।३३ ।। स्त्रिया इत्थी ।।२।१३० ।। स्त्रियां जस्-शसोरुदोत् ।।४।३४८ ।। स्त्रियां डहे ।।४।३५९ ।। स्त्रियां तदन्ताड्डीः ।।४।४३१ ।। स्त्रियामादविद्युतः ।।१।१५ ।। स्त्रियामुदोतौ वा ।।३।२७ ।। स्थ-र्थयोस्स्तः ।।४।२९१ ।। स्थविर-विचकिला-ऽयस्कारे ।।१।१६६ ।। स्थष्ठा-थक्क-चिट्ठ-निरप्पाः ।।४।१६ ।। स्थाणावहरे ।।२७ ।। स्थूणा-तूणे वा ।।१।१२५ ।। स्थूले लो रः ।।१।२५५ ।। स्नमदाम-शिरो-नभः ।।१।३२ ।। स्नाकेरब्भुत्तः ।।४।१४ ।। स्निग्धे वाऽदितौ ।।२।१०९ ।। स्निह-सिचोः सिप्पः ।।४।२५५ ।। स्नुषायां हो नवा ।।१।२६१ ।। स्नेहा-ऽग्न्योर्वा ।।२।१०२ ।।। स्पन्देश्चुलुचुलः ।।४।१२७ ।। स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिहा-ऽऽलुङ्खा-ऽऽलिहाः ।।४।१८२ ।। स्पृशश्छिप्पः ।।४।२५७ ।। स्पृहः सिह: ।।४।३४ ।। स्पृहायाम् ।।२।२३ ।। स्फटिके लः ।।१।१९७ ।। स्फुटि-चलेः ।।४।२३१ ।। स्मरे झर-झूर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हहाः ।।४।७४ ।। स्यमोरस्योत् ।।४।३३१ ।।

Page #240

६६१
स्यम्-जस्-शसां लुक् ।।४।३४४ ।।
हरिताले र-लोर्नवा ।।२।१२१ ।। स्यादौ दीर्घ-ह्रस्वौ ।।४।३३० ।।
हरिद्रादौ लः ।।१।२५४ ।। स्याद्-भव्य-चैत्य-चौर्यसमेषु यात् ।।२।१०७ ।।
हरीतक्यामीतोऽत् ।।१।९९ ।। स्रंसेहंस-डिम्भौ ।।४।१९७ ।।
हरे क्षेपे च ।।२।२०२ ।। स्वपावुच्च ।।१।६४ ।।
हसेर्गुञ्जः ।।४।१९६ ।। स्वपेः कमवस-लिस-लोट्टाः ।।४।१४६ ।।
हासेन स्फुटेर्मुरः ।।४।११४ ।। स्वप्न-नीव्योर्वा ।।१।२५९ ।।
हि-स्वयोरिदुदेत् ।।४।३८७ ।। स्वप्ने नात् ।।२।१०८ ।।
हीमाणहे विस्मय-निवेदे ।।४।२८२ ।। स्वयमोऽर्थे अप्पणो नवा ।।२।२०९ ।।
हीही विदूषकस्य ।।४।२८५ ।। स्वरस्योद्वत्ते ।।१८ ।।
हुं चेदुद्भ्याम् ।।४।३४० ।। स्वराणां स्वराः ।।४।२३८ ।।
हुं दान-पृच्छा-निवारणे ।।२।१९७ ।। स्वराणां स्वराः प्रायोऽपभ्रंशे ।।४।३२९ ।।
हु-खु निश्चय-वितर्क-सम्भावन-विस्मये ।।२।१९८ ।। स्वरादनतो वा ।।४।२४० ।।
हुहुरु-घुग्घ्यादयः शब्द-चेष्टाऽनुकरणयोः ।।४।४२३।। स्वरादसंयुक्तस्याऽनादेः ।।१।१७६ ।।
ह-कृ-तृ-ज्रामीरः ।।४।२५० ।। स्वरेऽन्तरश्च ।।१।१४ ।।
हृदये यस्य पः ।।४।३१० ।। स्वस्रादेर्डा ।।३।३५ ।।
हो घोऽनुस्वारात् ।।१।२६४ ।। स्वार्थे कश्च वा ।।२।१६४ ।।
ह्ये ह्योः ।।२।१२४ ।। स्विदां ज्जः ।।४।२२४ ।।
हृदे ह-दोः ।।२।१२० ।। स्सिं-स्सयोरत् ।।३।७४ ।।
ह्रस्व: संयोगे ।।१८४ ।। हजे चेट्याह्वाने ।।४।२८१ ।।
ह्रस्वात् थ्य-श्च-त्स-प्सामनिश्चले ।।२।२१ ।। हद्धी निवेदे ।।२।१९२ ।।
ह्रस्वोऽमि ।।३।३६ ।। हन्-खनोऽन्त्यस्य ।।४।२४४ ।।
ह्लादेरवअच्छः ।।४।१२२ ।। हन्द च गृहाणार्थे ।।२।१८१ ।।
हलो ल्हः ।।२।७६ ।। हन्दि विषाद-विकल्प-पश्चात्ताप-निश्चय-सत्ये ।।२।१८० ।।।

Page #241

६६२
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
परिशिष्ट - ४ ॥ संक्षेपतो विषयानुक्रमः ॥
१-३
23 W१०४
॥ अष्टमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ सूत्रसंख्या १-२७१ ॥ पत्रसंख्या १-१६७ ॥ विषयः
सूत्राङ्कः पत्राङ्कः परिभाषाया विधानम् समासे स्वरस्य हुस्व-दीघौं वि० । पदयोः सन्धिः वि० । अस्वे वर्णे इ-उवर्णस्य असन्धिः वि० । स्वरे स्वरस्य असन्धिः वि० । स्वरे स्वरस्य लुग वि० । अन्त्यव्यञ्जनस्य लुग वि० । अन्त्यव्यञ्जनस्य अलुग् वि० ।
१२-१४ अन्त्यव्यञ्जनस्य आ-रा-हा-अ-स-हाः वि० ।
१५-२२ अन्त्यमकारादीनां अनुस्वारः वि० ।
२३-२७ अनुस्वारस्य लुग वि० ।
२८-३० पुं - नपुं - स्त्रीलिङ्गः वि० ।
३१-३५ अतः परस्य विसर्गस्य डो वि० ।
३७ आदेः स्वरस्य लुग वि० ।
४१, ४२ आदेः हुस्वस्वरस्य दीर्घः वि० । अवर्णस्य इत् - ईच्च वि० ।
४६-४९, ५१, ७२-७४ ४४, ५५, ५६ अवर्णस्य अइ : वि० । अवर्णस्य उत् ऊच्च वि० ।
५२-५६,६४, ७५-७७,८२
४६,४९,५६,५७,५९ अवर्णस्य एद् वि० ।
५७-६०,७८-८१ ४६-४८,५७,५८ अवर्णस्य ओद् वि० ।
६१-६४,८२,८३ ४८,४९,५९ अवर्णस्य आ आई वि० । अवर्णस्य लुग् वि० ।
६६ अवर्णस्य अद् वि० ।
६७-७१ ५१-५५ संयोगे दीर्घस्वरस्य हस्वः वि० । इवर्णस्य अद् वि० ।
८८-९१,९९ ६२-६४,६८ इवर्णस्य ईद् वि० ।
९२,९३ ६४,६५ इवर्णस्य उद् वि० ।
९४-९७,१०२ ६५-६७,७१ इवर्णस्य ओद् वि० ।
९७,९८ ६७,६८ इवर्णस्य आद् वि० ।
१००
४३-४५
५०
४४
६५
५०
८४
५९

Page #242

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
१०१
६९ १०३,१०४
७१ ८६,८७,१०५,१०६
६२,७२ १०७-१०९,११८,११९ ७२-७४,७७,७८ ११०,१११,१२३ ७४,७९
११२,१२० ७४,७८
११३-११५ ७४-७६ ११६,११७,१२४,१२५ ७६,७७,७९,८०
१२१,१२२ ७८,७९ १२३
७९ १२६
१२७
इवर्णस्य इद् वि० । इवर्णस्य ऊद् वि० । इवर्णस्य एद् वि० । उवर्णस्य अद् वि० । उवर्णस्य इद् वि० । उवर्णस्य ईद् वि० । उवर्णस्य ऊद् वि० । उवर्णस्य ओद् वि० । उवर्णस्य उद् वि० । उवर्णस्य एद् वि० । ऋवर्णस्य अद् वि० । ऋवर्णस्य आद् वि० । ऋवर्णस्य इद् वि० । ऋवर्णस्य उद् वि० । ऋवर्णस्य ऊद् वि० । ऋवर्णस्य ओद् वि० । ऋवर्णस्य एद् वि० । ऋवर्णस्य रिः वि० । ऋवर्णस्य ढिः वि० । ऋवर्णस्य अरिः वि० । लुवर्णस्य इलिः वि० । एवर्णस्य इद् वि० । एवर्णस्य ऊद् वि० । ऐवर्णस्य एद् वि० । ऐवर्णस्य इद् वि० । ऐवर्णस्य अइः वि० । ऐवर्णस्य अअः वि० । ऐवर्णस्य ईद् वि० । ओवर्णस्य अद् वि० । ओवर्णस्य ऊद् वि० । ओवर्णस्य अउ - आअः वि० । औवर्णस्य ओद् वि० । औवर्णस्य उद् वि० । औवर्णस्य अउ वि० । औवर्णस्य आद् वि० । औवर्णस्य अवः वि० ।
१२८-१३०,१३५,१३७-१३९ ८१-८५,९०,९१
१३१-१३८ ८६-९१ १३६
९० १३६,१३९ ९०,९१
१३९ १४०-१४२ ९१,९२
१४३ १४४
१४५
९५
१४६
१४७ १४८,१५३ १४९,१५० १५१-१५३
१५४ १५५ १५६
९७-९९
१००
१०० १००
१५७
१०१
१०१
१५८
१५९ १६०,१६१ १६२,१६३
१६३ १६४
१०२
१०३ १०४,१०५
१०५
१०५

Page #243

६६४
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
१०५-१११
११२
११८
१६५-१७५
१७७ १७८ १७९
१८० १८१-१८६
१८७
११८
११९ १२१-१२३
१२३
१८८
१२६
१२६
१२६,१२७
१२७
१२८ १२८,१२९ १२९,१३०
१३०
पूर्ववर्तिशब्दस्थितस्वरस्य परवर्तिसस्वरव्यञ्जनेन सह एत्- ओत् - ऊत् -अंगु- आउ वि० । अनादिभूतानां असंयुक्तानां क-ग-च-ज-त-द-प-य वानां लग् वि० । मस्य लुक् - लुकि मस्य स्थाने अनुनासिकः वि० । अनादेः पस्य अलुग वि० । क-गादीनां लुकि शेषस्य अवर्णस्य यकारः वि० । कस्य ख-ग-च-भ-म- हाः वि० । ख-घ-थ-ध-भानां हः वि० । थस्य धः वि० । खस्य कः वि० । गस्य म-ल-वाः वि० । चस्य स-लौ वि०। जस्य झः वि०। टस्य ड-ढ-लाः वि० । ठस्य ढ-ल-हाः वि० । डस्य लः वि० । णस्य ल: वि० । तस्य च-छ-ट-ड-ण-पण-र-ल-व-हाः वि० । थस्य ढः वि० । दस्य ड-र-ल--ध-व- हाः वि० । धस्य ढः वि० । नस्य ण-ल-बहाः वि० । पस्य ब-फ-म-राः वि० । फस्य भ-हौ वि० । बस्य व-भ-म-याः वि० । भस्य वः वि० । मस्य ढ-व-साः वि० । यस्य ज-त-ल-ज्ज-ह-डाह-वाः वि० । रस्य ड-डा-ण-लाः वि० । लस्य र-णौ वि० । वस्य मः वि० । श-षोः स-हौ वि० । षस्य ण्हः वि० । सस्य हः वि० । हस्य घः वि०। . श-ष-सानां छ: वि० ।
१८९ १९०-१९२
१९३
१९४ १९५-१९८ १९९-२०१
२०२
२०३ २०४-२१४ २१५,२१६ २१७-२२५ २२६,२२७ २२८-२३० २३१-२३५
२३६ २३७-२३९
२४० २४१-२४४ २४५-२५० २५१-२५४ २५५-२५७ २५८,२५९ २६०,२६२
२६१ २६३
१३२ १३२-१३८ १३९,१४० १४०-१४३
१४३ १४४,१४५ १४५-१४८
१४८ १४९ १५०
१५० १५१-१५४ १५४,१५५
१५८
१५९ १५९,१६०
१६० १६१
१६१ १६२,१६३
२६४
२६५,२६६

Page #244

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६६५
१६५
२७१
१६६
१७२
भाजनादिषु सस्वरजकारलुग वि० ।
२६७ १६३ व्याकरणादिषु सस्वरक-गोलुंग वि० ।
२६८
१६३ किसलयादिषु सस्वरयकारलुग वि० ।
२६९ १६४ दुगदिव्यादिषु सस्वरदकारलुग् वि० ।
२७० यावदादिषु सस्वरवकारलुग वि० ।
अष्टमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ सूत्रसंख्या १-२१८ ॥ पत्रसंख्या १६८-३०२ ॥ संयुक्तव्यञ्जनस्य कः वि० ।
२ १६८ संयुक्तव्यञ्जनस्य खः वि० ।
१६९-१७२ संयुक्तव्यञ्जनस्य गः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य ङ्गः वि० ।
१७२ संयुक्तव्यञ्जनस्य चः वि० ।
१२-१४ १७३ यथासंख्यं त्व-थ्व-दु-ध्वां च-छ-ज-झाः वि० ।
१७३ वृश्चिके श्चेः चुः वि० ।
१७५ संयुक्तव्यञ्जनस्य छ: वि० ।
१७-२३ १७६-१८१ संयुक्तव्यञ्जनस्य जः वि० ।
२४,२५ १८१, १८२ संयुक्तव्यञ्जनस्य झः वि० ।
२६-२८ १८३,१८४ संयुक्तव्यञ्जनस्य अः वि० ।
२५ १८२ संयुक्तव्यञ्जनस्य ट: वि० ।
२९,३०,४७ १८४,१८५,१९५ संयुक्तव्यञ्जनस्य ठः वि० ।
३२-३४,३५ १८७,१८८,१९१ संयुक्तव्यञ्जनस्य डः वि० ।
३५-३७ १९०,१९१ संयुक्तव्यञ्जनस्य ढः वि० ।
३९-४१ १९१,१९२ संयुक्तव्यञ्जनस्य णः वि० ।
४२,४३ १९३,१९४ संयुक्तव्यञ्जनस्य ण्टः वि० ।
१८७ संयुक्तव्यञ्जनस्य ण्डः वि० ।
१९१ संयुक्तव्यञ्जनस्य थः वि० ।
४५-४८ १९४,१९५ संयुक्तव्यञ्जनस्य धः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य न्तः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य न्धः वि० ।
१९६ संयुक्तव्यञ्जनस्य पः वि० ।
५१,५२
___१९६,१९७ संयुक्तव्यञ्जनस्य फः वि० ।
५३-५५ १९७,१९८ संयुक्तव्यञ्जनस्य बः वि० ।
१९९ संयुक्तव्यञ्जनस्य भः वि० ।
५७-५९ १९९ संयुक्तव्यञ्जनस्य म्भः वि० ।
६० संयुक्तव्यञ्जनस्य मः वि० ।
६१,६२ २०० संयुक्तव्यञ्जनस्य रः वि० ।
६३-६६ २०१,२०२ संयुक्तव्यञ्जनस्य रिअ-अर-रिज्ज-रीआः वि० ।
६७ २०२
१९४
५६
२००

Page #245

६६६
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
१९६ २०२
२०३
७०-७३
२०४,२०५
२०५
२०७
२०८ २०९ २१०
२११
८०,८१
२१४,२१५
संयुक्तव्यञ्जनस्य लः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य ल: वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य सः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य हः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य म्हः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य ण्हः वि० । संयुक्तव्यञ्जनस्य ल्हः वि० । उर्ध्वस्थितानां क-गादीनां लुग वि० । अध:स्थितानां म-नयां लुग् वि० । ऊर्ध्वमधःस्थितानां ल-ब-रां लुग वि० । रस्य लुग वि० । णस्य लुग वि० । अस्य लुग वि० । हस्य लुग् वि० । शस्य लुग् वि० । श्वस्य लुग वि० । रात्रौ संयुक्तस्य लुग वि० । अनादौ शेषादेशयोः द्वित्वं वि० । शेषादेशयोः द्वित्वनिषेधः वि० । समासे द्वित्वं वि० । तैलादौ द्वित्वं वि० । सेवादौ द्वित्वं वि० । संयुक्तस्य अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्वो अकारः वि० ।
२१५ २१६
८३ ८४,८५
२१७ २१८ २१८ २१८
२१९
९२-९६
९७
२२२-२२५
२२५
२२७
१००-१०३, १०९-१११
१०४-१११ १११-११८
२२८ २३०,२३१, २३८,२३९ २३१-२३९ २३९-२४१
२४१ २४१-२४२ २४४-२५०
२५१
संयुक्तस्य अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्व इकारः वि० । संयुक्तस्य अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्व उकारः वि० । संयुक्तस्य अन्त्यव्यञ्जनात् पूर्व ईद् वि० । व्यत्ययस्य वि० । भिन्न-भिन्नादेशस्य वि० । शीलाद्यर्थे विहितप्रत्ययस्य इरः वि० । क्त्वः तुम्-अत्-तूण-तुआणाः वि० । इदमर्थस्य प्रत्ययस्य केर-क्क-डिक्क एच्चयाः वि० । वतेः प्रत्ययस्य व्वः वि० । इनप्रत्ययस्य इकः वि० । णस्य इकट् वि० । ईयस्य णयः वि०।
११५
११६-१२४ १२५-१४४
१४५
१४६
२५२
१४७-१४९
१५०
२५३,२५४
२५५ २५५ २५५
१५१
१५२
१५३
२५६

Page #246

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६६७
२५६ २५७
२५७ २५८ २५९
२५९
१६१
२६२ २६२
१६२ १६३ १६४
२६३ २६३ २६४ २६७ २६७ २६८
१६७
२६८
त्वस्य डिमा-त्तणौ वि० ।
१५४ तैलस्य डेल्ल: वि० ।
१५५ अतोः इत्तिअ-एतल्लुक च वि० ।
१५६ अतोर्डावतोर्वा डेत्तिअ-डेत्तिल-डेदहा एतल्लक् च वि० ।
१५७ कृत्वसो हुत्तं वि० ।
१५८ मतोः आलु-इल्लादयः वि० ।
१५९ तसः त्तो-दो वि०।
१६० त्रपः हि-ह-त्थाः वि० । दः सि-सिअं-इआ: वि० । भवे डिल्ल-डुल्लौ वि० । स्वार्थे क - डिल्ल-डुल्लाः वि० । स्वार्थे ल: वि० ।
१६५,१६६ स्वार्थे मया - डमया वि० । स्वार्थे डयं - डिअं वि० ।
१६८,१६९ स्वार्थे डालिअः वि०।
१७० स्वार्थे रः वि० ।
१७१ स्वार्थे लः वि० ।
१७३ निपातिता गोणादयः शब्दाः ।
१७४ भिन्न-भिन्नार्थे अव्ययवाचिशब्दा वि० ।
१७५-२१८ __ अष्टमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ सूत्रसंख्या १-१८२ ॥ पत्रसंख्या ३०३-४२६ ॥ स्वरादौ वीप्सार्थे स्यादेः मः वि० । अत: से? वि० । अतः स्यादेः लुग वि० । अत: टा-आमोः णः वि० । अत: भिसः हि-हि-हिं वि० । अतः ङसे: त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो लुकः वि० । अत: भ्यस त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-सुन्तो वि० । अत: ङस स्सः वि० । अत: : डे-म्मि वि० । जसादिषु अतो दीर्घः वि० ।
१२,१३ टाण-शसि अत एकारः वि० । भिस्-भ्यस्-सुपि अत एकारः वि० ।
१५ भिस्-भ्यस्-सुपि इदुतो दीर्घः वि० ।
१६, १७ शसि लुप्ते इदुतो दीर्घः वि० । अक्लीबे इदुतो दीर्घः वि० । पुंसि इदुतः जसः डउ-डओ-डवो वि० ।
२०,२१
२६८ २६९
२७० २७४-३०२
३०३ ३०३
३०४ ३०४ ३०५ ३०५ ३०५
३०६
३०६ ३०७ ३०७
३०८ ३०८-३१०
३११ ३१२.३१३

Page #247

६६८
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
३१३
३१४
३१६
३१७
२७-२९ ३१,३४
३१७ ३१९,३२० ३२३-३२६
३५
३२६
३२७
WWW
३२७ ३२९
३६
३८ ३९,४०
४१ ४२,४३ ४४-४८
३३०
३३१ ३३२-३३८
३३९
३३९ ३४०
३४१
पुंसि इदुत: जस्-शसोः णो वि० । पुंसि क्लीबे इदुतः ङसि-ङसोः णो वि० । पुंसि क्लीबे इदुतः टाया णा वि० । क्लीबे से: म् वि० । क्लीबे जस्-शसोः इँ-इं-णयः वि० । स्त्रियां जसादिप्रत्ययस्थाने उत्-ओत् आदिः वि० । स्त्रियां ङीप्रत्ययः वि० । स्त्रियां डाप्रत्ययः वि० ।। स्त्रियां अमि हुस्वः वि० । आमन्त्र्ये सौ अतः डो वि० । आमन्त्र्ये सौ ऋत: अ-अरं वि० । आमन्त्र्ये सौ आप: एत् वि० । आमन्त्र्ये सौ ईदूतोः ह्रस्वः वि० । स्यादौ ऋदन्तानां उत्-आर-आ-अरा-अराः वि० । सौ नलोपे राज्ञोऽन्त्यस्य आद् वि० । राज्ञः जस्-शस्-ङसि-ङसां णो वि० । राज्ञ: टायाः णा वि० । णो-णा-ङिषु राज्ञो जकारस्य इ. वि० । अमाम्भ्यां राज्ञो जकारस्य इणं वि० । भिसादिषु राज्ञो जकारस्य ईः वि० । टा-ङसि-ङस् णो-णासु राज्ञ आजावयवस्य अण् वि० । पुंसि अन आणः वि० । आत्मनः परस्य टाया णिआ-णइआ वि० । सर्वादेर्जसः डेः वि०। सर्वादेर्डे: हिं-स्सिं-म्मि-त्थाः वि० । सर्वादेरामः डेसि वि० । किमादिभ्य आमः डासः वि० । किमादिभ्यो ङसः डासः वि० । किमादिभ्य ईदन्तेभ्यो ङसः स्सा-से वि० । काले किमादिभ्यो के डाहे-डाला-इआः वि० । किमादिभ्यो ङसे: म्हा वि० । तदो ङसेः डोः वि० । किमो ङसे: डिणो-डीसौ वि० । किमादिभ्यष्टो डिणा वि० । क्वचित् स्यादौ तदोः णः वि० । स्यादौ त्र-तसोश्च किमः कः वि० ।
३४२
३४२ ३४३ ३४८
३४९
३५०,३५१
३५२
३५४ ३५४
३५५ ३५६
३५७ ३५७ ३५७
३५८
३६०

Page #248

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६६९
३६१ ३६१ ३६१ ३६२
३६२
३६३ ३६३ ३६४ ३६४ ३६४ ३६६
३६६
स्यादौ इदम इमः वि० । सौ इदमः पुंसि अयं वि० । सौ इदम: स्त्रियां इमिआ वि० । स्सि-स्सयोरिदमः अद् वि० । इमादेशे उर्मेन हः वि० । अम्-शस्-टा-भिसि इदमः णः वि० । अमा इदम इणं वि० । क्लीबे स्यमा इदम इदं-इणमो-इणं वि० । क्लीबे स्यमा किमः किं वि० । ङसाभ्यां इदं तदेतदः से-सिमौ वि० । एतदो ङसेः त्तो-त्ताहे वि० । त्तो-त्ताहे-त्थे एतदः तस्य लुग वि० । म्मौ एतद् एकारस्य अदीतौ वि० । सिना एतदः एस-इणं-इणमो वि० । अक्लीबे सौ तद एतदस्तस्य सः वि० । सौ अदसो दस्य हः वि० । स्यादौ अदसो दस्य मुः वि० । म्मौ अदसो दस्य अय-इऔ वि० । स्यादिना युष्मदः तमादयो बहुविधादेशाः वि० । स्यादौ युष्मदः तइ-तुवादयो बहुविधादेशाः वि० । स्यादिना अस्मदः म्मि अम्मीत्यादयो बहुविधादेशा: वि० । स्यादौ अस्मदः मइ-ममादयो बहुविधादेशाः वि० । तृतीयादौ त्रेः ती वि० । तृतीयादौ द्वेः दो-बे वि० । जस्-शसा द्वेः दुवे-दोण्णि-बेण्णि -दो-बे वि० । जस्-शसा त्रेः तिण्णि: वि० । जस्-शसा चतुरः चत्तारो-चउरो-चत्तारि वि० । संख्याया आमः बह-ण्हं वि० । कारकप्रकरणं वि० । क्यङोः यलुग वि० । त्यादीनां आद्यत्रयस्य आद्यवचनस्य इच्-एच् वि० । त्यादीनां आद्यत्रयस्य द्वितीयवचनस्य सि-से वि० । त्यादीनां आद्यत्रयस्य तृतीयवचनस्य मि वि० । त्यादीनां आद्यत्रयस्य बहुवचनस्य न्ति-न्ते-इरे वि० । त्यादीनां मध्यमत्रयस्य बहुवचनस्य इत्था-हच् वि० । त्यादीनां तृतीयत्रयस्य बहुवचनस्य मो-मु-माः वि० ।
११८
३६७ ३६७ ३६८ ३६९ ३७१
३७२ ९०-९५,९७,९९-१०१३७३,३७४,३७५
९६, १०२, १०३ ३७४-३७६ १०५-११०, ११३-११५ ३७६-३८० १११, ११२, ११६,११७ ३७९,३८०
३८० ११९ ३८१ १२०
३८१ १२१ १२२ ३८१
१२३ १३०-१३७ ३८७-३९३ १३८
३९४ १३९
३९४ १४०
३९५ १४१
३९५ १४२
३९६ १४३
३९८ १४४
३९८
३८१
३८२

Page #249

६७०
सिना अस्तेः सिः वि० ।
मि मोमैः अस्ते: म्हि हो म्हाः वि० |
त्यादीना अस्ते अत्थि वि० णे अत्-एत्-आव-आवे वि० ।
: गुर्वादेः अविः वि० । णेः आडः वि० ।
क्त-भाव-कर्मसु णे: लुगावी वि० । अदेल्लुकि अत आः वि० ।
मौ अत आत्त्वं वि० ।
मो-मु-मेषु अत आत्त्वं इत्त्वं च वि० ।
ते अत इत्त्वं वि० ।
क्त्वा तुम्-तव्य-भविष्यत्सु अत इत्त्वं एत्त्वं च वि० ।
वर्त्तमाना - पञ्चमी - शतृषु अत एत्त्वं वि० ।
ज्जाज्जे अत एवं वि०
क्यस्य ईअ - इज्ज-डीस - डुच्च वि० । भूतार्थप्रत्ययस्थाने सी - ही - हीअ - ईआ: वि० । भूतार्थप्रत्ययेन अस्ते आसि अहेसि वि० । भविष्यद्विहितप्रत्ययादी हिस्सा हा वि० भविष्यद्विहितप्रत्ययस्थाने हिस्सा हित्था स्सं हं वि० । भविष्यति श्वादीनां सोच्छमादयः वि० ।
एकत्वे विध्याद्यर्थोत्पन्नत्रयत्रिकस्थाने दु-सु-मु वि० । सुप्रत्ययस्थाने हि-इज्जसु - इज्जहि-इज्जे-लुकः वि० । बहुत्वे विध्याद्यर्थोत्पन्नत्रयत्रिकस्थाने न्नु-ह-मो वि० । वर्तमानादिप्रत्ययस्थाने ज्जज्जा वि० । क्रियातिपत्तिप्रत्ययस्थाने न्त माणौ वि० । शतृ-आनश्प्रत्ययस्थाने न्त- माणौ वि० । स्त्रियां शतृ-आनशोः ई-न्त-माणाः वि० ।
अधिकारसूत्रम् ।
कथादि-ग्रहपर्यन्तधातूनां वज्जरादि वि० । क्त्वा तुम्-तव्येषु ग्रहो घेत् वि० । क्त्वा तुम्-तव्येषु वचो वोत् वि० । रुदादिधातूनामन्त्यस्य तादि वि० । धातोरन्त्यस्य द्वित्वं वि० ।
धातोरन्त्यस्य उवर्णस्य अवः वि० ।
धातोरन्त्यस्य ऋवर्णस्य अर: वि० ।
१४६
१४७
१४८
१४९
१५०
१५१
१५२
१५३
१५४
१५५
१५६
१५७
१५८
१५९
१६०, १६१
१६२, १६३
१६४
१६६, १६७ १६८-१७०
१७१, १७२
१७३
१७४, १७५
१७६ १७७-१७९ १८०
१८१
१८२
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
अष्टमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ सूत्रसंख्या १-४४८ ॥ पत्रसंख्या ४२७-६२० ॥
१
२- २०९
२१०
२११ २१२-२२९
२३० - २३२
२३३
२३४
४००
४००
४०१
४०१
४०३
४०३
४०४
४०५
४०८
४०८
४०९
४१०
४१०
४११
४११-४१३ ४१३,४१४ ४१४
४१४,४१५
४१६ ४१७ ४१७,४१८
४२०
४२१
४२१ ४२२-४२४
४२४
४२५
४२६
४२७
४२७-४७२ ४७२ ४७३ ४७३-४८०
४८०, ४८१
४८२
४८२

Page #250

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६७१
२३५ २३६
४८३ ४८४ ४८४
४८५
४८६ ४८७
२३७ २३८ २३९ २४०
२४१ २४२, २४३ २४४-२५०
२५१ २५२
४८८
४८९-४९१ ४९१-४९५
४९५
४९६
४९६
२५३ २५४
४९७
४९७ ४९७ ४९७
२५५ २५६
२५७ - २५८ २६०-२६२
२६३ २६४, २६५
४९८
वृषादिधातूनां ऋवर्णस्य अरिः वि० । रुषादिधातूनां स्वरस्य दीर्घः वि० । धातोः इ-उवर्णस्य गुण: वि० । धातुषु स्वरस्य स्थाने स्वरः वि० । व्यञ्जनाद्धातोरन्ते अकारः वि० । स्वरान्ताद्धातोरन्ते अकारः वि० । च्यादिधातूनामन्ते णकारः वि० । कर्म-भावेऽन्ते व्व:-म्मागमौ वि० । कर्म-भावेऽन्त्यस्य म्म-भ-ज्झ-न्ध-द्वित्व-ईराः वि० । कर्म-भावे अर्जेः विढप्पः वि० । कर्म-भावे ज्ञो णव्व-णज्जौ वि० । कर्म-भावे व्याहगे: वाहिप्पः वि० । कर्म-भावे आरभेः आढप्पः वि० । कर्म-भावे स्निह-सिचोः सिप्पः वि० । कर्म-भावे ग्रहः घेप्पः वि० । कर्म-भावे स्पृशेः छिप्पः वि० । निपातिता अप्फुण्णादयः शब्दाः । शौरसेन्यां तस्य दः वि० । शौरसेन्यां नस्य आः वि० । शौरसेन्यां नस्य मः वि० । शौरसेन्यां र्यस्य य्यः वि० । शौरसेन्यां थस्य धः वि० । शौरसेन्यां हस्य धः वि० । शौरसेन्यां हस्य भः वि० । शौरसेन्यां पूर्वस्य पुरवः वि० । शौरसेन्यां क्त्व इय-दूण-डडुआः वि० । शौरसेन्यां इचेचोः दे-दि वि० । शौरसेन्यां भविष्यति स्सिः वि० । शौरसेन्यां ङसे: डादो-डादू वि० । शौरसेन्यां इदानीमो दाणिं वि० । शौरसेन्यां तस्माच्छब्दस्य ताः वि० । शौरसेन्यां एवार्थे य्येव वि० । शौरसेन्यां चेट्याह्वाने हजे वि० । शौरसेन्यां विस्मये निर्वेदे च हीमाणहे वि० । नन्वर्थे णं वि० । शौरसेन्यां हर्षे अम्महे वि० । शौरसेन्यां विदूषकाणां हर्षे हीही वि० ।
४९९,५००
५०१
५०१,५०२
२६६
५०३
५०३
२६७ २६८
५०४
२६९
२७० २७१, २७२ २७३, २७४
२७५
५०४
५०५ ५०५,५०६ ५०६,५०७
५०७
२७६
५०८
५०८
२७८
५०८
२८०
५०९
२८१
५१०
२८२
५१०
२८३ २८४
५११
५१२
२८५
५१२

Page #251

६७२
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
२८७ २८८
२८९
५१४ ५१५ ५१७ ५१८ ५१८
२९०
२९१
ܕPr
५१९
२९३ २९४ २९५
५२० ५२१
५२१
२९६
५२२
५२२
२९७ २९८
२९९ ३००
५२२ ५२४
५२४
॥ अथं मागधी भाषा ॥ मागध्यां पुंसि सौ अत एद् वि० । मागध्यां रस्य ल:-सस्य शः वि० । मागध्यां अग्रीष्मे संयोगे स-षोः सः वि० । मागध्यां दृ-ष्ठयोः स्टः वि० । मागध्यां स्थ-र्थयोः स्तः वि० । मागध्यां ज-द्य-यां यः वि० । मागध्यां न्य-ण्य-ज्ञ-जां ञः वि० । मागध्यां व्रजेर्जकारस्य ञः वि० । मागध्यां छस्य श्चः वि० । मागध्यां क्षस्य कः वि० । मागध्यां क्षस्य स्कः वि० । मागध्यां तिष्ठः चिष्ठः वि० । मागध्यां ङसो डाहः वि० । मागध्यां आमो डाहँ वि० । मागध्यां अहं-वयमोः हगे वि० ।
॥ अथ पैशाची भाषा ॥ पैशाच्यां ज्ञस्य ञः वि० ।। पैशाच्या राज्ञो ज्ञकारस्य चिञ् वि० । पैशाच्यां न्य-ण्ययोः ञः वि० । पैशाच्यां णकारस्य नः वि० ।। पैशाच्यां तकार-दकारयोः तः वि० । पैशाच्यां लकारस्य लः वि० । पैशाच्यां श-षोः सः वि० । पैशाच्यां हृदयशब्दस्य यस्य पः वि० । पैशाच्यां टोः तुः वि० । पैशाच्यां क्त्व: तूनः वि० । पैशाच्यां ष्ट्वः द्धन-त्थूनौ वि० । पैशाच्यां र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः वि० । पैशाच्यां क्यस्य इय्यः वि० । पैशाच्यां क्यस्य डीरः वि० । पैशाच्यां यादृशादीनां दृस्य तिः वि० । पैशाच्या इचेचोः ते-ति वि० । पैशाच्या भविष्यति इचेचोः एय्य वि० । पैशाच्यां ङसे डातो-डातू वि० ।
३०३ ३०४
५२७ ५२७ ५२८
३०५
५२८ ५२८
३०६ ३०७ ३०८ ३०९ ३१० ३११
५२९ ५२९ ५३०
५३०
३१२
५३०
५३१
५३१
५३१
३१३ ३१४ ३१५ ३१६
३१७ ३१८, ३१९
३२०
५३२
५३२ ५३३
५३४
३२१
५३५

Page #252

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६७३
॥ अथ चूलिकापैशाचिकी भाषा ॥ चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोः आद्य-द्वितीयौ वि० । चूलिकापैशाचिके रस्य ल: वि० ।
३२५
५३७
३२६
५३७
॥ अथ अपभ्रंशभाषा ॥
३२९
५४०
३३०
३३१
३३२ ३३३ ३३४
३३५
३३६ ३३७ ३३८ ३३९
५४१ ५४५ ५४६ ५४७ ५४८ ५४८ ५४८ ५४९ ५४९ ५५० ५५० ५५१ ५५२
३४०
३४१
३४२
५५२
५५३
अपभ्रंशे स्वराणां स्वराः वि० । अपभ्रंशे स्यादौ दीर्घ-हुस्वौ वि० । अपभ्रंशे स्यमौः अस्य उद् वि० । अपभ्रंशे सौ पुंसि अस्य ओद् वि० । अपभ्रंशे टायां अस्य एद् वि० । अपभ्रंशे डिना अस्य इत्-एद् वि० । अपभ्रंशे भिसि अस्य एद् वि० । अपभ्रंशे ङसेः हे-हू वि० । अपभ्रंशे भ्यसो हुं वि० । अपभ्रंशे ङसः सु-हो-स्सवः वि० । अपभ्रंशे आमो हं वि० । अपभ्रंशे इदुद्भ्यां आमो हुं-हं वि० । अपभ्रंशे इदुद्भ्यां ङसि-भ्यस्-ङीनां हे-हुं-हयः वि० । अपभ्रंशे टायाः ण-अनुस्वारौ वि० । अपभ्रंशे इदुद्भ्यां टायाः एं-ण-अनुस्वाराः वि० । अपभ्रंशे स्यम्-जस्-शस्-आमां लुग वि० । अपभ्रंशे आमन्त्र्ये जसो हो वि० । अपभ्रंशे भिस्-सुपो: हिं वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां जस्-शसोः उदोद् वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां टायाः एद् वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां ङस्-ङस्योः हे वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां भ्यस्-आमोः हुः वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां . हि वि० । अपभ्रंशे क्लीबे जस्-शसोः इं वि० । अपभ्रंशे क्लीबे स्यमोः कान्तस्यातः उं वि० । अपभ्रंशे सर्वादेर्डसेः हां वि० । अपभ्रंशे सर्वादेर्डसे: डिहे वि० । अपभ्रंशे सर्वादे हिं वि० । अपभ्रंशे यदादिभ्यो ङसो डासुः वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां यदादिभ्यो ङसो डहे वि० । अपभ्रंशे स्यमोः यत्तदोः धूं-त्रं वि० । अपभ्रंशे क्लीबे स्यमोः इदम इमु वि० ।
३४३ ३४४,३४५
३४६ ३४७
५५४ ५५४
३४८
५५४ ५५५
३४९
५५५
३५१
३५२
३५३
५५७ ५५७ ५५८ ५५८ ५५९
३५४
३५५
३५६
३५७ ३५८
५६० ५६१
३५९
५६१
५६२
३६० ३६१
५६२

Page #253

६७४
संक्षेपतो विषयानुक्रमः
३६२
५६३
३६३
५६३
५६३
५६४
३६४ ३६५ ३६६ ३६७
५६५ ५६५
३६८ ३६९
३७०
५६७ ५६७
५६८
३७२
५६८
३७३ ३७४
५६९ ५६९ ५६९
३७५
३७६
५६९ ५७० ५७१ ५७१
अपभ्रंशे स्यमोः स्त्री-पुं-क्लीबे एतद एह-एहु-एहो वि० । अपभ्रंशे जस्-शसोः एतद एइ वि० । अपभ्रंशे जस्-शसोः अदस ओइ वि० । अपभ्रंशे स्यादौ इदम आय वि० । अपभ्रंशे स्यादौ सर्वस्य साहः वि० । अपभ्रंशे स्यादौ किमः काइं-कवणौ वि० । अपभ्रंशे सौ युष्मदः तुहं वि० । अपभ्रंशे जसि-शसि युष्मदः तुम्हे-तुम्हई वि० । अपभ्रंशे टा-ड्यमा युष्मदः पइं-तई वि० । अपभ्रंशे भिसा युष्मदः तुम्हेहिं वि० । अपभ्रंशे ङसि-ङस्भ्यां युष्मदः तउ-तुज्झु-तुध्र वि० । अपभ्रंशे भ्यसाम्भ्यां युष्मदः तुम्हहं वि० । अपभ्रंशे सुपा युष्मदः तुम्हासु वि० । अपभ्रंशे सौ अस्मदः हउं वि० । अपभ्रंशे जसि-शसि अस्मदः अम्हे-अम्हइं वि० । अपभ्रंशे टा-ड्यमा अस्मदः मई वि० । अपभ्रंशे भिसा अस्मदः अम्हेहिं वि० । अपभ्रंशे ङसि-ङस्भ्यां अस्मदः महु-मज्झु वि० । अपभ्रंशे भ्यसाम्भ्यां अस्मदः अम्हहं वि० । अपभ्रंशे सुपा अस्मदः अम्हासु वि० । अपभ्रंशे त्यादिप्रत्ययसम्बन्धिन आदेशस्य वि० । अपभ्रंशे क्रियेः कीसु वि० । अपभ्रंशे पर्याप्तौ भुवः हुच्चः वि० । अपभ्रंशे ब्रूगो बुवः वि० । अपभ्रंशे व्रजे: वुञः वि० । अपभ्रंशे दृशेः पस्सः वि० । अपभ्रंशे ग्रहे: गृण्हः वि० । अपभ्रंशे तक्ष्यादीनां छोल्लादयः वि० । अपभ्रंशे क-ख-त-थ-प-फां ग-घ-द-ध-ब-भाः वि० । अपभ्रंशे मस्य वः वि० । अपभ्रंशे रस्य लुग् वि० । अपभ्रंशे दकारस्य इ. वि० । अपभ्रंशे कथमादीनां थादेः डित एम-इम-इह-इधाः वि० । अपभ्रंशे यादृगादीनां दादेः डेहः वि० । अपभ्रंशे अदन्तानां यादृगादीनां दादेः डइसः वि० । अपभ्रंशे यत्र-तत्रयोः येत्थु-तेत्थु-यत्तु-तत्तु वि० । अपभ्रंशे कुत्र-अत्रयोः केत्थु-एत्थु वि० ।
५७२
३७७ ३७८ ३७९ ३८०
३८१ ३८२-३८८
३८९ ३९० ३९१ ३९२
५७२ ५७२-५७६
५७७ ५७७ ५७७ ५७८ ५७८ ५७८
३९३
३९४ ३९५
५७९
३९६ ३९७
५८१ ५८२ ५८३ ५८४
३९८
५८४
५८६
४०१ ४०२ ४०३ ४०४ ४०५
५८६
५८७ ५८७

Page #254

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
६७५
५८८
५८९
५८९
४०६ ४०७ ४०८ ४१२ ४१३ ४१४ ४१५
or
35
m
४१६
m
४१७ ४१८ ४१९ ४२० ४२१ ४२२
५९४ ५९४ ५९५ ५९७ ५९८ ५९८
४२३
६०४
४२४
४२५
کل
अपभ्रंशे यावत्-तावतो: जाम-तामादि वि० । अपभ्रंशे यावत्-तावतोः येवडु-तेवडु वि० । अपभ्रंशे इयत्-कियतो: एवडु-केवडु वि० । अपभ्रंशे म्हो म्भः वि० । अपभ्रंशे अन्यादृशस्य अन्नाइस-अवराइसौ वि० । अपभ्रंशे प्रायसः प्राउ-पाइव-प्राइम्व-पग्गिम्वा वि० । अपभ्रंशे अन्यथाशब्दस्य अनु वि० । अपभ्रंशे कुतसः कउ-कहन्तिहु वि० । अपभ्रंशे ततस्तदोः तोः वि० । अपभ्रंशे एवमादीनां एम्वादयः वि० । अपभ्रंशे किलादीनां किरादयः वि० । अपभ्रंशे पश्चादादीनां पच्छइ इत्यादयः वि० । अपभ्रंशे विषण्णादीनां वुन्नादयः वि० । अपभ्रंशे शीघ्रादीनां वहिल्लादयः वि० । अपभ्रंशे शब्द-चेष्टाऽनुकरणयोः हुहरु-घुग्ध्यादयः वि० । अपभ्रंशे निपातिता अनर्थका घइमादयः । अपभ्रंशे तादर्थ्य केहि-तेहि-रेसि-रेसिं-तणेणाः वि० । अपभ्रंशे स्वार्थे डुप्रत्ययः वि० । अपभ्रंशे स्वार्थे डें-डप्रत्ययौ वि० । अपभ्रंशे स्वार्थे डिप्रत्ययः वि० । अपभ्रंशे स्वार्थे अ-डड-डुल्ल प्रत्ययाः तत्संनियोगे च कलुक वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां डीप्रत्ययः वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां डाप्रत्ययः वि० । अपभ्रंशे स्त्रियां आप्रत्यये अस्य इद् वि० । अपभ्रंशे युष्मदादिभ्य ईयस्य डारः वि० । अपभ्रंशे इदमादिभ्यः अतोः डेत्तुल: वि० । अपभ्रंशे त्रस्य डेत्तहे वि० । अपभ्रंशे त्व-तलो: प्पणः वि० । अपभ्रंशे तव्यस्य इएव्वउं-एव्वउं-एवा वि० । अपभ्रंशे क्त्व इ-इउ-इवि-अवयः वि० । अपभ्रंशे क्त्व एप्पि-एप्पिणु-एवि-एविणवः वि० । अपभ्रंशे तुम एवं-अण-अणहं-अणहि-एप्पि-एप्पिणु एवि-एविणवः वि० । अपभ्रंशे एप्पिणु-एप्योः एर्वा लुग वि० । अपभ्रंशे तृनः अणअ: वि० । अपभ्रंशे इवार्थे नं-नउ-नाइ-नावइ-जणि-जवणः वि० । अपभ्रंशे पारिभाषिकसूत्रस्य वि० ।
کی
४२६ ४२७ ४२८ ४२९
FWFuF
४३१
४३२
४३३ ४३४
६०९
६१०
४३५ ४३६
६११ ६११
४३७
४३८
६११
४३९
४४० ४४१ ४४२
६१५
४४३
४४४ ४४५-४४८
६१६
६१६ ६१७-६१९

Page #255

६७६
आर्षप्रयोगाः
परिशिष्ट - ५ ॥ आर्षप्रयोगाः ॥
१. [मणोसिला १/२६] [मणोसिलागतेण हत्थेण दव्वीए भायणेण वा । देंतियं पडियायिक्खे ण मे कप्पति तारिसं ॥ ४१/१२३ ] ।
[दसकालियसुत्तं-पञ्चमं पिंडेसणज्झयणं-पढमो उद्देसो] । एवं उदउल्ले ससिणिद्धे ससरक्खे मट्टिआउसे ।। हरिआले हिंगुलए मणोसिला अंजणे लोणे ॥३३॥
[दसकालियसुत्तं-पञ्चमं पिंडेसणज्झयणं-पढमो उद्देसो ] । अह पुण एवं जाणेज्जा-णो हिंगुलय-संसद्वेण, मणोसिला-संसद्वेण, तहप्पगारेण मणोसिला-संसद्रुण हत्थेण वा [१/३४] [आयारचूला-पढमं अज्झयणं-पिंडेसणा-छ8ो उद्देसो] ।
२/३. [सुमिणो सुविणो १/४६ ] । से जहाणामए केइ पुरिसे अव्वत्तं सुमिणे पडिसंवेदेज्जा, तेणं सुमिणे त्ति उग्गहिए, ण पुण जाणति के वेस सुमिणे? त्ति ।। ___[नंदिसुत्तं - पाठां- सुमिणो त्ति -जे०डे०ल० । सुविणो त्ति - मलयगिरिटीकायाम् ] । एगं च णं महं दामदुगं सव्वरतणामयं सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धे । [ठाणंगसुत्तं - दसमं अज्झयणं- दसट्ठाणं ] | हत्थ-सय-बाहिराओ गमणाऽऽगमणाइएसु पणवीसं । पाणिवहाई(इ) सुविणे सयमट्ठसयम चउत्थम्मि ॥२०॥ [जीयकप्पो] ।
४/५ [पुरेकम्मं १/५७। पच्छेकम्मं १/७९ ] पच्छेकम्मं पुरेकम्मं सिया तत्थ ण कप्पई । एतदटुं ण भुंजंति णिग्गंथा गिहिभायणे ॥५२॥
[दसकालियसुत्तं-णिज्जुत्ति-चुण्णिसंजुयं - छटुं धम्मत्थकामज्झयणं] ।
पाठां- पच्छाकम्मं जे० अचू० विना ? । पुरेकम्मकतेण हत्थेण दव्वीए भायणेण वा । देंतियं पडियायिक्खे ण मे कप्पति तारिसं [३३/११५] । [दसकालियसुत्तं-पंचमं पिंडेसणज्झयणं-पढमो उद्देसो] ।
६. [असहेज्ज देवासुरा १/७९ ] ........... आसवसंवरनिज्जरकिरियाहिकरणबंधमोक्खकुसला असहेज्ज( ज्जा) देवासुरनागसुवण्णजक्खरक्खस्सकिनर किंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगादीएहिं देवगणेहिं, णिग्गंथाओ पावयणाओ अणतिक्कमणिज्जा । [भगवईसुत्तं-सययं-२] ।

Page #256

आर्षप्रयोगाः
६७७
७. [सुहुमं १।११८, २०११३ ] सहमो य होइ कालो, तत्तो सहमयरयं हवइ खेत्तं ।। अंगुलसेढीमेत्ते ओसप्पिणिओ असंखेज्जा ॥५२॥ [नंदिसुत्ते - वड्डमाणयं ओहिणाणं ] । संतिमे सुहुमा पाणा, तसा अदुव थावरा । जाइं राओ अपासंतो, कहमेसणिअंचरे ? ॥२४॥ [दसकालियसुत्तं-छटुं महायारकहाज्झयणं] ।
८. [दुगुल्लं १।११९ ] चंदणचच्चियदेहो परिहियमिउसण्हनिम्मलदुगूलो। तंबोलवग्गहत्थो समागतो देवि भवणम्मि ॥८०॥ [सुरसुंदरीचरिअं - बीओ परिच्छेओ ] | छाया-परिहितमृदुश्लक्ष्णनिर्मलदुकूलः । पा०म०-दुगूल-देखो दुगुल्ल । दुगुल्ल-देखो दुअल्ल । दुअल्ल- देखो दुकूल ।
से भिक्खू वा भिक्खुणी वा सेज्जाइं पुण वत्थाई जाणेज्जा विरुपरूवाइं महद्धणमोल्लाइं तं जहा - आजिणगाणि वा, सहिणाणि वा, सहिण-कल्लाणाणि वा, आयकाणि वा, कायकाणि वा, खोमयाणि वा, दुगुल्लाणि वा.....। [आयारचूला-पंचमं अज्झयणं - वत्थेसणा - पढमो उद्देसो ] ।
९. [चीवंदण १/१५१ ] वेलाविहाणाइगुणोववेअं करिज्ज चीवंदणमायणेण । अवंझनिव्वाणफलं तिसंझं पमोअरोमंचाच्चिअंगुवंगो ॥४०॥ [कुलकसंदोहः - धम्मारिहगुणोवएसकुलयं ] | चीवंदणक्यकिच्चो, पमोयरोमंचचच्चियसरीरो । सक्कथएण वंदिय, अहिमयफलपत्थणं कुणइ ॥४५॥ [चेइयवंदणमहाभासं ] । चैत्यवन्दनकृतकृत्यः प्रमोदरोमाञ्चचर्चितशरीरः । शक्रस्तवेन वन्दित्वा अभिमतफलप्रार्थनां करोति ॥
१०. [आउण्टणं १/१७७] आकुंचणं गतसंखेवो । [आवश्यकनियुक्तेरवचूर्णिः ] ।
११/१२. [खासिअं खसिअं १/१८१ ] से किं तं अणक्खरसुयं ? अणक्खरसुयं अणेगविहं पण्णत्तं । तं जहाऊससियं णीससियं णिच्छूढं खासियं च छीयं च । णिस्सिंघियमणुसारं अणक्खरं छेलियादीयं ॥७८॥ [नंदिसुत्ते अणक्खर-सण्णि-असण्णि-सम्मसुयाइं ] । [आवश्यकनियुक्तेरवचूर्णिः - गाहा - २०]
१३/१४. [दुक्कडं सुकडं १/२०६ ] सुकडं दुक्कडं वा वि अप्पणो यावि जाणाति । ण य णं अण्णो विजाणाति सुक्कडं णेव दुक्कडं ॥१३॥ । [इसिभासियाइं पइण्णयसुत्तं ] । से किं तं विवागसुतं ? विवागसुते णं सुकड-दुक्कडाणं कम्माणं फलविवागा आघविज्जंति ॥९७॥
[नंदिसुत्ते अंगपविट्ठसुए विवागसुए ] ।

Page #257

६७८
आर्षप्रयोगाः
१५. [आहडं १।२०६ ] तं चेगइओ तुसिणीओ उवेहेज्जा, आहडमेव पच्चाइक्खिस्सामि । माइट्ठाणं संफासे । णो एवं करेज्जा ॥
[आयारचूला - पढमं अज्झयणं - पिंडेसणा - नवमो उद्देसो ] । उद्देसिअं कीअगडं पूइकम्मं च आहडं । अज्झोयर पामिच्चं मीसजायं विवज्जए ॥५५॥ [दसवेआलियसुत्तं - पंचमं अज्झयणं - पढमो उद्देसो ] ।
१६. [अवहडं १।२०६] वाससते वाससते, एक्कक्के अवहडंमि जो कालो । सो कालो बोद्धव्वो, उवमा एगस्स पल्लस्स ॥५॥ [ठाणंगसुत्ते-बीए अज्झयणे-बिट्ठाणे-चउत्थो उद्देसओ ] ।
१७. [आरनालं १/२२८] आरनाल नपुं० - सौवीरे पानकभेदे [अभिधानराजेन्द्रकोश: ] । सेज्जं पुण पाणगजायं जाणेज्जा, तं जहा - तिलोदगं वा, तुसोदगं वा, जवोदगं वा, आयामं वा, सौवीरं वा, सुद्धवियडं वा, अण्णतरं वा, तहप्पगारं पाणगजायं पुव्वामेव आलोएज्जा ।
[आयारचूला - पढमं अज्झयणं - सत्तमो उद्देसो ] | आरनालक - सौवीर - कुल्माषाभिषुतानि च ॥१७८४॥ अवन्तिसोम- धान्याम्ल - कुञ्जलानि च काञ्जिके ॥१७८५।।
[अमरकोषः - वैश्यवर्गः - द्वितीयं काण्डं ] । कमलम्मि आरनालं । [देशीसद्दसंगहो - वर्गः १/६७] ।
१८. [अनिलो १/२२८] अनिलस्स समारंभं बुद्धा मन्नंति तारिसं । सावज्जबहुलं चेअं नेअं ताइहि सेविअं ॥३७॥ [दसवेआलियसुत्तं-छटुं महायारकहाज्झयणं ] ।
१९. [अनलो १/२२८ ] से भिक्खू वा भिक्खुणी वा सेज्ज पुण वत्थं जाणेज्जा-अप्पंडं अप्पपाणं अप्पबीयं अप्पहरियं अप्पोसं अप्पुदयं अप्पुत्तिंगपणग-दग-मट्टिय-मक्कडा - संताणगं अणलं अथिरं अधुवं अधारणिज्जं रोइज्जतं ण रुच्चइ तहप्पगारं वत्थं अफासुयं अणेसणिज्जं ति मण्णमाणे लाभे संते णो पडिगाहेज्जा ।। [आयारचूला - पंचमं अज्झयणं - पढमो उद्देसो ] |
२०. [अहक्खायं १/२४५] पंचविधे संजमे पन्नत्ते, तं जहा - सामातितसंजमे, छेदोवट्ठावणियसंजमे, परिहारविसुद्धितसंजमे, सुहमसंपरायसंजमे, अहक्खायसंजमे ॥

Page #258

आर्षप्रयोगाः
६७९
[ठाणंगसुत्ते-पंचमे अज्झयणे-पंचट्टाणे - बीओ उद्देसओ ] । से किं तं चरित्तगुणप्पमाणे ? पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा- सामाइयचरित्तगुणप्पमाणे, छेदोवट्ठावणियचरित्तगुणप्पमाणे, परिहारविसुद्धियचरित्तगुणप्पमाणे, सुहुमसंपरायचरित्तगुणप्पमाणे, अहक्खायचरित्तगुणप्पमाणे ॥ [अणुओगद्दारेसु-उवक्कमाणुओगदारे भावप्पमाणदारं ] ।
२१. [अहाजायं १/२४५ ] जातं जन्म, तच्च द्वेधा, प्रसवः प्रव्रज्याग्रहणं च । तत्र प्रसवकाले रचितकरसंपुटो जायते, प्रव्रज्याकाले च गृहीतरजोहरणमुखवस्त्रिका इति । अत एव रजोहरणादीनां पञ्चानां शास्त्रे यथाजातत्वमुक्तम् । तथा च तत्पाठ: - पंच अहाजायाई चोल यपट्टो तहेव रयाहरणं । उण्णि अ खोमि अ निस्सिज्जयजुअलं तह य मुह पोत्ती ॥१॥ [अभिधानराजेन्द्रकोशः] । दोवणयमहाजायं आवत्ता बार चउसिर तिगुत्तं । दुपवेसिग-निक्खमणं पणवीसावसय किइकम्मे ॥१८॥ [गुरुवंदनभाष्यम् ] ।
२२. [दुवालसंगे १/२५४] इच्चेइयम्मि दुवालसंगे गणिपिडगे अणंता भावा, अणंता अभावा, अणंता हेऊ, अणंता अहेऊ, अणंता कारणा, अणंता अकारणा, अणंता जीवा, अणंता अजीवा, अणंता भवसिद्धिया, अणंता अभवसिद्धिया, अणंता सिद्धा, अणंता असिद्धा पण्णत्ता ॥११५॥ [नंदिसुत्ते-दिट्ठिवायसरूवं दुवालसंगाराहणाइ य ] ।
२३. [इक्खू २/१७] से जहाणामए केइ पुरिसे इक्खूतो खोतरसं अभिनिवट्टित्ताणं उवदंसेज्जा अयमाउसो ! खोतरसे अयं छोए एवमेव जाव सरीरं ॥
२४. [खीरं २/१७ ] चत्तारि गोरसविगतीओ पन्नत्ताओ, तं जहा - खीरं दहिं सप्पि णवणीतं ॥
[ठाणंगसुत्ते - चउत्थे अज्झयणे-चउट्ठाणे- पढमो उद्देसओ ] ।
णव विगतीतो पन्नत्ताओ, तं जहा - खीरं दधि णवणीतं सप्पि तेल्लं गुलो महं मज्जं मंसं ॥
[ठाणंगसुत्ते - नवमं अज्झयणे-नवट्ठाणं ] ।
२५. [तच्चं २/२१] सुमुणियणिच्चाणिच्चं सुमुणियसुत्त-ऽत्थधारयं णिच्वं ।। वंदे हं लोहिच्वं सब्भावुब्भावणातच्चं ॥४०॥ । [नंदिसुत्ते थेरावलिआ ] ।।
२६. [सारिक्खं २/१७] पच्चक्खमिंदिय-मणेहिं लभइ लिंगेण चाक्खरं होइ। लिंगमणुमाणमण्णे सारिक्खाई पभासंति ॥४६९।। [विशेषावश्यकभाष्यम् ।

Page #259

६८०
आर्षप्रयोगाः
२७. [सीआणं २।८६] असतीए सीयाणे रुंभण अन्नत्थ अपरिभोगम्मि । असती अणुसट्ठादी पंतग अंताइ इतरे वा ॥३२७७॥ । [व्यवहारभाष्यम् ।
२८. [सुसाणं २।८६] पडिम पडिवज्जिया मसाणे, नो भायए भयभेरवाई दिअस्स । विविहगुणतवोरए य निच्चं, न सरीरं चाभिकंखइ जे स भिक्खू ॥१०॥
दसकालियसुत्तं दसमं अज्झयणं । १. पाठां - सुसाणे अचू० वृ० । सुसाणे सुन्नगारे वा, रुक्खमूले व एक्कओ। अकुक्कुओ निसीएज्जा, ण य वित्तासए परं ॥७०॥ [उत्तरज्झयणसुत्तं - बीअं अज्झयणं ] ।
२९. [पडिसोओ २/९८] ।
अणुसोअसुहो लोओ, पडिसोओ आसवो सुविहिआणं । अणुसोओ संसारो पडिसोओ तस्स उत्तारो ॥३॥ [दसवेआलियसुत्तं - बीआ चूला ]
३०. [विसोअसिआ २/९८] पा० म० - विस्सोअसिआ देखो विसोत्तिआ । विजहित्तु विसोत्तियं ।
[आयारो-सत्थपरिणा-पढमं अज्झयणं-तइओ उद्देसो ] । चिच्चा सव्वं विसोत्तियं, फासे फासे समिय - दंसणे ॥४६।। [आयारो धुयं-छटुं अज्झयणं - पढमो उद्देसो ] |
३१. [सुहमं २/१०१] ।
३२. [किया २/१०४] हयं नाणं कियाहीणं हया अन्नाणओ किया । पासंतो पंगुलो दड्ढो धावमाणो अ अंधओ । [आवश्यकनियुक्ति:-गाहा-१०१ ] ।
३३. [हरए महपुण्डरिए २/१२० ] । पउमे च महापउमे तेगिच्छी केसरी दहे चेव । हरए महपुण्डरिए पुण्डरिए चेव उ दहाओ ॥ [अनुसंधानः अङ्क:- ६६ ] । पद्मश्च महापद्म: तेगिच्छी केसरी हृदश्चैव । हृदश्च महापुण्डरीकः पुण्डरीक एव तु द्रहाः ॥ बहुजणणमणम्मि संवुडे सव्वटेहिं णरे अणिस्सिते । हरए व सया अणाविले धम्मं पादुरकासि कासवं ॥७॥
[सूयगडंगसुत्ते-पढमे सुअक्खंधे-बिइए वेयालियज्झयणे-बिइओ उद्देसओ - सूत्राङ्कः- ११७ ] ।

Page #260

आर्षप्रयोगाः
६८१
३५. [तिरिआ २/१४३] तओ दिसाओ पन्नत्ताओ, तंजहा-उड्डा, अहा, तिरिया ।
[ठाणंगसुत्ते-तइओ अज्झयणे-तिट्ठाणे-बीओ उद्देसओ] |
३६. [कटु २/१४६ ] कटु एवं अविजाणओ बितिया मंदस्स बालया ॥
[आयारभासं - लोकसारं-पंचमं अज्झयणं - उद्देसो-१ सुत्तं - ११] । विस्सेणि कटु परिण्णाए । [आयारभासं - धुयं-छटुं अज्झयणं - उद्देसो - ३ - सुत्तं - ६८ ] ।
३४.३७.३८. [उभओकालं २/१३८, घट्ठा मठ्ठा २/१७४ ] से किं तं लोगोत्तरियं दव्वावस्सयं ? जे इमे समणगुणमुक्कजोगी छक्कायनिरणुकंपा हया इव उद्दामा, गया इव निरंकुसा, घट्ठा मट्ठा तुप्पोट्ठा पंडरपडपाउरणा जिणाणं अणाणाए सच्छंद विहरिऊणं उभओकालं आवस्सगस्स उवट्ठति ॥ [अणुओगद्दारेसु आवस्सयस्स भावनिक्खेवो सुयस्स निक्खेवो य ] ।
३९. [विउसा सुअलक्खणाणुसारेण २/१७४ ] चउरा निउणा कुसला, छेआ विउसा बुहा य पत्तट्ठा ॥ [पाइअलच्छीनाममाला-गाहा-६०-९९] ।
४०. [तेणं कालेणं तेणं समएणं ३/१३७] तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवे महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुणसिलाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ त्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ । [भगवईसुत्तं - सययं -१ ] ।
४१. [चउवीसं पि जिणवरा ३/१३७] चउवीसं पि जिणवरा, तित्थयरा मे पसीयंतु । [चतुर्विंशतिस्तवे गा०-५] ।
४२. [नमोत्थु णं ४।२८३] नमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स जाव संपाविउ-कामस्स वदामि णं भगवंतं तत्थ गयं इह गते पासइ मे भयवं तत्थ गए इह गयं ति कटु वंदइ नमंसिता एवं वदासी । _ [भगवईसुत्तं सययं-२] । ..
४३. [देविन्दो इणमब्बवी ३।१६२] एअमटुं निसामित्ता, हेउकारणचोइओ। तओ नमि रायरिसिं, देविन्दो इणमब्बवी ॥ [उत्तरज्झयणसुत्तं नवमं अज्झयणं]
४४. [बेमि ४/२३८] एवं करेंति संपण्णा, पंडिता पवियक्खणा । विणियटृति भोगेहिं, जहा से पुरिसुत्तिमे त्ति बेमि ॥११॥ [दसकालियसुत्तं - बीअं अज्झयणं ] । ४५. [जया णं ४/२८३] । ४६. [तया णं ४/२८३] ।

Page #261

६८२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
~~~~~~
परिशिष्ट - ६ ।। प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची ।।
अंगणं १३०
अक्कुसइ ४।१६२ अंगहिं अंगु न मिलिउ ४।३३२ अक्को १।१७७,२।७९,२।८९ अंगारो ११४७
अक्खइ १।१८७ अंगु ४।३३२
अक्खिवइ ४।१४५ अंगुअं १९८९
अक्खिहिं ४।३५७ अंगुलिउ जज्जरियाउ नहेण ४।३४८ अक्खोडेइ ४१८८ अंगे १७
अगणी २१०२ अंजिअं १३०
अगरुं १।१०७ अंतग्गयं १६०
अगरू ११७७ अंतप्पाओ २७७
अगलिअ-नेह-निवट्टाहं ४।३३२ अंतरं १३०
अग्गउ चिट्ठन्ति ३।२० अंतेआरी १६०
अग्गओ १३७ ।। अंतेउरं १६०
अग्गओ चिट्ठन्ति ३।२० अंतो-वीसंभ-निवेसिआणं १६० अग्गिं ३।१९, ४।३४३ अंसुं १।२६
अग्गिएं उण्हउं होइ जगु ४३४३ अंसु-जलें प्राइम्व गोरिअहे ४।४१४ अग्गिट्ठउ ४।४२९ अइ ! सुप्पइ पंसुलि ! णीसहेहिं अंगेहिं| अग्गिण ४।३४३ पुणरुत्तं २।१७९
अग्गिणो १।२७,३।२०,३।१२५,३।१२९ अइ उम्मत्तिए ! ११६९
अग्गिणो पेच्छइ ३।२० अइ दिअर ! किं न पेच्छसि २।२०५ अग्गिम्मि ३।१२८ अइच्छइ ४१६२
अग्गी २।१०२,३।२०,३।१२५ अइतुंगत्तणु जं थणहं ४।३९० अग्गी पेच्छइ ३।२० अइमुंतयं १२२६,११७८
अग्गीओ ३।१२५,३।१२६ अइमुत्तयं १।१७८,१२०८
अग्गीओ ३१२८ अइवाएज्जा ३१७७
अग्गीसुन्तो ३।१२७ अइवायाविज्जा ३१७७
अग्गीहिन्तो ३।१२७ अइसरिअं १।१५१
अग्घइ ११८७,४।१०० अइसो ४।४०३
अग्घवइ ४।१६९ अईइ ४।१६२
अग्घाअइ ४।१३ अक्कन्दइ ४।१३१
अग्घाडइ ४१६९ अक्कमइ ४।१६०
अकोल्लतेल्लं २।१५५
अङ्कोल्लतेल्लतुष्पं १।२०० अङ्गणं १३० अङ्गमङ्गम्मि ३१ अगुमइ ४१६९ . अच्चो १।१७७ अच्छअरं १।५८,२।६७ अच्छइ ४।२१५ अच्छति ४।३१९ अच्छते ४।३१९ अच्छदि ४।२७४ अच्छदे ४।२७४ अच्छरसा १२२० अच्छरा १२२०,२।२१ अच्छरिअं १७,१५८ अच्छरिअं २।६६,२।६७ अच्छरिज्जं ११५८ अच्छरिज्जं २०६७ | अच्छरीअं ११५८,२।६७ अच्छिं ११३५,२।१७ अच्छिन्दइ ४१२५ अच्छी ११३५,२।९० अच्छीअ ३१६३ अच्छेरं ११५८,२।२१ अच्छेरं २।६६,२।६७ अज्ज म्मि हासिआ मामि ! तेण ३।१०५ अज्ज वि सा सवइ ते अच्छी १३३ अज्जइ ४।१०८ अज्ज-वि नाहु महु-ज्जि ४।४२३ अज्जा १७७,२८३ अज्जिज्जइ ४।२५१ अज्जू १७७

Page #262

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सची
६८३
अज्जो ४।२६६ अञ्चइ ४।१८७ अजिअं १३० अञ-दिशं ४।२९३ अञ्जली ४।२९३ अातिसो ४।३१७ अटइ ११९५ अट्टइ ४।११९ अट्टमट्ट २।१७४ अट्ठण्ह ३११२३ अट्ठारसण्हं समणसाहस्सीणं ३।१२३ अट्ठी २।३२ अट्ठो प्रयोजनम् २।३३ अडो १४२७१ अड्डक्खइ ४।१४३ अड्ढं २।४१ अणं ११४१ अणचिन्तिअममुणन्ती २।१९० अणच्छइ ४।१८७ अणण्णयग्गामि ! २।१५ अणाइज्जइ ४।२५२ अणिउँतयं १।२६,१।१७८,१।२०८ अणिठं २।३४ अणुकूलं वोत्तुं जे २।२१७ अणुबद्धं तं चिअ कामिणीणं २।१८४ अणुरुज्झइ ४।२४८ अणुरुन्धिज्जइ ४।२४८ अणुवच्चइ ४।१०७ अणुवज्जइ ४।१६२ अणुहरइ ४।२५९ अणुहूअं ४।६४ अण्णा २८३ अण्हइ ४।११० अत्तमाणो १।२७१ अत्ता २५१
अत्ता एत्य णुमज्जइ ४।१२३
अन्तरं १६३० अत्थ च्चेअ १७
अन्तरप्पा ११४ अत्थक्कं २।१७४
अन्तावेई १४४ अस्थालोअण-तरला १७
अन्तेउरे रमिउमागओ राया ३३१३६ अस्थि २१४५
अन्तोउवरि १।१४ अस्थि अम्हे ३१४७,३।१४८ अन्तोवरि ११४ अत्थि अम्हो ३।१४७
अन्दावेदी ४।२८६ अस्थि अहं ३।१४७,३।१४८
अन्देउरं ४।२६१ अत्थि तुम ३१४६,३१४८
अन्धलो २११७३ अत्थि तुम्हे ३।१४८
अन्धो २।१७३ अत्थि ते ३१४८
अन्नं दाणिं बोहिं ४।२७७ अत्थि सो ३१४८
अन्नत्तो २१६० अत्थिओ २।१५९
अन्नत्थ २।१६१,३१५९,३१६० अत्थो धनम् २॥३३
अन्नदो २।१६० अथिरो ११८७
अन्नन्नं १।१५६ अदंसणं २९७
अन्नम्मि ३५९,३६० अदं १८२
अन्नस्सिं ३५९,३।६० असणं २।९७
अन्नह २।१६१,४।४१५ अद्दो २७९
अन्नहि २।१६१ अद्धं २०४१
अन्नहिं ३।६०,४।३५७ अद्धा ३५६
अन्नाइसो ४।४१३ अद्धाणो ३५६
अन्नाण ३।६१ अध ससरीरो भगवं मकरधओ एत्थ | अन्नारिसो १।१४२ परिब्भमन्तो हुवेय्य ४।३२३
अनु जु तुच्छउं तहे धणहे ४।३५४ अनउ करंतहो पुरिसहो आवइ आवइ | अन्नुन्नं १।१५६ ४।४००
अन्ने ३५८ अनउ करंतहो पुरिसहो विवइ आवइ || अन्ने ते दीहर लोअण ४।४१४ ४।४००
| अन्नेसिं ३६१(२) अनउ करतहो पुरिसहो संपइ आवइ । अन्नो को वि सहावो, वम्महसिहिणो हले ४।४००
| ! हयासस्स । २।१९५ अनन्तरकरणीयं दाणिं आणवेद अय्यो | अपुरवं नाडयं ४।२७० ४।२७७
अपुरवागदं ४।२७० अनलो १।२२८
अपुव्वं पदं ४।२७० अनिलो १।२२८
अपुव्वागदं ४।२७० | अनु ४।४१५
अप्पज्जो २८३

Page #263

६८४
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
अप्पणइआ ३११४
अप्पाहि ३५६ अप्पणइआ ३५७
अप्पाहिन्तो ३५६ अप्पणउं ४।४२२
अप्पिअं १६३ अप्पणयं २।१५३
अप्पुल्लं २१६३ अप्पणा ३३१४,३।५६
अप्पे ३५६ अप्पणिआ ३१४
अप्पेइ १।६३,४।३९ अप्पणिआ पाउसे उवगयम्मि ३५७ अप्पेसु ३५६ अप्पणिआ य विअड्डिखाणिआ ३५७ | अप्पेहिं ३५६ अप्पणो धणं ३५६
अप्पो ३५६ अप्पण्णू २८३
अप्फुण्णो ४।२५८ अप्पमत्तो १४२३१
अफंसो १४४४ अप्पम्मि ३५६
अबम्हनं ४।२९३ अप्पा २५१,३।५६(२)
अब्भडवंचिउ ४।३९५ अप्पाउ ३५६
अब्भडवंचिउ बे पयई ४।३९५ अप्पाओ ३१५६
अब्भा लग्गा डुंगरेहिं ४।४४५ अप्पाण कयं ३१५६
अब्भागच्छइ ४१६५ अप्पाणं ३५६(२)
अभिडइ ४१६४ अप्पाणम्मि ३५६
अब्भुत्तइ ४।१४,४।१५२ अप्पाणस्स ३५६
अभिमञ्जू ४।३०५ अप्पाणा ३१५६
अमरिसो २।१०५ अप्पाणाओ ३१५६
अमुं धणं ३८८ अप्पाणाण ३५६
अमुं वणं ३८७ अप्पाणासुन्तो ३५६
अमुगो १।१७७ अप्पाणाहिन्तो ३५६
अमुणा ३।८८ अप्पाणे ३।५६(२)
अमुणो ३८८ अप्पाणेण ३५६(२)
अमुणो पुरिसा ३८८ अप्पाणेण ३५७
अमुत्थ ३८८,३२८९ अप्पाणेसु ३५६
अमुम्मि ३।५९ अप्पाणेहि ३५६
अमुम्मि ३।८८,३८९ अप्पाणो २५१
अमुस्सिं ३८८,३८९ अप्पाणो ३।५६(२)
अमू पुरिसो ३।८७,३।८८ अप्पाणो चिट्ठन्ति ३५६
अमू महिला ३८७ अप्पाणो पेच्छ ३५६
अमू माला ३८८ अप्पासुन्तो ३५६
अमूई धणाई ३१८८ अप्पाहइ ४११८०
अमूउ ३८८
अमूउ मालाओ(उ) ३८८ अमूओ ३८८ अमूओ मालाओ(उ) ३१८८ अमूण ३८८ अमूणि वणाणि ३८८ अमूसु ३१८८ अमूसुन्तो ३८८ अमूहिं ३।८८ अमूहिन्तो ३८८(२) अम्बं १८४,२५६ अम्बणु लाइवि जे गया ४।३७६ अम्बिलं २।१०६ अम्मडि ! पच्छायावडा ४।४२४ अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं ४।२८४ अम्मि ! पयोहर वज्जमा ४।३९५ अम्मि पेच्छ ३।१०७ अम्मीए ! सत्थावत्थेहिं ४।३९६ अम्मो ! भणामि भणिए ३१४१ अम्मो कह पारिज्जइ २०२०८ अम्ह कयं ३।११० अम्ह धणं ३।११३, ३।११४ अम्ह पेच्छ ३।१०७, ३।१०८ अम्ह भणामो ३१०६ अम्हं धणं ३११४ अम्हई ४।३७६ अम्हई देक्खइ ४।३७६ अम्हकेरं २।९९ अम्हकेरो २१४७ अम्हक्केरं २।९९ अम्हणं धणं ३।११३ अम्हत्तो ३।११२ अम्हम्मि ठिअं ३।११६ अम्हहं होतउ आगदो ४।३८० | अम्हाण धणं ३।११४(२)

Page #264

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६८५
अम्हातिसो ४।३१७ अम्हारा ४।४३४ अम्हारिसो १।१४२,२०७४ अम्हासु ठिअं ४।३८१ अम्हासुन्तो ३।११२ अम्हाहँ ४।३०० अम्हाहि कयं ३।११० अम्हाहिन्तो ३।११२ अम्हि करेमि ३।१०५ अम्हे एत्थ १४४० ।। अम्हे कयं ३।११० अम्हे थोवा रिउ बहुअ ४।३७६ अम्हे देक्खइ ४।३७६ अम्हे धणं ३।११४ अम्हे पेच्छ ३।१०८ अम्हे भणामो ३।१०६ अम्हेच्चयं २।१४९ अम्हेत्थ १।४० ।। अम्हेसु ३।११७ अम्हेसुन्तो ३।११२ अम्हेहि कयं ३।११० अम्हेहिं ४।३७८ अम्हो धणं ३।११४ अम्हो पेच्छ ३।१०८ अम्हो भणामो ३।१०६ अयञ्छइ ४।१८७ अयत्य ३६८९ अयम्मि ३८४,३।८९ अयस्सिं ३।८९ अया ३१३२ अय्य किल विय्याहले आगदे ४।२९२ अय्यउत्त ! पय्याकुलीकदम्हि ४२६६ अय्यउत्तो ४।२६० अय्युणे ४।२९२ अरण्णं ११६६
अरहन्तो २।१११
अवयच्छइ ४१८१ अरहो २११११
अवयज्झइ ४।१८१ अरिहइ २।१०४
अवयरइ १।१७२ अरिहन्तो २१११
अवयवो ११२४५ अरिहो २१०४,२।१११
अवयासइ २।१७४,४।१९० अरुहन्तो २।१११
अवयासो ११७२ अरुहो २।१११
अवरण्हो २१७५ अरे मए समं मा करेसु उवहासं २।२०१/ अवराइसो ४।४१३ अलचपुरं २।११८
अवराण ३६१ अलसी १४२११
अवरिं १।२६,१।१०८,२।१६६ अलहंतिहे ४।३५०
अवरिल्लो २।१६६ अलाउं १६६
अवरेसिं ३१६१ अलाऊ १६६,१।२३७
अवरोप्परु ४।४०९ अलावू १।२३७
अवस न सुअहिं सुहच्छिअहिं ४।४२७ अलाहि किं वाइएण लेहेण २।१८९ अवसद्दो १११७२ अलिअं११०१
अवसरइ १६१७२ अलि-उलई ४।३५३
अवसारिअं ११७२ अले कुम्भिला ! कधेहि ४।३०२ अवसें ४।४२७ अल्लं १८२
अवसेहइ ४।१६२,४।१७८ अल्लत्थइ ४।१४४
अवहं २।१३८ अल्लिअइ ४१५४,४।१३९
अवहइ ४९४ अल्लिवइ ४।३९
अवहडं १।२०६ अल्लीणो ४१५४
अवहरइ ४।१६२,४।१७८ अवअक्खइ ४।१८१
अवहावेइ ४।१५१ अवअच्छइ ४।१२२
अवहेडइ ४।९१ अवआसइ ४१८१
अवहोआसं २।१३८ अवक्खइ ४।१८१
अवुक्कइ ४।३८ अवक्खन्दो २।४
अव्वो किमिणं किमिणं २०२०४ अवगयं ११७२
अव्वो तह तेण कया अहयं जह कस्स अवजसो १२४५
साहेमि २२०४ अवज्ज २२४
अव्वो दलन्ति हिअयं २।२०४ अवज्जसइ ४।१६२
अव्वो दुक्करकारय ! २।२०४ अवज्ञा ४।२९३
अव्वो न जामि छित्तं २।२०४ अवडो ११२७१
अव्वो नासेन्ति दिहिं २।२०४ अवद्दालं १।२५४
अव्वो सुपहायमिणं २।२०४

Page #265

६८६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
अव्वो हरन्ति हिअयं २।२०४ अहिमजू २।२५ असंभाविद-सक्कारं ४।२६० अहिमञ्जु-कुमाले ४।२९३ असड्ढलु ४।४२२
अहिमन्नू ११२४३,२।२५ असहेज्ज देवासुरा १७९
अहिरीओ २।१०४ असुगो ११७७
अहिरेमइ ४।१६९ अस्तवदी ४।२९१
अहिलङ्खइ ४।१९२ अस्स ३७४
अहिलङ्घइ ४।१९२ अस्सं १८४
अहिवनू १।२४३ अस्सिं ३।७४
अहेसि अहं ३।१६४ अह कमलमुही ३८७
अहेसि तुमं ३१६४ अह णे हिअएण हसइ मारुअतणओ ३१८७| अहेसि सो ३।१६४ अह पुरिसो ३८७
अहो १७ अह भग्गा अम्हहं तणा ४।३८० आअड्डेइ ४८१ अह भग्गा अम्हहं तणा ४।४२२ आइग्घइ ४१३ अह महिला ३८७
आइञ्छइ ४१८७ अह मोहो परगुणलहुअयाइ ३१८७ | आइरिओ आयरिओ १७३ अह वणं ३८७
आउज्जं १।१५६ अह विरल-पहाउ जि कलिहि धम्म आउड्डइ ४।१०१ ४।३४१
आउण्टणं ११७७ अहं पेच्छ ३।१०७
आऊ २१७४ अहक्खायं १।२४५
आएण ४।३६५ अहयं कयप्पणामो ३।१०५
आओ १२६८ अहरु ४३३२
आकिई ११२०९ अहरुठं १८४
आगओ १६२०९,१।२६८ अहव ११६७
आगच्छइ ४।१६३ अहवइ न सु-वंसहं एह खोडि ४।४१९ | आगमण्णू १५६ अहवा १४६७,४।४१९
आगमिओ १।१७७ अहवायं कयकज्जो ३७३
आगरिसो १।१७७ अहाजायं १।२४५
आगारो ११७७ अहिआई १४४४
आचस्कदि ४।२९७ अहिऊलइ ४।२०८
आढत्तो २।१३८ अहिज्जो १५६,२८३
आढप्पइ ४।२५४ अहिण्णू १।५६,२।८३
आढवइ ४।१५५ अहिपच्चुअइ ४।१६३,४।२०९ आढवीअइ ४।२५४ अहिमज्जू २०२५
| आढिओ ११४३
आणत्ती २।९२ आणवणं २।९२ आणा २१८३,२।९२ आणालक्खम्भो २।९७,२।११७ आणालखम्भो २९७ आणालो २।११७ आणि १।१०१ आदरइ ४८३ आफंसो ११४४ आबंधंतीए १७ आम बहला वणोली २।१७७ आमेलो १।१०५,१।२०२,१।२३४ आयसो २।१०५ आयइं ४।३६५ आयज्झइ ४१४७ आयमिओ १।१७७ आयम्बइ ४।१४७ आयरिओ २१०७ आयरिसो २।१०५ आयहिं जम्महिं अन्नहिं ४।३८३ आयहो ४।३६५ आयासं १८४ आरंभो १३० आरण्ण-कुंजरो व्व वेल्लंतो १६६ आरद्धो २।१३८ आरनालं १।२२८ आरभइ ४।१५५ आरम्भइ ४१५५ आरम्भो १३० आरुहइ ४।२०६ आरोअइ ४।२०२ आरोवेइ ४।४७ आलिद्धो २।४९,२।९० आलिहइ ४।१८२ आलुङ्खइ ४।१८२,४।२०८

Page #266

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६८७
आलेलुं २।१६४ आलेढुंअं १।२४,२।१६४ आवज्जं ११५६ आवत्तओ २।३० आवत्तणं २०३० आवत्तमाणो ११२७१ आवसहो १२१८७ आवासयं ११४३ आवेडो १।२०२ आवेडो ११२३४ आसं २।९२ आसंघइ ४१३५ आसारो १७६ आसि अहं ३।१६४ आसि तुमं ३।१६४ आसि सो ३।१६४ आसीसा २१७४ आसो १२४३ आहइ ४।१९२ आहडं १२०६ आहम्मइ ४।१६२ आहरइ ४।२५९ आहि ३७४ आहिआई १४४४ आहित्थो २११७४ आहोडइ ४।२७ इ धणं ३।९९ इंगालो १४४७ इंगुअं १६८९ इअ जंपिआवसाणे १९१ इअ लवणुग्गम १।१७१ इअ विज्झ-गुहा-निलयाए ११४२ इअत्थ ३१८९ इअम्मि ३२८९ इअरहा २।२१२
| इअराइं जाण लहुअक्खराइं पायन्तिमिल्ल- | इमम्मि ३।६०,३७५,३७६ सहिआण ३।१३४
इमस्स ३७४,३१८१ इअस्सिं ३८९
इमस्सिं ३।६०,३।७४,३/७५,३७६ इआणि १।२९
इमा ३७२,३।७३ | इआणि ११२९,२।१३४
इमाए ३।३२ इक्खू २०१७
| इमाण ३।६१,३१८१ इङ्गालो ११२५४
इमाणं ३३२ इङ्गिअज्जो २८३
इमिआ वाणिअधूआ ३७३ इङ्गिअण्णू २८३
इमिणा ३।६९ इच्छइ ४।२१५
इमीए ३।३२ इच्छहु ४।३८४
इमीणं ३।३२ इट्टाचुण्णं व्व २३४
इमु ४।३६१,४।३६१ इट्ठो २०३४
इमे ३१७२(२),३७७ इड्ढी १।१२८,२।४१
इमेण ३६९,३७२,३७७ इणं ३८५
इमेसिं ३।६१,३।८१ इणं चिट्ठइ ३७९
इमेहिं ३७७ इणं धणं ३१७९
इमो ३७२,३।७३ इणं पेच्छ ३१७८,३।७९
इयरे ३५८ इणमो ३८५
इसी १।१२८,१।१४१ इणमो चिट्ठइ ३७९
इह २।१६४,३।७५ इणमो धणं ३७९
इह ३७६,४।२६८ इणमो पेच्छ ३१७९
इहं १।२४ इत्तउं ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ ४।३९१ इहयं १।२४,२।१६४ इत्तिअं २।१५६
इहरा नीसामन्नेहिं २।२१२ इत्तो २।१६०
ईअम्मि ३८४ इत्थी २।१३०
ईसरो १८४,२।९२ इदं चिट्ठइ ३१७९
ईसालू २।१५९ इदं धणं ३७९
ईसि ११४६,२।१२९ इदं पेच्छ ३७९
उअ कणिआरु पफुल्लिअउ ४।३९६ इदो २१६०
उअ घणो ११७२ इध ४।२६८
उअ निच्चलनिष्फंदा २।२११ इन्दहणू १।१८७
उअ रवी १९७२ इन्धं १।१७७,२५०
उअ वणं १।१७२ इमं ३७२,३७७,३१७८
उइन्दो १६ इमत्थ ३१६०
| उउम्बरो १।२७०

Page #267

६८८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
उऊ ११३१,११४१,१।२०९ उहलो ११७१ उक्कंठा १।२५,१।३० उक्कण्ठा १६३० उक्कत्तिओ २०३० उक्करो १५८ उक्का २७९,२८९ उक्किळं १।१२८ उक्कुक्कुरइ ४१७ उक्कुसइ ४।१६२ उक्केरो १५८ उक्कोसं ४।२५८ उक्खयं १९६७ उक्खायं १६७ उक्खित्तं २।१२७ उक्खिवइ ४१४४ उक्खुडइ ४।११६ उग्गइ ४।३३ उग्गयं ११२ उग्गहइ ४।९४ उग्घाडइ ४।३३ उग्घुसइ ४।१०५ उङ्घइ ४।१२ उच्चअं १।१५४ उच्चिणइ ४।२४१ उच्चुपइ ४।२५९ उच्चेइ ४।२४१ उच्छन्नो १।११४ उच्छलन्ति ४।३२६ उच्छवो २०२२ उच्छा २०१७,३।५६ उच्छाणो ३५६ उच्छाहो १११४,२।२१,२।४८ उच्छुओ २।२२ उच्छुलट्ठी १।२४७
उच्छू १९५,२०१७
उप्पालइ ४२ उच्छूढं २।१२७
उप्पावेइ २।१०६ उज्जल्लो(ल्लं) २।१७४
उप्पेलइ ४।३६ उज्जू १।१३१,१।१४१,२।१८
उप्पेहडं २।१७४ उज्झ धणं ३।९९
उप्फालेइ २१७४ उट्टो २।३४
उब्बुक्कइ ४।२ उट्ठइ ४।१७
उब्भ धणं ३।९९ उट्ठाविओ ४१६
उभं २।५९ उठ्ठि ओ ४१६
उब्भावइ ४१६८ उडू १।२०२
उब्भुअइ भुत्तं ४।६० उड्डीणो ४।२३७
उब्भुत्तइ ४१४४ उड्डेइ ४।२३७
उब्भेहिं भुत्तं ३९५ उड्डेन्ति ४।२३७
उभयबलं २।१३८ उण्हीसं २७५
उभयोकालं २११३८ उत्तरिज्जं १।२४८
उमच्छइ ४।९३ उत्तरीअं १४२४८
उम्बरो १।२७० उत्तिमो ११४६
उम्मत्थइ ४१६५ उत्थंघइ ४३६
उम्मिल्लइ ४।२३२ उत्थङ्घइ ४।१३३,४।१४४
उम्मीलइ ४।२३२ उत्थल्लइ ४।१७४
उम्मीलन्ति पङ्कयाई चिट्ठन्ति ३।२६ उत्थारइ ४१६०
उम्मीलन्ति पङ्कयाइं पेच्छ ३।२६ उत्थारो २०४८
उम्ह धणं ३।९९ उत्थिओ ४।१६
उम्हत्तो ३९८ उद्दामो ११७७
उम्हा २।७४ उद्दालइ ४।१२५
उम्हाण धणं ३१०० उद्धं २०५९
उम्हाणं धणं ३१०० उद्धमाइ ४८,४।१६९
| उम्हेहिं भुत्तं ३९५ उद्भूलेइ ४।२९
उयह धणं ३।९९ उन्नम न अम्मि कुविआ ३।१०५ उव्हत्तो ३९८ उन्नयं १।१२
उम्हे चेट्ठह ३।९१ उन्नावइ ४।३६
उहे पेच्छामि ३।९३ उप्पज्जन्ते कइहिअयसायरे कव्वरयणाइं ।। उव्हेहिं भुत्तं ३।९५ ३।१४२
उरो १३२ उप्पलं २७७
उलूहलं ११७१ | उप्पाओ २७७
उल्लं १८२

Page #268

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६८९
उल्लसइ ४।२०२ उल्लालइ ४।३६ उल्लुक्कइ ४।११६ उल्लुण्डइ ४।२६ उल्लुहइ ४।२५९ उल्लूरइ ४११६ उवकुम्भस्स सीअलत्तणं ३।१० उवज्झाओ ११७३,२।२६ उवणिअं ११०१ उवदामेइ ३।१४९ उवमा १।२३१ उवमासु अपज्जत्तेह १७ उवरिं १।१०८ उवरिल्लं २।१६३ उवरुज्झइ ४।२४८ उवरुन्धिज्जइ ४।२४८ उववासो १।१७३ उवसग्गो १।२३१ उवसप्पइ ४।१३९ उवसमइ ४।२३९ उवसमावइ ३।१४९ उवसमावेइ ३।१४९ उवसामेइ ३।१४९ उवस्तिदे ४।२९१ उवहं २।१३८ उवहत्थइ ४९५ उवहरइ ४।२५९ उवहसि ११७३ उवहुञ्जइ ४।१११ उवालम्भइ ४।१५६ उवेल्लइ ४७७ उव्वाअइ ४।२४० उव्वाइ ४।११,४।२४० उव्विग्गो २७९(२) उविण्णो २७९
1 उव्विवइ ४।२२७ उव्वीढं १।१२० उब्बूढं १।१२० | उव्वेढइ ४।२२३ उव्वेल्लइ ४।२२३ उव्वेवो ४।२२७ उश्चलदि ४।२९५ उसभमजिअं च वंदे ११२४ उसहो १।१३१,१।१३३,१।१४१ उस्मा ४।२८९ उस्सिक्कइ ४।९१,४।१४४ ऊ कह मुणिआ अहयं २।१९९ ऊ किं मए भणियं २।१९९ ऊ केण न विण्णायं २।१९९ ऊ णिल्लज्ज ! २।१९९ ऊआसो ११७३ ऊज्झाओ ११७३ ऊशलध अय्या ! ऊशलध ४।३०२ ऊसरइ १६११४ ऊसलइ ४।२०२ ऊसवो ११८४,१११४,२।२२ ऊससइ १।११४ ऊससिरो २१४५ ऊसारिओ २।२१ ऊसारो १७६ ऊसित्तो १११४ ऊसुओ १।११४ ऊसुओ १।११४ ऊसुओ २।२२ ऊसुम्भइ ४।२०२ ऊसो १४४३ ऊहसिअं ११७३ ए धणं ३।९९ एअं १।२०९,३८५ | एअं खु हसइ २।१९८(२)
एअगुणा १।११ एअत्थ ३६० एअम्मि ३६०,३८४ एअस्स ३२८१ एअस्सिं ३१६० एआ ३१८२ एआउ ३८२ एआए ३।३२ एआओ ३१८२ एआण ३।६१,३।८१ एआणं ३।३२ एआरह १।२१९,१।२६२ एआरिसो १११४२ एआहि ३१८२ एआहिन्तो ३८२ एइ ४।३३०(२) एइ ति घोडा एह थलि ४।३४४,४।३६३ एइ पेच्छ ४।३६३ एईए ३।३२ एईणं ३३२ एउ गृहेप्पिणु धुं मई ४।४३८ एए ३।५८ एएसिं ३।६१,३।८१ एओ २।९९,२।१६५ एकत्तो २।१६० एकदो २।१६० एकल्लो २१६५ एक्क कुडुल्ली पंचहिं रुद्धी ४।४२२, ४।४२९,४।४३१ एक्कइआ २।१६२ एक्कमेक्कं ३१ एक्कमेक्कउं जइ वि जोएदि ४।४२२ एक्कमेक्केण ३१ एक्कल्लो २१६५ | एक्कसि २१६२

Page #269

६९०
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
एक्कसि सील-कलंकिअहं ४।४२८ एम्व ४।४१८
एसा मुद्धा ३८६ एक्क़सि २।१६२ एरावणो १।१४८
एसा हसन्तीआ ३।२८ एक्कहिं ४।३३१,४।३५७ एरिसो १।१०५,११४२
एसी पिउ रूसेसु हउं ४।४१४ एक्कारो १।१६६ एलया ३।३२
एसु ३।७४ एक्कु कइअ ह-वि न आवहि ४।४२२ | एव १।२९
एसो ३।३,३८५ एक्के ३५८ एवंइ सुरउ समत्तु ४।४२०
एसो करेणू २।११६ एक्केक्कं ३१ एवहिं ४।४२०
एसो पिओ ३१८६ एक्को २।९९,२।१६५ एवं १२२९
एह ४।३३० एगत्तं १।१७७
एवं किल तेण सिविणए भणिआ २।१८६ | एह-एहो-एहु ४।३६२ एगया २१६२
एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं ४।३२२ | एहि ३७४ एगे लहुअसहावा १३४ एवं णेदं ४।२७९
एहु ४।४०२ एगो १।१७७ एवंविधाए भगवतीए कधं ताप(व)स- | ऐ बीहेमि ११६९
ओ अविणयतत्तिल्ले ! २।२०३ एण्हिं १७,२।१३४
वेस-गहनं कतं ? ४।३२३
एवडु अंतरु ४।४०८ एतिसं अतिट्ठ-पुरवं महाधनं तळून ४।३२३
ओ गोरी-मुह-निज्जिअउ ४।४०१ एवमेदं ४।२७९ एतिसो ४।३१७
ओ घणो १।१७२ एवमेव १२७१
ओ न मए छाया इत्तिआए २।२०३ एत्तहे तेत्तहे वारि घरि ४।४३६ एशे पुलिशे ४।२८७
ओ वणं १।१७२ एत्तहे मेह पिअंति जलु ४।४१९ एशे मेशे ४।२८७
ओ विरएमि नहयले २।२०३ एत्तहे मेह पिअंति जलु ४।४२० एस ३३
ओअक्खइ ४।१८१ एत्ताहे २१३४,३।८२,३।८३ एस अञ्जली १३५
ओअग्गइ ४१४१ एत्तिअं २।१५७(२) एस गरिमा १३५
ओअन्दइ ४।१२५ एत्तिअमत्तं १८१ एस तरणी १।३१
ओअरइ १।१७२,४८५ एत्तिअमेत्तं १८१ एस धुत्तिमा १३५
ओआसो ११७२,१।१७३ एत्तिलं २।१५७(२) एस निल्लज्जिमा१।३५
ओइ ४३६४ एत्तुलो ४।४०८,४।४३५(२) एस महिमा १३५
ओक्खलं १।१७१,२।९० एत्तो ३८२,३।८३ एस म्हि ३११४७
ओगाहइ ४।२०५ एत्थ ११५७,३१८३
एस सहाओ च्चिअ ससहरस्स ३८५ ओग्गालइ ४।४३ एत्थु ४।३३०,४।४०५ एस सिरं ३८५
ओज्झरो १।९८ एदाओ ४।२६० एसा ३८५
ओज्झाओ १।१७३ एदाहि ४।२६० एसा अच्छी ११३३
ओप्पिअं १६३ एदिणा ३१६९ एसा अञ्जली १३५
ओप्पेइ १।६३ एदु भवं ४।२६५ एसा गरिमा १३५
ओमालं ११३८,२।९२ एदेण ३।६९ एसा धुत्तिमा १३५
ओम्वालइ ४।२१ एदहं २।१५७(२) एसा निल्लज्जिमा १३५
ओरसइ ४१८५ एमेव ११२७१ | एसा महिमा १३५
ओरुम्माइ ४११

Page #270

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६९१
ओली १८३
कइधओ २।९० ओलुण्डइ ४।२६
कइमो ११४८ ओल्लं १८२
कइरवं ११५२ ओवासइ ४।१७९
कइलासो ११५२ ओवाहइ ४।२०५
कइवाहं १२५० ओसढं १२२७
कइसो ४।४०३ ओसरइ १।१७२
कई १।१८०,१।२३१ ओसहं १।२२७
कईणं १७ ओसारिअं १।१७२
कउ ४।४१६ ओसिअन्तं १।१०१
कउच्छेअयं ११६२ ओसुक्कइ ४११०४
कउरवो ११६२ ओहइ ४।८५
कउला १।१६२ ओहलो १।१७१
कउसलं १।१६२ ओहसिअं १११७३
कउहं १।२२५ ओहामइ ४।२५
कउहा ११२१ ओहावइ ४।१६०
कओ ३१७१ ओहीरइ ४१२
ककुधं २।१७४ कं ३।३३,३७१
कक्को २७९ कंकोडो १२६
कङ्खइ ४।१९२ कंचुअं १७
कच्चु ४।३२९ ।। कंचुओ १६२५,१३०
कच्छा २०१७ कंटओ १३०
कच्छो २०१७ कंडं १३०
कज्जं १।१७७,२।२४ कंतु जु सीहहो उवमिअइ ४।४१८ कज्जपरवसो ४।२६६ कंतु महारउ हलि ! सहिए ! ४।३५८ | कञ्चुओ १।३० कंथा १।१८७
कञका ४।३०५ कंपइ १३०
कञका-वलणं ४।२९३ कंसं १।२९,११७०
कटु २।१४६ कंसालो २९२
कळं २।३४,२।९० कंसिओ १७०
कडणं १।२१७ कइंदाणं १७
कडुअ ४।२७२ कइअवं १।१५१,१।२५०
कड्ढइ ४।१८७ कइआ ३६५
कड्ढउं ४।३८५ कइण्हं ३।१२३
कढइ ४।११९,४।२२० कइद्धओ २१९०
कणयं १।२२८
|कणवीरो १।२५३ कणिआरो १।१६८,२।९५ कणिट्ठयरो २।१७२ कणेरू २॥११६ कणेरो ११६८ कण्टओ ११३० कण्डं १३० कण्डलिआ २०३८ कण्डुअइ १६१२१ कण्णहिं ४।३४० कण्णिआरो २९५ कण्हो २१७५,२।११० कत्तरी २।३० कत्ता ३।४८ कत्तारो ३।४८ कत्तिओ २०३० कत्तो २।१६०,३७१ कत्थ २।१६१,३।६५,३७१ कत्थइ १।१८७,२।१७४,४।२४९ कदो २।१६०,३।७१ कधं ४।२६७ कधितून ४।३१२ कधेदि ४।२६७ कन्तप्पो ४।३२५ | कन्दुट २१७४ कन्दो २५ कप्पतरू २८९ कप्फलं २७७ कमढो १।१९९ कमन्धो १।२३९ कमलं विअ २१८२ कमलई ४३५३ कमलस्स ३।२३ कमलाउ ३१२३ कमलिआअ ३।२९

Page #271

६९२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
कमलिआइ ३२९ कमलिआए ३१२९ कमलु ४।३९७ कमलेण ३।२४ कमवसइ ४।१४६ कमो २१०६ कम्पइ १।३०,११२३१ कम्पेइ ४।४६ कम्भारा २१६०
कम्मइ ४।७२ कम्मवइ ४।१११ कम्मसं २७९ कम्माहँ ४।३०० कम्मि ३६५ कम्मेइ ४।११० कम्हा ३१६६,३।६८ कम्हारा १।१००,२।६०,२०७४ कयं १।१२६,१।२०९ कयग्गहो ११७७,१।१८० कयणं १।२१७ कयण्णू १५६ कयन्धो १।२३९ कयमे ३१५८ कयम्बो १।२२२ कयरे ३१५८ कयरे आगच्छइ ४।२८७ कयरो ११२०९ कयलं ११६७ कयली ११६७,१।२२० कयवं ४।२६५ करइ ४।२३४,४।२३९ करए ३.१४५ करञ्जइ ४।१०६ करण ४।४४१ करणिज्जं १।२४८
करणीअं १।२४८ कररुहं १३४ कररुहो १३४ करली १।२२० करसे ३।१४५ करहिं ४।३८२ करावइ ३।१४९ कराविअं ३।१५२,३।१५३ कराविज्जइ ३।१५२,३।१५३ करावीअइ ३१५२,३।१५३ करावेइ ३१४९ करिअ ११२१ करिएव्वळ ४।४३८ करिज्जइ ४।२५० करिणी ३३२ करिदूण ४।२७२ करिय ४।२७२ करिसइ ४।१८७,४।२३५ करिसो ११०१ करिस्सिदि ४।२७५ करु ४।३३०(२) करे ४।३८७ करेइ ४।६५ करेमि ४।२६५ करेमि भंते ! ४।२८७ कलंबो १३० कलइ ४।२५९ कलओ १६७ कलम्बो ११३०,११२२२ कलावो ११२३१ कलिहि ४।३४१ कली ४।२८७ कलुणो १।२५४ कले ४।२८८ कल्लं किर खरहिअओ २।१८६
कल्हारं २७६ कवलु ४।३९७ कवइ ४।२३३ कवट्टिओ १।२२४,२।२९ कवड्डो २०३६ कवण ४।३६७ कवणेण ४३६७ कवालं ११२३१ कविलं ११२३१ कव्वं २७९ कव्वइत्तो २।१५९ |कसटं ४।३१४ कसणफणी ११२३६ कसणो २०७५,२।११० कस-वट्टइ ४।३३० कसाओ ११२६० कसिणो २।१०४,२।११० कसिणो २१७५,२८९ कस्टं ४।२८९ कस्स ३६३ कस्सि ३६५ कह १।२९,२।१६१ कहं १।२९,४।२६७ कहं पि १।४१ ।। कहंतिहु ४।४१६ कहइ १।१८७,४।२ कहमवि ११४१ ।। कहां होतउ आगदो ४।३५५ कहावणो २७१,२।९३ कहि २।१६१ कहिं ३।६०,३।६५,४।३५७ कहिं ससहरु कहिं मयरहरु ४।४२२ कहिज्जइ ४।२४९ कहे केरउ ४।३५९ कहेदि ४।२६७

Page #272

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६९३
का ३३३ कासइ ११४३
किज्जदे ४।२७४ काअइ ४६ कासओ १४४३
किडी १।२५१ काइ ४६ कासवो ११४३,१।२३१
किणइ ४।५२ काई ४॥३६७ कासा ११२७
किणा ३।६९ काई न दूरे देक्खइ ४३६७ कासी ३१६२
किणो ३६८ काउ ३३३ कासु ३।३३,४।३५८
किणो धुवसि २।२१६ काउँओ १।१७८ काहं ३।१७०,४।२६५
कित्तइस्सं ३।१६९ काउं २१५,४।२१४ काहलो १२२१४,१।२५४
कित्तइहिमि ३।१६९ काऊण १।२७,२।१४६,३।१५७,४।२१४ | काहावणो २०७१
कित्ती २।३० काउणं ११२७ काहिं ३।६०
किध ४।४०१ काउआण १२७
काहिइ ११५,३१६६,४।२१४ किन्नउ ४।३२९ ।। काउआणं १२७ काहिमि ३।१७०
किमवि १४४१ ।। काए ३।३३,३।६०,३।६३ काही १५,३।१६२
किमेदं ४।२७९ काओ ३१६६ काहीअ ३।१६२,४।२१४
किय्यते ४।३१५ काच्च ४३२९ काहे ३६५
किर न खाइ न पिअइ ४।४१९ काठं ४।३२५ कि करेमि १२९
किरिआ २१०४ काण ३३३,३।६१ किं ४।३६७
किरितटं ४।३२५ काणेक्षितं करोति ४।६६
किं उल्लावेन्तीए उअ जूरन्तीए २।१९३ । | किलन्तं २।१०६ कामेइ ४।४४
किं एत्थभवं हिदएण चिन्तेदि ? ४।२६५ | किलम्मइ २।१०६ कायमणी १।१८० किं करेमि १२९
किलिकिञ्चइ ४।१६८ कायव्वं ४।२१४ किं किं ते पडिहाइ ३८०
किलिट्ठं २।१०६ कारावेइ ३१५३ किं कुलं तुह ३८०
किलित्त-कुसुमोवयारेसु १।१४५ कारिअं ३।१५२,३।१५३ (२) किं णेदं ४।२७९
किलिन्नं २।१०६ कारिज्जइ ३।१५२,३।१५३ किं ति १।४२ ।।
किलिनउ ४।३२९ ।। कारीअइ ३।१५२,३।१५३
किं पम्हुट्ठ म्हि अहं ३।१०५ किलेसो २।१०६ कारेइ ३१४९,३।१५३ किं पि ११४१ ।।
किवँ ४।४०१ कालओ १२६७
किं पि किं पि हितपके अत्यं चिन्तयमानी | किवणो ११२८ काला ३।३२,३१६५ ४॥३१०
किवा ११२८ कालायसं १।२६९ किंसुअं १।२९,१८६
किवाणं १।१२८ कालासं ११२६९ किई ११२८
किविणो १४४६ काली ३।३२ किच्चा १।१२८
किवो ११२८ कालो ११७७ किच्ची २।१२,२८९
किसरा १।१२८ कास ३१६२,३२६३ किच्छं १।१२८
किसलं १।२६९ कास धणं ३१६३ किज्जउं ४।३८५,४।३८९
किसलयं १।२६९ कासं ११२९ |किज्जदि ४।२७४
| किसा ११२७

Page #273

६९४
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
किसाणू १।१२८
कुदो १६३७ ।। किसिओ १।१२८
कुप्पइ ४।२३० किसो १।१२८
कुप्पासो १।७२ किस्सा ३६४
कुप्पिसो १७२ किह ४।४०१
कुमरो १६७ किहे ४।३५६
कुमारी ३.३२ कीअ ३१६४
कुमारो १६७ कीआ ३।६४
कुमुअं मिव २।१८२ कीइ ३।६४
कुम्हाणो २०७४ कीउ ३।३३
कुरुचरा ३३१ कीए ३।३३,३।६०,३।६४
कुरुचरी ३।३१ कीरइ ४।२५०
कुलं १३३ कीलइ १।२०२
कुलो १३३ कीस ३६८
कुल्ला २७९ कीसु ३।३३,४।३८९
कुसुमपयरो २।९७ कीसे ३६४
कुसुमप्पयरो २।९७ कुंकुमपिञ्जरयं २।१६४
कुसो १।२६० कुंजरु अन्नहं तरुअरहं ४।४२२ कृष्टः २।१७४ कुंपलं १।२६,२५२
के ३१५८,३१७१ (२) कुंभयारो १८
केढवो १।१४८,१।१९६,१।२४० कुंभारो १८
केण ३।६९,३।७१ कुऊहलं १।११७
केण वि १६४१ ।। कुक्कइ ४७६
केणावि ११४१ ।। कुच्छी १।३५,२।१७
केतिसो ४।३१७ कुच्छेअयं १।१६१,२।१७
केत्तिअं २।१५७ कुज्झइ ४।१३५,४।२१७
केत्तिलं २।१५७ कुञ्जर ! सुमरि म सल्लइउ ४।३८७ | केत्तुलो ४।४०८,४।४३५ कुटुम्बकं ४।३११
केत्यु-वि लेप्पिणु सिक्खु । कुडुल्ली ४।४२९,४।४३१
केद्दहं २।१५७ कुड्डं २।७८
केम समप्पउ दुठु दिणु ४।४०१ कुढारो १।१९९
केरएं ४।४२२ कुणइ ४।६५,४।२३९
केरवं १।१५२ कुणन्ति १८
केरिसो १।१०५,१।१४२ कुणवं १।२३१
केलं १।१६७ कुतुम्बकं ४।३११
| केलायइ ४९५
| केलासो ११४८,१।१५२ केलि-पसरो विअम्भइ ४१५७ केली १।१६७,१।२२० केवट्टो २।३० केवडु अंतरु ४।४०८ केसरं ११४६ केसिं ३६१,३।६२ केसुअं १।२९,१८६ केहउ ४।४०२ केहिं ४।४२५ कैअवं ११ को ३७१ को खु एसो सहस्ससिरो २।१९८ कोआसइ ४ १९५ कोउहलं १।११७,२।९९ कोउहल्लं १।११७,१।१७१,२।९९ कोक्कइ ४।७६ कोच्छेअयं १।१६१ कोञ्चो १।१५९ कोट्टिमं १।११६ कोटुमइ ४१६८ कोड्डेण ४।४२२ कोण्डं ११२०२ कोण्ढो १।११६ कोत्युहो १।१५९ कोन्तो १।११६ कोप्परं ११२४ कोमुई १।१५९ कोसम्बी १।१५९ कोसिओ १।१५९ कोस्टागालं ४।२९० कोहण्डी १।१२४,२०७३ कोहलं १।१७१ कोहली १।१२४,२०७३ | कौरवा ११

Page #274

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६९५
खंभो ११८७ खइओ ११९३ खइरं ११६७ खउरइ ४।१५४ खओ २।३ खग्ग ४।३३० खग्गं १३४ खग्ग-विसाहिउ जहिं लहहुँ ४।३८६ खग्गो १।२०२,२७७ खचइ ४६८९ खज्जइ नउ कसरक्केहिं ४।४२३ खट्टा ११९५ खड्डइ ४१२६ खणिज्जइ ४।२४४ खणिहिइ ४।२४४ खणो २२० खण्डिओ १५३ खण्णू २।९९ खन्दो २५ खन्धावारो २४ खन्धो २।४ खप्परं १९८१ खमा क्षान्तिः २०१८ खमाविअं ३।१५२ खम्भो २।८,२८९ खम्मइ ४।२४४ खम्मिहिइ ४।२४४ खम्मो ४।३२५ खयजलहला ४।२९६ खलपुं पेच्छ ३११२४ खलपुणा ३।२४,३।४३ खलपुणो ३।४३ खलपुसुओ ३।४३ खलिअं २८९ खलिओ २७७
खल्लीडो १७४ खसिअं १।१८१ खसिओ १।१९३ खाअइ ४।२२८ खाइ ४।२२८ खाइरं १६७ खाउ ४।२२८ खाओ २।९० खाणू २७,२।९९ खादन्ति ४।२२८ खामिअं ३१५२,३११५३ खामिज्जइ ३११५३ खामीअइ ३१५३ खामेइ ३१५३ खायइ ४।२२८ खासिअं १९८१ खाहिइ ४।२२८ खिज्जइ ४।१३२,४।२२४ खित्तं २।१२७ खिरइ ४।१७३ खिवइ ४१४३ खीरं २०१७ खीरोओ सेसस्स व निम्मोओ २।१८२ खीलओ १९८१ खुज्जो ११८१ खुट्टइ ४।११६ खुडइ ४११६ खुडिओ १५३ खुडुक्कइ ४।३९५ खुड्डओ २।१७४ खुप्पइ ४।१०१ खुब्भइ ४१५४ खेडओ २१६ (२) खेडिओ २६ . खेड्डइ ४।१६८
| खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं ४।४२२ खोडओ २६ (२) गंग गमेप्पिणु जो मुअइ ४।४४२ गंतून ४।३१२ गंधो १।१७७ गंपि ४।४४२ गंपिणु वाणारसिहिं नर ४।४४२ गईए णइ २।१८४ गउआ १।५४,१।१५८,३।३५ गउओ १।५४,१।१५८,२।१७४ गउडो ११६२,१।२०२ गउरवं १।१६३ गउरि ४।३२९ ।। गओ १६१७७,१२०९ गग्गरं ११२१९ गच्छं ३।१७२ गच्छइ ४।१६२,४।२१५ गच्छइ घणो ११८७ गच्छति ४।३१९ गच्छते ४।३१९ गच्छदि ४।२७४ गच्छदे ४।२७४ गच्छिइ ३।१७२ गच्छित्था ३१७२ गच्छिदूण ४।२७२ गच्छिन्ति ३।१७२ गच्छिमि ३।१७२ गच्छिमो ३१७२ गच्छिय ४।२७२ गच्छिसि ३१७२ गच्छिस्सं ३।१७२ गच्छिस्सामि ३।१७२ गच्छिस्सामो ३।१७२ गच्छिस्सिदि ४।२७५ गच्छिह ३।१७२

Page #275

६९६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
गच्छिहामि ३।१७२ गच्छिहामो ३१७२ गच्छिहिइ ३११७२ गच्छिहित्था ३।१७२ गच्छिहित्था ३।१७२ गच्छिहिन्ति ३।१७२ गच्छिहिमि ३१७२ गच्छिहिमो ३।१७२ गच्छिहिसि ३११७२ गच्छिहिस्सा ३१७२ गच्छिहिह ३११७२ गज्जइ ४।९८ गज्जन्ते खे मेहा १२१८७,३१४२ गडुअ ४।२७२ गड्डहो २१३७ गड्डा १।३५,२।३५ गड्डो १६३५,२।३५ गढइ ४।११२ गण्ठइ ४।१२० गण्ठी १३५,४।१२० गद्दहो २॥३७ गन्धउडि १८ गब्मिणो १।२०८ गमिज्जइ ४।२४९ गमिरो २।१४५ गमिहिइ ४।२४९ गमिही ४।३३० गमेप्पि ४।४४२ गमेप्पिणु ४।४४२ गमेसइ ४।१८९ गम्भीरिअं २।१०७ गम्मइ ४।२४९ गम्मिहिइ ४।२४९ गय ४३४५ गय म्ह ३११४७
गय म्हो ३।१४७ गयं ३।१५६ गयउ सु केसरि पिअहु जलु ४।४२२ गय-कुंभई दारंतु ४।४४५ गय-घड भज्जिउ जंति ४।४३९ गयणं २।१६४ गयणयम्मि २।१६४ गयणे(णि) च्चिअ १८ गया ११७७,११८० गय्यदि ४।२९२ गरिहा २१०४ गरुआअइ ३११३८ गरुआइ ३११३८ गरुई १।१०७ गरुओ ११०९ गरुलो १।२०२ गरुवी २।११३ गलत्थइ ४।१४३ गले ४।२८८ गलोई १।१०७,१।१२४ गवेसइ ४।१८९ गव्विरो २।१५९ गश्चदि ४।२९५ गसइ ४।२०४ गहवई २।१४४ गहिअं ११०१ गहिरं १।१०१ गहीरिअं २।१०७ गहो २७९ गाअइ ४६ गाइ ४६ गाओ ११५८ गाणं ४।६
गामणिं पेच्छ ३।१२४ | गामणिणा ३।२४,३।४३
गामणिणो ३।४३ गामणिसुओ ३१४३ गामिल्लिआ २१६३ गामे वसामि नयरे न जामि ३।१३५ गारवं १।१६३ गावा ३५६ गावाणो ३५६ गावी २।१७४ गावीओ २।१७४ गिठी १।२६,१।१२८ गिज्झइ ४।२१७ गिट्ठी २१३४ गिद्धी १।१२८ गिम्भो ४।४१२ गिम्हवाशले ४।२८९ गिम्हो २।७४ गिय्यते ४।३१५ गिरा ११६ गिरिं ३।१९,३।२२ गिरिं पेच्छ १।२३,३।१६,३।१२४ गिरिणा ३।२४ गिरिणा कयं ३।२३ गिरिणो आगओ ३१२३ गिरिणो पेच्छ ३।१८,३।२२ गिरिणो रेहन्ति ३।२२ गिरिणो विआरो ३।२३ गिरिम्मि ३।१२४ गिरिस्स ३।२३,३।१२४ गिरिहे ४।३४१ गिरी ३१९,३।२२ गिरी ३।२४ | गिरी चिट्ठन्ति ३।१२४ (२) गिरी पेच्छ ३।१८,३।१२४ गिरी रेहन्ति ३।१२४ |गिरीउ ३।२३

Page #276

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
६९७
गिरीओ ३१२३
| गुरुं पेच्छ ३।१२४ गिरीओ आगओ ३११६,३।१२४ | गुरुओ १।१०९ गिरीण धणं ३।१२४ (२)
| गुरुम्मि ३।१२४ गिरीसु ठिअं ३१६
गुरुल्लावा १९८४ गिरीसुन्तो आगओ ३१६
| गुरुस्स ३।१२४ गिरीहि कयं ३।१२४
गुरू १।१०९ गिरीहिं कयं ३१६
गुरू पेच्छ ३।१२४ (३) गिरीहिन्तो ३।२३,३।१२४
| गुरू रेहन्ति ३१२४ गिरीहिन्तो आगओ ३१६
गुरूओ आगओ ३।१२४ गिलाइ २।१०६
| गुरूण धणं ३।१२४ (२) गिलाणं २।१०६
| गुरूहि कयं ३।१२४ गिली ४।२८७
| गुलगुञ्छइ ४।१४४ गुंछं १२६
गुललइ ४।७३ गुंफइ ११२३६
| गुलुगुञ्छइ ४।३६ गुज्झं २।२६,२।१२४
गुलो १।२०२ गुजइ ४।१९६
गुहइ १।२३६ गुजुल्लइ ४।२०२
गूढोअर - तामरसाणुसारिणी १६ गुञ्जोल्लइ ४।२०२
गेंदुअं १५७ गुडो १२०२
गेझं १७८ गुणवय्यिदे ४।२९२
गेण्हइ ४।२०९ गुणहिं न संपय कित्ति पर ४।३३५, | गेण्हइ र कलमगोवी २।२१७ ४।३४७,४।४१८
| गेण्हिअ ४।२१० गुणा १३४
| गेण्हिज्जइ ४।२५६ गुणाई ११३४
गेण्हीअ ३।१६३ गुण्ठइ ४।२९
गेन्दुअं १।१८२ गुत्तो २७७
गोआवरी २१७४ गुन-गन-युत्तो ४।३०६
| गोट्ठी २७७ गुनेन ४।३०६
गोणो २।१७४ गुप्पइ ४१५०
गोरडी ४।४३१ गुप्फ २।९०
गोरि ४।३२९ ।। गुभइ १६२३६
गोरिहरं ११४ गुमइ ४।१६१
गोरी ३३२ गुम्मइ ४।२०७
गोरीआ चिट्ठन्ति ३।२८ गुम्मडइ ४।२०७
गोरीआ पेच्छ ३१२९ गुय्हं २।१२४
गोरीओ ३१२८
गोरीहरं ११४ गोला २११७४ गोली-चलनग्ग ४।३२६ गोवइ १।२३१ घंघलई ४।४२२ घंटा १।१९५ घई ४।४२४ घट्ठो १।१२६ घडइ १।१९५,४।११२ घडिअउ ४।३३१ घडेइ ४५० घडो १।१९५ घत्तइ ४।१४३,४।१८९ घयं ११२६ घरसामी २१४४ घरो २।१४४ घायणो २।१७४ घिणा १।१२८ घिसइ ४।२०४ घुडुक्कइ ४।३९५ घुम्मइ ४।११७ घुलइ ४।११७ घुसलइ ४।१२१ घुसिणं १।१२८ घेत्तव्वं ४।२१० घेत्तुं ४।२१० (२) | घेत्तुआण ४।२१० घेत्तूण २१४६,४।२१० घेप्पइ ४।२५६ घोट्टइ ४१० घोडा ४।३३० घोलइ ४।११७ घोसइ १।२६०
चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु ४।४१८ |चंदणं पिव २।१८२

Page #277

६९८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
चंदो १३० चंपय-कुसुमहो मज्झि ४।४४४ चंपा-वण्णी ४।३३० चइऊण २०१५ चइत्तं ११५१,२१३ चइत्तो १।१५२ चउओ ३१७ चउग्गुणो १।१७१ चउट्ठो २१३३ चउण्ह ३१२३ चउत्थी १।१७१ चउत्थो १।१७१,२।३३ चउद्दसी १।१७१ चउद्दह १२१७१,१२१९ चउमुहु ४।३३१ चउरन्तं ११४४ चउरो चिट्ठन्ति ३।१२२ चउरो पेच्छ ३।१२२ चउवीसं पि जिणवरा ३१३७ चउव्वारो ११७१ चउसु ३।१७ चउहि ३१७ चऊओ ३१७ चऊसु ३३१७ चऊहि ३११७ चएप्पिणु ४।४४१ चक्कं २१७९ चक्कम्मइ ४।१६१ चक्काओ १८ चक्खि ४।२५८ चक्खू १।३३ चक्खूई १३३ चच्चरं २।१२,४।३२५ चच्चिक्कं २।१७४ चच्चुप्पइ ४।३९
चच्छइ ४।१९४ चडइ ४।२०६ चडिअउ ४।३३१ चडू १६७ (२) चड्डइ ४११०,४ १२६,४।१८५ चत्तारि चिट्ठन्ति ३।१२२ चत्तारि पेच्छ ३।१२२ चत्तारो चिट्ठन्ति ३।१२२ चत्तारो पेच्छ ३।१२२ चन्दओ २१६४ चन्दिमा १।१८५ चन्दो १६३०,२१८०,२।१६४ चन्द्रो २८० चमढइ ४।११० चमरो ११६७ चम्पिज्जइ ४।३९५ चम्म १३२ चयइ ४।८६(२) चरणकरणं १२५४ चरि ४।३८७ चलइ ४।२३१ चलणो १।२५४ चलेहिं वलंतेहिं लोअणेहिं ४।४२२ चल्लइ ४।२३१ चवइ ४।२,४।२३३ चविडा ११४६,१।१९८ चविला १।१९८ चाउँण्डा १।१७८ चाउरन्तं ११४४ चाडू १६७ चामरो १।६७ चिंच व्व कूरपिक्का २।१२९ चिइच्छइ २।२१,४।२४० चिञ्चअइ ४।११५ चिञ्चइ ४।११५
|चिञ्चिल्लइ ४।११५ चिट्ठइ १।१९९,४।१६ चिट्ठइ फणी १६२३६ चिट्ठिऊण ४१६ चिणइ ४।२३८,४।२४१ चिणिज्जइ ४।२४२,४।२४३ चिणिहिइ ४।२४३ चिण्हं २५० चिन्ता १८५ चिन्धं २५० चिम्मइ ४।२४३ चिम्मिहिइ ४।२४३ चिरस्स मुक्का ३।१३४ चिलाओ १।१८३,१।२५४ चिव्वइ ४।२४२,४।२४३ चिव्विहिइ ४।२४२,४।२४३ चिष्ठदि ४।२९८ चिहुरो १।१८६ चीमूतो ४।३२५ ची-वन्दणं ११५१ चुअइ २७७ चुक्कइ ४।१७७ चुच्छं १।२०४ चुणइ ४।२३८ चुण्णो १९८४ चुम्बइ ४।२३९ चुम्बिवि ४।४३९ चुलुचुलइ ४।१२७ चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ ४।४३० चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि ! ४।३९५ चेइअं १।१५१,२।१०७ चेत्तो ११५२ चोग्गुणो ११७१ चोत्थी १।१७१ |चोत्थो १।१७१

Page #278

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
चोद्दसी ११७१ चोद्दह १।१७१ चोप्पडइ ४।१९१ चोरस्स बीहइ ३११३४ चोरिअं १।३५,२।१०७ चोरिआ १३५ चोरियं ११३५ चोरिया १३५ चोरेण बीहइ ३।१३६ चोरो १।१७७ चोव्वारो १।१७१ चिअ ३११८० छंमुहु ४।३३१ छंमुहो १।२५,१।२६५ छअमं २।११२ छइअं २०१७ छइमं २।११२ छउमं २।११२ छच्छरो ४।३२५ छज्जइ ४।१०० छट्ठी १।२६५ छट्ठो १२६५,२१७७ छड्डइ २।३६,४।९१ छड्डी २०३६ छणो २२० छण्ह ३११२३ छत्तवण्णो १४४९ छत्तिवण्णो ११४९,१।२६५ छन्दं १३३ छन्दो १।३३ छप्पओ १।२६५,२७७ छमा २।१८,२।१०१ छमा पृथिवी २०१८ छमी १२६५ छम्म २।११२
छयं २०१७ छाइल्लो २१५९ छायइ ४।२१ छाया ३।३४ छारो २०१७ छाली १।१९१ छाले ४।२९५ छालो १।१९१ छावो ११२६५ छाही ३३४ छिक्को २।१३८ छिछि २।१७४ छित्तं ४।२५८ छिन्दइ ४।१२४,४।२१६ छिप्पइ ४।२५७ छिरा १२६६ छिवइ ४।१८२ छिविज्जइ ४।२५७ छिहइ ४१८२ छिहा १।१२८,२।२३ छीअं १११२,२।१७ छीणं २३ छीरं २०१७ छु(छि)प्पइ ४।२४९ छुच्छं १।२०४ छुडु अग्घइ ववसाउ ४।४२२ छुण्णो २०१७ छुत्तो २।१३८ छुन्दइ ४१६० छुरो २०१७ छुविज्जइ ४।२४९ छुहइ ४।१४३ छुहा १।१७,१।२६५,२।१७ छूढं २।१९,२।१२७ छूढो २।९२
| छेत्तं २०१७ छोल्लिज्जंतु ४।३९५ जं १।२४,३३३ जं चेअ मउलणं लोअणाणं २।१८४ जं जं ते रोइत्था ३।१४३ जं ति ११४२ ।। जं दिट्ठउं सोमग्गहणु ४।३९६ जं मणु विचि न माइ ४।४२१ जअडइ ४।१७० जअडन्तो ४।१७० जइ अहं ११४० ।। जइ इमा १।४० ।। जइ केवँइ पावीसु पिउ ४।३९६ जइ केवँइ पावीसु पिउ ४।३९८ जइ तहो तुट्टउ नेहडा ४।३५६ जइ न सु आवइ दूइ ! ४।३६७ जइ पुच्छह घर वड्डाइं ४।३६४ जइ भग्गा प(पा)रक्कडा तो सहि ! मज्झु प्रियेण ४।३७९,४।३९८ जइ भग्गा पारक्कडा ४।४१७ जइ रच्चसि जाइछि अए ४।४२२ जइ ससणेही तो मुइअ ४।३६७ जइ सो घडदि प्रयावदी ४।४०४ जइ होज्ज वण्णणिज्जो ३।१७९ जइआ ३।६५ जइमा १४० ।। जइसो ४।४०३ जइहं ११४० ।। जई १।१७७ जउ पवसंतें न सहुं गय ४।४१९ जउँणयडं ११४ जउँणा ११७८ जउँणायडं ११४ जओ १२०९ |जक्खो २८९,२।९०

Page #279

७००
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
जग्गइ ४८० जग्गेवा ४।४३८ जच्छइ ४।२१५ जज्जो २।२४ जट्टो २०३० जडालो २।१५९ जडिलो १।१९४ जढं ४।२५८ जढरं १।२५४ जढलं १।२५४ जण्हू २७५ जत्तु ठिदो ४।४०४ जत्तो २१६० जत्थ २।१६१ जदो २।१६० जमलं २।१७३ जमो १२४५ जम्पइ ४२ जम्पिरो २१४५ जम्भाअइ ४१५७,४।२४० जम्भाइ ४।१५७,४।२४० जम्मइ ४।१३६ . जम्मणं २११७४ जम्मो १११,१।३२,२।६१ जम्हा ३१६६ जयइ ३११५८ जयइ ४।२४१ जया णं ४।२८३ जरइ ४।२३४ जरिज्जइ ४।२५० जलचरो १।१७७ जलमत्थि ११२३ जलयरो ११७७ जलहरो खु धूमवडलो खु २।१९८ जवइ ४।४०
जवणिज्जं ११२४८ जवणीअं १।२४८ जसो १।११,१।३२,१।२४५ जस्स ३२६३ जस्सा ३१६४ जह १।६७,२।१६१ जहणं १।१८७ जहा १।६७ जहां होतउ आगदो ४।३५५ जहि २१६१ जहिं ३।६०,४।३५७ जहिं मरगय-कंतिए संवलिअं ४॥३४९ जहिट्ठिलो १।९६,१।१०७ जहुठ्ठिलो १९६,१।१०७,१।२५४ जहे केरउ ४।३५९ जा ११२७१,३३३३ जाअइ ४१३६,४।२४० जाइ १२४५,४।२४० जाइँ वयणाइँ अम्हे ३१२६ जाइज्जइ तहिं देसडइ ४।४१९ जाइट्ठिअए ४।४२२ जाइविसुद्धेण पहू ! ३१३८ जाउ ३१३३ जाउ म जंतउ पल्लवह ४।४२० जाउं ४।४०६ जाए ३।६०,३।६३ जाओ ३१६६ जागरइ ४८० जाण ३१३३,३।६१ जाणं २८३ जाणइ ४७ जाणणं ४७ जाणमि ३।१५४ जाणामि ३१५४ | जाणावेइ ३।१४९
जाणिअं ४७ जाणिअइ ४।३३० जाणिऊण ४७ जाणिज्जइ ४।२५२ जाम न निवडइ कुंभ-यडि ४।४०६ जामइल्लो २।१५९ जामहिं ४।४०६ जामहिं विसमी कज्ज-गई ४।४०६ जामाउओ १।१३१ जामाउणो ३।४४ जामायरं ३।४७ जामायरा ३।४७ जामायरे ३१४७ जामायरेण ३।४७ जामायरेहिं ३।४७ जामायरो ३१४८ जामाया ३१४८ जारिसो १।१४२ जारो १।१७७ जाला ३६५ जाला ते सहिअएहिं घेप्पन्ति १।२६९ जाव ११११,१।२७१ जावँ ४।३९७ जावेइ ४।४० जास ३१६३ जासु ४।३५८ जाहिं ३।६० जाहुं ४।३८६ जाहे ३।६५ जि ४।३४१,४।४२० जिअइ १।१०१ जिअउ १।१०१ जिट्ठयमो २।१७२ जिट्ठयरो २।१७२ | जिणइ ४।२४१ (२)

Page #280

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७०१
जिणधम्मो १।१८७ जिणा ३।६९ जिणिऊण ४।२४१ जिणिज्जइ ४।२४२ जिण्णे भोअणमत्तेओ ११०२ जिण्हू १८५ जित्तिअं २।१५६ जिध ४।४०१ जिब्भा २५७ जिब्भिंदिउ नायगु वसिकरहु ४।४२७ जिमइ ४११० जिम्मइ ४।२३० जिव ४।३३०,४।३९७ जिव जिवँ वंकिम लोअणहं ४।३४४ जिवँ जिव वंकिम लोअणहं ४।४०१ जिव तिवँ तिक्खा लेवि ४।३९५ जिव सु-पुरिस तिवं घंघलई ४।४२२ जिव्वइ ४।२४२ जिह ४।४०१ जीअ ३१६४ जीअं ११२७१ जीआ २।११५,३।६४ जीइ ३६४ जीउ ३३३ जीए ३१६०,३।६४ जीरइ ४।२५० जीविअं १।२७१ जीसे ३६४ जीहइ ४।१०३ जीहा १।९२,२।५७ जु ४।३६० जुअंजुअ ४।४२२ जुआ ३१५६ जुई २।२४ जुउच्छइ ४।४
| जुगुच्छइ २।२१,४।४ जुग्गं २।६२,२१७८ जुज्जइ ४।१०९ जुज्झइ ४।२१७ जुञ्जइ ४।१०९ जुण्ण-सुरा १।१०२ जुत्तं णिमं ४।२७९ जुत्तमिणं ४।२७९ जुप्पइ ४।१०९ जुम्मं २०६२ जुम्हदम्हपयरणं ११२४६ जुवइअणो १४ जुवदिजणो ४।२८६ | जुवाणजणो ३५६ जुवाणो ३५६
जूरइ ४।१३२,४।१३५ |जूरवइ ४।९३
जे ३१५८ जे अहेसि ३।१६४ जे आसि ३१६४ जे छड्डेविणु रयणनिहि ४।४२२ जे महु दिण्णा दिअहडा ४।३३३ जेऊण ४।२३७,४।२४१ जेण ३६९ जेण हं विद्धा ३।१०५ जेण्हू १८५ जेत्तिअं २।१५७ जेत्तिलं २।१५७ जेत्तुलो ४।४०७,४।४३५ जेत्थु ४।४०४ जेत्थु-वि तेत्यु-वि एत्थु जगि ४।४०५ जेद्दहं २११५७ जेप्पि ४।४४१ जेप्पि असेसु कसाय-बलु ४।४४० | जेप्पि चएप्पिणु सयल धर ४।४४१
| जेमइ ४११०
जेवँ ४।३९७,४।४०१ जेवडु अंतरु रावण-रामहं ४।४०७ जेसिं ३।६१ जेहु ४।४०२ जो ४।३३०,४३३२ जो गुण गोवइ अप्पणा ४।३३८ जो पुणु मणि-जि खसफसिहूअउ ४।४२२ जोओ २।२४ जोण्हा २७५ जोण्हालो २।१५९ जोव्वणं १।१५९,२।९८ झ त्ति १९४२ ।। झओ २२७ झङ्खइ ४१४०,४१४८ झङ्खइ ४१५६,४।२५९ झङ्खइ ४।२०१ झडइ ४।१३० झडिलो ११९४ झण्टइ ४।१६१ झम्पइ ४१६१ झरइ ४७४,४।१७३ झलक्किअउ ४।३९५ झाअइ ४।६,४।२४० झाइ ४।६,४।२४० झाइवि ४३३१ झाएविणु ४।४४० झाणं २।२६,४६ झायं ३१५६ झिज्जइ २३,४।२० झीणं २।३ झुणइ ४।४ झुणि कत्रडइ पइट्ठ ४।४३३ | झुणी १५२
झूरइ ४।७४

Page #281

७०२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
झोसिअं ४।२५८ ञानं ४।३०३ टक्को १।१९५ टगरो १।२०५ टमरुको ४।३२५ टसरो १।२०५ टिरिटिल्लइ ४१६१ टिविडिक्कइ ४।११५ टूवरो १।२०५ ठक्का ४।३२५ ठड्ढो २।३९ ठम्भिज्जइ २९ ठम्भो २९ ठविओ १६७ ठाअइ ४१६ ठाइ ३।१४५,४१६ ठाणं ४।१६ ठामो ३॥१५५ ठाविओ १९६७ ठासि ३।१४५ ठासी ३१६२ ठाहि ३११७५ ठाही ३१६२ ठाहीअ ३१६२ ठीणं १।७४,२॥३३ डक्को २।२,२८९ डज्झइ ४।२४६ डज्झिहिइ ४।२४६ डट्ठो १।२१७ डड्ढो १२१७ डण्डो ११२१७ डब्भो १।२१७ डम्भो १।२१७ डरइ ४।१९८ डरो १।२१७
डल्लइ ४।१०
| णडालं १।४७,१।२५७,२।१२३ डसइ १२१८
णरो १।२२९ डसणं १।२१७
णलं १।२०२ डहइ ११२१८,४।२०८
णलाडं २।१२३ डहिज्जइ ४।२४६
णवइ ४।१५८ डहिहिइ ४।२४६
णवर पिआई चिअ णिव्वडन्ति २।१८७ डाहो ११२१७
णवरि अ से रहुवइणा २।१८८ डिम्भइ ४।१९७
णवि हा ! वणे २।१७८ डोला १।२१७
णव्वइ ४।२५२ डोहलो ११२१७
णाइ ४।३३० ढंसइ ४।११८
णाई करेमि रोसं २।१९० ढक्कइ ४।२१
णाइज्जइ ४।२५२ ढक्करि ४।४२२
णाऊण ४७ ढण्ढल्लइ ४१६१
णाडी १।२०२ ढण्ढोलइ ४।१८९
णाणं २।४२,२।८३,४।७ ढिक्कइ ४९९
णाधो ४।२६७ ढुण्ढुल्लइ ४।१६१,४।१८९
णामुक्कसि २१७४ ढुमइ ४१६१
णायं ४७ दुसइ ४।१६१
णाली १।२०२ ढोल्ला ! ४।३३०
णावइ ४।३३१ ढोल्ला ! एह परिहासडी ४।४२५ णाहलो ११२५६ ढोल्ला ४।३३०
णाहिं कयं ३७० णं ३७०
णाहो ४।२६७ णं अफलोदया ४।२८३
णिआरइ ४।६६ णं अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणत्तं ४।२८३ | णिउड्डइ ४१०१ णं पेच्छ ३।७०,३७७,३।१०७ णिग्गउ ४।३३१ णं भवं मे अग्गदो चलदि ४।२८३ णिच्छल्लइ ४१२४ णई १।२२९
णिज्झरइ ४।२० णङ्गलं १।२५६
णिज्झाअइ ४६ णझूलं १।२५६
णिज्झाइ ४६ णच्चा २१५
णिज्झोडइ ४।१२४ णज्जइ ४।२५२
णिटुअइ ४।१७३ णज्झइ २२६
णिटुहइ ४।१७५ णडं १२०२
णिठ्ठहइ ४।६७ णडइ ४।१५०
|णिडालं ११४७,१।२५७.

Page #282

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७०३
णिद्धं २।१०९ णिमइ ४ १९९ णिम्महइ ४।१६२ णिरणासइ ४।१७८ णिरिग्घइ ४।५५ णिरिणज्जइ ४।१८५ णिरिणासइ ४।१६२,४१८५ णिलीअइ ४१५५ णिलुक्कइ ४।५५,४।११६ जिल्लसइ ४।२०२ णिल्लुञ्छइ ४।९१ णिल्लूरइ ४।१२४ णिवहइ ४।१६२,४।१७८,४।१८५ णिव्वडइ ४।६२ णिव्वरइ ४।३,४।१२४ णिव्वलइ ४१७३ णिव्वलेइ ४।९२ णिव्वाइ ४१५९ णिव्वोलइ ४।६९ णिसण्णो ११७४ णिसुढइ ४।१५८ णिहम्मइ ४।१६२ णिही ४।२८७ णिहुवइ ४।४४ णिहोडइ ४।२२ णीइ ४१६२ णीणइ ४।१६२ णीरवइ ४।५,४।१४५ णीलुक्कइ ४।१६२ णीलुञ्छइ ४७१ णीसरइ ४।१६८ णीहम्मइ ४१६२ णीहरइ ४।७९,४।१३१ णुमइ ४।२१ णुमइ ४।१९९
| णुमज्जइ १९४
तइ धणं ३।९९ | णुमण्णो १।९४
तई ४।३७० | णुमण्णो १।१७४
तइअं ११०१ णुल्लइ ४।१४३
तइआ ३६५ णुव्वइ ४।४५
तइत्तो ३९६ | णूमइ ४।२१
तइसो ४।४०३ णे कयं ३।१०९, ३।११०
तउ गुण-संपइ तुज्झु ४।३७२ णे धणं ३।११४
तउ होतउ आगदो । ४।३७२ णे पेच्छ ३।७७,३।१०७,३।१०८ तए जम्पिअं ३९४ णेइ १२२९
तए ठिअं ३।१०१ णेण ३१७७
तओ ११२०९ णेण भणि ३७०
तक्कारो २४ णेहिं कयं ३७०,३७७
तक्खइ ४।१९४ णो धणं ३।११४
तक्खा ३.५६ णोल्लइ ४।१४३
तक्खाणो ३५६ पहाइ ४।१४
तग्गुणा १११ ण्हाओ २७५
तच्चं २०२१ पहाविओ १४२३०
तच्छइ ४।१९४ तं १।२४,३।३३,४।३६०
तटाकं ४।३२५ तं एअंधणं ३१८६
तळं २।१३६ तं खु सिरीए रहस्सं २।१९८ तडइ ४।१३७ तं चेअ १७,२।९९
तडी १।२०२ तं च्चेअ २।९९
| तड्डइ ४।१३७ तं तद्भून चिन्तितं रञा का एसा हुवेय्य | तड्डवइ ४।१३७ ४।३२०
| तणं १।१२६ तं ति ११४२ ।।
तणइ ४।१३७ तं तिअसबन्दिमोक्खं २।१७६ तणहं तइज्जी भंगि ४१३३९ तं तेत्तिउ जलु सायरहो ४।३९५ तणा ४।४२२ तं दिट्ठो ३।९०
तणु ४।३२९ ।। तं पि ११४१ ।।
तणुवी २।११३ तं पि हु अच्छिन्नसिरी २।१९८ तत्तु ठिदो ४।४०४ तं वंदामि ३।९२
तत्तो २।१०५,२।१६०,३।९६ तंसं १।२६,२।९२
तत्थ २।१६१ तइ जम्पिअं ३।९४
तत्थ च नेन कतसिनानेन ४।३२२ तइ ठिअं३।१०१
तत्थं २।१३६

Page #283

७०४
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
तत्यून ४।३१३ तरूउ ३१२३
ताउ ३३३ तदो २।१६० तरूओ ३१२३
ताउं ४।४०६ तदो पूरिद-पदिजेन मारुदिनामन्तिदो ४।२६०| तरूओ आगओ ३१६
ताए ३।६०,३।६३ तद्दिअस-निहट्ठाणङ्ग २।१७४ तरूसु ठिअं ३१६
ताओ १२०९,३।६६ तद्भून ४।३१३ तरूहि कयं ३१६
ताओ(ता) एआओ महिलाओ ३८६ तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्प-| तरूहिन्तो ३।२३
ताठा ४।३२५ णीआ भोमि ४।२६० तलअण्टइ ४।१६१
ताडेइ ४।२७ तमवि ११४१ ।। तलविण्टं १।६७
ताण ३३३,३।६१,३१८१ तमाडइ ४।३० तलवेण्टं १६७
| तातिसो ४।३१७ तमो १।११,१।३२ तलवोण्टं १६७
ताम ४।४०६ तम्बं १८४,२५६ तलायं १।२०२
तामहिं ४।४०६ तम्बो २।४५ तले घल्लइ ४।३३४
तामोतरो ४।३०७,४।३२५ तम्बोलं ११२४ तवं २०१५
तारिसो १।१४२ तम्मि ३११ तवइ ११२३१
तालविण्टं १।६७ तम्हा ३१६६,३।६७ तविओ २।१०५
तालवेण्टं १।६७,२६३१ तया णं ४।२८३ तवो २।४६
तालवोण्टं १।६७ तयाणि १।१०१ तसइ ४।१९८
ताला ३६५ तरइ ४८६(२),४।२३४ तसु ४।३३८
ताला जाअन्ति गुणा............ ३६५ तरिउं ण हु णवर इमं २।१९८ तसु पर सभलउँ जम्मु ४।३९७ | तालिअण्टइ ४।३० तरिज्जइ ४।२५०
तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो ४।३७५ |ताव १।११,१।२७१,४।२६२ तरुं ३।१९,३।२२ तस्स ३।६३,३८१
ताव च तीए तूरातो य्येव तिट्ठो सो तरुं पेच्छ ३१६ तस्स इर २।१८६
आगच्छमानो राजा ४।३२३ तरुणहो ! ४।३४६ तह १२६७,२।१६१
ताव च तीए दूरातो य्येव तिट्ठो दूरातु तरुणा ३।२४ तह त्ति ११४२ ।।
४।३२१ तरुणा कयं ३।२३
तह मन्ने कोहलिए ! १।१७१ ताव ४।३९७ तरुणिहो ! ४।३४६ तहा १६७
तास ३।६२,३।६३ तरुणो आगओ ३१२३ तहां होतउ आगदो ४।३५५
तास धणं ३१६३ तरुणो पेच्छ ३।१८,३।२२ तहि २।१६१
तासु ४।३५८ तरुणो रेहन्ति ३।२२ तहिं ३।६०,४।३५७
ताहँ ४।३०० तरुणो विआरो ३।२३ तहिन्तो आगओ ३९७
ताहिं ३६० तरुस्स ३।२३ तहे ४।३५०
ताहे ३।६५ तरुहुँ ४।३४०,४।३४१ तहे केरउ ४।३५९
ति ४।३३०(२) तरुहे ४३४१
ता १२७१
तिअडा ३७० तरू ११७७,३।१९,३।२२,३।२४ ता अलं एदिणा माणेण ४।२७८ तिअसीसो ११० तरू पेच्छ ३१८
| ता जाव पविसामि ४।२७८ |तिक्खं २८२

Page #284

प्राकृतव्याकरणान्तर्गताना उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७०५
तिग्गं २०६२ तिट्ठो ४।३१४ तिणा ३।६९ तिणु ४।३२९ ।। तिण्णि ठिआ ३।१२१ तिण्णि पेच्छ ३१२१ तिण्ह ३११२३ तिण्हं २।७५,२८२,३।१२३ तिण्हं धणं ३।११८ तित्ति २०१५६ तित्तिरो १९० तित्थं १८४,११०४,२।७२,२।९० तित्थगरो १।१७७ तित्थयरो १।१७७,१।१८० तिध ४।४०१ तिप्पं १।१२८ तिम्मं २।६२ . तिरिआ २१४३ तिरिच्छि पेच्छइ २।१४३ तिलहं तिलत्तणु ताउं ४।४०६ तिवँ ४।३९७ तिवँ तिवँ वम्महु निअय-सर ४।४०१ तिसु तेसु अलंकिआ पुहई ।। ३।१३५ तिस्सा ३६४ तिस्सा मुहस्स भरिमो ३१३४ तिह ४।४०१ तिहिं ४।३४७ तीअ ३६४ तीआ ३।६४ तीइ ३६४ तीउ ३३३ तीए ३।६०,३।६४ तीरइ ४८६(२),४।२५० तीसा ११२८,१९२ तीसु ठिअं ३।११८
| तीसे ३।६४ तीहिं कयं ३।११८ तीहिन्तो आगओ ३११८ तु धणं ३।१०० तु धणं ३।९९ तुं दिट्ठो ३९० तुं वंदामि ३।९२ तुए वंदामि ३।९२ तुच्छं १।२०४ तुच्छ-काय-वम्मह-निवासहे ४।३५० तुच्छच्छ-रोमावलिहे ४।३५० तुच्छ-जंपिरहे ४।३५० तुच्छ-मज्झहे ४।३५० तुच्छयर-हासहे ४।३५० तुज्झ धणं ३।९९,३।१०० तुझं धणं ३१०० तुज्झत्तो ३।९६,३।९८ तुज्झम्मि ३।१०२ तुज्झाण धणं ३।१०० तुज्झाणं धणं ३१०० तुज्झु होतउ आगदो । ४।३७२ तुझे पेच्छामि ३९३ | तुज्झेसु ३।१०३
तुज्झेहिं भुत्तं ३९५ तुट्टइ ४।११६,४।२३० तुडइ ४।११६ तुण्हिओ २।९९ तुण्हिक्को २।९९ तुध्र होतउ आगदो ४।३७२ तुब्भ आगओ ३।९७ तुब्भ चेट्ठह ३९१ तुब्भ धणं ३।१०० तुब्भ धणं ३।९९ तुब्भ पेच्छामि ३९३ | तुब्भं धणं ३।१००
| तुब्भत्तो ३९६ तुब्भत्तो ३९८ तुब्भम्मि ३।१०२ तुब्भाण धणं ३१०० तुब्भाणं धणं ३१०० | तुब्धे चेट्ठह ३।९१ तुब्भे पेच्छामि ३९३ तुब्भेसु ३।१०३ तुब्भेहिं भुत्तं ३९५ | तुम धणं ३।९९
तुमं जम्पिअं ३९४ तुमं दिट्ठो ३९० तुमं वंदामि ३।९२ तुमइ जम्पिअं ३।९४ तुमए जम्पिअं ३।९४ तुमए ठिअं३।१०१ तुमत्तो ३९६ तुमम्मि ३।१०२ तुमाइ जम्पिअं ३।९४ तुमाइ ठिअं ३।१०१ तुमाइ धणं ३।९९,३।१०० तुमाण धणं ३१०० तुमाणं धणं ३१०० तुमातु ४।३२१ तुमातो ४।३२१ तुमे जम्पिअं ३९४ तुमे ठिअं ३।१०१ तुमे धणं ३।९९ तुमे वंदामि ३।९२ | तुमेसु ३।१०३ तुमो धणं ३।९९ तुम्मि ३।१०२ तुम्ह चेट्ठह ३।९१ तुम्ह धणं ३।९९,३।१०० तुम्हं धणं ३९९,३।१००

Page #285

७०६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
तुम्हकेरो १६२४६,२।१४७ तुम्हत्तो ३।९६,३।९८ तुम्हम्मि ३।१०२ तुम्हहं केरउं धणु ४।३७३ तुम्हहं होतउ आगदो ४।३७३ तुम्हाण धणं ३।१०० तुम्हाणं धणं ३,१०० तुम्हातिसो ४।३१७ तुम्हारिसो ११४२,१२४६ तुम्हासु ठिअं ४।३७४ तुम्हाहँ ४।३०० तुम्हे तुम्हइं जाणह ४।३६९ तुम्हे तुम्हई पेच्छह ४।३६९ तुम्हे पेच्छामि ३९३ तुम्हेच्चयं २।१४९ तुम्हेसु ३।१०३ तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं ४।३७१ तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं ४।३७८ तुम्हेहिं भुत्तं ३९५ तुम्ह आगओ ३९७ तुम्हत्तो ३।९८ तुम्हे चेट्ठह ३।९१ तुम्हे पेच्छामि ३९३ तुम्हेहिं भुत्तं ३।९५ तुरन्तो ४।१७२ तुरिओ ४।१७२ तुलइ ४।२५ तुव धणं ३।९९ तुवं दिट्ठो ३९० तुवं वंदामि ३।९२ तुवत्तो ३९६ तुवम्मि ३।१०२ तुवरइ ४।१७० तुवरए ३।१४५ तुवरन्तु ३३१७६
तुवरन्तो ४१७० तुवरसे ३१४५ तुवरह ३११७६ तुवराम ३१४४ तुवरामु ३।१४४ तुवरामो ३।१४४,३।१७६ तुवाण धणं ३।१०० तुवाणं धणं ३१०० तुवेसु ३।१०३ तुसु ३।१०३ तुह दिट्ठो ३९० तुह धणं ३।९९ तुह वंदामि ३९२ | तुहं धणं ३।९९ तुहत्तो ३।९६ तुहम्मि ३१०२ तुहाण धणं ३।१०० तुहाणं धणं ३१०० तुहारेण ४।४३४ तुहं ४।३३०(२),४३६८ तुहेसु ३।१०३ तूणं १।१२५ तूरं २।६३ तूरइ ४१७१ तुरन्तो ४१७१ तूसइ ४।२३६ तूहं ११०४,२०७२ तृणु ४।३२९ ते ३१५८ ते एए धन्ना ३८६ | ते च्चिअ धन्ना २।१८४
ते च्चेअ सुपुरिसा २१८४ ते जम्पिअं ३।९४ ते दस ११२१९ ते धणं ३।९९
ते मुग्गडा हराविआ ४।४०९ तें ४।३४३ तेअणं ४।१०४ तेअवइ ४१५२ तेआलीसा २।१७४ तेओ १३२ तेण ३६९ तेण अच्छिज्जेज्ज ३।१६० तेण अच्छीअइ ३।१६० तेण अच्छेज्ज ३१६० तेण लहिज्जेज्ज ३१६० तेण लहेज्ज ३।१६० तेणं कालेणं ३।१३७ तेणं समएणं ३१३७ तेति ४।३१८ तेत्ति २१५७ तेत्तिलं २।१५७ तेत्तीसा १।१६५ तेत्तुलो ४।४०७,४।४३५ तेत्यु ४।४०४ तेद्दहं २।१५७ तेरह १।१६५,१।२१९,१।२६२ तेलुक्कं १।१४८ तेलोक्कं २९७ तेल्लं २।९८ तेल्लोक्कं २।९७ तेवँ ४।३९७,४।४०१ तेवडु ४।४०७ तेवण्णा २।१७४ तेवीसा १।१६५ तेसिं ३।६१(२),३६२,३८१ तेसिमेअमणाइण्णं ३।१३४ तेहिं ४।४२५ तेहु ४।४०२ तो ३।६७,३।१८०,४।४१७

Page #286

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७०७
तो णेण करयलट्ठि आ ३७० तोडइ ४११६ तोणं १।१२५ तोणीरं १।१२४ तोण्डं १।११६,१।२०२ तोसविअं ३।१५० तोसिअं ३।१५० तोसिअ-संकरु ४।३३१ थक्कइ ४।१६,४८७,४।२५९ थणहरो ११८७ थन्ति ४।३९५ थम्भिज्जइ २९ थम्भो २८,२९ थलं ४।३२६ थलि ४।३३० थवो २।४६ थाऊण ४१६ थाणं ४१६ थाणुणो रेहा २७ थामं ४।२६७ थिअं ४१६ थिण्णं ११७४,२९९ थिप्पइ ४।१३८ थिप्पइ ४।१७५ थी २१३० थीणं १७४ थीणं २०३३ थीणं २।९९ थुई २।४५ थुणइ ४।२४१ थुणिज्जइ ४।२४२ थुल्लं २।९९ थुवओ १७५ थुव्वइ ४।२४२ थू निल्लज्जो लोओ २१२००
थूणा १।१२५
| दड्ढो १२१७,२।४० थूणो १।१४७
दणुअवहो १।२६७ थूलभद्दो ११२५५
दणुइन्द - रुहिर-लित्तो १६ थूली ४।३२५
'दणुवहो १।२६७ थेओ ४।२६७
दण्डो १।२१७ थेणो १।१४७
दत्तं १।४६ थेरिअं २।१०७
दप्पुल्लो २।१५९ थेवं २।१२५
दब्भो १।२१७ थेरो ११६६,२८९,२।१२५
दमदमाअइ ३११३८ थोअं २०४५,२।१२५
दमदमाइ ३।१३८ थोक्कं २।१२५
दम्भो १।२१७ थोणा १।१२५
दयालू १।१७७,१।१८०,२।१५९ थोत्तं २१४५
दर- विअसिअं २।२१५ थोरं १।१२४,१।२५५,२।१२५
दरदलिअं १२२१७ थोवं २।१२५
दरिअसीहेण १।१४४,२९६ दंसइ ४।३२
दरिओ १६१४४ दंसणं १।२६,२।१०५
दरिसइ ३।१४९,४।३२ दइएं पवसंतेण ४।३४२
दरिसणं २।१०५ दइच्चो १।१५१ दइन्नं ११५१
दरो १२२१७ दइवं १।१५३,२।९९
दलइ ४१७६ दइवज्जो २।८३
दलिद्दाइ १।२५४ दइवण्णू २८३
दलिद्दो १५२५४ दइवयं १।१५१
दवग्गी १६७ दइवु घडावइ वणि तरुहं सउणिहं ४३४०/दवो ११७७ दइवें ४।३३१
दस ११२६०,१।२६२ दइव्वं ११५३,२।९९
दसणं १।२१७ दक्खवइ ४।३२
दसण्हं ३।१२३ दक्खिणो १।४५,२०७२
दसब(व)लो १४२६२ दच्छो २।१७
दसमुहो १।२६२ दट्ठव्वं ४।२१३
दसरहो १४२६२ दर्छ २१४६,४।२१३
दसारो २८५ दट्ठूण ४।२१३
दह १२६२ दट्ठो १।२१७,२।२
दहब(व)लो १।२६२ दडवड ४।३३०
दहमुहु ४।३३१ दडवडउ ४।४२२
| दहमुहो १।२६२

Page #287

७०८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
दहरहो ११२६२ दहिं ३।१९,३।२४,३।२५ दहिं पेच्छ ३१६ दहि-ईसरो १५ दहिणा ३।२४ दहिणो आगओ ३१२३ दहिणो विआरो ३।२३ दहिम्मि ३।१२४,३।१२८ दहिस्स ३१२४ दहीई ३१२०,३।२२ दहीइं जेम वा हुन्ति ३।२६ दहीओ आगओ ३१६ दहीसरो १५ दहीसु ठिअं ३।१६ दहीहिं कयं ३।१६ दहो २८० दाघो १। २६४ दाडिमं १४२०२ दाढा २।१३९ दाणवो १।१७७ दाणि १२९ दाणिं १।२९ दामं १३२ दारं १७९,२७९,२।११२ दालिदं १२५४ दालिमं १।२०२ दाव ४२६२ दावइ ४।३२ दावग्गी १६७ दासो वणे न मुच्चइ २२०६ दाहं ३।१७० दाहिणो ११४५,२०७२ दाहिमि ३।१७० दाहो १।२१७,१।२६४ दि जम्पिअं३९४
| दि धणं ३।९९ दिअ-भूमिसु दाण-जलोल्लिआई ३।१६ दिअरो ११४६ दिअहा जंति झडप्पडहिं ४।३८८ दिओ १।९४,२७९ दिग्घो २।९१ दिज्जहि ४।३८३ दिळं १।१२८ दिलै ति १।४२ ।। दिट्ठि ४।३३० दिट्ठि आ २१०४ दिट्ठिक्क-थण-वळं १८४ दिट्ठी १।१२८,२॥३४ दिण्णं ११४६,२०४३ दिण्णी ४।३३० दिप्पइ १।२२३ दिय्यते ४।३१५ दिरओ १९४ दिवसो १।२६३ दिवहो १।२६३ दिवे दिवे गंगा-हाणु ४।४१९ दिवेहिं विढत्तउं खाहि ४।४२२ दिवेहिं विढत्तउं खाहि वढ ! ४।४२२ दिसा ११९ दिसिहिं ४।३४० दिहा-गयं १९७ दिही २११३१ दीसइ ३।१६१ दीहं २।१७१ दीहरं २।१७१ दीहा ४ ॥३३० दीहाउसो १२० दीहाऊ ११२० दीहो २।९१ दुअल्लं १।११९
दुआई १।९४,२७९ दुआरं १७९ दुइअं १।१०१ दुइओ १९४,१।२०९ दुउच्छइ ४।४ | दुउञ्छइ ४।४ दुउणो १।९४ दुऊलं १।११९ दुक्कडं १।२०६ दुक्करं २।४ दुक्खं २०७२,२।७७ दुक्खा १।३३ दुक्खाई १३३ दुक्खिओ ११३ दुगुच्छइ ४।४,४।२४० दुगुञ्छइ ४।४ दुगुल्लं १११९ दुग्गाएवी १।२७० दुग्गावी १।२७० दुण्णि कुणन्ति ३।१३० दुण्णि ठिआ ३।१२० |दुण्णि थणया ३३१३० दुण्णि नयणा ३१३० दुण्णि पाया ३३१३० |दुण्णि पेच्छ ३।१२० | दुण्णि हत्या ३१३० दुद्धं २७७,२८९ दुब्भइ ४।२४५ दुभिहिइ ४।२४५ दुमइ ४।२४ |दुमत्तो १९४ दुय्यणे ४।२९२ दुखगाहं ११४ दुरुत्तरं ११४ दुरेहो १।९४

Page #288

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७०९
दुल्लहहो ४।३३८ दुवयणं १।९४ दुवारं २।११२ दुवारिओ २।१६० दुवालसंगे १।२५४ दुविहो १।९४ दुवे कुणन्ति ३।१३० दुवे ठिआ ३।१२० दुवे थणया ३।१३० दुवे नयणा ३।१३० दुवे पाया ३३१३० दुवे पेच्छ ३।१२० दुवे हत्था ३१३० दुसहो १।११५ दुस्सहो ११३ दुस्सहो विरहो १११५ दुहं २।७२ दुहओ १।१९२ दुहवो १।११५ दुहा वि सो सुर-वहू-सत्थो १।९७ दुहा-इअं १९७,१।१२६ दुहा-किज्जइ १९७ दुहावइ ४।१२४ दुहिअए रामहिअयए २१६४ दुहिआ २।१२६,३।३५ दुहिआसु ३३५ दुहिआसुओ ३१३५ दुहिआहि ३३५ दुहिओ ११३ दुहिज्जइ ४।२४५ दुहिहिइ ४।२४५ दुहुँ ४।३४० दूमिअं ४।२४ दूमेइ मज्झ हिअयं ४।२३ दूरादु ४।२७६
दूरादो य्येव ४।२७६ दूरुड्डाणे पडिउ खलु ४।३३७ दूसइ ४।२३६ दूसहो १।१३,१।११५ दूसासणो १।४३ दूसेइ ३।१५३ दूहवो १।११५,१।१९२ दे आ ! पसिअ निअत्तसु २।१९६ दे जम्पिअं ३।९४ दे धणं ३।९९ दे पसिअ ताव सुन्दरि ! २।१९६ देअरो १।१८० देइ ४।२३८ देउलं १२७१ देक्खइ ४।१८१ | देक्खु अम्हारा कंतु ४।४३४ देदि ४।२७३ देप्पिणु ४।४४० देरं १७९,२।११२ | देवं दुक्करु निअय-धणु ४।४४१ | देवं-नाग-सुवण्ण १।२६ देवउलं १।२७१ देवत्युई २।९७ देवथुई २।९७ देवदत्तो ११४६ | देवम्मि ३।११
देवरो १।१४६ देवस्स ३।१३२ देवा १३४ देवाण ३।१३२ देवाणि १३४ देवाय ३।१३२ देविन्दो इणमब्बवी ३१६२ | देवो ११७७ | देव्वं ११५३
| देसु ३।१७४ देसुच्चाडणु सिहिकढणु ४।४३८ देहि ३११७४ दो ठिआ ३।१२० दो पेच्छ ३।१२० दोणि कुणन्ति ३।१३० दोण्णि ठिआ ३।१२० दोण्णि थणया ३।१३० दोण्णि नयणा ३१३० दोण्णि पहू ! जिअलोए ३१३८ दोणि पाया ३३१३० दोण्णि पेच्छ ३।१२० दोण्णि वि न पहुप्पिरे बाहू ३१४२ दोण्णि हत्था ३१३० दोण्ह ३।१२३ दोण्हं ३११२३ दोण्हं धणं ३।११९ दोला १।२१७ दोलेइ ४।४८ ४।४८ दोवयणं १९४ दोसडा ४।४२९ दोसु कुणन्ति ३।१३० दोसु ठिअं३।११९ दोसु थणया ३।१३० दोसु नयणा ३।१३० दोसु पाया ३।१३० दोसु हत्था ३१३० दोसुन्तो कुणन्ति ३१३० दोसुन्तो थणया ३१३० दोसुन्तो नयणा ३१३० | दोसुन्तो पाया ३।१३० दोसुन्तो हत्था ३।१३० दोहलो ११२१७,१।२२१ दोहा-इअं १९७ दोहा-किज्जइ १९७

Page #289

७१०
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
दोहि कयं ३।११९ दोहिं कुणन्ति ३।१३० दोहिं थणया ३।१३० दोहिं नयणा ३।१३० दोहिं पाया ३१३० दोहिं हत्था ३।१३० दोहिन्तो आगओ ३१११९ दोहिन्तो कुणन्ति ३।१३० दोहिन्तो थणया ३।१३० दोहिन्तो नयणा ३।१३० दोहिन्तो पाया ३।१३० दोहिन्तो हत्था ३१३० द्रवक्कउ ४।४२२ द्रहो २१८०,२।१२० नेहि ४।४२२ धंसाडइ ४।९१ धओ २।२७ धट्ठज्जुणो २।९४ धट्ठो १।१३० धण ४।३३० धणंजओ १११७७ धणजए ४।२९३ धणमणो २।१५९ धणवन्तो २।१५९ धणस्स लद्धो ३।१३४ धणहे ४।३५० धणी २११५९ धणुहं १।२२ धणू १।२२ धत्ती २८१ धत्थो २१७९ धनुस्खण्डं ४।२८९ धम्मिल्लं १८५ धम्मेल्लं १८५ धरइ ४।२३४
धरणीहरपक्खुब्भन्तयं २१६४ धेणुं ३१९ धरहिं ४।३८२
धेणू ३।१९,३।२१,३।२७,३।२९ धवलइ ४।२४
धेणू पेच्छ ३।१८ धवलु विसूरइ सामिअहो ४।३४० | धेणूअ ३।२९ धाअइ ४।२२८,४।२४०
धेणूअ कयं ३।२४,३।२९ धाइ ४।२२८,४।२४०
धेणूअ ठिअं ३।२९ धाई २८१
| धेणूअ दुद्धं ३।२९ धाउ ४।२२८
धेणूअ लद्धं ३।२३ धाडइ ४७९
धेणूअ समिद्धी ३१२३ धायइ ४।२२८
| धेणूआ ३।२९ धारा-किलिन्न-वत्तं ११४५
धेणूआ कयं ३।२९ धारी २८१
धेणूआ ठिअं ३।२९ धावइ ४।२३८
घेणूआ दुद्धं ३।२९ धावइ पुरओ ४।२२८
धेणूइ ३।२९ धावन्ति ४।२२८
धेणूइ कयं ३।२९ धाहिइ ४।२२८
घेणूइ ठिअं ३।२९ धिई १।१२८,२।१३१
धेणूइ दुद्धं ३।२९ धिज्जं २।६४
धेणूउ ३।२७,३।२९ धिट्ठो १।१३०
धेणूउ आगओ ३१२४ धिद्धी २१७४
धेणूए ३।२९ धिप्पइ १।२२३
| धेणूए कयं ३।२९ धिरत्यु २।१७४
धेणूए ठिअं३१२९ धीरं २।६४
धेणूए दुद्धं ३।२९ धीरं हरइ विसाओ १।१५५ | धेणूओ ३।२०,३।२७,३।२९ धीरिअं २।१०७
धेणूओ आगओ ३।१६,३।१२४ धुळुअइ ४।३९५
धेणूसु ठिअं ३१६ धुणइ ४।५९,४।२४१
धेहिं कयं ३।१६ धुणिज्जइ ४।२४२
धेणूहिन्तो ३।२९ धुत्तो १।१७७,२।३०
धेहिन्तो आगओ ३१२४ धुरा ११६
| धं-नं ४।३६० धुवइ ४।५९,४।२३८
| ध्रुवु ४।४१८ धुव्वइ ४।२४२
न उण ११६५ धूआ २।१२६
न उणा १६५ धूमु कहंतिहु उठ्ठि अउ ४।४१६ न उणा इ अच्छीई २०२१७ धूलडिआ वि न दिट्ठ ४।४३२, ४।४३३ |न उणाइ १।६५

Page #290

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७११
न उणो १६५
नभं १।१८७ न जुत्तं ति ११४२ ।।
नमथ ४।३२६ न मरं ३१४१
नमिमो हरकिरायं १।१८३ न वि ४।३३०
नमिरो २१४५ न वेरि-वग्गे वि अवयासो १६ नमिल ४।२८८ न समणुजाणामि ३१७७
नमो देवस्स ३१३१ न समणुजाणेज्जा ३।१७७
नमो देवाण ३१३१ न हु णवरं संगहिआ २।१९८ नमो माअराण ३।४६ नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं | नमोक्कारो १६२,२।४ ४।४४४
नमोत्थु णं ४।२८३ नई ३३६
नम्मो १३२ नइगामो २९७
नयं ३।१५६ नइग्गामो २९७
नयणं १।१७७,११८०,१।२२८ नइसोत्तं ११४
नयणा १।३३ नई १।२२९
नयणाई ११३३ नईसोत्तं ११४
नयरं १।१७७,१।१८० नओ ११७७
नराओ १।६७ नकरं ४।३२५,४।३२८
नरिंदो १८४ नक्कंचरो ११७७
नरो १।२२९ नक्खा २।९०,२।९९
नलिन्दाणं ४।३०० नग्गो २१७८,२८९
नले ४।२८८ नच्चइ ४।२२५
नवइ ४।२२६ नच्चन्तस्स य लीला-पातुक्खेवेन ४।३२६ | नवखी क-वि विस-गंठि ४।४२२ नच्चावियाई तेणम्ह अच्छीइं १।३३ नवण्हं ३३१२३ नट्टइ ४।२३०
नवल्लो २।१६५ नट्टई २०३०
नविअं ३।१५६ नडो ११९५
नवो २१६५ नणन्दा ३३५
नस्सइ ४१७८,४।२३० नत्तंचरो १।१७७
नहं १।३२,१।१८७ नत्तिओ १।१३७
नह-प्पहावलि-अरुणो १६ नत्तुओ १।१३७
नहा २।९०,२।९९ नत्थि वणे जं न देइ विहिपरिणामो | नहुल्लिहणे १७ २।२०६
नहेण ४।३३३ नत्थून ४॥३१३
नाओ(यो) ११२२९ नळून ४।३१३
| नारइओ १७९
नाराओ १६७ नालिउ ४।४२२ नावा२।१६४ नाविओ १।२३० नासइ ४।३१,४।२३८ नासवइ ४।३१ नाहिं ४।४१९ नाहो १।१८७ निअइ ४।१८१ निअच्छइ ४।२८१ निअत्तं ११३२ निअ-मुह-करहिं वि मुद्ध ४।३४९ निअयसर ४३४४ निउअं ११३१ निउरं १।१२३ निएइ कह सो सुकम्माणे ३।५६ निक्कओ २।४ निक्कम्पं २।४ निक्खं २।४ निच्चटु ४।४२२ निच्चलो २।२१,२।७७ निच्चिन्दो ४।२६१ निच्छरो ४।३२५ निच्छुढं ४।२५८ निज्जिआसोअ-पल्लविल्लेण २१६४ निज्झरो १।९८,२।९० निज्झाअइ ४।१८२ निठुरो १।२५४,२७७ निठुरो जं सि ३।१४६ निठुलो ११२५४ निण्णं २०४२ निण्हवइ ४।२३३ निद्दऍ ४।३३० निद्दाइ ४१२ निद्धं २।१०९

Page #291

७१२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
निद्धणो २।९०
निव्वुई १।१३१ निनओ १।१८०
निव्वुओ १।२०९ निनओ १९३
निसंसो १।२६० निप्पज्जइ ४१२८
निसढो ११२२६ निप्पहो २१५३
निसमणुप्पिअ-हिअस्स हिअयं १।२६९ निप्पिहो २१२३
निसायरो १८,१।७२ निप्पुंसणं २।५३
निसिअरो १८,१७२ निष्फावो २।५३
निसिआ ४।३३० निफेसो २५३
निसिरइ ४।२२९ निबिडं १२०२
निसीढो १२१६ निब्भरो २।९०
निसीहो ११२१६ निमिअं ४।२५८
| निसुट्टो ४।२५८ निमिल्लइ ४।२३२
निसेहइ ४१३४ निमीलइ ४।२३२
निस्फलं ४।२८९ निम्बो १२३०
निस्सहं ११३ निम्मल्लं १३८ ।।
निस्सहाई अंगाई १।९३ निम्मवइ ४१९
निहओ १।१८० निम्माणइ ४१९
निहवइ ४।२३३ नियोचितं ४।३२५
निहसो १।१८६,१२६० निरन्तरं १।१४
निहिं ३।१९ निरप्पइ ४।१६
निहिओ २।९९ निरवसेसं ११४
निहित्तो २।९९ निरारम्भमिन्ति १७
निहुअं ११३१ निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु ४।४४४| निहेलणं २।१७४ निरुवारइ ४।२०९
नीओ ४।२३७ निलिज्जइ ४५५
नीचअं ११५४ निवडइ १९४
नीडं १।१०६,१।२०२,२।९९ निवत्तओ २०३०
नीमी ११२५९ निवत्तणं २०३०
नीमो १।२३४ निवारेइ ४।२२
नीरजइ ४१०६ निवुत्तं १।१३२
नीलइ ४७९ निवो ११२८
नीला ३३२ निव्वत्तिओ २३०
नीली ३३२ निव्वलइ ४१२८
नीलुप्पलं १८४ निव्वुअं १।१३१
| नीलुप्पलमाला इव २।१८२
नीवी १२५९ नीवो ११२३४ नीसरइ १।९३,४७९ नीससइ ४।२०१ |नीसहं ११३ नीसहो १।४३ नीसासूसासा ११० नीसासो १।९३,२।९२ नीसित्तो १।४३ नीसो ११४३ नीहरइ ४।२५९ नूउरं १।१२३ नूण १।२९ नृणम् १।२९ नूमइ ४।२१ नेइ ११२२९,४।२३७ नेउरं १।१२३ नेऊण ४।२३७ नेड्डं १।१०६,२।९९ नेति ४।३१८,४।३१९ नेदि ४।२७३,४।२७४ नेन्ति ४।२३७ नेरइओ १७९ नेहालू २।१५९ नेहो २७७,२।१०२ नोमालिआ १।१७० नोहलिआ १।१७० पंको १३० पंडवो १७० पंती १२५ पंथं किर देसित्ता १८८ |पंथो १३० पंसणो ११७० |पंसू १।२६,१।२९,१।७० |पअमं २।११२

Page #292

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७१३
पई मई बेहिं वि ४।३७७ पई मई बेहिं वि रण-गयहिं ४।३७० पई मुक्काहं वि वर-तरु ! ४३७० पई मेल्लंतिहे महु मरणु ४।३७० पइट्ठा ११३८ ।। पइट्ठाणं १।२०६ पइट्ठि ४।३३० पइट्ठि अं ११३८ ।। पइण्णा १।२०६ पइमं २।११२ पइसमयं १।२०६ पइहरं ११४ पई १५ पईवं १।२०६ पईवो १।२३१ पईहरं ११४ पउओ १।२४५ पउट्ठो १।१३१,१।१५६ पउणो १।१८० पउत्ती ११३१ पउमं १६१ पउमं २।११२ पउरं १९८० पउरजणो ११६२ पउरिसं १।१११,११६२ पउरो ११६२ पउलइ ४।९० पओ १३२ पक्कं ११४७,२७९ पक्खालदु ४।२८८ पक्खोडइ ४।४२,४।१३० पग्गिम्व ४।४१४ पङ्को १६३० पङ्गइ ४।२०९ पगुरणं १।१७५
पच्चओ २०१३ | पच्चडइ ४।१७३ | पच्चड्डइ ४।१६२ पच्चड्डिअं २।१७४ पच्चलिउ ४।४२० पच्चागच्छइ ४१६६ पच्चारइ ४।१५६ पच्चूसो २१४ | पच्चूहो २।१४ पच्छं २०२१ पच्छइ होइ विहाणु ४।४२० पच्छन्दइ ४१६२ पच्छा २२१ (२) पच्छिमं २०२१ पच्छेकम्मं १७९ पज्जत्तं २।२४ पज्जन्तो १।५८,२।६५ पज्जरइ ४२ पज्जलिदो भयवं हुदासणो ४।२६५ पज्जा २८३ पज्जाउलो ४।२६६ पज्जाओ २।२४ पज्जुण्णो २१४२ पज्झरइ ४११७३ पञ्चण्ह ३११२३ पञ्चावण्णा २१७४ पञले ४।२९३ पञा ४।३०३ पञ्जा-विशाले ४।२९३ पटिमा ४।३२५ पट्टइ ४।१० पट्टणं २।२९ पट्ठवइ ४।३७ पट्ठावइ ४।३७ | पट्ठाविओ ४१६
| पट्ठि ४।३२९ ।। | पट्ठि ओ ४१६ पट्ठी १।१२९,२।९० पठितून ४।३१२ पठिय्यते ४।३१५ |पडंसुआ १।२६,१८८,१।२०६ पडइ ४।२१९ पडाया १२२०६ पडायाणं १।२५२ पडिअग्गइ ४१०७ पडिकरइ १।२०६ पडिकूलं २।९७ पडिक्कूलं २९७ पडिक्खइ ४।१९३ पडिच्छिरं २१७४ पडिनिअत्तं १।२०६ पडिप्फद्धी ११४४ |पडिमा १।२०६ |पडिवनं १।२०६
पडिवया १।४४,१।२०६ | पडिवालइ ४।२५९ पडिसाइ ४।१६७,४।१७८ पडिसारो ११२०६ पडिसिद्धी ११४४,२।१७४ पडिहरइ ४।२५९ पडिहारो १।२०६ | पडिहासो १।२०६ पड्डुहइ ४।१५४ पढ गृण्हेप्पिणु व्रतु ४३९४ पढइ १।१९९,३।१७७ पढम १५५ | पढमो १२२१५ पढिअं ३११५६ पढिज्जइ ३१६० | पढित्ता ४।२७१

Page #293

७१४
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
पढिदूण ४।२७१ पढिय ४।२७१ पढिहिइ ३१७७ पढीअइ ३।१६० पढुमं ११५५ पढेज्ज ३१७७ (२) पढेज्जा ३१७७ (२) पणट्ठभओ १।१८७ पणपन्ना २।१७४ पणवह माणस्स हला ! २।१९५ पणामइ ४।३९ पण्णरसण्हं दिवसाणं ३३१२३ पण्णरह २।४३ पण्णा २१४२,२८३ पण्णासा २४३ पण्णो १५६,२।४२ पण्हा १६३५ पण्हुओ २७५ पण्हो १६३५,२७५ पताका ४।३०७ पतेसो ४।३०७ पत्तं २।१७३ पत्तलं २।१७३ पत्तु ४।३३२ पत्तेअं२।२१० पत्तो २१५ पत्थरो २।४५ पत्थवो १६८ पत्थावो १६८ पत्थिओ ४१६ पदअइ ४।१६२ पनमथ पनय-पकुप्पित-गोली ४।३२६ पन्थवो ४।३२५ पन्थो १६३० पन्नाडइ ४१२६
पभवइ ४।६० पभवेइ ४।६३ पमिल्लइ ४।२३२ पमीलइ ४।२३२ पमुक्कं २।९७ पम्मुक्कं २।९७ पम्हललोअणा २१७४ पम्हाइं २०७४ पम्हुट्ठो ४।२५८ पम्हुहइ ४।७४,४।७५,४।१८४ पय(च)इ ४९० पयडं ११४४ पययं १६७ पयरइ ४।७४ पयरो १।६८ पयल्लइ ४७०,४७७ पयाई २।१३८ पयागजलं १।१७७ पयारो १६८ पयावई १।१७७,१।१८० पयासेइ ४।४५ पर ४।४१८ परइ ४।१६१ परउट्ठो १।१७९ परक्कं २।१४८ परदुक्खे दुक्खिआ विरला २।७२ परमं २।१५ परंमुहो १।२५ परस्सु ४।३३८ परहुओ ११३१ परामरिसो २।१०५ परामुट्ठो १।१३१ परिअट्टइ ४।२३० परिअत्तइ ४।१९० | परिअलइ ४१६२
परिअल्लइ ४।१६२ परिआलेइ ४५१ परिट्ठविओ १६७ परिट्ठा १।३८ परिट्ठाविओ १६७ परिट्ठि अं १३८ परित्तायध ४।२६८ परित्तायह ४।२६८ परिभवइ ४।६० परिवाडेइ ४५० परिसामइ ४१६७ परिहट्टइ ४१२६ परिहरइ ४।२५९ परिहीण-विहवो ४।६० परीइ ४१४३,४।१६१ परोप्परं १।६२,२५३ परोहो १४४४ पलक्खो २।१०३ पलयघणो १।१८७ पलावइ ४।३१ पलिअं ११२१२ पलिअङ्को २६८ . पलित्तं १।२२१ पलिलं ११२१२ पलिविओ १।१०१ पलीवेइ १।२२१,४।१५२ पलोट ४।२५८ पलोट्टइ ४।१६६,४।२००,४।२३० पल्लङ्को २६८ पल्लटं २०६८ पल्लट्टइ ४।२०० पल्लट्टो २।४७ पल्लत्थं २०६८ पल्लत्थो २०४७ | पल्लाणं १।२५२,२।६८

Page #294

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७१५
पल्हत्थं ४।२५८
पहारो १६८ पल्हत्थइ ४।२६,४।२००
पहिआ ! दिट्ठी गोरडी ? ४।४३१ पल्हाओ २७६
पहिओ २।१५२ पवट्टइ २।३०
पहीणजरमरणा १।१०३ पवट्टो २।२९
पहुच्चइ ४।३९० पवट्ठो ११५६
पहुडि १।१३१,१।२०६ पवत्तओ २।३०
पहूअं ४।६४ पवत्तणं २०३०
पहो १८८ पवयणं ११४४
पाअइ ४।२४० पवसंतेण ४।३३३
पाइ ४।२४० पवसइ ४।२५९
पाइ विलग्गी अंत्र(त)डी ४।४४५ पवहो १६८
पाइक्को २।१३८ पवासू १।४४
पाउओ १।१३१ पवाहो १६८
पाउरणं ११७५ पविरञ्जइ ४।१०६
पाउसो १।१९,१।३१,१।१३१ पविशदु आवुत्ते शामि-पशादाय ४।३०२ पाएइ ३।१४९ पविसइ ४१८३
पाओ १५ पवो २।१०६
पाडइ ३१५३ पव्वती ४।३०७
पाडिएक्कं २।२१० पव्वायइ ४।१८
पाडिक्कं २।२१० पव्वालइ ४।२१,४।४१
पाडिप्फद्धी १।४४,१।२०६,२१५३ पसढिलं १८९
पाडिवआ ११५ पसत्थो २।४५
पाडिवया १।१५,११४४ पसरइ ४७७,४१७८
पाडिसिद्धी १।४४,२।१७४ पसवइ ४।२३३
पाडेइ ४।२२ पसिअ १।१०१
पाढि २९५६. पसिढिलं १८९
पाणि १।१०१ पसिद्धी १।४४
पाणिणीआ २।१४७ पसुत्तो १।४४
पायडं ११४४ पस्खलदि हस्ती ४।२८९
पाययं १६७ पस्टे ४।२९०
पायवडणं १२७० पहम्मइ ४।१६२
पायवीढं ११२७० पहरइ ४८४,४।२५९
पायारो १।२६८ पहरो श६८
पायालं १।१८० पहल्लइ ४।११७
| पारइ ४८६ (२)
पारओ १।२७१ | पारकेरं ११४४,२।१४८ पारक्कं ११४४,२।१४८ पारद्धी १।२३५ पारावओ १८० पारेवओ १९८० पारो १।२६८ पारोहो ११४४ पालको ४।३२५ पालेवि ४।४४१ | पावं ११७७,१।२३१ पावइ ४।२३९ पावडणं १।२७० पावयणं ११४४ पावरणं १।१७५ पावारओ १२७१ पावासुओ १९५ पावासू ११४४ पावीढं १।२७० पावेइ ४।४१ पासं २।९२ पासइ ११४३,४।१८१ पासाणो १।२६२ पासिद्धी १४४४ पासुत्तो ११४४ पासू १।२९,११७० पाहाणो १।२६२ पाहुडं १।१३१,१।२०६ पिअइ ४।११ पिअमाणुसविच्छोहगरु ४।३९६ पिअरं ३।४४,३१४७ | पिअरा ३।४४ (२),३।४७ पिअरे ३१४७ | पिअरेण ३।४७ पिअरेहिं ३।४७

Page #295

७१६
पिअरो ३ | ४८ पिअवसो हिर २।१८६ पिआ ३।४४, ३।४८
पिउ आइउ सुअ
पिडओ १९३१ पिच्छा २१४२
पिउणा ३।४४
पिउणो ३ | ४४
पवई १९३४
वर्ण१२३४
पिउसिआ १ । १३४, २ ।१४२
परे १२३४
पिकसु ३०४४
पिकहिं ३२४४
पिओ त्ति १ । ४२, १ । ९१
पिवर्क १।४७,२७९
पछि २०१५
पिच्छी १२।१२८, २०१५
पिज्जइ ४ । १०
पिट्ठ १।३५, ११८५
पिट्ठि ४।३२९ पिट्ठिपरिट्ठविअं १।१२९
वत्तडी ४।४३२
पिठी १३५.१।१२९ पिट्ठीए केसभारो ३।२३४
पिरो १२०१
पिण्डं १४८५
पिधं १।१८८
पिम्मं ३ । २५
पियइ ११२८०
पियस्स ३ | १०
पित्तं २ १५८
पिलुट्ठ २१०६
पिलोसो २१०६
पश्चिले ४।२९५
पिसल्लो १ । १९३
पिसाओ १।१९३ पिसाजी १।१७७
पिसुणइ ४।२
पिहं १ २४, १ । १३७, १1१८८ | पिहडो १ | २०१
पीओ १।२१३, २०१७३
पीअलं १ । २१३, २।१७३
| पीडिअं १ | २०२
पीढं १ । १०६
पण २१५४
पीणत्तणं २।१५४
पीदा २।१५४
पीणया २।१५४
पीणिमा २।१५४
पीवलं १ । २१३, २।१७३
पीसर ४ । १८५
पुंछ १।२६
पुंसइ ४ । १०५
पुच्छइ ४।९७
पुञ्छइ ४।१०५
पुञ्जइ ४ । १०२
पु४।२९३
पुञ्ञ-कम्मे ४।३०५
पुञ्जवन्ते ४।२९३
पुहं ४।२९३,४३०५
पुट्ठि ४ । ३२९
पुट्ठो १।१३१,२।३४
पुढमं ११५५
पुढवी १४८८, १४२१६
पुदुमं १५५
पुणइ ४ । २४१
पुणाई १६५
पुणिज्जइ ४।२४२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
पुणु ४ । ४२६
| पुण्णमन्तो २ । १५९
पुत्ति ! ४ | ३३०
पुत्तें जाएं कवणु गुणु ४ । ३९५
पुधं १ ।१८८
पुधुमतंसने सव्वस्स व्येव संमानं कीरते
४ ।३१६
पुत्रामाई वसन्ते १।१९०
पुष्कं १।२३६,२१५३,२१९०
| पुप्फत्तं २।१५४
पुष्कत्तणं २।१५४
पुप्फिमा २।१५४
पुरंदरो १।१७७
पुरओ १।३७
पुरा १।१६
पुरिमं २।१३५
पुरिल्लं २ १६३
पुरिल्लो २।१६४
पुरिसो १।११९
पुरिसोत्ति १।४२, १९१
पुरेकम्मं १।५७
पुलअः २।२११
पुलआइ ४।२०२
पुलएइ ४ । १८१
पुलिशे ४।२८८
पुलोएइ ४ । १८१
पलोमी १।१६०
पुष्यं २।१३५
पुव्वइ ४।२४२
पुव्वण्हो १।६७, २७५
पुव्वाहो १६७
पुश्चदि ४।२९५
पुस ४ । १०५
पुहं १ | १३७,१।१८८ पहई १४८८, ११९३१
पुहवी १ । २१६
| पुहवीसो १ । ६

Page #296

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
पोरो १।१७०
हुवी १।१३१,२।११३ पूजितो चनाए पातग्ग-कुसुम-प्यतानेन प्रस्सदि ४ । ३९३
४ | ३२२
पूरइ ४ । १६९
पूसइ ४ । २३६
पूसा ३।५६
पूसाणो ३।५६
१४३
पेआ १।२४८
पेऊस १११०५
क्वणु मुहु जिणवरहो ४ । ४४४
पेच्छइ ४।१८१
पेच्छउ ३।१७३
पेच्छसु ३।१७३
पेच्छामु ३१७३
पेन्ना १।२४८
पेट ११८५
पेढं १।१०६
पेण्ड ११८५
पेण्डव ४ ३७
पेम्मं २।९८
पेम्मस्स ३।१०
पेरन्तं २९३
पेरन्तो १।५८,२/६५
पेल्लइ ४ । १४३
पेसो २।९२ पेस्कदि ४ । २९७
पोक्कड़ ४७६
पोक्खरं १।११६, २।४
पोक्खरिणी २४
पोग्गलं १ । ११६
पोओ १।११६
पोप्फलं १।१७०
पोप्फली १।१७०
पोम्म १।६१,२११२
प्राइम्व ४।४१४
प्राइव मुणिहं-वि ( भं)तडी ४।४१४
प्राउ ४।४१४
प्रिय ! एवँहिं करि सेल्लु ४।३८७ प्रिय संगमि कउ निद्दडी ? ४ । ४१८
फंसइ ४ । १२९, ४ ।१८२
फकवती ४ । ३२५
फडालो २।१५९
| फणसो १२३२
फन्दइ ४ । १२७
फन्दणं २।५३
फरिसर ४ । १८२
फरुसो १।२३२
फलमत्थि १।२३
फलिहा १।२३२, १ । २५४
फलिहो १।१८६१ । १९७
फलिहो १।२३२,१।२५४
फाडेइ १ । १९८१ । २३२
फालिहो १।२३२,१।२५४
फालेइ १।१९८,१।२३२
फासइ ४ । १८२
फासो २।९२
फिट्टइ ४।१७७
फिडइ ४ । १७७
फुट्ट ४।१७७, ४ ।२३१
फुडं ४ । २५८
फुडइ ४ । १७७,४।२३१
फुमइ ४ । १६१
फुम्फुल्लइ २।१७४
फुल्लन्ति पङ्कयाणि गेण्ह वा ३ । २६
फोडेंति जे हियडउं ४।४२२,४।४३० बंधवो १।३०
बंधे कुज्जय-पसूर्ण १।१८१ बंध १११८७
बइल्लो २।१७४
बज्झइ ४।२४७
बज्झए २।२६ बज्प्रेहिह ४।२४७
बडिसं १।२०२
बढरो १।२५४
७१७
बद्धफलो २/९७
बद्धफलो २।९७
बन्धवो १३०
बन्धिज्जइ ४ । २४७
बन्धिहिर ४ । २४७
बप्पीहा । काई बोल्लिएण ४।३८३
बप्पीहा ! पिउ पिउ भणवि ४ । ३८३
बप्फो ऊष्मा २ । ७०
बम्भ ! ४ । ४१२
बम्भचरिअं २।१०७
बम्भचेर २।६३, २०७४, २ ९३
बम्भणो २१७४
बम्हचरिअं २/६३
बम्हचे ११५९,२०७४
म्हणो १२६७,२१७४
बम्हा २|७४, ३।५६ म्हणो ३१५६
बरिहा २ १०४
बलइ ४।२५९
बलया १।६७
बलाया १।६७
बलि किज्जडं सुअणस्सु ४ । ३८५ बलि अन्त्यणि मह-महणु ४३८४
फुसइ ४।१०५, ४ । १६१
फोडेंति जे हिअडउं अप्पुणउं ४।३५०, बलिसं १ ।२०२
४ | ३६७
| बले पुरिसो धणंजओ खत्तिआणं २ १८५

Page #297

७१८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
बले सीहो २।१८५
| बिंबाहरि तणु रयण-वणु ४।४०१ बहप्पई २१३७
बिंहिओ ११२८ बहप्फई १।१३८,२।६९,२।१३७ | बिइओ ११५,१।९४ बहस्सई २१६९,२।१३७
बिइज्जो १।२४८ बहिणि ! महारा कंतु ४।३५१,४।४३४ | बिउणो १।९४ बहिणी २।१२६
बिट्टीए ! ४।३३० बहिद्धा २।१७४
बिण्णि ठिआ ३।१२० बहिरो १।१८७
बिण्णि पेच्छ ३।१२० बहु २।१६४
बिन्दुणो १३४ बहुअं २।१६४
बिन्दूई १।३४ बहुअयं २।१६४
बिल्लं १८५ बहुअरी ११७७
बिसतन्तुपेलवाणं १।२३८ बहुजाणय ! रूसिउं सक्कं ३।१४१ बिहप्पई २।१३७ बहुतरो १६१७७
बिहप्फई १।१३८,२।१३७ बहुत्तं ११२३३,२।९८
बिहस्सई २।१३७ बहुवी २।११३
बीओ १५,१।२४८ बहूए भवणं ३१२९
बीहइ ४५३ बहेडओ १८८,१।१०५,१।२०६ बीहन्ते रक्खसाणं च ३।१४२ बाम्हणो १।६७
बीहि ४५३ बारह १।२१९,१।२६२
बुधं १।२६ बालहे ४।३५०
बुक्कइ ४।९८ बाला ३१२५
बुज्झइ ४।२१७ बालो ३१२५
बुज्झा २०१५ (२) बाह ४।३२९ ।।
बुड्डइ ४।१०१ बाह विछोडवि जाहि तुहं ४।४३९ बुद्धिं ३।१९ बाहइ १।१८७
बुद्धी ३१९,३।२७,३।२९ बाह-सलिल-पवहेण उल्लेइ १८२ बुद्धी पेच्छ ३।१८ बाहा ४।३२९ ।।
बुद्धीअ ३।२९ बाहाए जेण धरिओ एक्काए १३६ ।। | बुद्धीअ कयं ३।२४,३।२९ बाहिं २।१४०
बुद्धीअ ठिअं ३।२९ बाहिरं २।१४०
बुद्धीअ लद्धं ३।२३ बाहु ४।३२९ ।।
बुद्धीअ विहओ ३।२९ बाहुबलुल्लडउ ४।४३०
बुद्धीअ समिद्धी ३।२३ बाहुबलुल्लडा ४।४३०
बुद्धीआ ३२९ बाहो नेत्रजलम् २।७०
| बुद्धीआ कयं ३।२९
बुद्धीआ ठिअं ३।२९ बुद्धीआ विहओ ३।२९ बुद्धीइ ३।२९ बुद्धीइ कयं ३।२९ बुद्धीइ ठिअं ३।२९ बुद्धीइ विअहो ३।२९ बुद्धीउ ३।२७,३।१२४ बुद्धीए ३।२९ बुद्धीए कयं ३।२९ बुद्धीए ठिअं ३।२९ बुद्धीए विहओ ३।२९ बुद्धीओ ३१२०,३।२७,३।१२४ बुद्धीओ आगओ ३१६ बुद्धीसु ठिअं ३।१६ बुद्धीहिं कयं ३१६ बुद्धीहिन्तो ३।१२४ बुहप्पई २।५३,२।१३७ बुहप्फई १।१३८,२।५३,२।१३७ बुहस्पदी ४।२८९ बुहस्सई २१३७ बुहुक्खइ ४५ बे ठिआ ३।१२० बे पेच्छ ३।१२० बेण्णि ठिआ ३।१२० बेण्णि पेच्छ ३।१२० बेण्हं धणं ३।११९ बेमि ४।२३८ बेल्लं १८५ बेसु ठिअं ३।११९ बेहि कयं ३।११९ बेहिन्तो आगओ ३११९ बोरं १।१७० बोरी ११७० बोल्लइ ४।२ बोल्लणउ ४।४४३

Page #298

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सची
७१९
ब्रुवह सुहासिउ किं पि ४।३९१ भत्तओ ३१४४ ब्रोप्पि ४।३९१
भत्तारं ३।४५ ब्रोप्पिणु ४।३९१
भत्तारम्मि ३१४४ भंसइ ४।१७७
भत्तारविहिअं ३/४५ भइणी २।१२६
भत्तारस्स ३/४४ भइरवो १।१५१,११५२
भत्तारा ३१४४ (२),३१४५ भगदत्तशोणिदाह कुम्भे ४।२९९ भत्ताराउ ३।४४ (२) भगवं यदि मं वरं पयच्छसि ४।३२३ | भत्ताराओ ३१४४ (२) भगवती ४।३०७
भत्ताराण ३/४४ भग्गउं ४।३५४
भत्ताराणं ३।४४ भग्गउं देक्खिवि निअय-बलु ४।३५४ | भत्तारासुन्तो ३१४४ भग्गो २१७८
भत्ताराहि ३।४४ भज्जा २।२४
भत्ताराहिन्तो ३१४४ (२) भज्जिउ ४।४३९
भत्तारे ३।४४ (२),३१४५ भञ्जइ ४।१०६
भत्तारेण ३/४४,३४५ भडो १।१९५
भत्तारेसु ३।४४ भण सहि । निहुअउं तेवँ मई ४।४०१ | भत्तारेसुन्तो ३/४४ भणइ ४।२३९
भत्तारेहिं ३।४४ भणम ३६१५५
भत्तारेहिं ३।४५ भणमु ३।१५५
भत्तारेहिन्तो ३।४४ भणमो ३।१५५
भत्तारो ३।४५ भणाम ३१५५
भत्तिवन्तो २।१५९ भणामु, ३।१५५
भत्तुणा ३।४४ भणामो, ३१५५
भत्तुणो ३।४४ (४) भणिअ ४।३३०
भत्तुम्मि ३।४४ भणिअं च णाए ३७०
भत्तुस्स ३१४४ भणिज्जइ ४।२४९
भत्तू ३१४४ (२) भणिम ३।१५५
भत्तूउ ३१४४ भणिमु ३।१५५
भत्तूओ ३।४४ (२) भणिमो ३।१५५
भत्तूण ३।४४ भणेम ३१५५
भत्तूणं ३।४४ भणेमु ३।१५५
भत्तूसु ३।४४ भणेमो ३।१५५
भत्तूसुन्तो ३।४४ भण्णइ ४।२४९
भत्तूहिं ३।४४ भत्तउ ३।४४
| भत्तूहिन्तो ३।४४ (२)
भई २८० भद्रं २८० भप्पो २५१ भमइ ४।१६१,४।२३९ भमडइ ४१६१ भमया २११६७ भमर ! म रुणझुणि रण्णडइ ४।३६८ भमररुअं जेण कमलवणं २।१८३ भमररुअं तेण कमलवणं २।१८३ भमरा ! एत्थु वि लिंबडइ ४।३८७ भमरु ४।३९७ भमरो १।२४४,११२५४ भमाडइ ३।१५१,४।१६१ भमाडेइ ३३१५१,४॥३० भमावइ ३१५१ भमावेइ ३१५१,४।३० भमिअ २।१४६ भमिरो २१४५ भम्मडइ ४।१६१ भयप्पई २।१३७ भयप्फई २।६९,२।१३७ भयवं ! कुसुमाउह ! ४।२६४ भयवं ! तित्थं पवत्तेह ४२६४ भयस्सई २१६९,२।१३७ भरइ ४७४ भरहो १।२१४ भलइ ४७४ भल्ला हुआ जु मारिआ ४।३५१ भल्लि ४।३३० भवँरु ४।३९७ भवइ ४६० भवओ १३७ भवदि ४।२६९ भवन्तो ११३७,२।१७४ | भवातिसो ४।३१७

Page #299

७२०
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
भवारिसो ११४२ भविउं ४।६० भविओ २।१०७ भविय ४।२७१ भविस्सिदि ४।२७५ भसइ ४।१८६ भसणउ ४।४४३ भसलो ११२४४,१४२५४ भस्टालिका ४।२९० भस्टिणी ४।२९० भस्सो २१५१ भाइ ४५३ भाइअं ४।५३ भाउओ ११३१ भाउणो ३।४४ भाणं ११२६७ भामिणी १।१९० भामेइ ३।१५१,४।३० भायणं ११२६७ भायणा १३३ भायणाई १३३ भायरं ३।४७ भायरा ३.४७ भायरे ३।४७ भायरेण ३१४७ भायरेहिं ३।४७ भायरो ३१४८ भाया ३१४८ भारिआ २१२४,२।१०७,४।३१४ भावेइ ३।१४९ भासइ ४।२०३ भिउडी ११११० भिऊ १।१२८ भिङ्गारो १११२८ भिङ्गो १।१२८
भिण्डिवालो २।३८,२८९ | भो मणस्सि ! ४।२६३ भिन्दइ ४।२१६
भो रायं ! ४।२६४ भिप्फो २५४
भो विअयवम्मं ! ४।२६४ भिब्भलो २।५८,२।९०
भो सुकम्मं ! ४।२६४ भिमोरो २।१७४
भो सुहिआ ! ४।२६३ भिसइ ४।२०३
भोच्चा २।१५ (२) भिसओ ११८
भोति ४।३१८ भिसिणी ११२३८
भोत्तव्वं ४।२१२ भीमशेणस्स पश्चादो हिण्डीअदि ४।२९९ | भोत्ता ४।२७१ भुंजणहं, ४।४४१
भोत्तुं ४।२१२ भुंजणहिं ४।४४१
भोत्तूण ४।२१२ भुअयन्तं ११४
भोदि ४।२६९,४।२७३,४।२७४ भुआयन्तं १।४
भोदूण ४।२७१ भुई १।१३१
भोय(अ)णमेत्तं १८१ भुक्कइ ४।१८६
म ४।४१८ भुजइ ४।११०
मं ४।४१८ भुज्जइ ४।२४९
मंजारो १।२६ भुजिज्जइ ४।२४९
मं धणि ! करहि विसाउ ४।४१८ भुत्तं २७७,२८९
मं पेच्छ ३।१०७ भुमइ ४।१६१
मंसं १।२९,११७० भुमया १।१२१,२।१६७
मंसलं ११२९ भुल्लइ ४१७७
मंसुल्लो २।१५९ भुवण-भयंकरु ४।३३१
मंसू १।२६,२८६ भुवदि ४।२६९
मइ कयं ३।१०९ भे चेट्ठह ३।९१
मइ ठिअं ३।११५ भे जम्पिअं ३९४
मइ धणं ३।११३ भे धणं ३।१००
मइ वेविरीए मलिआई ३।१३५ भे पेच्छामि ३९३
मई ४।३३० (२),४।३७७ भे भणामो ३।१०६
मई जाणिउ बुड्डीसु हउं ४।४२३ भे भुत्तं ३।९५
मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं ४३७७ भेडो ११२५१
मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं ४।४०१ भेत्तुआण २।१४६
मई भणिअउ बलिराय ! ४।४०२ भेरवो ११५२
मई मेल्लंतहो तुज्झु ४३७७ भो कञ्चुइआ ! ४।२६३
मई वुत्तउं ४।४२१ | भो तवस्सि ! ४।२६३
मई वुत्तउं तुहं धुरु ४।४२१

Page #300

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७२१
मइत्तो आगओ ३११११ मइलं २।१३८ मईअपक्खो(क्खे) २।१४७ मउअं १११२७ मउअत्तयाइ २१७२ मउडं ११०७ मउणं १।१६२ मउत्तणं १११२७ मउरं १।१०७ मउलं ११०७ मउली १।१६२ मउलो १।१०७ मउवी २।११३ मऊरो १।१७१ मऊहो १।१७१ मए कयं ३।१०९ मए ठिअं३।११५ मए नविज्जेज्ज ३१६० मए नवेज्ज ३।१६० मओ ११२६ मक्कनो ४।३२५,४।३२८ मक्ख इ ४।१९१ मग्गंति ११३४ मग्गइ ४।२३० मग्गओ ११३७ ।। मग्गू २१७७ मग्गेहिं ४।३४७ मग्गो २७८ मघवं पागसासणे ४।२६५ मघोणो २।१७४ मच्चइ ४।२२५ मच्चू १।१३० मच्छरो २१२१ मच्छलो २०२१ मच्छिआ २०१७
मज्जं २।२४ मज्जइ ४।१०१,४।१०५ मज्जाया २२४ मज्जारो १।२६,२।१३२ मज्झ धणं ३।११३, ३।११४ मज्झं २०२६,२।९० मज्झं धणं ३।११३ मज्झण्हो २८४ मज्झत्तो आगओ ३।१११ मज्झनो २८४ मज्झम्मि ठिअं ३११६ मज्झाण धणं ३।११४ मज्झाणं धणं ३।११४ मज्झिमो ११४८ मज्झु ४।३७९ मज्झु होतउ गदो ४॥३७९ मज्झेसु ३।११७ मञ्जरो २।१३२ मट्टि आ २०२९ मळं ११२८ मडप्फरो २।१७४ मडयं १।२०६ मड्डइ ४।१२६ मड्डिओ २।३६ मढइ ४१२६ मढो १।१९९ मणंसिणी १।२६,११४४ मणंसी ११२६,१४४४ मणयं २।१६९ मणसिला १।२६,४।२८६ मणंसिला १।२६, मणहरं १।१५६ मणा २१६९ मणासिला १।२६,१।४३ | मणि २१६९
मणुअत्तं १८ मणूसो १।४३ मणे सूरो २।२०७ मणोज्ज २८३ मणोण्णं २८३ मणोसिला १।२६ मणोहरं १।१५६ मण्टलं ४।३२५ मण्डइ ४।११५ मण्डलग्गं १३४ मण्डलग्गो १३४ मण्डुक्को २।९८ मतन-परवसो ४।३०७ मतनो ४।३२५ मत्तो ४।२६० मथुरं ४।३२५ मन्तू २।४४ | मन्थइ ४११२१ मन्दर-यड-परिघळं २।१७४ मन्दाल ४।२८८ मन्नू २।२५,२।४४ मब्भीसा ४।४२२ मम धणं ३।११३ मम य्येव बम्हणस्स ४।२८० ममं कयं ३।१०९ ममं पेच्छ ३।१०७ ममए कयं ३।१०९ ममत्तो ३।११२ ममत्तो आगओ ३११११ ममम्मि ठिअं ३११६ . ममाइ कयं ३।१०९ ममाइ ठिअं ३।११५ ममाण धणं ३।११४ ममाणं धणं ३।११४ |ममातु ४।३२१

Page #301

७२२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
ममातो ४।३२१ ममासुन्तो ३।११२ ममाहिन्तो ३।११२ ममेसु ३।११७ ममेसुन्तो ३।११२ मम्मणं २।६१ मम्मो ११३२ मम्ह पेच्छ ३।१०७ मयगलो ११८२ मयको १।१३०,१।१७७,१।१८० मयणो १।१७७,१।१८०,१।२२८ मयाइ कयं ३।१०९ मय्यं ४।२९२ मरइ ४।२३४ मरगयं १।१८२ मरहठं १।६९,२।११९ मरहट्ठो १६९ मरिएव्वउं ४।४३८ मरिसइ ४।२३५ मलइ ४।१२६ मलयसिहरक्खण्डं २।९७ मलयसिहरखण्डं २९७ मलिअ १७ मलिणं २।१३८ मल्लं २७९ मसणं ११३० मसाणं २८६ मसिणं १।१३० मस्कली ४।२८९ मस्सू २१८६ मह धणं ३।११३ मह पिउल्लओ २।१६४ महं धणं ३१११३ महइ ११५,४।१९२ महए १५
महण्णवसमा सहिआ १।२६९ महत्तो आगओ ३।१११ महन्तो २।१७४ महन्दो ४।२६१ महमहइ मालई ४१७८ महमहिअ-दसण-किसरं ११४६ महम्मि ठिअं ३।११६ महाण धणं ३।११४ महाणं धणं ३।११४ | महारा ४।३५१,४४३४ महिवळं १।१२९ महिवालो १।२३१ महिहि ४।३५२ महु कंतहो गुट्ठट्ठि अहो ४।४१६ महु कंतहो बे दोसडा ४।३७९ महु कंतहो बे दोसडा ४।४२९ महु हिअउं तइं ताएँ ४।३७० महु होतउ गदो । ४।३७९ महुं ३।१९,३।२४ महुअं १।१२२ महुणा ३।२४ महुणो आगओ ३।२३ महुणो विआरो ३१२३ महुम्मि ३।१२४,३।१२८ महुर व्व पाडलिउत्ते पासाया २।१५० महुलट्ठी १।२४७ महुस्स ३।१२४ महूअं १।१२२ महूई ३।२०,३।२१,३।२२ महूई मुञ्च वा ३।२६ महूओ आगओ ३१६ महूणि ३।२६ महसु ठिअं ३।१६ महूहिं कयं ३।१६ | महेसु ३११७
|मा ४।३३० (२),४।४१८ मा(म)उत्तणं २२ माअं ३।४६ माअरं ३।४६ माअरा ३/४६ माअराउ ३/४६ माअराओ ३१४६ माआ ३।४६ माआउ ३.४६ माआए कुच्छीए ३।४६ माआओ ३१४६ माइं काहीअ रोसं २।१९१ माइगणो ३।४६ माइदेवो ३१४६ माइहरं १।१३५ माईण १।१३५,३।४६ माउअं २।९९ माउआ ११३१ माउओ ११३१ माउक्कं ११२७ (२),२२,२।९९ माउच्छा २१४२ माउमण्डलं १।१३४ माउलुङ्ग ११२१४ माउसिआ ११३४,२।१४२ | माउहरं १।१३४,१।१३५ माऊए समनिअं वंदे ३।४६ माणंसिणी ११४४ माणंसी १४४४ माणइ १।२२८ माणइत्तो २।१५९ माणि पणट्ठइ जइ न तणु ४।४१८ माणु ४।३३० मामि ! सरिसक्खराण वि २।१९५ मारइ ३।१५३,४।३३० मारणउ ४।४४३

Page #302

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७२३
मारि ४।४३९
| मासू २८६ मालं ३१३६
माहप्पं ११३३ मालइगन्धो पसरइ ४७८
माहप्पो १।३३ मालत्तो आगओ ३।१२६
माहुलिंगं १।२१४ माला ३।२७,३।३६
माहो १।१८७ माला पेच्छ ३।१२४
मि कयं ३।१०९ माला रेहन्ति ३१२४
मि ठिअं ३।११५ मालाअ आगओ ३३०
मि पेच्छ ३।१०७ मालाअ कयं ३१३०
मिअङ्को १।१३० मालाअ ठिअं ३।३०
मिइङ्गो १।१३७ मालाअ सुहं ३।३०
मिच्चू १।१३० मालाइ आगओ ३१३०
मिच्छा २२१ मालाइ कयं ३।३०
| मिठें रसे एव ११२८ मालाइ ठिअं ३३०
| मिमं पेच्छ ३।१०७ मालाइ सुहं ३३०
मिरिअं ११४६ मालाउ ३१२७,३।१२४,३।१२७ मिलाअइ ४।२४० मालाउ आगओ ३१२६
मिलाइ २।१०६,४१८,४।२४० मालाए आगओ ३।३०
मिलाणं २।१०६ मालाए कयं ३।२७,३।३०
मिलिच्छो १८४ मालाए ठिअं ३३०
मिस्सइ ४।२८ मालाए सुहं ३३०
मिहुणं १।१८७ मालाओ ३।२७,३।१२४,३।१२७ मीलइ ४।२३२ मालाओ आगओ ३१२६
मीसं ११४३ ,२।१७० मालाओ पेच्छ ३।१२९
मीसालिअं २।१७० मालाण धणं ३।१२४
मुंढा १।२६,२१४१ मालासु ठिअं ३।१२९
मुअइ ४।९१ मालासुन्तो ३।१२४,३।१२७
मुइंगो १४४६ मालासुन्तो आगओ ३।१२९
मुइङ्गो ११३७ मालाहि कयं ३।१२४,३।१२९ मुक्को २२,२।९९ मालाहिन्तो ३।१२४ (२),३।१२७ (२) | | मुक्खो २८९,२।११२ मालाहिन्तो आगओ ३१२६,३।१२९ मुच्छा २९० मालेध वा धलेध वा,
मुज्झइ ४।२०७,४।२१७ __ अयं दाव शे आगमे ४।३०२ | | मुजायणो १।१६० मासं १।२९,१७०
मुट्ठी २।३४ मासलं १।२९
| मुणइ ४७
मुणालं १।१३१ मुणिंदो ११८४ मुणिज्जइ ४।२५२ मुणिस्स देइ ३३१३१ मुणीण देइ ३।१३१ मुणीसिम ४।३३० मुत्ताहलं १।२३६ मुत्ती २०३० मुत्तो २१२,२।३० मुद्धं २७७ मुद्धा २।४१,३।२९,३१५६ मुद्धाअ ३।२९ मुद्धाअ कयं ३।२९ मुद्धाअ ठिअं ३।२९ मुद्धाअ मुहं ३१२९ मुद्धाइ १५,३।२९ मुद्धाइ कयं ३।२९ मुद्धाइ ठिअं ३।२९ मुद्धाइ मुहं ३।२९ मुद्धाउ ३।२९ मुद्धाए १।५,३।२९ मुद्धाए कयं ३।२९ मुद्धाए ठिअं ३।२९ मुद्धाए मुहं ३।२९ मुद्धाओ ३।२९ मुद्धाणो ३५६ मुद्धाहिन्तो ३।२९ मुद्धिआअ ३।२९ मुद्धिआइ ३।२९ मुद्धिआए ३।२९ मुरइ ४।११४ मुरुक्खो २।११२ मुव्वहइ २।१७४ | मुसइ ४।२३९ मुसलं १।११३

Page #303

७२४
मुसा १।१३६
मुसावाओ १९३६ मुसुमूरइ ४ । १०६
मोरउल्ला मुधा २।२१४
मोरो १।१७९ मोल्लं १ । १२४
मोसा १९३६
मोत्तव्वं ४ । २१२
मोतुं २।१४६,४।२१२ मोतूण ४ । २१२,४।२३७ मोत्या १ । ११६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
रत्तो २।१०
रफसो ४।३२५
रमइ ४ । १६८
मुहं १।१८७, २।१६४.३।२५ मूह कबरि-बंध तहे सोह धरहिं ४।३८२ मोसावाओ १९३६
मुहकमलु ४।३३२ मुहच्छाया १।२४९ हलो १२५४ मुहुत्तो २।३० मुहुल्लं २।१६४ मूओ २।९९ मूरइ ४ । १०६ मूसओ ११८८ मूसलं १९१३ मूसा १ । १३६ मूसावाओ १ । १३६
रमइ डिम्भो १।२०२ रमति ४।३१९ रमतु ४।३०७ रमते ४ । ३१९ रमदि ४।२७४ रमदे ४।२७४ रमिअ २।१४६ रमिञ्जन्ति ३।९४२ रमिय ४।२७१
१११७१ | यके ४ । २९६ यणवदे ४।२९२ यदि ४ । २९२ यधारा ४।२९२ याणदि ४। २९२ याणवत्तं ४ । २९२ यातिसो ४ । ३१७ | यादि ४ । २९२ रंता ४।२७१ रंतून ४ । ३१२ रंदूण ४ ।२७१ ३।२९ रईओ ३ ।२९
रमिय्यते ४ । ३१५ रम्पइ ४ । १९४
रम्फइ ४।१९४ रम्फा ४।३२५
CASE
रम्भइ ४ । १६२
मे कयं ३।१०९ मेटि ३।११५ मे धणं ३ | ११३ मेखो ४ । ३२५
रयइ ४ ।९४ रयणं २ । १०१ रयणिअरो १८ रयणीअसे १४८
हित ३।२९ रक्खइ सा विस- हारिणि ४ । ४३९
मेढी १ । २१५ मेरा ११८७ मेलवइ ४।२८
रययं
१ । १७७, १ । १८०, १ ।२०९
रग्गो २ । १०,२१८९ रङ्खोलह ४४८
रवइ ४।५७,४।२३३
४ । ९१
मेल्लइ मेल्लि ४ । ३८७
रम्ने ४।४९ रञ लपितं ४ | ३०४
रञो धनं ४ | ३०४
रसायलं १।१७७, १1१८०
मेहला १।१८७ हो १।१८७ मोभणामो ३ | १०६ मोग्गरो १ । ११६, २७७
रसाली २।१५९ रस्सी १।३५, २०७४, २१७८
रण्टइ ४/५७ रणं १६६ रण्णा ३।५१ रण्णा कयं ३।५५
रहवारि ४३३१
राअइ ४।६
मोट्टायह ४ । १६८ मो १।११६,१।२०२
रण्णो ३१५२
राइ ४ । ६
रण्णो आगओ ३।५०, ३1५५
रण्णो धणं ३ | ५०, ३1५५
| रत्तडी ४ । ३३०
रती २०७९,२१८८
रवण्णा ४।४२२ रवि- अत्यमणि समाउलेण ४४४४
इक्कं २ । १४८
राइणं धणं ३।५३
राहणं पेच्छ ३।५३
राइणा ३।५१

Page #304

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७२५
राइणा कयं ३१५२,३१५५
| रायाउ ३.५० राइणो आगओ ३१३६,३५०
रायाओ ३१५०,३१५५ राइणो आगओ ३५२,३५५ रायाणं ३१५६ राइणो चिट्ठन्ति ३५२
रायाणम्मि ३५६ राइणो धणं ३५०,३१५२,३१५५ रायाणस्स ३१५६ राइणो पेच्छ ३.५२
रायाणा ३२५६ राइम्मि ३५२
रायाणाणं ३५६ राई २८८
रायाणाहिन्तो ३५६ राईणं ३।५३,३१५४
रायाणे ३५६ राईवं १।१८०
रायाणेण ३५६ राईसु ३५४
रायाणेसु ३।५६ राईसुन्तो ३५४
रायाणेहि ३५४ राईहि ३५४
रायाणेहिं ३५६ राईहिन्तो ३५४
रायाणो ३।४९,३१५२,३।५६ राउलं १।२६७
रायाणो चिट्ठन्ति ३५०,३५५ राए ३५०
रायाणो पेच्छ ३५०,३१५५ राएण ३५२,३५५
रायाहि ३५० राएण कयं ३५१
रायाहिन्तो ३५० राओ १६८
रावेइ ४।४९ राचा ४।३२५
राहुपरिहवं ३११८० राचित्रा लपितं ४।३०४
रिअइ ४।१८३ राचित्रो धनं ४।३०४
रिऊ ११४१,१।१७७ राजपधो ४।२६७
रिऊ १।२०९,१।२३१ राजपहो ४।२६७
रिक्खं २१९ रायं ! च दाव लोक ४।३२३ रिगइ ४।२५९ रायं ३१५३
रिच्छं २०१९ रायइ ४।१००
रिच्छो ११४० रायउलं १।२६७
रिज्जू ११४१ रायकेरं २।१४८
रिणं ११४१ रायणा ३५२
रिद्धी १।१२८,१।१४०,२।४१ रायम्मि ३५२
रिय्यते ४।३१५ रायवट्टओ(यं) २३० . रिसहो १।१४१ रायस्स ३५०,३।५५
रिसी ११४१ रायहरं २।१४४
रीडइ ४।११५ राया ३१४९,३५० (३),३५६,४।३०४ |रीरइ ४।१००
|रुअहि ४।३८३ रुक्खा ११३४ रुक्खाई ११३४ रुक्खो २।१२७ रुच्मी २५२ रुज्झइ ४।२१८ रुञ्जइ ४।५७ रुण्णं ११२०९ रुद्दो २१८० रुद्रो २८० रुन्धइ ४।१३३,४।२१८,४।२३९ रुन्धिज्जइ ४।२४५ रुप्पिणी २५२ रुप्पी २५२ रुप्पी २८९ रुभइ ४।२४५ रुम्भइ ४।२१८ रुवइ ४।२२६,४।२३८ रुविज्जइ ४।२४९ रुव्वइ ४।२४९ रूसइ ४।२३६ रे रे चप्फलया ! ३१३८ रे रे निग्घिणया ! ३३८ रे हिअय ! मडहसरिआ २।२०१ | रेअवइ ४९१ रेभो १।२३६ रेसि ४।४२५ रेसिं ४।४२५ रेहइ ४१०० रेहिरो २।१५९ रोञ्चइ ४।१८५ रोत्तव्वं ४।२१२ रोत्तुं ४।२१२ रोत्तूण ४।२१२ | रोमन्थइ ४।४३

Page #305

७२६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
रोवइ ४।२२६,४।२३८ रोविरो २।१४५ रोसाणइ ४।१०५ लंघणं ११३० लंछणं १।२५,१६३० लकशे ४।२९६ लक्खणं २३ लक्खेहिं ४।३३५ लग्गइ ४।२३० लग्गो २७८ लङ्गलं १२५६ लगूलं १२५६ लवणं १३० लच्छी २०१७ लज्जइ ४११०३ लज्जालुआ २।१५९ लज्जालुइणी २।१७४ लज्जिरो २१४५ लञ्छणं १३० लट्ठी १२२४७,२।३४ लढइ ४७४ लण्हं २७७ लपति ४।३१९ लपते ४।३१९ लब्भइ ११८७,४।२४९ लल्लक्कं २।१७४ लहश ४।२८८ लहहि ४।३८३ लहहुँ ४।३८६ लहिज्जइ ४।२४९ लहिमु ४।३८६ लहुअं २।१२२ लहुवी २।११३ लाइवि ४।३३१ लाउं १।६६
लाऊ १६६ लायण्णं ११७७,१।१८० लायिदंहियुगे ४।२८८ लासं २।९२ लाहइ १९८७ लाहलो १।२५६ लिक्कइ ४५५ लिच्छइ २०२१ लिब्भइ ४।२४५ लिम्पइ ४१४९ लिम्बो १।२३० लिसइ ४१४६ लिह ४।३२९ लिहइ ११८७ लिहमि ३१५४ लिहामि ३१५४ लिहिज्जइ ४।२४५ लीह ४।३२९ लुअं ३।१५६,४।२५८ लुक्कइ ४१५५,४।११६ लुक्को १।२५४,२।२ लुग्गो २।२,४।२५८ लुज्छइ ४।१०५ लुणइ ४।२४१ लुणिज्जइ ४।२४२ लुई ४।३२६ लुब्भइ ४।१५३ लुव्वइ ४।२४२ लुहइ ४।१०५ लूरइ ४।१२४ लेइ ४।२३८ लेवि ४।४४० लेविणु ४।४४१ लेह ४३२९ ।। लोअणा १३३
लोअणाई १३३ लोअस्स ११८० लोओ ११७७ लोगस्सुज्जोअगरा ११७७ लोट्टइ ४१४६ लोणं १।१७१ लोणु विलिज्जइ पाणिएण ४।४१८ लोद्धओ १।११६,२।७९ लोहिआअइ ३।१३८ लोहिआइ ३।१३८ ल्हिक्कइ ४।५५ ल्हिक्को ४।२५८ वंकं १२६ वंकिम ४।३४४ वंकी ४।३३० वंदामि अज्ज-वरं १६ वंदे उसह(म) अजिअं १।२४ वंफइ ११३० वंसिओ १७० वंसो १।२६० वइआलिओ ११५२ वइआलीअं ११५१ वइएसो १।१५१ वइएहो ११५१ वइजवणो १।१५१ वइदब्भो ११५१ वइरं १।१५२,२।१०५ वइसम्पायणो १।१५२ वइसवणो १।१५२ वइसालो १।१५१ वइसाहो ११५१ वइसिअं ११५२ वइस्साणरो ११५१ वओ १३२ वक्कं २७९

Page #306

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७२७
वक्कन्तरेसु अ पुणो २।१७४ वच्छेहिँ ३।१५ वक्कलं २७९
वच्छेहिं कया छाही ३७ वक्खाणं २।९०
वच्छेहिं ३।१५,३।१६ वक्खो ४।३२५
वच्छेहिं कया छाही ३७ वग्ग ४३३०
वच्छेहिन्तो ३।९,३।१३,३।१५ वग्गो १।१७७,२७९
वच्छो २।१७,२।१२७,३१२ वग्गोलइ ४।४३
वज्जं ११७७,२।२४,२।१०५ वग्यो २।९०
वज्जइ ४।१८१,४।१९८ वच्चइ ४।१९२,४।२२५
वज्जणउ ४।४४३ वच्छं २।१७
वज्जरइ ४।२ वच्छं पेच्छ १।२३,३१५
वज्जरिओ कथितः ४।२ वच्छत्तो ३८,३।९,३।१२
वञ्चइ ४।९३ वच्छम्मि ३।११,३।२९
वजरो २।१३२ वच्छस्स ३।२९
वज्ञदि ४।२९४ वच्छस्स च्छाया ११२४९
वट्टा २।३० वच्छस्स च्छाही १।२४९
वट्टी २०३० वच्छहु गृण्हइ ४।३३६
वटुलं २।३० वच्छहे गृण्हइ फलइँ ४।३३६ वट्टो २।२९ वच्छा ३८,३।१२(२),३।२०,३।२१, वडवडइ ४।१४८ ३।२२, ३।२६,३।२७
वडो १।१९५ वच्छा एए ३।४
वड्डत्तणहो तणेण ४।४२५,४।४३७ वच्छाउ ३८,३।९,३।१२ (२) वड्डप्पणु पर पाविअइ ४।४३७ वच्छाओ ३१८,३।९,३।१२ (२)३।२९ वड्डयरं २।१७४ वच्छाण ३६,३।१२
वड्ढइ पवयकलयलो ४।२२० वच्छासुन्तो ३९,३।१३
वढ ! ४।४२२ वच्छाहि ३८,३।९,३।१२,३।१३ वढलो ११२५४ वच्छाहिन्तो ३८,३।९,३।१२,३।१३ वढो २१७४ वच्छे ३।११,३।२२,३।२६,३।२९ वणम्मि १२३ वच्छे पेच्छ ३८,३।१४,३।१८ वणं ३।२५ वच्छेण १।२७,३।६,३।१४,३।२९ वणंमि ११२३ वच्छेणं ११२७
वणप्फई २६९ वच्छेसु १।२७,३।१५,३।१६ वणस्सई २।६९ वच्छेसुन्तो ३।९,३।१३,३।१५,३।१६ वणिआ २।१२८ वच्छेहि ३।९,३।१३,३।१५ (२) वणे देमि २।२०६ वच्छेहि कया छाही ३७
| वणो १।१७७
वण्ही २७५ वतनकं ४।३०७ वतनके वतनकं समप्पेत्तून २१६४ वत्ता २।३० वत्तिआ २।३० वत्तिओ २१३० वत्थाओ १५ वन्दारया १।१३२ वन्दित्ता २।१४६ वन्दित्तु २।१४६ वन्द्रं ११५३,२७९ वमालइ ४।१०२ वम्फइ १३०,४।१७६,४।१९२,४।२५९ वम्महु ४।३४४ वम्महो १।२४२,२।६१ वम्मिओ १।१०१ वम्हलो २।१७४ वयं १६३२ वयं भणामो ३।१०६ वयंसिअहु ४।३५१ |वयंसो १।२६ वयणं १।२२८ .. वयणा ११३३ वयणाई १३३ वरइ ४।२३४ वरहाडइ ४७९ वरिअं २।१०७ वरिसं २।१०५ वरिसइ ४।२३५ वरिससयं २१०५ वरिसा २१०५ वलइ ४।४७,४।१७६,४।२०९ वलग्गइ ४।२०६ वलयाणलो ११७७ | वलयामुहं १२२०२

Page #307

७२८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
वलयावलि-निवडण-भएण ४।४४४ वलाई ४।३८६ वलुणो ११२५४ वल्ली ११५८ वश ४।२८८ वसई १२१४ वसही १।२१४ वसहो ११२६, ११३३ वसुआइ ३१४५,४।११ वसुआति ४।३१८ वसुआदि ४।२७४ वसुआसि ३।१४५ वहस्स ३११३३ वहाइ ३।१३३ वहाय ३३१३३ वहिज्जइ ४।२४५ वहिल्लउ ४।४२२ वहुं ३१३६ वहुं पेच्छ ३।१२४ वहुआए १७ वहुआए नहुल्लिहणे १७ वहुमुहं १।४ वहू ३।२७,३।२९,३।३६ वहू पेच्छ ३।१२४ वह रेहन्ति ३।१२४ वहूअ आगओ ३१२९ वहूअ कयं ३।२९ वहूअ ठिअं ३।२९ वहूअ भवणं ३।२९ वहूआ आगओ ३।२९ वहूआ कयं ३।२९ वहूआ ठिअं ३।२९ वहूआ भवणं ३।२९ वहूइ आगओ ३।२९ वहूइ कयं ३।२९
| वहूइ ठिअं ३।२९ वहूइ भवणं ३।२९ वहूउ ३।२७ वहूए आगओ ३।२९ वहूए कयं ३।२९ वहूए ठिअं ३।२९ वहूओ ३१२७ वहूण धणं ३।१२४ वहूमुहं १।४ वहूहि कयं ३।१२४ वाइ ४।१८ वाउं ३११९ वाउणो ३।२०,३।१२५,३।१२९ वाउणो पेच्छइ ३।२० वाउम्मि ३।१२८ वाउलं २।९९ वाउलो १।१२१ वाउल्लं २।९९ वाऊ १।१८०,३।२० वाऊ पेच्छइ ३।२० वाऊओ ३११२६ वाणारसी २।११६ वामेअरो बाहू १।३६ ।। वायउ चिट्ठन्ति ३।२० वायओ चिट्ठन्ति ३।२० वायरणं १।२६८ वायसु उड्डावंतिअएँ ४।३५२ वारं १७९,२७९,२।११२ वारणं १।२६८ वारिआ ४।३३० वारिमई ११४ वारिहरो १६ वारीमई १४४ वालइ ४।३३० वावडो १।२०६
वावम्फइ ४।६८ वावरेइ ४८१ वावेइ ४।१४१ वासं २।१०५ वास-इसी १५ वाससय २।१०५ वासा ११४३,२।१०५ वासेण वि भारह-खंभि बद्ध ४।३९९ वासेसी १५ वासो १६४३ वाहरइ ४७६,४।२५९ वाहरिज्जइ ४।२५३ वाहिओ २।९९ वाहित्तं १।१२८ वाहित्तो २९९ वाहिप्पइ ४।२५३ वाहो ११८७,२१७८ विंचुओ २०१६ विछिओ १।२६,२।१६ विज्झो २।२६ विंझो १।२५,२।९२ विअट्टइ ४।१२९ विअड - चवेडा-विणोअ(आ) १।१४६ विअड्डी २०३६ विअणं ११४६ विअणा ११४६ विअलिद ४।२८८ विअसइ ४।१९५ विआरुल्लो २११५९ विइण्हो ११२८ विउअं १।१३१ विउओ ११७७ विउडइ ४।३१ विउणो २७९ |विउसग्गो २।१७४

Page #308

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
| विणओ १।२४५
विउसा २।१७४
विउहो १।१७७
विणु जुज्झें न वलाहुं ४।४२६ विष्टं १९३९
विकास १।४३
विकोस ४।४२
विण्णव ४ | ३८
विक्को २१७९
विण्णाणं २।४२,२८३
विक्किणइ ४ । ५२
विण्हू १४८५, २०७५
विक्के अइ ४ । २४०
वित्तं १ । १२८
वित्ती १४१२८
विक्के ४५२,४१२४०
विगलइ ४ । १७५
विच्चि ४।४२१
विच्छडो २३६
विच्छुहिरे ३ । १४२
विच्छोलह ४।४६
विछोड़वि ४।४३९
विजणं १।१७७
विज् २०१५ (२)
विज्जो भरइ रति ३।१३७ विगुणा १३३
विज्जुला २।१७३
विज्जुला - पडिभिन्नो १/६
बिज्जू २११७३
बिज्जूए १३३
विझा २०२८
विओ ११२८, २०१६, २ १८९
विज्ञानं ४ | ३०३
विट्ठालु ४४२२
विट्ठी ११३७
विट्ठो १।१३७
विडविडइ ४९४
विड्डा २९८ विड्डिरो (रं) २।१७४
विदत्तं ४।२५८ विढप्पइ ४ । २५१
४ १०८ विढविज्जइ ४ । २५१
विदड्ढो २।४०
विदुरो १।१७७
विद्याओ १।१०७
विद्ध-कइ-निरूविअं २।४०
विद्धक १ । १२८
विद्धी १।१२८
विप्पगालइ ४ | ३१
विप्पवो २ ।१०६
विप्पिअ आरउ जह वि पिठ ४ । ३४३
विप्पो १।१७७
विब्भलो २।५८
विम्हओ २०७४
विणिज्जं १।२४८
विम्वणी १२४८
विम्हरइ ४।७४, ४।७५
बियाणं १।१७७
विलवइ ४ । १४८
विलिअं १२४६,१११०१ विलिजह ४१५६
| विलुम्पइ ४ ।१९२ विलोट ४ । १२९
विवइ ४।४००
विवइ ४११८
विवत्तणं २३०
विष्णो कण्हो २।११०
विराइ ४१५६
विरेअइ ४ । २६
विरोल ४१२१
विलंबु ४।३८७
विलया २।१२८
विसंठुलं २।३२
वितयो १।१७७
विसंवय ४१२९
विस १ । २६०
विसट्टइ ४ १७६
विसो १।२४१
विसम - आयवो ११५ विसमइओ १/५०
विसमओ १५०
विसमायो ११५
विरइ ४ । १०६
विरमालइ ४ । १९३
विरल्ल ४१३७
विरसमालक्खिमो ११७
विरहग्गी १८४
विपणल जाल करालियड ४१४९५, ४।४२९ विहडफडो २।१७४
वही १।२१४
विहरड़ ४।२५९
हिलो २५८, २।९३ विहवि पण
विसमो १।२४१
विसमो ४ । ३०९
विसयं विअसन्ति अप्पणो कमलसरा २ । २०९
विससिज्जन्त महा-पसु ११८
विसानो ४।३०९
विसी १।१२८
विसूरह ४ १३२
विसेसो १२६०
विस्तुं ४ । २८९
विस्मये ४।२८९
७२९
कुड ४।४१८
| विहवे कस्सु थिरत्तणउं ४ |४२२

Page #309

७३०
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
विहवेहिं १।३४ विहाणु ४।३३० विहि विणडउ, पीडंतु गह ४।३८५ विहीणो १।१०३ विहीरइ ४।१९३ विहुं ३।१९ विहूणो ११०३ विहेइ ४।२३८ विहोडइ ४।२७ वीओ २७९ वीजइ ४५ वीण ४।३२९ ।। वीरिअं २।१०७ वीलयिणे ४।२८८ वीसमइ १६४३,४।१५९ वीसम्भो ११४३ वीसरइ ४।७५ वीससइ ११४३ वीसा १२८,१।९२ वीसाणो १।४३ वीसामो १४३ वीसालइ ४।२८ वीसासो ११४३ वीसुं १।२४,१।४३,१५२ वीसो १४४३ वुच्चइ ३।१६१ वुबइ ४।३९२ वुजेप्पि ४।३९२ वुजेप्पिणु ४।३९२ वुट्ठी १।१३७ वुट्ठो ११३७, वुड्ढी १।१३१,२।४० वुड्ढो १।१३१,२।४०,२।९० वुत्तउं ४।४२१ वुत्तन्तो १।१३१
वुन्दं ११३१ वुन्दारया ११३२ वुन्दावणो १।१३१ वुन्द्रं १५३ वुन्नउ ४।४२१ वुब्भइ ४।२४५ वृषभो गर्जति ४।९९ वेअडइ ४।८९ वेअणा ११४६ वेअसो १।२०७ वेआलिओ १।१५२ वेइल्लं १।१६६,२।९८ वेकुंठो १।१९९ वेज्जो ११४८,२।२४ वेडिसो १४४६,१।२०७ वेडुज्जं २।१३३ वेढइ ४।२२१ वेढिज्जइ ४।२२१ वेढेइ ४५१ वेण ४।३२९ ।। वेणुलट्ठी १।२४७ वेणू १।२०३ वेण्टं १।१३९,२।३१ वेण्हू १८५ वेतिसो ४।३०७ वेमयइ ४।१०६ वेरं ११५२ वेरुलिअं २।१३३ वेलवइ ४।९३,४।१५६ वेलुवणं ११४ वेलू १।२०३ वेलूवणं ११४ वेल्लंतो १९६६ | वेल्लइ ४।१६८ वेल्ली ११५८
वेवइ ३११३९,३।१४५,३।१८२,४।१४७ वेवए ३।१३९ वेवन्ति ३।१४२ वेवन्ती ३११८२ वेवन्तो ३।१८१ वेवमाणी ३१८२ वेवमाणो ३।१८१ वेवसि ३१४०,३।१४५ वेवसे ३।१४० वेवह ३१४३ वेवामि ३१४१ वेवित्था ३।१४३ वेविरो २१४५ वेव्व गोले ! २।१९४ वेब्वे त्ति भये वेव्वे त्ति वारणे २।१९३ वेव्वे मुरन्दले ! वहसि पाणिअं २।१९४ वेसम्पायणो १।१५२ वेसवणो १४१५२ वेसिअं १।१५२ वेसो २।९२ वेहवइ ४।९३ वेहव्वं ११४८ वो धणं ३।१०० वो पेच्छामि ३।९३ वोक्कइ ४।३८ वोक्कन्तं १।११६ वोज्जइ ४।५,४।१९८ वोण्टं ११३९ वोत्तव्वं ४।२११ वोत्तुं ४।२११ वोत्तूण ४।२११ वोद्रह-द्रहम्मि पडिआ २८० वोलइ ४१६२ वोलीणो ४।२५८ वोसट्टइ ४।१९५

Page #310

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
वोसो ४।२५८
संगलइ ४ । ११३
वोसिरड ४।२२९
संगामेइ ३ । १५३
वोसिरणं २।१७४
संघइ ४ । २
वोसिरामि ४ । २२९
संघडइ ४ । ११३
संवट्टि २।३०
वासु महारिसि एउ भइ ४ । ३९९
व्व १।६६
शद माणुशमंश भालके कुंभ- शहशाहे शंचिदे ४।४४७ शवणार्ह सुहं ४ ३०० शयलमवय्ययम्बालं ४ । २८८ शव्वज्ञ ४ । २९३ शस्तवाहे ४ । २९१ शस्प - कवले ४ । २८९ शाम गुणे ४ । २९३ शालशे ४।२८८ शिल ४।२८८ शुदं ४।२८८ शुल ४।२८८ शुस्क-दालुं ४।२८९ शुटु कदं ४ । २९०
20
संघारो १ । २६४ संघो १।१८७ संजतिओ १७० संजमो १।२४५ संजोगो १।२४५ संज्जा २१८३ संझा १।२५, १३०, २।९२ संझा-वहु- अवऊढो १।६ संठविओ १६७ संताविओ १६७ दो १।३० संतप्पइ ४ ।१४० संता भोग जु परिहरड़ ४३८९
संवत्तओ २/३० संवत्तणं २।३० संवरइ ४।८२ संवरो १।१७७ संवुअं ११३१ | संवुडो १।१७७ संवेल्लइ ४२२२ संसइ ४। १९७ संसओ १३० संसिद्धिओ १७० संहरइ १।३०
संहरइ ४ । २५९ संहारो १ । २६४ सइ १।७२,१ । १२८
संदट्टो २१३४ संदाणइ ४६७ संदिसइ ४ । १८० संदेसें काई तुहारेण ? ४ । ४३४
सह १।१५१ सइरं १ । १५१ सइला ४ | ३२६
शुस्तिदे ४ । २९१
सई १।१७७
शोभणं ४।२८८ स उण १।१७७ सच्च य रूवेण २ ।१८४
संपआ १।१५ संपइ १।२०६
सउणिहं ४ | ३४०
संपज्जइ ४ । २२४
सउणो १।१८० सउरा १ । १६२ सउ १९६२
स
सीलेण २।१८४
संपयं १।२०९
स णरो ३ | ३
संपया १।१५ संपाडअर्थ सीसो ४।२६५
संकरो १।१७७
संकलं १।१८९ संखाइ ४ । १५ संखायं १।७४, ४ ॥१५ संखुड्डइ ४।१६८
संफार्स ११४३ संभवइ ४ । ६० संमड्डिओ २।३६
सकण्णी ४।३३० सक्कइ ४।८६, ४२३० सक्कयं १।२८, २१४ सक्कारों १।२८,२१४
| संमड्डो २०३६
सक्कालो १।२५४
सक्को २२,४३०९
संखो १।३०,१११८७
संमुहं १९ । २९
संरुज्झइ ४ । २४८
संरुज्झिहि ४ । २४८
संरुन्थिन ४।२४८
-
संगच्छइ ४ । १६४
संगमो १।१७७
संगर-सएहिं जु वणिअह ४।३४५
| संरुन्धिहि ४ । २४८ संवच्छरो २।२१
च्छो २।२१
सक्खं १।२४
सक्खिण २४९७४
| सखो १।३०, ४ । ३०९
७३१

Page #311

७३२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
सङ्ग ११३० सचावं १।१७७ सच्चं २०१३ सच्छायं १।२४९ सच्छाहं १।२४९ सज्जणो १।११ सज्जो २७७ सज्झं २२६ सज्झसं २२६ सज्झाओ २।२६ सज्झो २।२६,२।१२४ सञ्झा १६३० सञ्जा४।३०३ सडइ ४।२१९ सड्ढा २१४१ सढा १।१९६ सढिलं १८९ सढिलो ११२१५ सढो १।१९९ सणिअमवगूढो २।१६८ सणिच्छरो ११४९ सणिद्धं २।१०९ सणेहो २।१०२ सण्ठो ४।३२५ सण्डो १।२६० सण्ढो १३० सण्णा २१४२,२१८३ सण्हं १।११८,२।७५ (२),२७९ सतं ४।३०७ सतनं ४।३०७ सत्तण्ह ३।१२३ सत्तरी ११२१० सत्तावीसा १४ सत्तो २२ सत्थावत्थहं आलवणु ४।४२२
सत्थि २।४५ सद्दहइ ४९ सद्दहण ४।२३८ सद्दहाणं ४।२३८ सद्दहिअं ११२ सद्दालो २।१५९ सद्दो ११२६०,२७९ सद्धा १।१२,२१४१ सन्ती २०१५ सन्तो १६३७ ।। सन्दुमइ ४।१५२ सन्धुक्कइ ४।१५२ सन्नामेइ ४८३ सत्रुमइ ४।२१ सपावं ११७७ सपिवासो २।९७ सप्पिवासो २।९७ सप्फ २।५३ सबधु करेप्पिणु कधिदु ४।३९६ सभरी १।२३६ सभलं १।२३६ सभिक्खू १११ समइ ४।१६७ समणे भगवं महावीरे ४।२६५ समत्तु ४।३३२ समत्तो २१४५ समरो १।२५८ समवाओ १।१७७ समाणइ ४११०,४।१४२ समाणु ४।४१८ समारइ ४।९५ समारयइ ४।९५ समावेइ ४१४२ समिज्झाइ २०२८ समिद्धी ११४४,१।१२८
समुद्दा ४।३२६ समुद्दो २८० समुद्रो २८० समुहं १२२९ सम्पइ ४।४०० सम्भावइ ४।१५३ सम्भावइ ४।३५ सम्म १।२४,१।३२,३५६ सम्मिल्लइ ४।२३२ सम्मीलइ ४।२३२ सयं चेअ मुणसि करणिज्जं २।२०९ सयढं १।१७७,१।१८० सयढो ११९६ सयणो २।११४ सयलं २०१५ सयल-लोअ-अन्तेआरि ! भयव ! हुदवह ! ४।२६४ सयहुत्तं २।१५८ सया १७२ सव्हो २१२४ सरइ ४।७४,४।२३४ सरओ ११८,१।३१ सररुहं ११५६ सरिआ १४१५ सरिआहँ ४।३०० सरिच्छो १।४४,१।१४२,२।१७ सरिबु(ब)न्दीणं ११४२ सरिया ११५ सरिरूवो ११४२ सरिवण्णो १।१४२ सरिसं णिमं ४।२७९ सरिसमिणं ४।२७९ सरिसवखलो १११८७ सरिसो ११४२ सरिहिं न सरेहिं न ४।४२२

Page #312

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७३३
सरो २०७४,२७८
सहरी १।२३६ सरोरुहं ११५६
सहलं १।२३६ सलहइ ४८८
सहस्सहुत्तं २।१५८ सलाहा २११०१
सहहिं ४।३८२ सवइ ४।२३३
सहा १।१८७ सवलो ११२३७
सहावो ११८७ सवहो १।१७९,१।२३१
सहि ! एरिसि च्चिअ गई २।१९५ सव्वं १।१७७,२७९
सहिं पेच्छ ३।१२४ सव्वओ ११३७
सही ३।२७,३।२९,३३६ सव्वङ्गसिज्जिरीए ४।२२४ सही पेच्छ ३।१२४ सव्वङ्गिओ २११५१
सही रेहन्ति ३।१२४ सव्वज्जो ११५६,२१८३
सहीअ ३।२९ सव्वो ४।३०३
सहीअ कयं ३।२९ सव्वण्णू ११५६,२८३
सहीअ ठिअं ३।२९ सव्वत्तो २।१६०
सहीअ वयणं ३१२९ सव्वत्थ ३५९,३१६०
सहीआ ३।२९ सव्वदो २।१६०
सहीआ कयं ३।२९ सव्वम्मि ३५९,३।६०
सहीआ ठिअं३।२९ सव्ववइ ४१८१
सहीआ वयणं ३।२९ सव्वस्स ३.५८
सहीइ ३।२९ सव्वस्स वि एस गई ३८५ सहीइ कयं ३।२९ सव्वस्सिं ३५९,३१६०
सहीइ ठिअं ३।२९ सव्वहिं ३।६०
सहीइ वयणं ३।२९ सव्वाओ रिद्धीओ ३१५८
सहीउ ३।२७ सव्वाण ३६१
सहीए ३।२९ सव्वाण वि पत्थिवाण एस मही ३८५ | सहीए कयं ३।२९ सव्वासण-रिउ-संभवहो ४।३९५ सहीए ठिअं ३१२९ सव्वु ४।३६६
| सहीए वयणं ३।२९ सव्वे ३१५८
सहीओ ३।२७ सव्वेसिं ३१६१
सहीण धणं ३।१२४ सव्वेसिं ३।६१
सहीहि कयं ३।१२४ ससा ३३५
सहुं ४।४१९ . ससि-मंडल-चंदिमए ४३४९ सहेव्वळ ४।४३८ ससी ४।३०९
सा १५२,३।३३,३५६ सहइ १६,४।१००
| सा महिला ३१८६
साअड्ढइ ४।१८७ साअरो व्व २।१८२ साउ - उअयं ११५ साऊअयं ११५ साणो ११५२,३१५६ सामओ १७१ सामग्गइ ४।१९० सामच्छं २२२ सामत्थं २०२२ सामयइ ४।१९३ सामा १२२६०,२१७८ सामिद्धी ११४४ सामि-पसाउ स-लज्जु ४।४३० सामिहुं ४।३४१ सायरु उप्परि तणु धरइ तलि ४१३३४ सारइ ४८४ सारङ्ग २१०० सारवइ ४।९५ सारिक्खं २।१७ सारिच्छं २०१७ सारिच्छो १४४ सालवाहणो १२११ सालाहणी भासा ११२११ सालाहणो १६८,१२११ सावओ १।१७७ (२) साव-सलोणी गोरडी ४।४२० सावो ११७९,१।२३१ सासं ११४३ साहइ ४।२ साहउ ३।२१ साहओ ३१२१ साहट्टइ ४८२ साहणा ३३३१ | साहणी ३३१ |साहरइ ४८२

Page #313

७३४
साहब ३।२१
साहा १।१८७
साहु ४ | ३६६
साहु ३ । २१
साहुणो पेच्छ ३ । २१
साहू १।१८७,३।२१
साहू पेच्छ ३।२१
सिं उच्छाहो ३।८१
सिं गुणा ३।८१ (२)
सिं सीलं ३।८१
सिंघो १।२९,१ । २६४
१९२
सिंहराओ ११९२
सिआ २।१०७
सिआलो १।१२८
सिआवाओ २१०७ सिक्खन्तु वोद्रहीओ २१८०
सिङ्ग १।१३०
सिङ्गारो १।१२८
सिझइ ४।२१७
सिञ्च ४९६,४।२३९
सि ११२८
सिठी १११२८, २०३४
सिद्धिलं १४८९
सिढिलो १।२१५, १/२५४
सिणिद्धं २।१०९
सिन्हो २७५
सत्यं २७७
सिद्धओ १।१८७
सिना ४३१४
सिन्दूरं १८५
सिन्धवं १९४९
सिन्नं १ १५०
सिप्पइ ४ । २५५ सिप्पी २।१३८
सभा १ । २३६
सिमिणो १।४६, १ । २५९
सिम्पइ ४ । ९६
सिम्भो २७४, ४ । ४१२
सिरं १३२
सिरविणा १९५६
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
सिरा १।२६६
सिरि चडिआ खंति प्फलई ४ । ४४५
सिरि जर-खंडी लोअडी ४।४२३ सिरिमन्तो २।१५९
सिरिसो १।१०१
सिरी २।१०४ सिरोवेअणा १९५६
सिलि २।२०६ सिलिम्हो २१५५,२1१०६ सिलेसर ४ । १९०
सिलेसो २ । १०६
सिलोओ २।१०६
सिवं २।१५
सिविणो १।४६, १ । २५९, २।१०८
सव्वइ ४ । २३०
सिहइ ४ । ३४, ४ । १९२ सीअरो ११९८४
सीभरो १।१८४
सीमाधरस्स बन्दे ३११९३४
सुअणस्सू ४ ।३३८
सुअ-लक्खणाणुसारेण २।१७४ सुइल २।१०६ सुउमालो १।१७१
| सुउरिसो ११८, १।१७७
सुओ १।२०९
सुकर्ड १२२०६
सुकम्माणे पेच्छ ३।५६
सुकिओ ४ । ३२९
सुकिदु ४ । ३२९
सुकुसुमं १।१७७
| सुदु ४।३२९
सुवर्क २१५,२१११
| सुक्कपक्खो २ । १०६
सुक्किलं २ १०६
सुक्खं २।५
सुगओ १।१७७
सुगन्धत्तणं १९६०
सुधें ४ । ३९६, ४ । ४१० सुङ्ग २।११
सुज्जो २६४,४३१४
सुणइ ३ । १७७,४ ।५८, ४ ।२४१
सुणउ ३ । १५८
| सुणओ १/५२
सुणाउ ३ । १५८
सीसं २।९२
सुणिकण ४।२४१
सुणिज्जइ ४।२४२
सीसइ ४२, ४ २३६ सीसि सेहरु खणू विणिम्मविदु ४।४४६ सुणेठ ३११५८
सीसो १।४३
सुणेज्ज ३ । १७७
सीहरो १।१८४
सुणेज्जा ३।१७७ सुण्डो १।१६०
सीहो १।२९, १९२, १/२६४
सुंदर - सव्वंगाउ विलासिणीओ
४ ३४८
सुंदरं ११५७ सुअइ ४ । १४६
पेच्छंताण सुण्हं १ । ११८
सुण्हा १।७५, १ ।२६१
सुतारं १।१७७
सुत्ती २।१३८

Page #314

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७३५
सुत्तो २७७ सुदंसणो २।१०५ सुदरिसणो २।१०५ सुद्धं १।२६० सुद्धोअणी १११६० सुनुसा ४।३१४ सुन्दरिअं १।१६०,२।१०७ सुन्दरं १।१६०,२।६३,२।९३ सुपुरिस कंगुहे अणुहरहिं ४।३६७ सुप्पणहा ३।३२ सुप्पणही ३३२ सुब्बं २१७९ सुमणं १।३२ सुमरइ ४।७४ सुमरि ४।३८७ सुमरिज्जइ तं वल्लहउं ४।४२६ सुमिणो १।४६ सुम्हा २०७४ सुय्यो ४।२६६ सुरउ ४।३३२ सुरट्ठा २।३४ सुरही(हि)-जलेण कडुएल्लं २।१५५ सुरुग्धं २।११३ सुवइ १६४ सुवण्ण-रेह ४॥३३० सुवण्णिओ ११६० सुविणो १।४६ सुवे कयं २।११४ सुवे जणा २।११४ सुव्वइ ४।२४२ सुसा १२६१ सुहं ३।२६ सुहओ १।११३,१।१७७,१।१९२ सुहकरो ११७७ सुहदो १।१७७
सुहमं २।१०१ सुहयरो ११७७ सुहुमं १।११८,२।११३ सुहेण पढइ १।२३१ सूडइ ४।१०६ सूरइ ४।१०६ सूरिसो १।८,२।१०७ सूरो २०६४ सूसइ ४।२३६ सूसइरे गामचिक्खल्लो ३१४२ सूसासो ११५७ सूहवो १।११३,१।१९२ से अहिअं ३८१ से गुणा ३८१ से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिए ४।२८७ से सीलं ३८१ (२) सेअइ ४९६ सेज्जा ११५७,२।२४ सेन्दूरं १८५ सेनं ११४८,११५० सेफो २५५ सेभालिआ ११२३६ सेयं १।३२ सेरं २७८ सेला ११४८ सेवा २१९९ सेव्वा २।९९ सेसो १४२६० सेहइ ४१७८ सेहालिआ १।२३६ सो ४३३२ सो अ १।१७७ सो चिअ २।९९ सो च्चिअ २।९९ सो णरो ३३
सो पुरिसो ३८६ सो य्येव एसो ४।२८० सोअइ अ णं रहुवई ३७० सोअमल्लं १।१०७,२६८ सोउआण २१४६ सोऊण ४।२३७,४।२४१ सोएवा ४।४३८ सोएवा पर वारिआ ४।४३८ सोच्चा २०१५ सोच्छं ३।१७१,३।१७२ सोच्छिइ ३।१७२ सोच्छित्था ३।१७२ सोच्छिन्ति ३।१७२ सोच्छिमि ३।१७२ सोच्छिमो ३११७२ सोच्छिसि ३।१७२ सोच्छिस्सं ३।१७२ सोच्छिस्सामि ३।१७२ सोच्छिस्सामो ३११७२ सोच्छिह ३।१७२ सोच्छिहामि ३।१७२ सोच्छिहामो ३।१७२ सोच्छिहिइ ३।१७२ सोच्छिहित्था ३१७२ (२) सोच्छिहिन्ति ३।१७२ सोच्छिहिमि ३।१७२ सोच्छिहिमो ३।१७२ सोच्छिहिसि ३११७२ सोच्छिहिस्सा ३१७२ सोच्छिहिह ३।१७२ सोण्डीरं २।६३ सोत्तं २।९८ सोभति ४।३०९ सोभनं ४।३०९ | सोमालो १।१७१,१।२५४

Page #315

७३६
सोरिअं २।१०७
सोल्लइ ४ ९०.४१४३
सोवइ १६४
सोसविअं ३ | १५०
सोसिअं ३ | १५०
सोहइ १ । १८७, १ । २६०
सोहिल्लो २।१५९
सोअरिअं ११
हंतव्वं ४।२४४
हंशे ४।२८८
हंसो विव २।१८२ हओ ४।२४४
हक्कइ ४ । १३४
हक्खुवइ ४ । १४४
हगे न एलिशाह कम्माह काली ४।२९९ हगे शक्कावदालतित्व (स्त) णिवाशी
भीले ४।३०१
हज्जे चरिके । ४।२८१
हणइ ४।५८
हणिज्जइ ४ । २४४
हणिदि ४।२४४ हणुमन्तो १।१२१,२ । १५९
हत्था २।१६४
हत्थि मारणउ ४।४४३ हत्थुनामिअमुही ३ ॥ ७०
हत्थुल्ला २।१६४
हत्थो २।४५,२९०
हद्धी हद्धी ! २ । १९२
हम्म ४ । १६२,४।२४४ (२)
हम्मिहिइ ४ । २४४ हयं १।२०९
हयं नाणं कियाहीणं २।१०४
हासो १२०९
हरइ ४ २०९, ४ २३४, ४ २३९
हरए महपुण्डरिए २ । १२०
हरक्खन्दा २ ।९७
हरखन्दा २/९७
| हरडई १ । ९९, १ | २०६
हरस्स एसा गाई १ । १५८
हरि नच्चावि पंगड़ ४।४२०
हरिसइ ४ । २३५ हरिसो २/१०५
हरे निल्लज्ज । २।२०२
हरे पुरिसा । २।२०२
हरे बहुवल्लाह ! २।२०२ हरो ११५१
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
हरि अन्दो] २१८७
हरिआलो २।१२१
हरिज्जइ ४ २५०
हरिणट्ठाणे हरिणङ्क !३।१८० हसमि ३।९५४
हलद्दा ११८८ (२), ३।३४ हलदी ११८८, ११२५४, ३।३४
हला सउन्तले ! ४ २६०
हलि आरो २ ।१२१
हलिओ ११६७
हलिटी १४८८
हलिद्दो १।२५४
हलुअं २।१२२ हल्लफलो (लं) २।१९७४
हन्तूण ४।२४४
हन्द पलोएस इमं २ । १८१
हन्दि २।१८१ हन्दि चलणे णओ सो ण माणिओ २।१८० हवन्ति ४।६०
हविय ४ । २७१
हवइ ४ ६०, ४ । २३८ हवदि ४ । २६९
४।१९६,४।२३९ | हसई ३ । १८२
हसउ ३ । १५८, ३।१७७
हसउ सा ३ । १७३
हस ३ । १३९, ३ । १४५ हसन्ति ३ । १४२ हसन्ती ३ ।२८, ३ । १८२ हसन्तु ३ । १७६ हसन्तो ३१५८,३९१८१
हसमाणा ३।३२
हसमाणिं पेच्छ ३ | ३०
हसमाणी ३ । ३२, ३ ।१८२ समाणो ३१९८१
हससि ३ । १४०, ३ । १४५
| हससु ३ । १७५
| हससु तुमं ३ | १७३
इससे ३१४०, ३११४५
हसह ३ । १४३, ३ । १७६ हसाम ३ | १४४ हसामि ३ । १४१, ३ । १५४ | हसामु ३ | १४४
हसामु अहं ३ | १७३ हसामो ३ | १४४, ३ । १७६
हसावर ३ । १४९ हसाविअं ३ | १५२ साख ३१५२ हसावीअइ ३।१५२ हसावे ३।१४९
हसिअं ३ | १५६
हसिअव्वं ३ | १५७
हसिउं ३ । १५७
हसिऊण ३ । १५७
हसि
३।१६०,४२४९
हस ३ । १७५
| हसइ ३ । १३९, ३ । १४५, ३ । १५८, ३।१७७, हसिज्जन्ति ३ । १४२

Page #316

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
७३७
हसिज्जन्तो ३।१६० हसिज्जमाणो ३१६० हसितून ४।३१२ हसित्था ३१४३ हसिम ३।१५८ हसिमु ३।१५८ हसिरो २१४५ हसिस्सं ३।१६९ हसिस्सामो ३।१६७ हसिहिइ ३।१५७,३।१६६ हसिहित्था ३।१६८ हसिहिमो ३।१६७ हसिहिस्सा ३।१६८ हसीअइ ३१६० हसीअन्तो ३।१६० हसीअमाणो ३१६० हसेअव्वं ३।१५७ हसेइ ३१५८ हसेउ ३११५८ हसेउं ३१५७ हसेऊण ३।१५७ हसेज्ज ३१५९,३११७७ (२) हसेज्जसु ३।१७५ हसेज्जहि ३११७५ हसेज्जा ३।१५९,३।१७७(२) हसेज्जे ३।१७५ हसेन्तो ३१५८ हसेम ३।१५८ हसेमु ३।१५८ हसेहिइ ३१५७ हस्सइ ४।२४९ हा ! धाह धाह २।१९२ हारवइ ४।३१ हालिओ १६७ हासाविओ जणो सामलीए ३१५३
हासिअं ३।१५२,३।१५६
हुणिज्जइ ४।२४२ हासिज्जइ ३।१५२
| हुत्तं २।९९ हासीअइ ३।१५२
हुन्ति ४।६१ हासेइ ३१४९
हुन्ति दहीणि जेम वा ३।२६ हासेन स्फुटति ४११४
हुन्तो ४।६१ हाहाण कयं ३।१२३,३।१२९ | हुलइ ४।१०५,४।१४३ हिअं १११२८
हुवइ ४।६० हिअइ ४।३३०
हुवदि ४।२६९ हिअइ खुडुक्कइ गोरडी ४।३९५ हुवन्ति ४।६० हिआए ठाइ १।१९९
हुवीअ ३।१६३ हिअडउं ४।४३०
हुव्वइ ४।२४२ हिअडा ! जइ वेरिअ घणा ४।४३९ हूअं २।९९,३।१५६,४।६४ हिअडा ! पई एहु बोल्लिअउ ४।४२२ | हूणो १।१०३ हिअडा ! फुट्टि तड-त्ति ४।३५७ हे अज्ज ! ३३८ हिअयं १७,११२८
हे अज्जिए ! ३।४१ हिडिम्बाए घडुक्कय-शोकेण उवशमदि | हे अज्जो ! ३।३८ ४।२९९
हे अप्प ! ३।४९,३५६ हितपकं ४।३१०
हे अप्पं ! ३।४९ हित्थं २।१३६
हे अप्पा ! ३५६ हिरी २१०४
कत्तार ! ३।४० हिरीओ २।१०४
कासव ! ३१३८ हिवइ ४।२३८
हे कासवा ! ३।३८ हीणो १।१०३
हे खमासमण ! ३१३८ हीमाणहे जीवन्त-वश्चा मे जणणी ४।२८२ हे खमासमणो ! ३१३८ हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण| हे खलपु ! ३।४२ निअविधिणो दुव्ववसिदेण ४।२८२ हे गामणि ! ३/४२ हीरइ ४।२५०
हे गुरु ! ३३८ हीरो ११५१
हे गुरू ! ३।३८ हीसमणं ४।२५८
हे गोअम ! ३३८ हीही भो ! संपन्ना मणोरधा | हे गोअमा ! ३१३८ पियवयस्सस्स ४।२८५
हे तण ! ३१३७ हुं गेण्ह अप्पणो च्चिअ २।१९७ हे दहि ! ३१३७ हुं निल्लज्ज समोसर २।१९७ दाय ! ३।३९ हुं साहसु सब्भावं २।१९७
हे दायार ! ३।३९ हुणइ ४।२४१
| हे देव ! ३३८
to
the
te te

Page #317

७३८
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां उदाहरणानामकारादिवर्णक्रमेण सूची
हे देवो ! ३३८ हे नइ ! ३१४२ हे पज्जिए ! ३।४१ हे पहु ! ३।३८ हे पिअ ! ३।३९,३।४० हे पिअरं ! ३।३९,३।४० हे पिउच्छा ! ३१४१ हे महिले ! ३।४१ हे महु ! ३।३७ हे माउच्छा ! ३।४१ हे माला ! ३/४१ हे माले ! ३१४१ हे राय ! ३।४९ हे रायं ! ३।४९ हे राया ! ३।४९ हे वहु ! ३।४२ हे समणि ! ३।४२ हे हरि ! ३।३८ हे हरी ! ३३८ हेळं २।१४१ हेट्टट्ठियसूरनिवारणाय ४।४४८ हेछिल्लं २१६३ हेल्लि ! म झंखहि आलु ४।४२२
होइ ३।१४५,४।६०,४।६१
होसइ ४।३८८ होइ इह १९
होसि ३।१४५ होइ वणे न होइ २।२०६
होसु ३।१७५ होइऊण ४।२४०
होस्सं ३।१६९ होइज्जइ ३।१६०
होस्साम ३।१६७ होईअइ ३।१६०
होस्सामि ३।१६७,३।१६९ होऊण ४।२४०
होस्सामु ३।१६७ होज्ज ३।१५९,३।१६५,३।१७७,३।१७८, | होस्सामो ३।१६७,३।१६८ ३।१७९
होह ४।२६८ होज्जइ ३१६५,३।१७८
होहाम ३।१६७ होज्जा ३।१५९,३।१७८,३।१७९
होहामि ३।१६७,३।१६९ होज्जाइ ३।१७८
होहामु, ३।१६७ होति ४।३१९
होहामो, ३।१६७,३।१६८ होतु ४।३०७
होहिइ ३१६६ होत्ता ४।२७१
होहित्था ३।१६६,३।१६८ होदि ४।२६९,४।२७३
होहिन्ति ३१६६ होदूण ४।२७१
होहिम ३।१६७ होध ४।२६८
होहिमि ३१६७,३।१६९ होन्ति ४।६०
होहिमु ३।१६७ होन्तो ३११८०
होहिमो ३।१६७,३।१६८ होमाणो ३।१८०
होहिसि ३१६६ होमि ३१५४
होहिस्सा ३।१६८ होमो ३।१५५

Page #318

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
परिशिष्ट - ७ ।। प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची ।।
अंगहिं अंगु न मिलिउ........... ४।३३२
अब्भा लग्गा डुंगरेहि............ ४।४४५ अंगुलिउ जज्जरियाउ नहेण ४।३४८
अम्बणु लाइवि जे गया.......... ४।३७६ अंसु-जलें प्राइम्व गोरिअहे........... ४।४१४
अम्मडि ! पच्छायावडा............ ४।४२४ अइ ! सुप्पइ पंसुलि ! णीसहेहिं अंगेहिं पुणरुत्तं २।१७९ अम्महे एआए सुम्मिलाए सुपलिगढिदो भवं ४।२८४ अइतुंगत्तणु जं थणहं................. ४।३९०
अम्मि ! पयोहर वज्जमा............. ४।३९५ अइ दिअर ! किं न पेच्छसि २।२०५
अम्मीए ! सत्थावत्येहि............... ४।३९६ अइदीहराई सुन्हे चिहुरे ३।४१
अम्मो ! भणामि भणिए ३।४१ अगलिअ-नेह-निवट्टाहं......... ४।३३२
अम्मो कह पारिज्जइ २२०८ अग्गिएं उण्हउं होइ जगु.......... ४।३४३
अम्हहं होतउ आगदो ४।३८० अङ्गे च्चिअ न पहुप्पइ । ४।६३
अम्हे थोवा रिउ बहुअ........... ४।३७६ अज्ज म्मि हासिआ मामि ! तेण ३।१०५
अय्यउत्त ! पय्याकुलीकदम्हि ४।२६६ अज्ज-वि नाहु महु-ज्जि................ ४।४२३
अय्य किल विय्याहले आगदे ४।२९२ अज्ज वि सा सवइ ते अच्छी १।३३
अरे मए समं मा करेसु उवहासं २।२०१ अणचिन्तिअममुणन्ती २।१९०
अलाहि किं वाइएण लेहेण २।१८९ अणुकूलं वोत्तुं जे २।२१७
अले कुम्भिला ! कधेहि ४।३०२ अणुबद्धं तं चिअ कामिणीणं २।१८४
अवस न सुअहिं सुहच्छिअहिं ४।४२७ अत्ता एत्थ णुमज्जइ ४।१२३
अव्वो किमिणं किमिणं २।२०४ अत्थालोअण-तरला..... १७
अव्वो तह तेण कया अहयं जह कस्स साहेमि २२०४ अध ससरीरो भगवं मकरधओ एत्थ परिब्भमन्तो हुवेय्य ४।३२३ अव्वो दलन्ति हिअयं २।२०४ अनउ करंतहो पुरिसहो आवइ आवइ ४।४००
अव्वो दुक्करकारय ! २।२०४ अनउ करंतहो पुरुसहो विवइ आवइ ४।४००
अव्वो न जामि छित्तं २।२०४ अनउ करंतहो पुरिसहो संपइ आवइ ४।४००
अव्वो नासेन्ति दिहिं.................. २।२०४ अनन्तरकरणीयं दाणिं आणवेदु अय्यो ४।२७७
अव्वो सुपहायमिणं ................ २।२०४ अन्तेउरे रमिउमागओ राया ३।१३६
अव्वो हरन्ति हिअयं............. २।२०४ अनु जु तुच्छउं तहे धणहे....... ४।३५०, ४।३५४ असंभाविद-सक्कारं ४।२६० अन्ने ते दीहर लोअण............ ४।४१४
असहेज्ज देवासुरा १७९ अन्नो को वि सहावो २।१९५
अह णे हिअएण हसइ मारुअतणओ ३८७ अपुरवं नाडयं ४।२७०
अह भग्गा अम्हहं तणा.......... ४।३८०,४।४२२ अप्पणिआ पाउसे उवगयम्मि ३१५७
अह मोहो परगुणलहुअयाइ ३८७ अप्पणिआ य विअड्डिखाणिआ ३५७
अहयं कयप्पणामो ३।१०५ अब्भडवंचिउ बे पयइं.............. ४।३९५
अहवइ न सु-वंसहं एह खोडि ४।४१९

Page #319

७४०
अनवार्य कवकम्मो ३७३
अह विरल - पहाउ जि कलिहि धम्मु ४ । ३४१ आम बहला वणोली २ । १७७ आयई लोअहो लोअणई........ ४ | ३६५ आयहिं जम्महिं अन्नहिं ४ | ३८३ आयहो दड्ढ-कलेवरहो.. ....... ४।३६५ आरण्ण-कुंजरो व्व बेल्लतो १४६६
अ जंपिआवसाणे ११९१
इअराइं जाण लहुअक्खराई पायन्तिमिल्लसहिआण ३ | १३४
इअ विञ्झ गुहा-निलयाए १।४२
इत्तरं ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ............ ४ । ३९१
इमु कुलु तुह तगडं ४ | ३६१
हम कुलु देवखु ४ ३६१
इहरा नीसामप्रेहिं २।२१२
उअ कणिआरु पफुल्लिअउ .. ............ ४।३९६
उअ निच्चलनिप्फंदा २ । २११
उन्नम न अम्मि कुविआ ३११०५ उवकुम्भस्स सीअलत्तणं ३ २० उवमासु अपज्जत्तेह कलह.. ऊ कह मुणिआ अहयं २ १९९ ऊ किं मए भणियं २ । १९९
ऊ केण न विण्णायं २ । १९९
| १।७
ऊशलध अय्या ! ऊशलध ४।३०२
एअंखु हसइ २ । १९८
एइ ति घोडा एह थलि ४ । ३३०, ४ | ३६३ एउ गृहेप्पिणु धुं मई.............. ४।४३८ एक्क कुल्ली पंचहि रुखी... एक्मेक्कडं जइ वि जोएदि एक्कसि सील - कलंकिअहं एक्कहिं अक्खिहिं सावणु........... ४।३५७ एक्कु कइअ ह-वि न आवहि.... ............ ४।४२२
४।४२२ ४ ४२९,४।४३१
४ । ४२२ ४।४२८
एगे लहु असहावा......... ..... १।३४
एतिसं अतिट्ठ पुरवं महाधनं तदून ४३२३ एत्त तेत्त वारि घरि ........... ४।४३६ एत्त मेह पिअंति जलु
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
एवँ सुरउ समत्तु ४ । ४२०
एवं किल तेण सिविणए भणिआ २।१८६
एवं चिन्तयन्तो गतो सो ताए समीपं ४।३२२
४।४१९, ४४२०
एवंविधाए भगवती कथं ताप (व) स - वेस - गहनं कतं ? ४ । ३२३
एस सहाओ च्चिअ ससहरस्स ३।८५
एसी पिउ रूसेसु हउं.. .......... ४।४१४ एह कुमारी एहो नरु...४ । ३६२ ओ अविणयतसिल्ले २।२०३
ओ गोरी - मुह-निज्जिअउ .... ओ न मए छाया इत्ति आए २ । २०३ ओ विरएम नहयले २।२०३
....... ४।४०१
कंतु जु सीहो उवमिअइ.......... ४।४१८
कंतु महारउ हलि ! सहिए ! कमलई मेल्लवि अलि उलई कयरे आगच्छइ ४।२८७
करेमि भंते । ४।२८७
कल्लं किर खरहिअओ २।१८६
कहाँ होतउ आगदो ४।३५५
कहिं ससहरु कहिं मयरहरु ४।४२२ काई न दूरे देवख ४ ३६७
किं उल्लावेन्तीए उअ जूरन्तीए २।१९३
किं एत्यभवं हिदएण चिन्तेदि
४।२६५
४।३५८ ४।३५३
किं किं ते पडिहाइ ३ १८०
किं पम्हुट्ट हि अहं ३।१०५
४ । ४१९
किं पि किं पि हितपके अत्यं चिन्तयमानी ४ । ३१० किर न खाइ न पिअइ किलितकुसुमोवयारेसु १९४५ कुंजरू अन्नहं तरुअरहे...... ....... ४।४२२ कुञ्जर ! सुमरि म सल्लइउ...........४।३८७ केम समप्पउठु दिणु....... केलि पसरो विअम्भ ४१५७
**********
४४०१
के अवरहियं पिम्मं नथि..... १११ को खु एसो सहस्ससिरो २।१९८ खग्ग-विसाहिउ जहिं लह खज्जइ नउ कसरक्केहिं.
.... ४।३८६ ........ ४।४२३

Page #320

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची।
७४१
खीरोओ सेसस्स व निम्मोओ २।१८२
जलहरो खु धूमवडलो खु २।१९८ खेड्डयं कयमम्हेहिं निच्छयं........... ४।४२२
जहां होतउ आगदो ४।३५५ गंग गमेप्पिणु जो मुअइ............... ४।४४२
जहिं कप्पिज्जइ सरेण......... ४।३५७ गंपिणु वाणारसिहं नर............. ४।४४२
जहिं मरगय-कंतिए संवलिअं ४।३४९ गज्जन्ते खे मेहा ११८७,३।१४२
जाइँ वयणाइँ अम्हे ३।२६ गयउ सु केसरि पिअहु जलु............ ४।४२२
जाइज्जइ तहिं देसडइ................ ४।४१९ गय-घड भज्जिउ जंति ४।४३९
जाइविसुद्धेण पहू ! ३।३८ गामे वसामि नयरे न जामि ३११३५
जाउ म जंतउ पल्लवह.
........... ४।४२० गिरिहे सिलायलु तरुहे फलु....... ४।३४१
जाम न निवडइ कुंभ-यडि............. ४।४०६ गुणहिं न संपय कित्ति पर.... ४।३३५,४।३४७,४।४१८ जामहिं विसमी कज्ज-गई..
......... ४।४०६ गूढोअर - तामरसाणुसारिणी १६
जाला ते सहिअएहिं घेप्पन्ति ११२६९ गेण्हइ र कलमगोवी २।२१७
जिण्णे भोअणमत्तेओ १४१०२ चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु........... ४।४१८
जिब्भिदिउ नायगु वसिकरहु............. ४।४२७ चंपय-कुसुमहो मज्झि................ ४।४४४
जिवँ जिव वंकिम लोअणहं............ ४३४४,४।४०१ चउवीसं पि जिणवरा ३१३७
जिव तिवं तिक्खा लेवि......... ४।३९५ चलेहिं वलंतेहिं लोअणेहिं.. .......... ४।४२२
जिव सु-पुरिस तिव॑ घंघलई............. ४।४२२ चिंच व्व कूरपिक्का २।१२९
जीविउ कासु न वल्लहउं............. ४।३५८ चिंतामंदरमंथाणमथिए...... ३।१४२
जे छड्डेविणु रयणनिहि............ ४।४२२ चूडुल्लउ चुण्णीहोइसइ मुद्धि !......... ४।३९५,४।४३० जे महु दिण्णा दिअहडा............ ४।३३३ छुडु अग्घइ ववसाउ ४।४२२
जेण हं विद्धा.......... ३१०५ . जं चेअ मउलणं लोअणाणं २१८४
जेत्यु-वि तेत्यु-वि एत्यु जगि... .................. ४।४०५ जं दिट्ठउं सोमग्गहणु............... ४।३९६
जेप्पि असेसु कसाय-बलु............. ४।४४० जं मणु विच्चि न माइ ४।४२१
जेप्पि चएप्पिणु सयल धर.......... ४।४४१ जइ केवँइ पावीसु पिउ ४।३९८
जेवडु अंतरु रावण-रामहं.............. ४।४०७ जइ तहो तुट्टउ नेहडा............ ४।३५६,४।३९८ जो गुण गोवइ अप्पणा........... ४।३३८ जइ केवँइ पावीसु पिउ............. ४।३९६
जो पुणु मणि-जि खसफसिहूअउ............ ४।४२२ जइ न सु आवइ दूइ ! ........... ४।३६७
झल्लरिपउरे गामे इल्लपुलिंदाण.....। ११ जइ पुच्छह घर वड्डाइं........... ४।३६४
झुणि कन्नडइ पइट्ठ ४।४३३ जइ भग्गा पारक्कडा.............. ४।३७९,४।३९८,४।४१७ ढोल्ला ! एह परिहासडी......४।४२५ जइ रच्चसि जाइट्ठिअए............. ४।४२२
ढोल्ला ! मई तुहुं वारिआ........ ४।३३० जइ ससणेही तो मुइअ............ ४।३६७
ढोल्ला सामला धण....... ४।३३० जइ सो घडदि प्रयावदी............ ४।४०४
णं अय्यमिस्सेहिं पुढमं य्येव आणत्तं ४।२८३ जइ होज्ज वण्णणिज्जो ३।१७९
णं भवं मे अग्गदो चलदि ४।२८३ जउ पवसंतें न सहुं गय............. ४।४१९
णवर पिआई चिअ णिव्वडन्ति २।१८७ जम्मंतराइ सत्त वि चलणे ३।१०५
णवरि अ से रहुवइणा २।१८८

Page #321

७४२
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
णाई करेमि रोसं २।१९०
ते च्चिअ धन्ना २।१८४ तं खु सिरीए रहस्सं २।१९८
ते च्चेअ सुपुरिसा २।१८४ तं तद्भून चिन्तितं रञा का एसा हुवेय्य ४।३२० ते मुग्गडा हराविआ............. ४।४०९ तं तिअसबन्दिमोक्खं २।१७६
तेसिमेअमणाइण्णं ३११३४ तं तेत्तिउ जलु सायरहो............ ४।३९५
तो विलविअनित्थाम ३७० तं पि हु अच्छिन्नसिरी २।१९८
थाणुणो रेहा २७ तं बोल्लिअइ जु निव्वहइ ४।३६०
थू निल्लज्जो लोओ २१२०० तउ गुण-संपइ तुज्झु.............. ४।३७२
दइएं पवसंतेण ४।३४२ तउ होतउ आगदो । ४।३७२
दइवु घडावइ वणि तरुहुँ सउणिहं. ४।३४० तणहं तइज्जी भंगि........... ४।३३९
दणुइन्द - रुहिर-लित्तो.....। १६ तत्थ च नेन कतसिनानेन ४।३२२
दरिअसीहेण १।१४४,२९६ तदो पूरिद-पदिजेन मारुदिनामन्तिदो ४।२६०
दहमुहु भुवण-भयंकरु तोसिअ-संकरु.......... ४।३३१ तद्दिअस-निहट्ठाणङ्ग २।१७४
दासो वणे न मुच्चइ २।२०६ तधा करेध जधा तस्स राइणो अणुकम्पणीआ भोमि ४।२६०
दिअ-भूमिसु दाण-जलोल्लिआई ३१६
दिअहा जंति झडप्पडहिं.... तरिउं ण हु णवर इमं २।१९८
............ ४।३८८ तरुणहो ! तरुणिहो ! मुणिउ मई करहु म अप्पहो घाउ ४।३४६
दिठ्ठिक्क-थण-वळं १८४
दिवे दिवे गंगा-हाणु ४।४१९ तरुहुं वि वक्कलु फलु............. ४।३४१
दिवेहिं विढत्तउं खाहि वढ ! ४।४२२(२) तसु पर सभलउँ जम्मु ४।३९७ तसु हउं कलि-जुगि दुल्लहहो........ ४।३७५
दुहा वि सो सुर-वहू-सत्थो १।९७
दुहिअए रामहिअयए २।१६४ तह मन्ने कोहलिए ! १।१७१
दूमेइ मज्झ हिअयं ४।२३ तहां होतउ आगदो ४।३५५
दूरुड्डाणे पडिउ खलु........... ४।३३७ ता अलं एदिणा माणेण ४।२७८
दे आ ! पसिअ निअत्तसु २।१९६ ता जाव पविसामि ४।२७८
दे पसिअ ताव सुन्दरि ! २।१९६ ताओ (ता) एआओ महिलाओ ३८६
देक्खु अम्हारा कंतु ४।४३४ ताला जाअन्ति गुणा............ ३।६५
देवं दुक्करु निअय-धणु.............. ४।४४१ ताव च तीए तूरातो य्येव तिट्ठो सो आगच्छमानो राजा ४।३२३
देवं-नाग-सुवण्ण ।। १।२६ ताव च तीए दूरातो य्येव तिट्ठो दूरातु ४।३२१
देविन्दो इणमब्बवी ३।१६२ तिलहं तिलत्तणु ताउं............... ४।४०६
देसुच्चाडणु सिहिकढणु.............. ४।४३८ तिस्सा मुहस्स भरिमो ३।१३४
दोण्णि पहू ! जिअलोए ३।३८ तुच्छ-मज्झहे तुच्छ जंपिरहे.......... ४।३५०
दोण्णि वि न पहुप्पिरे बाहू ३।१४२ तुज्झु होतउ आगदो । ४।३७२
धरणीहरपक्खुब्भन्तयं २।१६४ तुध्र होतउ आगदो । ४।३७२
धवलु विसूरइ सामिअहो.......... ४।३४० तुम्हहं केरऽ धणु । ४।३७३
धारा-किलिन्न-वत्तं ११४५ तुम्हहं होतउ आगदो ४।३७३
धावइ पुरओ ४।२२८ तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउं... .४।३७१,४।३७८
धीरं हरइ विसाओ १।१५५

Page #322

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
७४३
धूमु कहंतिहु उठ्ठिअउ । ४।४१६ धूलडिआ वि न दिट्ठ ४।४३३ न उणा इ अच्छीइं २०२१७ न वेरि-वग्गे वि अवयासो १६ न हु णवरं संगहिआ २।१९८ नं मल्ल-जुज्झु ससि-राहु करहिं ४।४४४ नच्चन्तस्स य लीला-पातुक्खेवेन...
४।३२६ नच्चावियाई तेणम्ह अच्छीइं १।३३ नत्थि वणे जं न देइ विहिपरिणामो २।२०६ नमिमो हरकिरायं ११८३ नवखी क-वि विस-गंठि ४।४२२ निअ-मुह-करहिं वि मुद्ध............. ४।३४९ निअम्बसिलखलिअवीइमालस्स ११४ निएइ कह सो सुकम्माणे ३५६ निज्जिआसोअ-पल्लविल्लेण २।१६४ निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु ४।४४४ निसमणुप्पिअ-हिअस्स हिअयं १।२६९ निस्सहाई अंगाई १।९३ नीलुप्पलमाला इव २।१८२ पंथं किर देसित्ता १८८ पई मई बेहिं वि रण-गयहिं..
४।३७० पई मई बेहिं वि............ ४।३७७ पई मुक्काहं वि वर-तरु !........... ४।३७० पई मेल्लंतिहे महु मरणु............ ४।३७० पउर-जुआणो गामो..... ११०२ पच्छइ होइ विहाणु ४।४२० पज्जलिदो भयवं हुदासणो ४।२६५ पढ गृण्हेप्पिणु व्रतु ४।३९४ पणवह माणस्स हला ! २।१९५ पनमथ पनय-पकुप्पित-गोली............. ४।३२६ परदुक्खे दुक्खिआ विरला २१७२ परिअड्ढइ लायण्णं ४।२२० परिल्हसइ सलिल-वसणं । ४।१९७ पविशदु आवृत्ते शामि-पशादाय ४।३०२ पहिआ ! दिट्ठी गोरडी ?............ ४।४३१ पहीणजरमरणा १।१०३
पाइ विलग्गी अंत्र(त)डी........... ४।४४५ पिउ आइउ सुअ वत्तडी.......... ४।४३२ पिट्ठीए केसभारो ३१३४ पुत्ते जाएं कवणु गुणु................ ४॥३९५ पुधुमतंसने सव्वस्स य्येव संमानं कीरते ४।३१६ पुत्रामाई वसन्ते ११९० पूजितो च नाए पातग्ग-कुसुम-प्पतानेन ४।३२२ पेक्खेविणु मुहु जिणवरहो............ ४।४४४ प्रङ्गणि चिट्ठदि नाहु धं-त्रं रणि करदि न भंति ४।३६० प्राइव मुणिहं-वि भ्र(भं)तडी.......... ४।४१४ प्रिय ! एवहिं करि सेल्लु..............४।३८७ प्रिय-संगमि कउ निद्दडी ?........ ४।४१८ फोडेंति जे हियडउं.... ४।३५०,४।३६७,४।४२२,४।४३० . बंधेउं कुज्जय-पसूणं १।१८१ बप्पीहा ! काई बोल्लिएण.......... ४।३८३ बप्पीहा ! पिउ पिउ भणवि.......... ४।३८३ बम्भ ! ते विरला के वि.. .......... ४।४१२ बलि किज्जउं सुअणस्सु । ४।३८५ । बलि-अब्भत्थणि महु-महणु............ ४।३८४ बले पुरिसो धणंजओ खत्तिआणं २।१८५ बहुजाणय ! रूसिउं सक्कं ३।१४१ बाह विछोडवि जाहि तुहं.............. ४।४३९ बाह-सलिल-पवहेण उल्लेइ १८२ बाहाए जेण धरिओ एक्काए १६३६ बिंबाहरि तणु रयण-वणु............ ४।४०१ बिट्टीए ! मई भणिअ तुहं....... ४।३३० बीहन्ते रक्खसाणं च ३३१४२ ब्रुवह सुहासिउ किं पि । ४।३९१ भगदत्तशोणिदाह कुम्भे ४।२९९ भगवं यदि मं वरं पयच्छसि ४।३२३ भग्गउं देक्खिवि निअय-बलु.......... ४।३५४ भण सहि ! निहुअउं तेवँ मई.............. ४।४०१ भमर ! म रुणझुणि रण्णडइ............ ४।३६८ भमररुअं जेण कमलवणं २।१८३ भमररुअं तेण कमलवणं २।१८३ भमरा ! एत्थु वि लिंबडइ.............४।३८७

Page #323

७४४
प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
भयवं ! तित्थं पवत्तेह ४।२६४ भल्ला हुआ जु मारिआ.......... ४।३५१ भाईरहि जिवँ भारइ मग्गेहिं तिहिं वि पयट्टइ ४।३४७ भीमशेणस्स पश्चादो हिण्डीअदि ४।२९९ भोच्चा सयलं पिच्छि..... २०१५ मं धणि ! करहि विसाउ ४।४१८ मइ वेविरीए मलिआई ३।१३५ मई जाणिउ बुड्डीसु हउं................. ४।४२३ मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं.. ............ ४।३७७ मई जाणिउं पिअ ! विरहिअहं........... ४।४०१ मई भणिअउ बलिराय !.............. ४।४०२ मई मेल्लंतहो तुज्झु ४।३७७ मई वुत्तउं तुहुं धुरु............... ४।४२१ मई वुत्तउं........... ४।४२१ । मज्झु होतउ गदो । ४।३७९ मन्दर-यड-परिघट्टुं २।१७४ महण्णवसमा सहिआ १।२६९ महु कंतहो गुट्ठट्ठिअहो................ ४।४१६ महु कंतहो बे दोसडा.............. ४।३७९,४।४२९ महु हिअउं तई ताएँ........... ४।३७० महु होतउ गदो । ४।३७९ महुर व्व पाडलिउत्ते पासाया २।१५० माइं काहीअ रोसं २।१९१ माऊए समनिअं वंदे ३।४६ माणि पणट्ठइ जइ न तणु........ ४।४१८ मामि ! सरिसक्खराण वि २।१९५ मालेध वा धलेध वा, अयं दाव शे आगमे ४।३०२ मुद्ध-विअइल्ल-पसूणपुजा १।१६६ मुह-कबरि-बंध तहे सोह धरहिं............ ४।३८२ रक्खइ सा विस-हारिणि.............. ४।४३९ रवि-अत्थमणि समाउलेण. रायं ! च दाव लोक ४।३२३ रे हिअय ! मडहसरिआ २।२०१ लहश-वश-नमिल-शुल-शिल-विअलिद......... ४।२८८ लोणु विलिज्जइ पाणिएण............. ४।४१८ वंदामि अज्ज-वरं १६
वंदे उसह(भ) अजिअं, उसभमजिअं च वंदे १।२४ वक्कन्तरेसु अ पुणो २।१७४ वच्छहे गृण्हइ फलइँ............... ४।३३६ वड्डत्तणहो तणेण ४।४२५,४।४३७ वड्डप्पणु पर पाविअइ ४।४३७ वड्ढइ पवयकलयलो ४।२२० वणे देमि २।२०६ वलयावलि-निवडण-भएण......... ४।४४४ वहुआए नहुल्लिहणे.....। १७ वायसु उड्डावंतिअएँ.............. ४।३५२ वासेण वि भारह-खंभि बद्ध ४।३९९ विज्जुज्जोअं भरइ रत्तिं ३।१३७ विणु जुज्झें न वलाहुं ४।४२६ विद्ध-कइ-निरूविअं २०४० विप्पिअ-आरउ जइ वि पिउ......... ४।३४३ विरहाणल-जाल-करालियउ............ ४।४१५,४।४२९ विसयं विअसन्ति अप्पणो कमलसरा २।२०९ विससिज्जन्त-महा-पसु..... १८ विहलं जो अवलंबइ.... ३।१३५ विहवि पणट्ठइ वंकुडउ............. ४।४१८ विहवे कस्सु थिरत्तणउं............ ४।४२२ विहि विणडउ, पीडंतु गह.......... ४।३८५ वेव्वे त्ति भये वेव्वे त्ति वारणे........ २।१९३ वेव्वे मुरन्दले ! वहसि पाणिअं २।१९४ वोद्रह-द्रहम्मि पडिआ २८० वासु महारिसि एउ भणइ................ ४।३९९ शद-माणुश-मंश-भालके कुंभ-शहश्र-वशाहे शंचिदे ४।४४७ संगर-सएहिं जु वण्णिअइ......... ४।३४५ संता भोग जु परिहरइ.............. ४।३८९ संदेसें काई तुहारेण ?............ ४।४३४ स च्च य रूवेण २।१८४ स च्च सीलेण २१८४ सत्तावीसं जोयणकरपसरो.....। ११ सत्थावत्थहं आलवणु............ ४।४२२ सद्दहमाणो जीवो ।। ४९ सबधु करेप्पिणु कधिदु............... ४।३९६

Page #324

प्राकृतव्याकरणान्तर्गतानां श्लोकानां वाक्यानां च अकारादिवर्णक्रमेण सूची
समणे भगवं महावीरे ४।२६५ सयं चेअ मुणसि करणिज्ज २१२०९ सयल-लोअ-अन्तेआरि ! भयव ! हुदवह ! ४।२६४ सरिहिं न सरेहिं न................. ४।४२२ सव्वस्स वि एस गई ३८५ सव्वाओ रिद्धीओ ३५८ सव्वाण वि पत्थिवाण एस मही ३८५ सहि ! एरिसि च्चिअ गई..... २।१९५ सा प(त)इ सहत्थदिन्नं..... ११३८ सामि-पसाउ स-लज्जु............ ४।४३० सायरु उप्परि तणु धरइ तलि........... ४३३४ साव-सलोणी गोरडी................. ४।४२० साहु वि लोउ तडप्फडइ.............. ४।३६६ सिक्खन्तु वोद्रहीओ २८० सिरि चडिआ खंति प्फलई............. ४।४४५ सिरि जर-खंडी लोअडी.............. ४।४२३ सीमाधरस्स वन्दे ३१३४ सीसि सेहरु खणु विणिम्मविदु............ ४।४४६ सुंदर-सव्वंगाउ विलासिणीओ पेच्छंताण ४।३४८ सुअ-लक्खणाणुसारेण २।१७४ सुपुरिस कंगुहे अणुहरहिं............... ४।३६७ सुमरिज्जइ तं वल्लहउं.............. ४।४२६ सुरही(हि)-जलेण कडुएल्लं २।१५५ सूसइरे गामचिक्खल्लो ३१४२ से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिए ४।२८७ सोअइ अ णं रहुवई ३७० सोएवा पर वारिआ............... ४।४३८
सोसउ म सोसउ च्चिअ............ ४।३६५ हगे न एलिशाह कम्माह काली ४।२९९ हगे शक्कावदालतित्थ(स्त)णिवाशी धीवले ४।३०१ हत्थि मारणउ............ ४।४४३ हन्द पलोएसु इमं २।१८१ । हन्दि चलणे णओ सो ण माणिओ.............. २।१८० हयं नाणं कियाहीणं २।१०४ हरए महपुण्डरिए २।१२० हरस्स एसा गाई १।१५८ हरि नच्चाविउ पंगणइ.......... ४।४२० हरिणट्ठाणे हरिणङ्क !............... ३१८० हला सउन्तले ! ४।२६० हासाविओ जणो सामलीए ३।१५३ हिअइ खुडुक्कइ गोरडी............ ४।३९५ हिअडा ! जइ वेरिअ घणा............. ४।४३९ हिअडा ! पई एह बोल्लिअउ................. ४।४२२ हिअडा ! फुट्टि तड-त्ति............ ४।३५७ हिडिम्बाए घडुक्कय-शोकेण उवशमदि ४।२९९ हीमाणहे जीवन्त-वश्चा मे जणणी ४।२८२ हीमाणहे पलिस्सन्ता हगे एदेण निअविधिणो दुव्ववसिदेण ४।२८२ हीही भो ! संपन्ना मणोरधा पियवयस्सस्स ४।२८५ हुं गेण्ह अप्पणो च्चिअ २।१९७ हुं निल्लज्ज समोसर २।१९७ हुँ साहसु सब्भावं २।१९७ हेलठ्ठियसूरनिवारणाय............. ४।४४८ हेल्लि ! म झंखहि आलु ४।४२२ होइ वणे न होइ २।२०६

Page #325

७४६
अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दा:
परिशिष्ट - ८
॥ अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः ॥
[ अंकोल्ल ] पुं० अंकोठ वृक्ष, गुच्छ विशेष, नर्तक [१ २००] ।
[ अगया ] पुं० दैत्य, दानव [२।१७४] । अगय - अयक्क - अयगा दणुए [ दे० ११६] |
[ अग्गल ] वि० अधिक [४।३४१ २] ।
[ अट्टमट्ट] पुं० निरर्थक, आलवाल, क्यारी, अशुभ संकल्प-विकल्प [२।१७४] ।
[ अ ] पुं० लोमपक्षी, कूप, के पास में पशुओ के पानी पीने के लिए बनाया हुआ गढा [१।२७१] ।
[ अत्ता ] स्त्री० माँ, सासू, फूफा, सखी [४|१२३] । माइ-पिउच्छा - सासू-सहीसु अत्ता [दे० १।५१] |
[ अब्भडवंचिउ] अ० अनुगमन करके [४।३९५] |
[ अम्मो ] अ० आश्चर्य सूचक अव्यय, माता का सम्बोधन [२।२०८] |
[ अलाहि] अ० निवारण, बस [ २।१८९] ।
[ अल्ल] नपुं० दिनम् [२।१७४] | अल्लं दिअहम्मि [ दे० ११५ ] |
[ अवरोप्पर ] वि० परस्पर [४।४०९] |
[ अव्वो ] अ० सूचना, दुःख, सम्भाषण, अपराध, विस्मय, आनन्द, आदर, भय, खेद, विषाद, पश्चात्ताप [२।२०४] ।
[ आऊ ] स्त्री० पानी, नक्षत्र देव विशेष [२।१७४] ।
[ आसीसा ] स्त्री० आशीर्वाद [ २।१७४] ।
[ इहरा ] अ० अन्यथा, नहीं तो, अन्य प्रकार से [२।२१२] ।
[ उअ ] अ० देखो [२।२११] ।
[ उच्चाडिर ] वि० रोकनेवाला, अफसोस करनेवाला [ २।१९३] ।
[ उज्जल्ल ] वि० स्वेद सहित, पसीनावाला, मलिन, बलवान [२।१७४] ।
[ उप्पेहड ] वि० उद्भट, आडम्बरवाला [२।१७४] । उप्पेहड - उल्हसिया- उम्मच्छवियं च उब्भड [दे० १|११६] |
[ उब्ध ] नपु० खडा हुआ, ऊर्ध्व [२|५९] |
[ ऊसुर ] नपु० ताम्बूल, पान [२।१७४ ] ।
[ उव्वरिअ ] वि० अधिक-अवशिष्ट, अनीप्सित, निश्चित, ताप, अगणित [४ ३७९-२] । अहिअ - अवञ्छिअणिच्छिअ-ताव- अगणिएसु उव्वरिअं [दे० १।१३२] |
[ऊ ] अ० गर्हा, आक्षेप, विस्मय, सूचना अर्थो का सूचक [२ १९९ ] ।
[ एक्सरिअं ] अ० शीघ्र सम्प्रति [ २।२१३ ] |

Page #326

अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
७४७
[एत्ताहे] अ० अब, इस समय [२।१३४] । [एद्दह] वि० इतना [२।१५७] । [कटार ] नपु० छुरी, क्षुरिका [४।४४५-३] । [कत्थइ] अ० क्वचित् [२।१७४] । [कन्दुट्ट] नपुं० नीलकमल [२।१७४] । उत्पलके कलिम-कंदोट्टा [दे० २।९] । [करसी] स्त्री० श्मशान, मसान [२।१७४] । कडसी मसाणम्मि [दे० २।६] । [कवण] वि० कौन ? [४।३५०-२, ४।३६७-४, ४।३९५-६, ४।४२५-१] । [कसर ] पुं० अधम बैल [४।४२१-१] । कसरो अहमबइल्ले [दे० २।४] । [कसरक्क] पुं०-नपुं० चर्वण शब्द-खाते समय जो शब्द होता है वह, फूल की कली [४।४२३-२] । [किणो] अ. क्यों, किसलिए? [२२२१६] । [किडि] पुं० सूकर, सूअर [१।२५१] ।
[किर] अ० सम्भावना, निश्चय, निश्चित कारण, प्रसिद्ध अर्थ, अरुचि, असत्य, संशय, पादपूर्ति अर्थो का सूचक अव्यय [२।१८४] ।
[कुट्टण ] नपुं० कूटना [४।४३८-२] । [कुड्ड] नपुं० आश्चर्य, कुतूहल [२।१७४] । कुड्डं आश्चर्ये [दे० २।३३] । [ कीस ] अ० प्रश्नसूचक (विभक्त्यन्त प्रतिरूपक अव्यय) [३।६८] । [केर ] वि० सम्बन्धी वस्तु [४।३५९] । [खलिहड] पुं० जिसके सिर पर बाल न हो, गंजा [४।३८९-१] । [खल्लीड ] पुं० जिसके सिर पर बाल न हो, गंजा [१।७४] । [खसप्फसिहूअ] वि० व्याकुल, अधीर [४।४२२-१५] । [खुड्डअ] वि० लघु, लघु साधु [२।१७४] । कुडि-लहु-तुट्टेसुं खुल्ल-खुड्ड-खुट्टा [दे० २।७४] । [खेड्ड] नपु० खेल [२१७४] । [खोडि] दोषः [४।४१९-२] । [गंजिअ] वि० पराजित, मारा हुआ, पीडित [४।४०९] । [गग्गर ] वि० गद्गद आवाजवाला, अस्पष्ट आवाज [१।२१९] । [गड्ड] पुं०-स्त्री०-नपुं० गड्ढा , शकट, गाडी [२।३५] । [गोण] पुं० साक्षी, बैल-वृषभ [२२१७४] । गोणो य सक्खि-उसहेसु [दे० २०१०४] । [गोला] स्त्री० गोदावरी नदी [२।१७४] ।

Page #327

७४८
अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दा:
[ घंघल ] नपु० झगडा, मोह, घबराहट [४१४२२ २] ।
[ घायण ] पुं० गायक [२।१७४] । गाणम्मि घायणो [ दे० २।१०८] ।
[ घुग्घअ ] पुं०- नपुं० कपि चेष्टा [४।४२३-३] ।
[ चक्खिअ ] वि० चखा हुआ, आस्वादित [४।२५८] ।
[ चच्चिक्क] वि० मण्डित, विभूषित [२।१७४] । चच्चिक्क - चित्तला मंडियम्मि [दे० ३।४] |
[ चडक्क] पुं०-नपुं० चटत्कार, शस्त्र विशेष [४।४०६-१] ।
[ चडिअ ] वि० चढा हुआ, आरूढ [४|३३१, ४।४४५-४] ।
[ चप्फलया ] मिथ्याभाषिणी [३।३८ ] |
[ चारहडी ] स्त्री० शौर्यवृत्ति [४।३९६-३ ] ।
[चिंचा ] स्त्री० इमली का पेड । अचिंचिण-चिंचा अम्लिकायाम् [दे० ३।१०] ।
[ चिक्खल्ल ] पुं० कर्दम, कीचड [३।१४२] | चिक्खल्लो कदमए [दे० ३।११] ।
[ चूड] पुं० चूडा, बाहु-भूषण [४।३९५-२] । वलयावलि - स्तनशिखा - वामनकेषु चूड- चूअ - चोला च [ दे० ३।१८] |
[ छइल्ल] वि० विदग्ध चतुर [४।४१२ २] । छलिया छइल्ल - छप्पण्णा [ दे० ३।२४] |
[ छाली ] स्त्री० अजा, बकरी [१|१९१] ।
[ छिछई ] स्त्री० असती, कुलटा [२।१७४] ।
[ छिक्क ] वि० स्पृष्ट, छूआ हुआ [२।१३८] । छित्त-छीएसु छिक्कं च [ दे० ३।३६] |
[ छिछि ] अ० छि छि धिक् धिक्, अनेक धिक्कार [२।१७४] ।
[ छित्त ] वि० स्पृष्ट [ ४।२५८] । छित्तं स्पृष्टे [दे० ३।२७] |
[ छुड्ड ] अ० यदि-जो, शीघ्र, सुष्ठु [४।३८५-१, ४।४०१-१] ।
[ जढ ] वि० परित्यक्त, मुक्त [४।२५८] ।
[ जाला ] अ० जिस समय [३।६५] |
[जिम ] अ० जैसे [४।४०१] ।
[ जुअंजुअ ] अ० पृथक् पृथक् [४।४२२ - १४] ।
[झडप्पड ] नपुं० झटिति, शीघ्र [४।३८८] ।
[झलक्किअ ] वि० जला हुआ, संतप्त [४ | ३९५-२] ।
[झसुर ] नपुं० ताम्बूल-पान, अर्थ-प्रयोजन [२।१७४] । झसुरं तंबोल - अत्थेसु [ दे० ३।६१] ।
[झुंपडा ] स्त्री० झोपडी, तृण निर्मित घर [४।४१६-१, ४।४१८-७] ।

Page #328

अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
७४९
[झोसिअ] वि० परित्यक्त [४।२५८] । [डुंगर ] पुं० शैल, पर्वत, चोरों की बस्ती [४।४२२-२, ४।४४५-२] । [ ढक्करि ] वि० अद्भुत, आश्चर्य जनक [४।४२२-१२] । [ढोल्ल] पुं० प्रिय पति, ढोल, पटह, देशविशेष [४।३३०-१-२, ४।४२५-१] । [णड णल] नपुं० तृण विशेष [१।२०२] । [णवर ] अ० केवल-सिर्फ, अनन्तर-बाद में [२।१८७] । [णवरि ] अ० केवल, अनन्तर [२।१८८] । [णाइं] अ० निषेध, नहीं [२।१९०] । [णामुक्कसिअ] नपुं० कार्य [२।१७४] । णामोक्कसियं कज्जे [दे० ४।२५] । [णालिअ] वि० मूढ, मूर्ख [४।४२२-१५] । [णावइ ] अ० उपमा और उत्प्रेक्षा के अर्थ में प्रयुक्त अव्यय [४।४४४-४] । [णाहल] पु० म्लेच्छ की एक जाति. [४।३४१-१] । [णिच्छूढ ] वि० उद्वृत्त, निक्षिप्त, निस्सारित [४।२५८] । [णिसुट्ट] पु० निपातित [४।२५८] । [णिहेलण ] नपुं० गृह-घर, स्त्री की कटि के नीचे का भाग [२।१७४] । णिहेलणं अगार-जघनेषु [दे० ४।५१] । [णीसावण्ण] वि० समस्त [२।२१२, ४।३४१-१] । [णेलच्छ] पुं० नपुंसक [२।१७४] रवि-वणियसचिव-संढा णेसर-णेसत्थि-णेलच्छा [दे० ४।४४] । [तंबिर ] वि० ताम्र वर्णमाला [२।५६] । [तणय] वि० सम्बन्धी [४।३६३-१] । [तत्तिल] वि० तत्पर [२।२०३] । [तत्तिल्ल] वि० तत्पर, दक्ष [२।२०३] दोसगवेसणतत्तिल्ल ! [दे० ५।३] । [तद्दिअस] नपुं० प्रतिदिन [२।१७४] । तद्दिअसं अणुदिअसे [दे० ५।८] । [ताला] अ० तब [३३६५] । [तिगिच्छि] स्त्री० कमलरज, पीला पुष्प [२२१७४] । तिगिच्छी तिगिया य कमलरए [दे० ५।१२] । [ तुच्छ ] वि० अवशुष्क, अत्यंत सूखा हुआ, नीरस [१।२०४, ४।३५०-१] । तुच्छं ओसुक्के [दे० ५।१४] ।
[तुप्प] वि० मेक्षित, चुपडा हुआ, स्निग्ध [१२२००] । कौतुक-विवाह-सर्षप-हविष्क-स्निग्ध-कुतुपेषु तुप्पो अपि [दे० ५।२२] ।
[तेवण्णा ] स्त्री० त्रेपन [२।१७४] ।

Page #329

७५०
अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
[तेआलीसा ] स्त्री० तेतालीस [२।१७४] । [तोण्ड] नपुं० मुख [१।११६] । [थेव] वि० थोडा [२।१२५] । [थोर ] वि० स्थूल [१।२५५] ।
[ दडवड] पुं० धाटी, कपट से आक्रमण करना, छापा मारना, शीघ्र [४।३३०-२, ४।४२२-१८] । दडवडदहिउप्फ-दयावणा य धाडिणवणीअ-दीणेसु [दे० ५।३५] ।
[दर ] नपुं० अल्प, आधा [२२२१५] । दरं अ॰ [दे० ५।३३] । [दाढा] स्त्री० दाढा [२।१३९] ।
[दुगुल्ल दुगूल] नपुं० वृक्ष विशेष, दुकूल वृक्ष की छाल से बना वस्त्र, गौड देश में विशिष्ट रूई से निष्पन्न वस्त्र [१।११९] ।
[दूमिअ] वि० सफेद किया हुआ [४।२४] । [द्रवक्क] नपुं० भय [४।४२२-४] । [देहि] स्त्री० दृष्टि [४।४२२-५] । [धण] नायिका, प्रिया [४।३३०-१, ४।३५०-१, ४।३६७-५, ४४४४-३] । [धणि] स्त्री० प्रिये, तृप्ति [४।३८५-१] । [धिरत्थु] अ० धिक्कार हो [२।१७४] । [धूलडिआ] स्त्री० धूल, रजकण [४।४३२] । [पक्कल] वि० समर्थ, गर्वित, प्रौढ [२१७४] । [पच्चड्डिअ] वि० क्षरित [२।१७४] । [पच्चूह ] पुं० प्रभातकाल [२।१४] । रविम्मि पच्चूहो [दे० ६५] । [पञ्चावण्ण] वि० संख्या विशेष पचपन [२२१७४] । पंचाहियपण्णासाए पंचावण्ण-पणवण्णा [दे० ६२७] । [पडंसुआ] स्त्री० प्रत्यंचा, धनुष की दोरी [१८८] | जीवाइ पहुंच-पडंसुआ य [दे० ६१४] ।
[पडिच्छिर, पड्डिच्छिर ] वि० सदृश, समान [२।१७४] ।
[पडिसार ] पुं० सजावट, अपसरण, विनाश, पराङ्मुखता [१।२०६] ।
[पडिसिद्धी पाडिसिद्धी] स्त्री० स्पर्धा, समुदाचार, सदृश [२२१७४] । तुल्लणिसेहे सरिसे समुदाचारे य पाडिसिद्धी य [दे० ६७७] ।
[पणवण्ण] वि० संख्या विशेष पचपन [२।१७४] । पंचाहियपण्णासाए पंचावण्ण-पणवण्णा [दे०६।२७] ।

Page #330

अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
७५१
[पण्णास] स्त्री०-नपुं० पचास [२२४३] ।
[पम्हुट्ठ] वि० नष्ट, विस्मृत [४।२५८, ४।३९६-३] । [पलही] पुं०-स्त्री० कपास [२।१७४] । कप्पासम्मि य पलही [दे०६४] ।
[पारद्धि] स्त्री० शिकार [११२३५] । [पिउच्छा ] स्त्री० सखी [२२१४२] । [पिउसिआ] स्त्री० पिता की बहन [२११४२] । [पेलव] वि० मार्दव [१२२३८] । [पोप्फली] स्त्री० सुपारी का पेड [१२१७०] । [ बइल] पुं० बैल [२।१७४] । गो-कमलेसु बइल्ल-बंभहरा [दे० ६९१] । [बप्पीकी ] स्त्री० पैतृकी [४।३९५-६] । [बप्पीह] पु० चातक पक्षी [४।३८३-१-२] । [बप्पुड] वि० बेचारा, दीन, बापडो [४।३८७-३] । [ बहिद्धा ] अ० बाहर का, मैथुन, परिग्रह [२।१७४] । [बिट्टी] स्त्री० बेटी, पुत्री [४।३३०-३] । [बे] वि० दो [३।११९, ४।३७०-३, ४।३७९-२, ४।३९५-३, ४।४३९-१, ४।४३९-३] | [बेण्णि] वि० दो [३।१२०] । [बोड्डिआ ] स्त्री० कपर्दिका, कौडी [४।३३५] । [बोल्लिअ] वि० कथित [४।३८३-२, ४।४२२-१२] । [भंडय] पुं० निर्लज्ज [४।४२२-१२] । [भट्टिओ] पुं० विष्णु [२।१७४] । [भलि] पुं०-स्त्री० कदाग्रह, हठ [४।३५३] । [भल्ल] वि० भला, उत्तम, श्रेष्ठ [४।३५१] । [भसल] पुं० भ्रमर [१२२४४, २५४] । [भिमोर ] पुं० हिम का मध्य भाग (?) [२।१७४] । [भुंहडी] स्त्री० भूमि [४।३९५-६] । [भेड] वि० भीरु, कातर [१०२५१] । भयालके भेड-भेज्ज-भेज्जलया [दे० ६१०७] । [मघोण ] पुं० इन्द्र [२।१७४] ।

Page #331

७५२
अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
[ मडप्फर ] पुं० गर्व, अभिमान [२।१७४] गव्वे मरट्ट-मडहर मडप्फरा [दे० ६।१२०] | [मब्भीसडी ] स्त्री० अभय वचन [४।४२२-२२] ।
[ मरट्ट ] पुं० गर्व, अहंकार [४।४२२-७] । गव्वे मरट्ट मडहर मडप्फरा [दे० ६ १२०] । [ महमहिअ ] वि० फैला हुआ, सुरभित [१|१४६] ।
[ माई ] अ० मा, मत, नही [ २।१९१] ।
[ माउसिआ ] स्त्री० फूफी [२१४२] ।
[ मामि] अ० सखी के आमन्त्रण में प्रयुक्त किया जाता अव्यय [२।१९५] ।
[ मायंद ] पुं० आम्र [२।१७४] । मायंदो अम्बम्मि [दे० ६ १२८] |
[ मुग्गड ] पुं० मोगल, म्लेच्छ जाति विशेष [४१४०९] ।
[ मुग्धड ] पुं० मोगल, म्लेच्छ, जाति विशेष [ ४।४०९] ।
[मेरा ] स्त्री० मर्यादा [११८७ ] । सीमाइ मज्ज- मेराओ [दे० ६।११३] ।
[ मेल्लइ ] मुञ्चति [४।४३०-३] ।
[ मेलंतहो ] मुञ्चतः [४।३७०-४] ।
[ मेल्लति ] मुञ्चन्त्याः [४।३७०-४] ।
[ मेल्लवि] मुक्त्वा [ ४१३५३-१] ।
[मेल्लि] मुञ्च [४।३८७-१] ।
[ मेल्लप्पणु ] मुक्त्वा [४।३४१-१] ।
[ मोग्गड ] पु० नीच जाति विशेष, व्यंतर विशेष [ ४।४०९] ।
[ मोरउल्ला ] अ० मुधा, व्यर्थ [२।२१४] |
[ रणरणय ] पुं० अधृति, उत्सुकता, निःश्वास [ २।२०४ ] ।
[रवण्ण ] वि० रमणीय [४।४२२ - ११] ।
[ लज्जालुइणी ] स्त्री० लज्जावती, कलहकारिणी स्त्री [२।१७४] |
[ लल्लक ] वि० भयंकर, ललकार, लडाई आदि के लिए आह्वान [२।१७४] ।
[लीह] स्त्री० रेखा [४।३२९] ।
[ लुग्ग ] वि० शुष्क, भग्न, रोगी [ २२, ४ २५८] । भग्गे लुग्गं [दे० ७|२३] ।
[ लोअडी ] स्त्री० कम्बल [४।४२३-४] ।
[ल्हसिअ ] वि० हर्षित, स्त्रस्त, खिसक कर गिरा हुआ [४।४४५-३] ।

Page #332

अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
[ ल्हिक्क ] वि० नष्ट, गत [ ४ २५८ ] ।
[ वज्जरण ] नपुं० कथन [४२] |
[ वज्जरिअ ] वि० कथित [४२] |
[ वड्ड ] वि० उच्च, महान्, बडा [४।३६४, ४३६६-१, ४३६७-४, ४१३८४, ४।४३७-१-२] । वंग-वय-वंढ - वड्डा वाइङ्गण-गिद्ध-बंध-गरुएसु [दे० ७|२९] ।
७५३
[ वढ ] वि० वाक् शक्ति से रहित, मूर्ख [४ ३६२, ४४०२, ४४२२-४, ४।४२२-११] ।
[वद्दल ] नपुं० बादल, दुर्दिन- मेघकृत अन्धकार, छट्ठी नरक का दूसरा नरकेन्द्रक [४।४०१ २] वद्दलं वक्कडं च दुद्दि [ ० ७ ३५] ।
[वन्द्र ] नपुं० समूह [१।५३, २२७९] ।
[ वम्हल ] नपुं० कमल- केसर, किंजल्क [२।१७४] । वम्हलं केसरे चेअ [दे० ७ ३३] |
[ वहिल्ल] वि० शीघ्र [४४२२-१] ।
[ विगुत्त ] वि० तिरस्कृत, जिसकी पोल खुल गई हो वह [४।४२१ - १] ।
[ विच्च ] नपुं० बीच में, मार्ग, स्तूप, बुनने की क्रिया [४।३५०-१, ४।४२१-३] ।
[ विछोडवि] विमो(मुच्य [४।४३९-४] ।
[ विट्टाल ] पुं० अस्पृश्य-संसर्ग, उच्छिष्टता, अपवित्रता [४।४२२-३] ।
[ विड्डिर ] नपुं० आभोग, आटोप । वि० रौद्र, भयंकर [२।१७४] | विड्डिरं आभोग - रउद्देसु [ दे० ७ ९०] ।
[ विढत्त ] वि० अर्जित, पैदा किया हुआ [४।२५८, ४।४२२-४] ।
[विणडउ ] व्याकुलीकरोतु [४।३८५-१] ।
[ विणडिज्जइ ] व्याकुलीक्रियते [४।३७० - २] ।
[ विलया ] स्त्री० नारी [२।१२८] ।
[विसूरइ ] खिद्यति [४।३४०-२] ।
[विसूरहि ] खिद्यसे [४४२२-२] ।
[ विहडप्फइ ] वि० व्याकुल- व्यग्र, त्वरित [२।१७४] ।
[ विहाण ] पुं० विधि, विधाता, प्रभात, पूजा [४।३३०-२, ४३६२] । विहि-गोसेसु विहाणो [ दे० ७ ९०] ।
[ वुन्न ] पुं० भीत- त्रस्त, उद्विग्न [ ४४२१ - १] । वुण्णो भीअ - उव्विग्गेसु [दे० ७९४ ] |
[ वेइल्ल ] नपुं० विचकिल का पुष्प [ १/१६६ ] |
[ वेग्गल ] वि० दूरवर्ती [४।३७०-४] |
[ वेव्व ] अ० भय, वारण, विषाद, आमन्त्रण अर्थो का सूचक अव्यय [२।१९३-१९४] ।

Page #333

७५४
अकारादिवर्णक्रमेण प्राकृतव्याकरणान्तर्गता देशीशब्दाः
[वोद्रह वोद्रही ] वि० - स्त्री० तरुण, युवा, तरुणी [२२८०] । वोरच्छ-वोद्रहा तरुणे [दे० ७८०] । [वोलीण ] वि० अतीत, अतिक्रान्त, व्यतिक्रान्त [४।२५८] । [वोसट्ट] वि० विकसित, भरकर खाली किया हुआ [४।२५८] । भरिउल्लट्टम्मि वोसड़े [दे० ७८१] । [वोसिरण ] नपुं० व्युत्सर्जन [२।१७४] । [संपडिय] वि० लब्ध, प्राप्त [४।४२३-१] । लद्धम्मि संपडियं [दे० ८।१४] ।
[साहुली] स्त्री० शाखा, वस्त्र, भू-भौंह, भुजा, सदृश, कोयल, सखी, कटिवस्त्र, मयूर पिच्छ [२।१७४] । वत्थब्भू-भुअ-साहा-पिकि-सरिस-सहीसु साहुली चेय [दे० ८५२] ।
[सिंभ सिब्भ ] पुं० श्लेष्म, कफ [२।७४] । [सूहव] वि० सुभग [११११३, १२१९२] । [सेल्ल] पुं० मृग शिशु, शर, कुन्त-माला [४।३८७-३] । मिगसिसु सरेसु सेल्लो [दे० ८।५७] । [हंजे ] अ० दासी का सम्बोधन, सखी का आमन्त्रण [४।२८१] ।
[हंदि] अ० उपदर्शन, आमन्त्रण, खेद, विषाद, विकल्प, पश्चात्ताप, निश्चय, सत्य, ग्रहण करो अर्थो का सूचक [२।१८०-१८१] ।
[हगे] मैं, हम [४३०१] । [हला] अ० सखी का आमन्त्रण सूचक [२।१९५] । [हले] अ० सखी का आमन्त्रण सूचक [२।१९५] । [हल्लप्फल ] नपुं० शीघ्रता, आकुलता । वि० चंचल, कम्पित [२।१७४] । [ हलोहल] नपुं० कोलाहल, आकुलता । वि० चंचल, त्वरा [४।३९६-२] । [हित्थ] वि० लज्जित, भयभीत, हिंसित [२११३६] । हित्थ-हीरणा लज्जा [दे० ८।६७] । [ हिमोर ] पुं० हिम का मध्यभाग (?) [२।१७४] । [हीसमण] नपुं० हेषारव, अश्व का शब्द [४।२५८] | हिक्किय-हीसमणा हेसियरवम्मि [दे० ८६८] । [हुत्त] वि० अभिमुख, सम्मुख [२।१५८] । हुत्तो अभिमुहे [दे० ८७०] । [हेतु] स्त्री० नीचे [२।१४१] ।
[हेल्लि] अ० सखी का आमन्त्रण [४।३७९-२, ४।४२२-१३] ।

Page #334

परिशिष्ट - ९ ॥ अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः ॥
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
आदेशः
सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वतः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः अइच्छ गम्लं गतौ
४६२/ परस्मै | [सक.] गमन करना । अई गम्लं गतौ
| [सक.] गमन करना। अक्कुस गम्लं गतौ
[सक.] गमन करना। अक्खोड कृषीत् विलेखने
उभय | [सक.] म्यान से तलवार को खींचना । अग्घ राजग दीप्तौ
[अक.] शोभना। अग्धव पूरण पूरणे आप्यायने)
[सक.] पूर्ति करना। अग्घाड पूरण पूरणे( आप्यायने)
| [सक.] पूर्ति करना। अङ्गम पूरण पूरणे( आप्यायने)
परस्मै [सक.] पूर्ति करना। अच्छ आसिक् उपवेशने
आत्मने | [अक.] बैठना। अञ्च कृषीत् विलेखने
उभय [सक.] खींचना, रेखा करना, उठाना । क्वथे निष्पाके
परस्मै | [सक.] क्वाथ करना। अट गतौ
परस्मै
[सक.] भ्रमण करना । अड्डक्ख क्षिपीत् प्रेरणे
उभय [सक.] फेंकना, गिराना । अणच्छ कृषीत् विलेखने
उभय [सक.] खींचना, रेखा करना, पढना, उच्चारण करना । अणुवज्ज गम्लं गतौ
परस्मै | [सक.] गमन करना। अण्ह भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः भुज
परस्मै [सक.] भोजन करना, पालन करना, ग्रहण करना । अप्पाह दिशीत् अतिसर्जने सम्+दिश्
उभय | [सक.] संदेश देना । अभिड गम्लं गतौ सम्+गम् |
आत्मने | [सक.] संगति करना, मिलना। अब्भुत्त दीपैचि दीप्तौ प्र+दीप
| आत्मने | [सक.] प्रकाशित होना,उत्तेजित होना । अब्भुत्त ष्णांक शौचे स्ना |
| परस्मै | [ सक.] स्नान करना ।
अट्ट
७५५ .

Page #335

आदेशः
७५६
अयञ्छ
अल्लत्थ
अल्लिअ
सानुबन्धः कृषीत् विलेखने क्षिपीत् प्रेरणे
सप्लं गतौ | प्रापणे च
क् गतौ लीच् श्लेषणे
४५७]
अल्लिव
|निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः | पत्राङ्क | पदम् । कृष् १८७
[सक.] खींचना, रेखा करना। उत्+क्षिप्
४५८ उभय | [सक.] ऊंचा फेंकना । उप+ सुप
परस्मै | [सक.] समीप में जाना । अर्पय
४३७ परस्मै | [सक.] अर्पण करना । अर्पय
४३७| परस्मै | [सक.] अर्पण करना । आ+ ली |५४
४४० आत्मने | [सक.] प्रवेश करना, आश्रय करना, आलिंगन करना।
[अक.] संगत होना। ४६६ परस्मै | [सक.] देखना।
अल्लिव आली
६६
आत्मने | [सक.] खुश करना । परस्मै | [सक.] देखना । परस्मै | [सक.] देखना।
४६६
४६२॥
परस्मै | [सक.] गमन करना ।
६६
अवअक्ख दृशं प्रेक्षणे अवअच्छ हलादैङ् सुखे च अवआस दृशं प्रेक्षणे अवक्ख दृशं प्रेक्षणे अवज्जस गम्लं गतौ अवयच्छ दृशं प्रेक्षणे अवयज्झ दृशं प्रेक्षणे अवयास श्लिषंच् आलिङ्गने अवसेह गम्लं गतौ अवसेह नशौच अदर्शने
रचण् प्रतियत्ने अवहर गम्लं गतौ अवहर नशौच अदर्शने
परस्मै | [सक.] देखना। परस्मै | [सक.] देखना।
४६६.
श्लिष्
४६८॥
परस्मै | [सक.] आलिंगन करना ।
४६२||
परस्मै | [सक.] गमन करना।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
परस्मै | [अक.] भागना, पलायन करना । परस्मै | [सक.] निर्माण करना ।
अवह
४६२
परस्मै | [सक.] गमन करना ।
४६५]
परस्मै | [सक.] भागना, पलायन करना ।

Page #336

निरनुबन्धः सूत्राङ्क | धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः
४६० आत्मने [सक.] कृपा करना ।
क्रप्
४४८
उभय | [सक.] त्याग करना ।
विज्ञपय्
४३७/
परस्मै | [सक.] विज्ञप्ति करना ।
दह
४७२
आत्मने | [सक.] दहन करना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
आ+गम्
४६२/
परस्मै | [सक.] आना।
४७२
काक्ष
काक्ष
४६९
आदेशः
सानुबन्धः अवहाव क्रपि कृपायाम् अवहेड मुलुंती मोक्षणे अवुक्क ज्ञांश् अवबोधने अहिऊल दहं भस्मीकरणे अहिपच्चुअ गम्लं गतौ अहिपच्चुअ ग्रहीश् उपादाने अहिरेम पूरण पूरणे( आप्यायने) अहिलङ्ख काक्षु काङ्क्षायाम् अहिलच काक्षु काङ्क्षायाम् आअड्ड पुत् व्यायामे आइग्य नां गन्धोपादाने आइञ्छ कृषीत् विलेखने आउड्ड टुमस्जोंत् शुद्धौ आचस्क चक्षिक व्यक्तायां वाचि आढप्प रभिं राभस्ये आढव रभि राभस्ये आणञ्छ कृषीत् विलेखने आयज्झ
टुवेपङ् कम्पने आयञ्छ कृषीत् विलेखने | आयम्बटुवेपङ् कम्पने
उभय | [सक.] ग्रहण करना ।
[सक.] पूर्ति करना।
| [सक.] अभिलाषा करना । परस्मै | [सक.] अभिलाषा करना । आत्मने | [अक.] व्याप्त होना ।
| [सक.] सूंघना। उभय [सक.] खींचना, जोतना, रेखा करना ।
वि+आ+पृ८१
४४६
आ+घ्रा
४३०
कृष्
मस्ज
परस्मै | [सक.] मज्जन करना, डूबना।
आ+चक्षु आ+रभ्
९७
आ+रभ्
कृष्
आत्मने [सक.] कहना। आत्मने [सक.] आरंभ करना। आत्मने | [सक.] आरंभ करना । उभय | [सक.] खींचना, जोतना, रेखा करना । आत्मने [ सक.] कांपना, हिलना। उभय | [सक.] खींचना, जोतना, रेखा करना । आत्मने | [सक.] कांपना, हिलना ।
४६७

Page #337

240
निरनुबन्धः सूत्राधात्वक गणः पत्राः | उद्+लस्
४७१|| पुञ्जय
४५०
आरोल
आदेशः
सानुबन्धः आरोअ लस श्लेषण-क्रीडनयोः
पुञ्ज नामधातुः आलिह स्पृशंत् संस्पर्श आलुख स्पृशंत् संस्पर्श आलुख दहं भस्मीकरणे
स्पृश्
६६
पदम् | अर्थः परस्मै [[अक.] विकसित होना, उल्लास पाना । परस्मै | [सक.] इकट्ठा करना । परस्मै | [सक.] स्पर्श करना। परस्मै | [सक.] स्पर्श करना । परस्मै | [सक.] जलाना, दाह देना ।
[सक.] संभावना करना, निश्चय करना।
दह
२०
४७२
. . . .
आसंघ
भू सत्तायाम्
सम्+भू |३५
४३६|
काक्ष
४६९|
परस्मै | [सक.] चाहना, इच्छा करना ।
ताडय्
४३४
परस्मै | [सक.] ताडना करना ।
४७४ा
परस्मै | [सक.] इच्छा करना, चाहना।
४३२॥
KE
परस्मै | [सक.] उठना ।
. . . . .
PEEEEEEEEEEEEEEEEE
६२॥
आह काक्षु काङ्क्षायाम् आहोड तडण् आघाते इच्छइषत् इच्छायाम् उक्कुक्कुर छं गतिनिवृत्ती उक्कुस गम्लं गतौ उक्खुड तुडत् तोडने उम्ग घटिष् चेष्टायाम्
रचण् प्रतियत्ने उग्घुस मृजौक् शुद्धौ
द्रांक कुत्सितगतौ
छं गतिनिवृत्ती उत्थच णमं प्रह्मत्वे उत्थव क्षिपीत् प्रेरणे उत्थय रुपी आवरणे
उद्घाटय
उपगह
४८
मृज्
परस्मै | [सक.] गमन करना। परस्मै | [सक.] तोडना, टुकडा करना । आत्मने | [सक.] खोलना । परस्मै | [सक.] रचना, निर्माण करना । परस्मै | [सक.] मार्जन करना । परस्मै | [सक.] नींद लेना ।
[सक.] खडा होना।
| [ सक.] ऊंचा करना। उभय | [सक.] ऊंचा फेंकना ।
| [सक.] रोकना।
उङ्व
नि+द्रा
. . . .
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
उत्+स्था
उद्+नमय | ३६
४५८
उत्+क्षिप् रुध्
.

Page #338

आदेशः
सानुबन्धः शल गती
उत्थल्ल
उद्धमा
क्रम पादविक्षेपे उद्दाल छिपी द्वैधीकरणे
पूरण पूरणे (आप्यायने) उप्पाल कथण वाक्यप्रबन्ध उप्पेल णमं प्रह्लत्वे उब्माव रमि क्रीडायाम् उतभुत्त क्षिपीत् प्रेरणे उमच्छ वञ्चिण् प्रलम्भने उम्मत्थ गम्लं गतौ उम्मिल्ल मील निमेषणे उल्लाल णमं प्रहृत्वे
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
४५८
| निरनुबन्धः सूत्राक-धात्वक गणः पत्रातः । पदम् | अर्थः उत्+शल् १७४
४६४ परस्मै | [सक.] उछलना। आ+क्रम्
४६१]
[सक.] आक्रमण करना । आ+छिद्
| [सक.] हाथ से छीन लेना।
[सक.] पूर्ण करना। कथ
[सक.] कहना, बोलना। उद्+नमय | ३६
[सक.] ऊंचा करना। रम् १६८
४६३]
[सक.] क्रीडा करना। उत्+क्षिप् | १४४
उभय | [सक.] ऊंचा फेंकना । वञ्च् |९३
४४८
आत्मने [सक.] ठगना । अभि+आ+गम्, १६५
४६३] परस्मै | [सक.] सामने आना। उद्+मील् | २३२
[अक.] विकसित होना, प्रकाशित होना । उद्+नमय | ३६
[सक.] ऊंचा करना, ऊपर फेंकना ।
[सक.] तोडना । वि+रिन् ।
परस्मै | [अक.] झरना, बाहर निकलना । तुड् |११६
[सक.] तोडना, नाश करना । सम् आ+रच ९५
| [सक.] रचना, उत्तेजित करना । प्र+स् ७७
| [अक.] फैलना, प्रसारित होना । उद्+विज् | २२७
४७८ आत्मने [अक.] द्धेग करना, खिन्न होना । उद्वे ष्ट | २२३
४७७/ आत्मने | [सक.] बांधना, बन्धन मुक्त करना । उद्+वेष्ट | २२३
४७७/ आत्मने | [सक.] बाँधना, बन्धन मुक्त करना ।
तुडत् तोडने
४८
अल्लुक्क उल्लुण्ड रिचण् वियोजने च
तुडत् तोडने उवहत्थ रचण् प्रतियत्ने उवेल्ल सं गतौ उव्विव ओविजैति भय-चलनयोः उब्वेढवेष्टि वेष्टने उठवेल्ल वेष्टि वेष्टने
७५९

Page #339

७६०
|| www . , ,
ओम्वाल
111111111111
आदेशः सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राक-धात्वक गणः पत्राङ्क | पदम् | अर्थः अस्सिक्क क्षिपीत् प्रेरणे
उत्+क्षिप्
४५८ उभय [सक.] ऊंचा फेकना । उस्सिक्क मुलुंती मोक्षणे मुच् ।
[सक.] छोडना, त्याग करना। ऊसल लस श्लेषण-क्रीडनयोः उद्+लस्
परस्मै | [अक.] उल्लसित होना । ऊसुम्भ लस श्लेषण-क्रीडनयोः उद्+लस्
४७१ परस्मै | [अक.] उल्लसित होना । ओअक्ख दृशं प्रेक्षणे दृश्
[सक.] देखना। ओअग्ग आप्लंट् व्याप्ती वि+आप
४५७/ परस्मै | [सक.] व्याप्त करना । ओअन्द छिदंपी द्वैधीकरणे
आ+छिद्
४५४| उभय |[ सक.] बलात्कार से छीन लेना। ओग्गाल रोमन्थ नामधातुः रोमन्थाय
४३८
[सक.] चबाई वस्तु को पुनः चबाना । ओम्वाल छदण् संवरणे छादय्
४३३] परस्मै | [सक.] आच्छादित करना । प्लुंङ्गतौ प्लावय्
४३८ आत्मने | [ सक.] डुबाना, व्याप्त करना । त प्लवन-तरणयोः
४४६/ परस्मै | [सक.] नीचे उतरना । ओरुम्मा वाक् गति-गन्धनयोः उद्+वा
४३० परस्मै | [अक.] सूख जाना । ओलुण्ड रिचण् वियोजने च वि+रिच |२६
४३४] [ सक.] झरना, बाहर निकालना । ओवास काशृङ् दीप्तौ
आत्मने [अक.] अवकाश पाना । ओवाहगाहौङ् विलोडने
अव+गाह् | २०५
४७१] आत्मने| [सक.] अवगाहना । ओसुक्क तिजि क्षमा-निशानयोः
४५० आत्मने | [सक.] तीक्ष्ण करना । ओह त् प्लवन-तरणयोः
४४६/ परस्मै | [सक.] नीचे उतरना ओहाम तुलण उन्माने
| [सक.] तौलना, तुलना करना। ओहाव क्रमू पादविक्षेपे
आ+क्रम्
४६१] परस्मै | [सक.] आक्रमण करना। ओहीर द्रांक कुत्सितगतौ नि+द्रा
४३० परस्मै | [अक.] सो जाना। १. पा० म० - ओंबाल । २. पा० म० - ओंबाल ।
ओरस
. . . . . . . . . . . .
अव+त्
तिज्
१०४
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
अव+त्
तोलय

Page #340

क्वर्थ
कथ
स्वप
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
भज
आदेशः
सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वङ्कः |गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः कड्ढ कृषत् विलेखने
[सक.] चास करना, पढना, उच्चारण करना। कढ क्वथे निष्पाके
४७६/ परस्मै | [सक.] क्वाथ करना, उबालना । कत्थकथण वाक्यप्रबन्थे
[सक.] कहा जाता है। अिष्वपंक् शये
[अक.] सोना । कम्म डुकंग करणे
[सक.] क्षौर कर्म करना । कम्म भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः
[सक.] भोजन करना । कम्मव भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः उप+भुज् | १११
परस्मै | [सक.] उपभोग करना । करञ्ज भञ्जोंप आमदने भञ्ज्
[सक.] तोडना, टुकडा करना । डुकंग करणे
[सक.] काहीई = किया,काऊण = करके । किण डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये
उभय | [सक.] खरीदना । किलिकिञ्च रमि क्रीडायाम्
आत्मने | [अक.] क्रीडा करना । डुकंग् करणे
उभय | [संक.] करा जाता है। कुधंच कोपे
[सक.] क्रोध करना। डुकंग करणे
|[सक.] करना, बनाना । कुप्प कुपच् कोपे
[सक.] कोप करना। केलाय रचण् प्रतियत्ने
| [सक.] साफ कर ठीक करना । कोआस कस गतौ वि+कस् |
परस्मै | [अक.] विकसना, खीलना । कोक्क हंग् हरणे वि+आ+ह ७६
उभय | [सक.] आपन करना । रमि क्रीडायाम् रम् १६८
आत्मने [अक.] क्रीडा करना । खउर क्षभश सञ्चलने
परस्मै |[अक.] क्षुब्ध होना । [ सक.] कलुषित करना। १. पा० म०-कत्थि श्लाघायाम् (७१९) कत्थ्+अ+ते = कत्थइ । कथण वाक्यप्रबन्धे (१८८०) कथ+क्य+ते = कत्थइ।
कज्झ
७६१

Page #341

७६२
खिर
खप्प
आदेशः
सानुबन्धः मृदश् क्षोदे खनूग अवदारणे खादृ भक्षणे खिदिच् दैन्ये क्षर सञ्चलने तुडत् तोडने तुडत् तोडने
टुमस्जोंत् शुद्धौ खेड्ड रमि क्रीडायाम् गच्छ गम्लुं गतौ गढ घटिष् चेष्टायाम् गण्ठ ग्रन्थश् सन्दर्भ गम्म गम्लं गतौ गमेस गवेषण मार्गणे गलत्थ क्षिपीत् प्रेरणे
मैं शब्दे गिज्झ गृधूच् अभिकाङ्क्षायाम् गुञ्जहसे हसने गुञ्जोल्ल लस श्लेषण-क्रीडनयोः
धूलि-नामधातुः
EEEEEEEEEEEEEEEEEE
निरनुबन्धः| सूत्राह|धात्वक गणः पत्राङ्क | पदम् | अर्थ: मद्
परस्मै | [सक.] मर्दन करना । ४९१] उभय | [सक.] खोदना । ४७९
[सक.] भोजन करना। ४७८
[अक.] खेद करना, थक जाना । ४६४/ [अक.] झरना, गिरना।
| [सक.] तोडना । [अक.] खूटना, टूटना । ४५२/ परस्मै | [सक.] तोडना । [अक.] खूटना, टूटना । ४४९/ परस्मै | [अक.] निमग्न होना । ४६३] आत्मने [अक.] क्रीडा करना ।
[सक.] गमन करना। [सक.] चेष्टा करना । [अक.] परिश्रम करना । [सक.] गूंथना, रचना करना।
[सक.] गमन करना, जानना। ४६८ परस्मै | [सक.] गवेषणा करना ।
[ सक.] प्रेरना, फेंकना।
[ सक.] गाना, वर्णन करना, श्लाघा करना ।
४७५/ परस्मै | [अक.] आसक्त होना । हस्
४६९ परस्मै | [अक.] हंसना । उद्+लस्
४७१| परस्मै | [अक.] उल्लास पाना, विकसित होना । उद्+धूलय् | २९
परस्मै | [ सक.] धूलवाला करना, व्याप्त करना
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः

Page #342

आदेश:
गुम
गुम्म
गुम्मड
गुलगुञ्छ
गुलल
गुलुगुञ्छ
गृह
गेह
घत्त
घत्त
चिस
घुम्म
घुल
घुसल
घेप्प
घोट्ट
पोल
चक्कम्म
चच्चुप्प
चच्चुप्प
सानुबन्धः
भ्रमू चलने
मुहौच् वैचित्त्ये
मुच् वैचित्ये
क्षिपत् प्रेरणे
डुकंग करणे
गर्म प्रद्धत्वे
ग्रही उपादाने
ग्रही‍ उपादाने
क्षिपत् प्रेरणे
गवेषण मार्गणे प्रसू अदने
पूर्ण भ्रमणे
पूर्णि भ्रमणे
मन्यत् विलोडने
ग्रही उपादाने
पां पाने
पूर्णि भ्रमणे
भ्रम चलने
ऋ प्रापणे च संगती
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः
१६१ ९७० १ ४६१
२०७
१२३८ ४
४७१
१२३८ ४
४७१
१३१७ ६
४५८
४४४
४३६
५७९
४७२
४५८
४६८
४७१
४५३ |
४५३
४५३
४९७
४३०
४५३
४६१
४३७
४३७
སྠཽ སྠཽ སྠཽ ཝཱ བ ལྐ སྠཽ ཝཱ, ཝཱ, སྠཽ སྠཽ སྠཽ ̈ ̈ ཤཱ ༈ ཤྲཱ མ མ ༔,
२०७
उत्+क्षिप् १४४
७३
उद्+नमय् ३६ ३८८ १
३९४
१५१७ ९
२०९
१५१७ ९
१४३ १३१७ ६
१८९
१९१९ १०
२०४
८५४ १
११७
७०९ १
७०९ १
१५४७ ९
१५१७ ९
ग्रह
ग्रह
गवेष्
घूर्ण
घूर्ण
ग्रह्
पा
भ्रम्
११७
१२१
२५६
१०
११७
१६१
३९
३९
८८८ १
२
१
७०९ १
९७० १
२६
११३५ ३
१
पदम्
परस्मै
परस्मै
परस्मै
उभय
उभय
[ सक. ] खुशामद करना ।
परस्मै [सक. ] उन्नत करना ।
उभय
[ सक. ] ग्रहण करना, जानना ।
[ सक. ] ग्रहण करना, जानना ।
उभय
[सक. ] फेंकना, प्रेरित करना ।
परस्मै [सक. ] ढुंढना, अनुसंधान करना । आत्मने[सक. ] भक्षण करना, निगलना ।
अर्थः
[सक. ] भ्रमण करना ।
[ अक . ] व्याकुल होना, मुग्ध होना ।
[ अक.] व्याकुल होना, मुग्ध होना ।
[सक. ] ऊँचा फेंकना ।
उभय
आत्मने[ अक.] चक्राकार फिरना । आत्मने[ अक. ] चक्राकार फिरना । परस्मै [सक. ] मथना, विलोडना ।
उभय
परस्मै
आत्मने
परस्मै
परस्मै
परस्मै
[सक. ] ग्रहण करना, जानना ।
[ अक.] पान करना ।
[ अक.] चक्राकार फिरना ।
[ अक.] भ्रमण करना ।
[सक. ] अर्पण करना ।
[सक. ] अर्पण करना ।
अकारादिवर्णक्रमेण
'चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
७६३

Page #343

७६४
४७१
४६७/
१८८०
आदेशः
सानुबन्धः निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वक गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः चच्छ तक्षी तनूकरणे
५७१
४६९/ परस्मै | [सक.] छिलना, काटना । रुहं जन्मनि
परस्मै | [सक.] आरुढ होना। चड्ड सदश् क्षोदे
परस्मै [सक.] मर्दन करना। पिप्लंप संचूर्णने
[सक.] पीसना। चड्ड भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः
१४८७
परस्मै | [सक.] भोजन करना । चमढ भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः
१४८७
[सक.] भोजन करना। चय शक्लंट् शक्ती
१३००
४४७/ परस्मै | [सक.] समर्थ होना। चल्ल चल कम्पने
१७२-१०५५
| [सक.] चलना ।[अक.] कांपना । चव कथण वाक्यप्रबन्धे
४२७ परस्मै | [सक.] कहना। चिञ्च मिडु भूषायाम्
४५२ परस्मै | [सक.] विभूषित करना । चिञ्चअमडु भूषायाम्
४५२ परस्मै | [सक.] विभूषित करना । चिञ्चिल्ल मडु भूषायाम्
४५२/ परस्मै | [ सक.] विभूषित करना । चिट्ठ वं गतिनिवृत्ती
४३२ परस्मै | [अक.] बैठना । चिण चिंगट् चयने
|१२९
४८५-८८1 उभय | [सक.] इकट्ठा करना । चिम्म चिंगट् चयने
१२९०
उभय | [सक.] इकट्य करना । चिव्व चिंग्ट् चयने
उभय | [सक.] इकट्य करना । चुक्क भ्रंशूङ् अवलंसने
आत्मने | [ अक.] भ्रष्ट होना, वञ्चित होना । [ सक.] नष्ट करना । चुलुचुल स्पदुङ् किञ्चिच्चलने
आत्मने | [सक.] कुछ हिलना । चोप्पड प्रक्षण म्लेच्छने
४६८ परस्मै | [सक.] स्निग्ध करना । छज्ज राजग् दीप्तौ
राज् ८९३
४४९] उभय | [अक.] शोभना, चमकना । १. पा० म० - मडुण् भूषायाम् (१६३३) । २. पा० म० - मडुण् भूषायाम् (१६३३) । ३. पा० म० - मडुण् भूषायाम् (१६३३)।
२३१
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
४६५

Page #344

आदेशः
छिन्द
छिप्प
छु छि)प्प
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
छिव
स्पृश्
आ+क्रम्
जअड
जग्ग
सानुबन्धः निरनुबन्धः सूत्राधात्वङ्कः |गणः पत्राङ्क | पदम् | अर्थः मुच्छ्रुती मोक्षणे
| [अक.] वमन करना, त्याग करना. गिराना । छिदंपी द्वैधीकरणे छिद्
[सक.] छेदना, विच्छेद करना। स्पृशंत् संस्पर्श स्पृश्
[सक.] स्पर्श करना। छुपेत् स्पर्श
४९४/ परस्मै | [सक.] स्पर्श करना । स्पृशंत् संस्पर्श स्पृश्
४६६/ परस्मै | [सक.] स्पर्श करना । स्पृशत् संस्पर्श
[सक.] स्पर्श करना। क्रमू पादविक्षेपे
[सक.] आक्रमण करना। क्षिपीत् प्रेरणे
[सक.] फेंकना। जित्वरिष् सम्भ्रमे
[अक.] शीघ्रता करना। जागृक् निद्राक्षये
४४५/ परस्मै | [अक.] जागना, सावधान होना । यमूं उपरमे
४७४/ परस्मै | [सक.] विराम करना, दान करना । कथण वाक्यप्रबन्धे
४२७/ परस्मै | [सक.] कहना, बोलना । जभुङ् गात्रविनामे
[अक.] जंभाई लेना। जनैचि प्रादुर्भावे
४५६ आत्मने | [अक.] उत्पन्न होना । यांक प्रापणे
४३७/ परस्मै | [सक.] काल पसार करना । जनैचि प्रादुर्भावे
[अक.] उत्पन्न होना। ज्ञांश् अवबोधने
४२९| परस्मै | [सक.] ज्ञान प्राप्त करना, समझना । जि अभिभवे
[सक.] जीतना। भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः भुज्
[सक.] भोजन करना। जिमू अदने जिम्
४८० परस्मै | [सक.] भोजन करना ।
जच्छ
11111111111111111
जम्प
जम्भा
जम्म
जव
जा
जाण
जिण
जिम जिम्म
७६५

Page #345

७६६
जिव्य
#. ,
जीह
:५०
(५१
, , , , , ,
जप्प
४५१
जर
४५६
आदेशः
सानुबन्धः जि अभिभवे जीर
जष्च् जरसि
ओलस्जति वीडे जुज्ज
युजंपी योगे
युधिंच् सम्प्रहारे जुञ्ज युजंपी योगे
युजंपी योगे खिचि दैन्ये कुचंच् कोपे
वञ्चिण प्रलम्भने जेमभुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः
तपिच् ऐश्वर्ये लप व्यक्ते वचने
श्वसन प्राणने झल डुलभिष् प्राप्ती झड शलं शातने झण्ट भ्रमू चलने
भ्रमू चलने स्म चिन्तायाम् क्षर सञ्चलने
४४८
निरनुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः
पदम् | अर्थः ४९० परस्मै [सक.] जीतना।
परस्मै | [अक.] जीर्ण होना, बूढा होना । आत्मने [अक.] शरमाना ।
[सक.] जोडना, युक्त करना। ४७५] आत्मने| [अक.] लडाई करना।
[सक.] जोडना, युक्त करना।
| [सक.] जोडना, युक्त करना। ४५६ आत्मने | [अक.] खेद करना ।
[अक.] क्रोध करना। आत्मने | [सक.] ठगना ।
[सक.] भोजन करना। सम्+तप्
[अक.] संताप करना।
४५९/ परस्मै | [अक.] विलाप करना । नि+श्वस्
[अक.] निःश्वास लेना। उप+आ+लम् | १५६
४६० आत्मने [सक.] उपालभ्भ देना।
परस्मै |[अक.] पके फल आदि का गिरना । [सक.] झपट मारना । ४६१) परस्मै | [सक.] घूमना, फिरना । ४६१/ परस्मै | [सक.] घूमना, फिरना ।
| [सक.] याद करना। परस्मै | [अक.] झरना, गिरना ।
भुज्
४५१]
४९७]
वि+लप्
, , . . . . . . . .
४५५
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
झम्प

Page #346

निरनुबन्धः सूत्राधात्वक गणः पत्राकः | पदम् | अर्थः ध्ये
४२८परस्मै | [सक.] चिन्ता करना, ध्यान करना ।
गुप्-जुगुप्स्
४२८/
आत्मने| [सक.] घृणा करना, निन्दा करना ।
झुर
परस्मै | [सक.] चिन्तन करना, याद करना ।
परस्मै | [सक.] चलना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
४९२
आदेशः
सानुबन्धः यि चिन्तायाम् गुपि गोपन-कुत्सनयोः
स्मं चिन्तायाम् टिरिटिल्ल भ्रमू चलने टिविडिक्क मडु भूषायाम् ठा छ गतिनिवृत्ती
दहं भस्मीकरणे
सैच् भये डल्ल पां पाने डिम्भ स्रंसूङ् अवस्त्रंसने
वृतूङ् वर्तने ढक्क छदण् संवरणे ढण्डल्ल
भ्रमू चलने ढण्ढोल गवेषण मार्गणे ढिक्क गर्ज गर्जने शब्दे)
भ्रमू चलने गवेषण मार्गणे भ्रमू चलने
भ्रमू चलने णज्जज्ञांश् अवबोधने १. पा० म० - मडुण भूषायाम् (१६३३)।
܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܗ
परस्मै | [सक.] विभूषित करना ।
[अक.] रहना, स्थिर होना। परस्मै | [सक.] दग्ध करना ।
[अक.] डरना। [सक.] पीना। [सक.] नीचे गिरना, नष्ट होना। [अक.] घसना, गिर पडना।
[सक.] आच्छादन करना, बन्द करना । परस्मै | [सक.] भ्रमण करना । परस्मै | [सक.] अन्वेषण करना ।
[अक.] साँड का गरजना ।
ढंस
EEEEEEEEEEEEEEE
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
दुण्दुल्ल
परस्मै | [सक.] अन्वेषण करना ।
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
दुस
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
परस्मै | [सक.] जानना ।
७६७

Page #347

निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राकः | पदम् | अर्थः
परस्मै | [सक.] खिन्न करना । [ अक.] व्याकुल होना ।
७६८
[सक.] जानना, समजना ।
[सक.] कानी नजर से देखना ।
णिउड्ड
४४९/
परस्मै | [अक.] मज्जन करना ।
[अक.] झरना, टपकना।
उभय | [सक.] काटना ।
४३३/ परस्मै | [अक.] क्षीण होना ।
उभय | [सक.] छेदना, काटना ।
क्षर
१७३
वि+गल्
आदेशः
सानुबन्धः णड गुपच् व्याकुलत्वे णव्व ज्ञांश् अवबोधने णिआर डुकंग करणे
टुमस्जोत् शुद्धौ 'णिच्चल क्षर सञ्चलने णिच्छल्ल छिदंपी द्वैधीकरणे णिज्झर क्षि क्षये णिज्झोड छिदंपी द्वैधीकरणे णिअक्षर सञ्चलने णिकुहगल अदने णिमुह डुकंग करणे णिम असूच क्षेपणे णिमिल्ल मील निमेषणे णिम्मह गम्लं गतौ णिरणास नशौच अदर्शने णिरिग्घ लीड्च् श्लेषणे णिरिणज्ज पिष्टंप संचूर्णने णिरिणास पिष्टंप संचूर्णने णिरिणास गम्लं गतौ । णिलीअलींच् श्लेषणे १. पा० म० - णिच्चल - णिव्वल ।
४६४/ परस्मै | [अक.] झरना, टपकना ।
[अक.] गल जाना, नष्ट होना ।
[अक.] निष्टम्भ करना। परस्मै | [सक.] स्थापन करना ।
[अक.] आँख मींचना।
नि+अस् | १९९ नि+मील
४६२/ परस्मै | [अक.] गमन करना ।
४६५/ परस्मै | [अक.] भागना, पलायन करना।
नि+ली
४४१]
आत्मने | [सक.] आलिंगन करना । [अक.] छिपना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
पिष
[ सक.] पीसना । [ सक.] पीसना। [ सक.] गमन करना। [सक.] आश्लेष करना,भेंटना । [अक.] छिप जाना ।
गम्
नि+ली

Page #348

अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
REEEEEEEEEEEEEEEEEE
आदेशः
सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः णिलुक्क लाङ्च् श्लेषणे नि+ली
आत्मने [सक.] आश्लेष करना,भेंटना । [अक.] छिप जाना। णिलुक्क तुडत् तोडने
[सक.] तोडना । णिल्लस लस श्लेषण - क्रीडनयोः उद्+लस्
[अक.] विकसना। णिल्लुञ्छ मुच्लूती मोक्षणे
उभय | [सक.] त्याग करना । णिवह गम्लं गतौ
परस्मै | [सक.] गमन करना । णिवह नशौच अदर्शने
परस्मै | [अक.] भागना । णिवह पिष्टंप संचूर्णने
[सक.] पीसना। णिव्वड भू सत्तायाम्
[अक.] स्पष्ट होना, पृथक् होना । णिव्वर कथण वाक्यप्रबन्थे
[सक.] दुःख कहना। णिव्वर छिदंपी द्वैधीकरणे
[सक.] छेदन करना । णिव्वल मुच्रोंती मोक्षणे
[ सक.] दुःख को छोडना। णिव्वा श्रमूच् खेद-तपसोः
[अक.] विश्राम करना। णिव्वोल डुकंग करणे
[सक.] क्रोध से होठ को मलिन करना । णिसुढ णमं प्रवत्वे
[अक.] भार से आक्रान्त होकर नीचे नमना । णिहुव कमूङ् कान्तौ कामय्
[सक.] संभोग का अभिलाष करना । णिहोड वृग्ट् वरणे
[सक.] निवारण करना, निषेध करना । गम्लु गतौ
[सक.] गमन करना। णीण गम्लं गतौ
४६२ परस्मै | [सक.] गमन करना । णीरव भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः बुभुक्ष( सन्नन्तः) ५
४२८/ परस्मै | [सक.] खाने को चाहना । णीरव क्षिपीत् प्रेरणे आ+क्षिप् | १४५
| [सक.] आक्षेप करना ।
नि+वारय्
E
गम्
७६९

Page #349

७७०
णीहर
४५४ा
४३८
क्षिप्
EEEEEEEEEEE
आदेशः
सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राङ्क | धात्वङ्कः गणः| पत्राकः | पदम् | अर्थः णीलुक्क गम्लं गतो
४६२/ परस्मै [सक.] गमन करना। णीलुञ्छ डुकंग करणे
उभय | [सक.] निष्यतन करना, आच्छोटन करना । णीसर रमिं क्रीडायाम्
आत्मने [अक.] क्रीडा करना । सं गतौ नि+स
| [सक.] बाहर निकलना। णीहर क्रदुङ् वैक्लव्ये
आ+क्रद्
४५५ आत्मने [अक.] आक्रन्द करना । णम छदण् संवरणे छादय्
[सक.] आच्छादन करना। णुम असूच क्षेपणे
नि+अस्
४७०/ परस्मै [सक.] स्थापन करना । णुमज्ज षद्ल विशरण- गत्यवसादनेषु नि+षद् | १२३
परस्मै [अक.] बैठना। काशृङ् दीप्तौ प्र+काशय
[सक.] प्रकाशित करना। णोल्ल क्षिपीत् प्रेरणे
४५८ उभय | [सक.] फेंकना, प्रेरणा करना । तच्छ तक्षौ तनूकरणे
४६९
[सक.] छिलना। तड तनूयी विस्तारे
४५७/ [ सक.] विस्तार करना। तड्ड तनूयी विस्तारे
४५७/ उभय | [सक.] विस्तार करना। तड्डव तनूयी विस्तारे
४५७उभय | [सक.] विस्तार करना । तमाड भ्रमू चलने
भ्रमय
४३५] परस्मै [सक.] घुमाना, फिराना । शक्लंट् शक्ती शिक्
४४७/ परस्मै | [अक.] समर्थ होना। तलअण्ट भमू चलने भ्रम्
[सक.] भ्रमण करना। तालिअण्ट भमू चलने
४३५] परस्मै | [सक.] घुमाना, फिराना । शक्लंट शक्ती शक्
परस्मै | [अक.] समर्थ होना। त् प्लवन-तरणयोः
परस्मै | [ सक.] परिपूर्ण करना।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
भ्रमय
तीर

Page #350

आदेशः
४८१]
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
तोड
सानुबन्धः तुडत् तोडने त्रुटत् छेदने जित्वरिष् सम्भ्रमे अित्वरिष् सम्भ्रमे दीपैचि दीप्तौ तुडत् तोडने छं गतिनिवृत्ती फक्क नीचैर्गतौ तपौच प्रीती गल अदने ष्टुंग्क् स्तुती ष्टुंगा स्तुतौ दृशं प्रेक्षणे दृशं प्रेक्षणे
थक्क
थक्क
थिप्प
तृप्
थिप्प
निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वः |गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः
४५श परस्मै | [अक.] खण्डित होना ।
परस्मै | [अक.] छिन्न होना । ४६४| आत्मने [अक.] शीघ्र होना।
४६४] आत्मने | [अक.] शीघ्र होना । प्र+दीप
४६० आत्मने [अक.] दीपना, जलना ।
४५२] [सक.] तोडना । [अक.] टूटना । स्था
४३२] परस्मै | [अक.] रहना, बैठना । फक्क्
[अक.] नीचे जाना।
[अक.] तृप्त होना। वि+गल्
[अक.] गल जाना। ४८९|
[सक.] स्तुति करना।
१०॥ [सक.] स्तुति करना। दर्शय
४३६] परस्मै | [सक.] दिखलाना। ४३६] [सक.] दिखलाना।
[सक.] दिखलाना। गुप्-जुगुप्स
आत्मने | [ सक.] घृणा करना, निन्दा करना । गुप्-जुगुप्स
आत्मने | [सक.] घृणा करना, निन्दा करना । दुह् २४५
४९२|| उभय | [सक.] दूध निकालना । धवलय
४३४॥ परस्मै | [सक.] सफेद करना। ४५४ उभय | [सक.] खण्डित करना ।
थण
स्त
दंस
दक्खव
दाव
दृशं प्रेक्षणे
य
४२८
दुगुञ्छ
४२८
गुपि गोपन-कुत्सनयोः गुपि गोपन-कुत्सनयोः दुहीक क्षरणे धवल नामधातुः छिदंपी द्वैधीकरणे
दहाव
४००

Page #351

७७२
आदेशः दूम देक्ख
निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः दावय
४३४/ आत्मने [सक.] परिताप करना । ४६६/ परस्मै | [सक.] देखना ।
धंसाड
[सक.] त्याग करना।
धा
धाड
नि+स
४४५
[सक.] दौडना, शुद्ध करना।
[सक.] धारण करना। परस्मै | [अक.] बाहर निकलना । उभय |[सक.] कंपाना, हटाना, नाश करना ।
[सक.] कंपाना। उभय | [सक.] कंपाना ।
धुण
धुव्व
नच्च
सानुबन्धः दूड्च् परितापे दृशं प्रेक्षणे मुच्छ्ती मोक्षणे धावूग् गति-शुद्धयोः डुधांग्क् धारणे च सं गतौ धूगट् कम्पने धूगट् कम्पने धूगद् कम्पने नृतैच् नर्तने नटण् भ्रंशे (अवस्यन्दने) णमं प्रहृत्वे नशौच अदर्शने नशौच अदर्शने दृशं प्रेक्षणे दृशं प्रेक्षणे मांङ्क् मान-शब्दयोः मांङ्क् मान-शब्दयोः ष्ट्यं गतिनिवृत्ती ग्रहीश् उपादाने
ܗ ܝ ܗ ܗ ܝ ܝ ܡ ܡ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܀ ܗ| IF
४७८
नट्ट
नट्
नव
नस्स
नश्
४८१)
परस्मै | [अक.] नृत्य करना ।
[अक.] नाचना । [ सक.] हिंसा करना । परस्मै | [सक.] प्रणाम करना। परस्मै | [अक.] पलायन करना, भागना ।
[सक.] नाश करना।
[ सक.] देखना। परस्मै | [सक.] देखना ।
नासव
नाशय
111111111
निअ
दृश्
निअच्छ
दृश्
४६६/
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
निम्मव
नि+मा
४३३/
निम्माण
नि+मा
आत्मने | [ सक.] रचना, करना ।
[सक.] रचना, करना। परस्मै | [अक.] बैठना ।
निरप्प
स्था
४३२
| निरुवार
ग्रह
४७२उभय | [सक.] ग्रहण करना ।

Page #352

नीरज
नील
आदेशः
सानुबन्धः भञ्जॉप आमदने
सं गतौ नूम छदण् संवरणे पउल डुपचींष् पाके पक्खोड विकोश नामधातुः पक्खोड शलं शातने पङ्ग ग्रहीश् उपादाने पच्चड
क्षर सञ्चलने पच्चड्ड
गम्लं गतौ पच्चार डुलभिष् प्राप्तौ
गम्लं गतौ
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः भञ्ज |१०६ १४८६ । ४५१] परस्मै | [सक.] भागना । निस
[अक.] बाहर निकलना । छादय्
[ सक.] ढकना, छिपाना ।
[सक.] पकाना। वि+कोशय ४२
[सक.] खोलना, फैलाना। आत्मने | [ सक.] कंपाना, झाड कर गिराना ।
[सक.] ग्रहण करना।
| [अक.] झरना, टपकना।
४६२/ परस्मै | [सक.] गमन करना । उप+आ+लम् | १५६
[सक.] उपालम्भ देना, उलाहना देना । ४६२/ परस्मै | [सक.] गमन करना ।
परस्मै | [सक.] कहना, बोलना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
EEEEEEEEEEEEEEEEEE
कथण वाक्यप्रबन्धे
पज्जर
शु
पज्झर
[अक.] झरना, टपकना ।
क्षर सञ्चलने पां पाने
पट्ट
पा
पट्टव
प्र+स्थापय् ३७
पड
पत्
२१९
पडिअग्ग
ष्वं गतिनिवृत्ती पत्लु गतौ व्रज गतौ शमू उपशमे नशौच अदर्शने क्षुभश् सञ्चलने
[सक.] पीना, पान करना । ४३७/ परस्मै | [अक.] प्रस्थान कराना, प्रारम्भ करना, प्रायश्चित्त देना, प्रकर्ष से स्थापना करना।
[अक.] पडना, गिरना। [सक.] अनुसरण करना, पीछे जाना ।
[अक.] शान्त होना। परस्मै | [अक.] भागना, पलायन होना । परस्मै | [अक.] क्षुब्ध होना ।
पडिसा
पडिसा
७७३

Page #353

आदेशः
8001
पणाम
| निरनुबन्धः| सूत्राक-धात्वतः गणः | पत्राः | पदम् | अर्थः अर्पय्
४३७, परस्मै | [सक.] अर्पण करना, देने के लिए उपस्थित करना । अर्पय
परस्मै | [सक.] अर्पण करना, देने के लिए उपस्थित करना।
पणाम
३७|
सानुबन्धः क् प्रापणे च ऋक् गतौ गम्लं गतौ मृदश् क्षोदे मील निमेषणे
पद
गम्
६२
पन्नाड
५४॥
पम्मिल
प्र+मील
४८२॥
परस्मै | [सक.] गमन करना। परस्मै | [सक.] मर्दन करना । परस्मै | [अक.] विशेष संकोच करना । परस्मै | [सक.] भूलना, विस्मरण करना ।
[सक.] स्पर्श करना। [सक.] चोरी करना।
पम्हुस
४४४||
विस्मि प्र+मृश
पम्हुस
प्र+मुष्
स्मं चिन्तायाम् मशंत् आमर्शने मुषश् स्तेये स्मं चिन्तायाम् स्मं चिन्तायाम् डुकंग करणे सं गतौ
४४॥
परस्मै | [सक.] स्मरण करना, याद करना ।
पयर
४४
PREEEEEEEEEEEEEEE
पयल्ल
४४४॥
पयल्ल
परस्मै | [सक.] स्मरण करना । उभय |[अक.] शिथिलता करना, ढीला होना। परस्मै | [अक.] पसरना, फैलना । परस्मै | [सक.] भ्रमण करना, घूमना ।
[सक.] आलिंगन करना, संसर्ग करना ।
प्र+स भ्रम्
पर
भ्रमू चलने
श्लिष्
गम
परस्मै | [सक.] गमन करना ।
गम्
परिअत्त श्लिषंच् आलिङ्गने परिअल गम्लं गतौ परिअल्ल गम्लं गतौ परिआल वेष्टि वेष्टने परिल्हस स्रंसूअवस्त्रंसने परिवाड घटिष् चेष्टायाम् परिसाम शमूच् उपशमे
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
वेष्टय
४४०
परि+संस्
परस्मै | [सक.] गमन करना । आत्मने | [सक.] वेष्टन करना लपेटना । आत्मने [सक.] सरकना, गिर पडना ।
| [सक.] संगत करना, निर्माण करना । ४६३/ परस्मै | [अक.] शान्त होना ।
४७०
घटय्
शम्

Page #354

नशौच् अदर्शने
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
परि+अस्
आदेशः
सानुबन्धः परिहा मदश् क्षोदे
क्षिपीत् प्रेरणे
प्रमू चलने पलाव पलोड असूच क्षेपणे
गम्लं गतौ पल्लट्ट असूच क्षेपणे पल्हत्य रिचण् वियोजने च पल्हत्थ असूच क्षेपणे पविरज भजोंप आमदने
ग्लं गात्रविनामे पव्वाल छदण् संवरणे
प्लुङ् गती पहल्ल घूणि भ्रमणे
भू सत्तायाम् पार शक्लृट् शक्ती
दृशं प्रेक्षणे . पिज्ज पां पाने पिसुण
कथण वाक्यप्रबन्धे पुंसमजौक् शुद्धौ
1111111111111111
निरनुबन्धः| सूत्राधात्वक गणः/पत्राङ्क | पदम् | अर्थः मद् |१२६
| [सक.] मर्दन करना।
[सक.] फेंकना। भ्रम्
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना। नाशय
[सक.] नष्ट करना, भागना। परि+अस् | २००
[सक.] फेंकना, पलटना। प्रति+आ+गम् १६६
परस्मै | [सक.] वापस आना।
[सक.] पलटना, पलटाना। वि+रिन् ।
[सक.] बाहर निकालना। परि+अस् |
[सक.] फेंकना, प्रवृत्ति करना। भञ्ज
[सक.] भांगना। परस्मै | [अक.] सूखना। परस्मै | [सक.] आच्छादन करना ।
[सक.] खूब भिजाना। आत्मने [अक.] घूमना, कॉपना ।
[अक.] समर्थ होना, पहुंचना । [अक.] करने में समर्थ होना । [अक.] देखना, जानना। [सक.] पीना।
[ सक.] कहना। परस्मै | [सक.] मार्जन करना, पोंछना ।
पास

Page #355

आदेश:
पुच्छ
पुञ्छ
पुण
पुलअ
पुलआअ
पुलोअ
पुण्य
སྠཽ ༣ ཞཱ ྂ ༣ ལྤ
पुस
पेच्छ
पेण्डव
पेल्ल
फंस
फंस
फरिस
फास
फिड
फिड
फुट्ट
फुट्ट
सानुबन्धः
प्रछत् जीप्सायाम्
मुजी शुद्धी पूग्श् पूनम पवने
दृशं प्रेक्षणे
लस लेषण क्रीडनयोः
इस प्रेक्षणे पूग्श् पवने
मुजी शुद्धी
प्रेक्षणे
गतिनिवृत्ती
क्षिपत् प्रेरणे ग हरणे
वद व्यक्तायां वाचि
स्पर्शत् संस्पर्श
स्पृशत् संस्पर्श
स्पर्शत् संस्पर्श
अंशु अवस्त्रंसने
अंशु अवसने
अंशु अवसने
कुद विशरणे
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः
प्रच्छ्
१३४७ ६
४४९
मृज्
१०९७ २
४५०
पू
१५१८
४८९
| दृश्
४९५
४६६
५४३
४७१
४९५
४६६
१५१८ ९
४९०
१०९७ २
४५०
४९५
४६६
४३७
४५८
४४४
उद्+लस् २०२
ཝཱ སྠཽ ༩ ཝཱ
दृश्
៖ ៖ ៖ ៖ ៩ ៩ ៩ ៖ គឺគឺ ៖ ៖ ៖ ៖ គឺ ៖ ៖ ៖
प्र+स्थापय् ३७
शिष्
वि+आ+ह ७६
स्पृश्
स्पृश्
मृत्
भ्रंश्
भ्रंश्
भ्रंश्
१८२
१८२
५
९
८८५
१
१
१
१
१
१३१७ ६
१
९९८
१४१२ ६
१४१२ ६
१४१२ ६
९५२ १
९५२
९५२
२०९
१
१
१
१
४५५
४६६
४६६
४६६
४६५
४६५
४६५
४८१
पदम्
परस्मै
परस्मै
उभय
परस्मै
परस्मै
परस्मै
उभय
परस्मै
परस्मै
परस्मै
उभय
अर्थ:
[सक.] पूछना, प्रश्न करना ।
[ सक.] मार्जन करना ।
[सक. ] पवित्र करना, साफ करना ।
[ सक. ] देखना ।
[ अक ] उल्लसित होना ।
[सक. ] देखना ।
उभय
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
[सक. ] पवित्र करना, साफ करना ।
[ सक. ] शुद्ध करना, पोंछना ।
[सक. ] देखना ।
[सक. ] स्थापन करना, प्रस्थान कराना ।
[ सक. ] फेंकना ।
[ सक. ] आह्वान करना ।
[ अक . ] प्रमाण विरुद्ध होना ।
[सक. ] छूना ।
[सक. ] छूना ।
[सक. ] छूना, पालन करना ।
आत्मने[ अक.] नीचे गिरना, टूटना, भागना ।
आत्मने [ अक.] नीचे गिरना, टूटना, भागना ।
आत्मने
[ अक.] फूटना, नष्ट होना ।
परस्मै
[अक.] विकसना, प्रकट होना ।
७७६
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः

Page #356

आदेशः
४८१]
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्क: | पदम् | अर्थः भ्रंश् १७७
४६५ आत्मने| [अक.] फूटना, नष्ट होना। परस्मै | [अक.] विकसना, प्रकट होना ।
[सक.] भ्रमण करना। परस्मै | [सक.] भ्रमण करना । ४५०
[सक.] शुद्ध करना, पोंछना।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
फुस
बज्झ
बीह
सानुबन्धः भ्रशूङ् अवस्रेसने स्फुट्ट विशरणे भ्रमू चलने भ्रमू चलने मृजौक् शुद्धौ बन्धश् बन्धने जिभीक् भये गर्ज गर्जने (शब्दे) बुधि ज्ञाने टुमस्नोत् शुद्धौ कथण वाक्यप्रबन्धे भण शब्दे भ्रमू चलने भ्रमू चलने
४४०
उभय | [अक.] डरना ।
बुक्क
४४९
परस्मै | [अक.] गरजना ।
४७५
༉ ཟླ ཟ ༔ ཟླ ཟླ་ཟླ བྷྱཱ ཙྪཱ བྷཱུ བྷྱཱ ཙྪཱ བྷྱཱ ཡྻོ ཧྥ #
४४९
आत्मने | [सक.] जानना, जागना । परस्मै | [सक.] डूबना। परस्मै | [सक.] कहना । परस्मै | [सक.] कहना, प्रतिपादन करना ।
बोल्ल
४२७/
भण्ण
४९४॥
भमड
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
भम्मड
४६१|
[सक.] भ्रमण करना। परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
भमाड
भ्रमू चलने
४६१
परस्मै | [सक.] भ्रमण करना ।
vx
[ सक.] स्मरण करना।
भमाड भ्रमूच् अनवस्थाने भर स्मूं चिन्तायाम् भल स्मं चिन्तायाम्
बिभीक् भये भिन्दभिदंपी विदारणे
परस्मै | [सक.] स्मरण करना ।
[अक.] डरना। | [सक.] भेदना,तोडना ।
४७४॥
ঃ

Page #357

2000
आदेशः भिस
भुक्क
सानुबन्यः भासि दीप्तौ भष भर्त्सने भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः
निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः । भास् |२०३
आत्मने | [अक.] शोभना,प्रकाशना ।
[अक.] भूकना। [सक.] भोजन करना, पालन करना ।
[सक.] भोजन करना, पालन करना । परस्मै | [सक.] भ्रमण करना। परस्मै | [सक.] भ्रमण करना । आत्मने [अक.] गिरना, भूलना।
भुज्ज
भ्रमू चलने
भुल्ल
मग्ग
भ्रमूच् अनवस्थाने भ्रंशूङ् अवासने मगु गतौ मदैच् हर्षे मृदश् क्षोदे
मच्च
[सक.] गमन करना। परस्मै | [अक.] गर्व करना ।
[सक.] मर्दन करना। परस्मै | [सक.] मर्दन करना ।
[सक.] मसलना, चूर्ण करना । परस्मै | [सक.] चाहना, वाञ्छना ।
मृदश् क्षोदे
मृदश् क्षोदे
मह
महमह
परस्मै | [अक.] गन्ध का पसरना ।
मुज्झ
[अक.] मोह करना, घबराना ।
काक्षु काङ्क्षायाम् सं गतौ मुहौच वैचित्त्ये ज्ञांश् अवबोधने स्फुटि विकसने स्फुटत् विकसने भञ्जोंप् आमदने भञ्जोंप् आमर्दने
परस्मै | [सक.] जानना । आत्मने | [अक.] खीलना । आत्मने [अक.] खीलना । आत्मने | [ सक.] भांगना, तोडना । आत्मने | [सक.] भांगना, तोडना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः

Page #358

आदेशः मेलव
निरनुबन्धः सूत्राक-धात्वतः गणः पत्राकः | पदम् | अर्थः मिश्रय ।
४३५, परस्मै | [सक.] मिश्रण करना ।
उभय | [सक.] छेडना । आत्मने | [अक.] क्रीडा करना ।
मेल्ल मोट्टाय रङ्खोल
परस्मै | [अक.] झूलना, हिलना, चलना, कांपना । परस्मै | [सक.] छिलना, पतला करना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
६९]
तक्ष
४६९/ परस्मै | [सक.] छिलना, पतला करना ।
आरिभ् | १५
६०
आत्मने [सक.] आरम्भ करना ।
गम्
४६२/
परस्मै | [सक.] गमन करना ।
रञ्जय
४३९
सानुबन्धः मिश्र नामधातुः मुच्छ्ती मोक्षणे रमि क्रीडायाम् दुलण् उक्षेपे तक्षौ तनूकरणे तक्षौ तनूकरणे रभिं राभस्ये गम्लं गतौ रञ्जी रागे विशंत् प्रवेशने मडु भूषायाम् राजग् दीप्तौ रुधूपी आवरणे रु शब्दे रु शब्दे रु पी आवरणे रुधूपी आवरणे रु,पी आवरणे रुदृक् अश्रुविमोचने मुलुंती मोक्षणे
प्र+विश्
[सक.] रंग लगाना, खुशी करना । [सक.] प्रवेश करना।
[सक.] अलंकृत करना। उभय [अक.] शोभना, दीपना । उभय | [सक.] रोकना।
४४९/
४७५
रुञ्ज
[अक.] आवाज करना ।
रुण्ट
४१/
परस्मै | [अक.] आवाज करना ।
AA " "
७५
रुम्भ
उभय [सक.] रोकना। ९२ उभय [सक.] रोकना। ४७५, उभय | [सक.] रोकना । ४७८ परस्मै [अक.] रोना । ४४८ उभय | [सक.] छोडना ।
रुव
रेअव
७७९

Page #359

आदेशः
७८०
रोव
५०
लग्ग
लढ
लब्ध
लिक्क लिम
लिह
लिम्प
सानुबन्धः राजग दीप्तौ पिष्लूप् संचूर्णने रुदृक् अश्रुविमोचने मृजौक् शुद्धौ लगे सङ्गे स्मं चिन्तायाम् डुलभिष् प्राप्तौ लीड्च् श्लेषणे लिहीक आस्वादने लिपीत् उपदेहे जिष्वपंक् शये लींच् श्लेषणे तुडत् तोडने मृजौक् शुद्धौ लूगश् छेदने लूगश् छेदने मृजौक् शुद्धौ छिदंपी द्वैधीकरणे जिष्वपंक् शये लुट विलोटने
लिप्
निरनुबन्धः सूत्राकः धात्वतः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः
[अक.] शोभना, दीपना । [सक.] पीसना ।
[अक.] रोना। परस्मै | [सक.] शुद्ध करना ।
[सक.] संबंध करना।
४४४ परस्मै | [सक.] स्मरण करना । लभ्
४९४| आत्मने [ सक.] प्राप्त करना । नि+ली
| [अक.] छिपना । ४९२ उभय | [सक.] चाटना ।
[सक.] लीपना। स्वप्
४५८ परस्मै | [अक.] सोना । नि+ली
आत्मने [ अक.] लुकना, छिपना । ४४२ परस्मै | [अक.] टूटना ।
[सक.] मार्जन करना। ४८९ उभय | [सक.] काटना, छेदना ।
[सक.] छेदना, काटना। ४५०
[सक.] मार्जन करना। ४५४/ उभय | [सक.] काटना । |२
| [अक.] सोना। ४८१/ परस्मै | [अक.] लेटना, प्रवृत्त होना ।
लिस
लुक्क
४४१
लुक्क
लुज्छ
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
*
लोट्ट

Page #360

आदेश:
ल्हस
हिक्क
वग्गोल
वच्च
वच्च
बैज्ज
वज्ज
वज्जर
वडवड
वड्ढ
वड्ढ
वमाल
वम्फ
वम्फ
वरहाड
वल
वल
वलग्ग
वसुआ
वा
१. पा० म०
सानुबन्धः सूर अवसने
लाच श्लेषणे
रोमन्थ नामघातुः
काक्षु काङ्क्षायाम्
व्रज गतौ
शुं प्रेक्षणे
सैच् भये
कथ वाक्यप्रबन्धे
लप व्यक्ते वचने
वर्षण छेदन- पूरणयोः
पूर वृद्धी
पुञ्ज नामधातुः
वलि संवरणे
काक्षु काङ्क्षायाम्
सुं गतौ
रूह जन्मनि
ग्रही उपादाने
रुहं जन्मनि
वां गतिगन्धनयो:
लै गात्रविनामे
चज्ज ।
निरनुबन्धः सूत्राङ्गः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः
स्स्रंस् १९७ ९५३ १
४७०
नि+ली
५५
१२४८
रोमन्याय् ४३
काक्ष्
व्रज्
दृश्
त्रस्
१९२
कथ
&
५८०
२०९
२२५ १३७ १
१८१
४९५
१९८
११७१
२
१८८० १०
वि+लप् १४८
३३६
वर्ष्
२२०
१६६१
वर्ष् २२० ९५७
पुञ्जय् १०२
वल्
१७६ काक्ष १९२ ५८० १ निर्+स ७९ आ+कह-आ+रोपय् ४७
२५
१
oc
४
९८८
१
१
10 10 10 2
१०
१
८०७ १
१
१५१७ ९
ग्रह आ+रुह् २०६ ९८८ १
उद्+वा ११ १०६३ २
म्लै
१८ ३२ १
४४१
४३८
४६९
४७८
४६६
४७०
४२७ |
४५९
४७६
४७६
४५०
४६५
४६९
४४५
४३९
४७२
४७१
४३०
४३२
पदम्
अर्थः
आत्मने [ अक.] सरकना, गिर पडना ।
आत्मने
[ अक.] छिपना ।
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
परस्मै
[ सक. ] चबी हुई वस्तु को पुनः चबाना ।
[सक. ] चाहना ।
[सक. ] गमन करना ।
[सक. ] देखना ।
[ अक . ] डरना ।
[सक. ] कहना ।
[अक.] विलाप करना ।
[ सक. ] बढाना ।
आत्मने[ अक.] बढाना ।
परस्मै [ सक. ] इकट्ठा करना, विस्तारना ।
आत्मने[ अक.] लौटना ।
परस्मै
[सक. ] चाहना ।
परस्मै
[अक . ] बाहर निकलना ।
[सक. ] ऊपर चढाना ।
[ सक.] ग्रहण करना ।
[सक. ] आरोहण करना ।
[ अक.] सूखना ।
[ अक . ] सूखना ।
उभय
परस्मै
परस्मै
परस्मै
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
७८१

Page #361

E
७८२
निरनुबन्धः सूत्राधात्वक गणः | पत्राः । पदम् | अर्थः
[अक.] श्रम करना । वि+आ+H
उभय [सक.] कहना, बोलना ।
विअट्ट
# - . . . . .
नाशय विक्री विक्री
परस्मै
[सक.] असत्य साबित करना । परस्मै [सक.] विनाश करना। उभय [सक.] बेचना।
[सक.] बेचना। आत्मने [सक.] कंपाना । परस्मै | [सक.] निर्माण करना ।
कम्पय्
अर्जु
आदेशः
सानुबन्धः वावम्फ डुकर करणे वाहिप्प हंग् हरणे
वद व्यक्तायां वाचि विउड नशौच अदर्शने विक्क डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये विक्किण डुक्रींग्श् द्रव्यविनिमये विच्छल कपुङ चलने विडविड्ड रचण् प्रतियले विढप्प
अर्ज अर्जने विढव अर्ज अर्जने विष्यगाल नशौच अदर्शने
स्मं चिन्तायाम् विम्हर स्मं चिन्तायाम् विर भजप आमदने विर गुपच् व्याकुलत्वे विरमाल इंक्षि दर्शने
तनूयी विस्तारे विरालीङ्च् श्लेषणे विरोल मन्थश् विलोडने विलुम्प काक्षु काङ्क्षायाम् १. पा० म० - व्युत्+पद्।
नाशय
. . . . . .
विम्हर
म
स्म
[अक.] व्युत्पन्न होना । परस्मै | [सक.] उपार्जन करना ।
[सक.] नाश करना।
[सक.] याद करना। परस्मै | [सक.] भूल जाना । परस्मै | [सक.] भांगना।। परस्मै | [अक.] व्याकुल होना । आत्मने | [सक.] प्रतीक्षा करना ।
वि+स्म
111111111111
भज्ज
प्रति ईक्ष
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
तन्
. . . . . .
विली
उभय | [सक.] विस्तारना । आत्मने| [अक.] पिघलना, निवृत्त होना, नष्ट होना । परस्मै | [सक.] विलोडन करना ।
मन्थ्
काक्ष
परस्मै | [सक.] चाहना, अभिलाष करना।

Page #362

आदेशः | विलोड
विसद्ध
४६५
| |- . . .
विसूर विहीर विहोड वीसर
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
.
वीसाल
४३५
निरनुबन्धः सूत्राधात्वक गणः | पत्रा
| पदम् | अर्थः विसम् चद् | १२९ |९९८
परस्मै |[अक.] अप्रमाणित होना, विपरीत होना । दल १७६
परस्मै | [अक.] टुकडे टुकडे होना । खिद् |१३२
४५६ | [अक.] खेद करना। प्रति ईक्ष | १९३
आत्मने [सक.] प्रतीक्षा करना । ताडय्
[सक.] ताडन करना। वि+स्मृ
[सक.] भूलना। मिश्रय
परस्मै | [सक.] मिलावट करना । उभय | [सक.] ले जाना ।
[सक.] जडना।
४७७/ आत्मने | [सक.] लपेटना । भञ्ज
[सक.] भांगना। वञ्च्
[सक.] पीडा करना, ठगना । उप+आ+लम् | १५६
[सक.] व्याकुल करना, उपालम्भ देना, हटाना । आत्मने | [अक.] क्रीडा करना ।
वुब्म
४९२|
वेअड
सानुबन्धः विद व्यक्तायां वाचि दल विशरणे खिदिच् दैन्ये इक्षि दर्शने तडण् आघाते स्मूं चिन्तायाम् मिश्र नामधातुः दुहीक क्षरणे खचि प्रादुर्भावे वेष्टि वेष्टने भोंप आमदने वञ्चिण प्रलम्भने डुलभिष् प्राप्तौ रमि क्रीडायाम् वञ्चिण प्रलम्भने ज्ञांश् अवबोधने वीज नामधातुः सैच् भये वचं भाषणे गम्लं गतौ
४४७
. . . . .
वेमय
वेलव
वेलव
. .
वेल्ल
६३
वेहव
वञ्च
४८/
आत्मने| [सक.] ठगना । परस्मै | [सक.] विज्ञप्ति करना ।
वोक्क
वि+ज्ञपय् | ३८
३७
. ।
वोज्ज
वीजय
२८
परस्मै | [सक.] हवा करना।
वोज्ज
४७०
. .
| [अक.] डरना। | [सक.] बोलना।
वोल
४६२/
परस्मै | [सक.] पसार करना, चलना, [अक.] पसार होना ।
है20
.

Page #363

820
रम्
. . . . .
१६३
४५२
. . . . . . .
५४३
| आदेशः | सानुबन्धः निरनुबन्धः| सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः| पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः वोसट्ट कस गती वि+कासय् | १९५ ।
परस्मै | [अक.] विकास करना। वोसिर सृजत् विसर्गे वि+उत+सज २२९
परस्मै | [सक.] परित्याग करना । संखा स्त्य सङ्याते च
परस्मै | [अक.] आवाज करना, संहत होना, निबिड बनना । संखुड्ड रमि क्रीडायाम्
[अक.] क्रीडा करना, संभोग करना । संगल घटिष् चेष्टायाम् सम्+घटय् ११३
आत्मने| [सक.] मिलना, संघटित करना । संघ कथण वाक्यप्रबन्धे कथ २
४२७] परस्मै | [सक.] कहना। संमिल्ल मील निमेषणे
सम्+मील
४८२ परस्मै | [अक.] संकुचाना । संपज्ज पदिंच गतौ सम्+पद् | २२४
आत्मने [अक.] संपन्न होना, मिलना । संवेल्ल वेष्टि वेष्टने
सम्+वेष्ट | २२२
४७७| आत्मने | [सक.] लपेटना । सन्दाण डुकंग करणे कृ ६७
[सक.] सहारा लेना। सन्दुम दीपैचि दीप्तौ प्र+दीप
आत्मने [अक.] जलना । सन्थुक्क दीपैचि दीप्तौ प्रदीप
आत्मने | [अक.] जलना । [सक.] जलाना । सन्नाम दंत आदरे
आ+दृ
४६ आत्मने [सक.] सन्मान करना । सन्नुम छदण संवरणे छादय
परस्मै | [सक.] आच्छादन करना । सड षलं विशरण-गत्यवसादनेषु सद्
परस्मै | [सक.] गति करना । [अक.] सडना, विषाद करना । समाण भुजंप पालना - ऽभ्यवहारयोः भुज
परस्मै | [सक.] भोजन करना । समाण आप्लंट् व्याप्ती सम्+आप् | १४२
परस्मै | [सक.] समाप्त करना । समार रचण् प्रतियत्ने सम्+आ+रच ९५
[ सक.] ठीक करना, बनाना, करना । सम्भाव लुभच् गायें लुभ्
परस्मै | [अक.] लोभ करना, आसक्ति करना । सलह श्लाघृङ् कत्थने
श्लाघ्
४४७/ आत्मने [ सक.] प्रशंसा करना ।
३३
४७५
. , ,
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
५८
. .

Page #364

दृश्
निरनुबन्धः सूत्राकः धात्वतः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः
४६६ परस्मै | [सक.] देखना ।
४४९ उभय | [अक.] शोभना । कृष
| [सक.] कृषि करना, खींचना। श्लिष्
परस्मै | [सक.] आलिंगन करना। प्रति ईक्ष् | १९३
आत्मने| [सक.] प्रशंसा करना ।
४६८
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
४६९॥
प्र+ह
८४
४४६]
उभय [[सक.] प्रहार करना ।
सम्+आ+रच्
४४८
परस्मै | [सक.] दुरुस्त करना ।
कथ
४२७/
परस्मै | [सक.] कहना।
| आदेशः | सानुबन्धः सव्यव दृशं प्रेक्षणे सह
राजग दीप्तौ साअड्ढ कृषीत् विलेखने सामग्ग
श्लिषंच् आलिङ्गने सामय इंक्षि दर्शने सार हंग् हरणे सारव रचण् प्रतियले साह कथण वाक्यप्रबन्ये साहट
विगद् वरणे साहर वग्ट् वरणे सिज्ज विदांच् गात्रप्रक्षरणे सिज्झ
विधू गत्याम् सिञ्च विचीत् क्षरणे
ष्णिहीच प्रीती सिप्प विचीत् क्षरणे सिम्प विचीत् क्षरणे
षिवूच् उतौ सिह स्पृहण ईप्सायाम्
सम्+वृ
४६॥
४४६]
सम्+व स्विद् सिथ्
सिच
४९]
सिप्प
स्नि
९७
[सक.] संवरण करना। [सक.] संवरण करना। [अक.] पसीना होना। [अक.] निष्पन्न होना । [सक.] गति करना । [सक.] सींचना। [सक.] स्नेह करना। [सक.] सींचना। [सक.] सींचना । [ सक.] सांधना। [सक.] इच्छा करना, चाहना । [सक.] स्पृहा करना।
९७]
सिव्व
स्पृह
सिह
काक्षु काङ्क्षायाम्
काक्ष
कथ
४२७/
परस्मै | [सक.] कहना ।
सीस कथण वाक्यप्रबन्ये १. पा० म० - सच्चव ।
420

Page #365

आदेशः
970
सुमर
सुव्व
भञ्ज
सोल्ल
सानुबन्धः श्रृंट् श्रवणे स्मं चिन्तायाम् श्रृंट् श्रवणे भञ्जोंप आमदने भजोंप आमदने नशौच अदर्शने डुपचीए पाके क्षिपीत् प्रेरणे षिधू गत्याम् क्षिपीत् प्रेरणे श्रृंट् श्रवणे . हनंक हिंसा-गत्योः ग्रहीश् उपादाने भू सत्तायाम् हसे हसने नशौच् अदर्शने हंग हरणे
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वङ्कः गणः पत्राङ्कः | पदम् | अर्थः श्रु |२४१ १२९६ ५ । ४८९ परस्मै [सक.] सुनना।
[सक.] याद करना।
४९० परस्मै [सक.] सुनना। भञ्ज
४५१] परस्मै | [सक.] भांगना, विनाश करना ।
४५१] [सक.] भांगना। नश
[अक.] पलायन करना।
४४८ उभय [सक.] पकाना । क्षिप् |१
४५८ उभय | [सक.] फेंकना ।
[सक.] निषेध करना। उत्+क्षिप्
४५८
[सक.] उठाना, फेंकना। ४४१| परस्मै | [सक.] सुनना ।
सोल्ल
हक्क
EEEEEEEEEEEEEEEE
४९१|
परस्मै | [सक.] वध करना।
।९
।
४७२
उभय | [सक.] ग्रहण करना ।
४४२॥
परस्मै
[सक.] प्राप्त करना । [अक.] होना ।
४९४॥
परस्मै | [सक.] उपहास करना । [अक.] हंसना ।
हारव
नाशय्
४३५]
[सक.] नाश करना, हारना ।
[सक.] हरण करना, प्रसन्न करना। परस्मै | [सक.] प्राप्त करना । [अक.] होना । परस्मै | [सक.] होम करना ।
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
४९५|
भू सत्तायाम् हुंक् दाना-ऽदनयोः
भू सत्तायाम्
प्र+भू
४४२परस्मै | [अक.] समर्थ होना ।

Page #366

आदेशः
सानुबन्धः मजौक शुद्धौ क्षिपीत् प्रेरणे
निरनुबन्धः सूत्राङ्कः धात्वतः गणः पत्राङ्क | पदम् | अर्थः
४५० परस्मै | [सक.] मार्जन करना।
५८
भू सत्तायाम्
उभय | [सक.] फेंकना । परस्मै | [सक.] प्राप्त करना । [अक.] होना ।
[सक.] होम करना। [सक.] प्राप्त करना । [अक.] होना ।
हुंक दाना-ऽदनयोः
अकारादिवर्णक्रमेण चतुर्थपादान्तर्गता धात्वादेशाः
भू सत्तायाम्
४४२
69261

Page #367


Page #368
पाइयकव्वुल्लावे पडिवयणं सक्कयाए जो देइ / सो कुसुमसत्थरं पत्थरेण अबुहो विणासेइ // (कर्पूरमञ्जरी) KIRIT GRAPHICS - 09898490091