Book Title: Tirthankar 1977 11 12
Author(s): Nemichand Jain
Publisher: Hira Bhaiyya Prakashan Indore
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520603/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2014 varSa 7; aMka 7,8 navambara-disambara 1977 kArtika-mArgazIrSa r'ii.li. s. 2404 mgr jy' 37-00 TO '4/ nigii liigdl jl-maanaabhi-sk / / / For Personal & Prival Use of Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do prasaMga -rameza muni mAMgalika zravaNa : AdivAsI kA saMkalpa ghaTanA vi. saM. 1977 kI hai, jaba jaina divAkarajI mahArAja ratalAma kSetra ko pAvana kara rahe the / maMgala prabhAta-velA meM manivRnda ke sAtha jaMgala kI ora jAte hue eka dina mahArAja zrI ne nagara ke bAhara eka bailagAr3I ke najadIka eka AdivAsI dampatti kA karuNa krandana bhunaa| 'mAmA ro kyoM rahe ho? kyA kucha kho gayA hai ?' mahArAja zrI ne madhura vANI meM puuchaa| AdivAsI bhAI Arta svara meM bolA-'mahAtmAjI, merA 20 barasa kA bImAra baccA aba nahIM bcegaa| aisA ilAja karane vAloM ne kahA hai / isalie hama loga aba ise ghara le jA rahe haiN| lAza kI taraha bailagAr3I meM leTA par3A hai| yaha na bolatA-cAlatA hai aura na khAtA-pItA hai| yaha akelA putra hai|' antima vAkya jIbha para Ate-Ate usa bhAI kI AtmA karAha uThI / dRzya bar3A karuNa thA; saMta kI sAntvanAtmaka vANI prasphuTita ho uThI-'mAmA, dhIraja rakho, maiM abhI bhagavAna (mAMgalika) kA nAma sunAye detA hU~ / tere beTe kA kalyANa hogaa|' ___ mAMgalika sUtra zravaNa karAyA aura garudeva ne AdivAsI se gupta vAta prakaTa karate hArA kahA-'apane beTe ko ghara le jA, aba isakA kalyANa huA samajha / ' ghara pahu~ce / dekhA to dama dina ke andara lar3akA bilkula caMgA ho gyaa| usa dampatti ke dila meM zrI gurudeva ke prati asIma zraddhA jama gayI / jaba kabhI koI usa bacce ke viSaya meM jijJAsA karatA to unake mu~ha se yahI nikalatA 'yaha to mara gayA thA, magara usa mahAtmA ne ise maMtra sunAkara acchA kiyA' / eka dina AdivAsI dampatti kRtajJatA prakaTa karane ke lie kucha bheMTa lekara mahArAjazrI ko talAza karate hue jaba ratalAma pahu~ce to rAtri eka dharmazAlA meM vyatIta kara jahA~ pahalI bAra mile the, vahA~ jAkara gurudeva ke Agamana kI rAha dekhane lge| jinakA na to unheM nAma hI mAlUma thA aura na hI nivAsa sthAna kA koI nizcita patA hii| pratIkSA karate adhika dera nahIM huI ki manizrI Ate dikhAyI diye| unheM dekha AdivAsI dampatti bhakti-vihala ho uThe / caraNa pakar3akara gurudeva ko yAda dilAte hue bole-'Apa bhUla gaye / Apa hI ne to maMtra sunAkara mere bacce ko jIvanadAna diyA hai / Apa mere lie mahAtmA nahIM sAkSAt paramAtmA haiM / isalie bheMTa ke rUpa meM kucha TimarU, cArolI aura 10 rupaye lekara AyA hU~ aura khetI pakane para makkA bhI lAU~gA / Apa yaha saba svIkAra kreN|' - gurudeva usakI kRtajJatA para prasanna hokara bole--'bhalA maiM tumheM kaise bhUla sakatA hU~, kintu mAmA ! 'bheMTa to maiM nahIM letA, mujhe sacamuca hI prasanna rakhanA cAhate ho to phira vAdA karo ki tuma donoM jIvana-paryanta zikAra nahIM karoge, kisI tyauhAra para pazu-bali nahIM car3hAoge, mAMsa-madirA kA sevana nahIM karoge ; kyA ye cAra bAteM maMjUra haiM ?' 'cAroM bAta kara kyoM nahIM pAyeMge? hameM ApakI cAroM bAteM maMjara haiN| hama pratijJA karate haiM ki Apako diye gaye vacana kA pUrNa pAlana kreNge|' isa taraha pratijJA lekara AdivAsI dampatti apane gA~va kI ora cala diye| - For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiid vicAra-mAsika (sadvicAra kI varNamAlA meM sadAcAra kA pravartana) munizrI cauthamala janma-zatAbdi-aMka varSa 7, aMka 7-8; navambara-disambara 1977 kArtika-mArgazIrSa ; vI. ni. saM. 2504 saMpAdaka : DA. nemIcanda jaina prabandha saMpAdaka : premacanda jaina vArSika zulka : dasa rupaye prastuta aMka : pA~ca rupaye videzoM meM : tIsa rupaye AjIvana : eka sau eka rupaye 65 patrakAra kaoNlonI, kanADiyA roDa, indaura-452 001 dUrabhASa : 5804 naIduniyA presa kesarabAga roDa, indaura-2 se mudrita hIrA bhaiyA prakAzana For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA | kahA~ praNAma, eka sUraja ko -saMpAdakIya -AcArya AnandaRSi -muni kanhaiyAlAla 'kamala' -vipina jArolI pArasa-puruSa jaina divAkarajI : eka pArasa-puruSa cauthamala : eka zabdakathA jaina divAkara munizrI cauthamalajI : saMkSipta jIvana-jhAMkI munizrI cauthamala-sAhitya 'nirgrantha-pravacana' ke kuzala zilpI : munizrI cauthamalajI jaina divAkara : eka vilakSaNa vyaktitva vandana, abhinandana ! (kavitA) pravacana-maNiyA~ -DA. sAgaramala jaina -devendra muni zAstrI -vipina jArolI -muni cauthamala 39-72 avadAna mUrtimanta anekAnta (paM. nAthUlAla zAstrI), satyAnveSI santa munizrI cauthamalajI (durgAzaMkara trivedI), eka alaga zailI (saubhAgya muni), eka niHspRha mahApuruSa (phatelAla saMghavI), ve akSara puruSa the (pArasarAnI mehatA), gAgara meM sAgara ve (raMga muni), mujhe yAda hai (saubhAgyamala kocaTTA), yuga kA eka mahAn camatkAra (bApUlAla botharA), eka AsthA stambha (subhASa muni), unake AdarzoM ko AtmasAt kareM (dineza muni), mujhe dIkSA dIjiye (pratApa muni), vANI meM gahana prabhAva (mahAsatI rAmakuMvarajI), sAhitya kI zrIvRddhi (vimala muni), akSara adhyAtma (azoka muni), jIvana kI pramukha ghaTanAe~ (paM. muni hIrAlAlajI), pyAra hI pyAra-prIti hI prIti (kAnti muni), paropakArI prakhara vaktA (sAdhvI madhubAlA), kartavya meM kaThora (sAvI madanakuMvara), unakI pAvana smRti (sAdhvI vijayakuMvara), prema ke devapuruSa (bhagavatI muni 'nirmala'), virATa yogI (bhuvanezvarI bhaMDArI), kAntadarzI jaina divAkara (phakIracanda mehatA), eka mahAn santa (gulAbacanda bhaMDArI), vasudhA merA kuTumba (harabansalAla), vizAla vaTavRkSa (maMjulA tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bena) pAnI meM mIna piyAsI (javAharalAla muNota), 'yaha mahApuruSa hogA' (saubhAgyamala saMghavI), eka lokagItakAra (badrIlAla jaina), kucha ghaTanAe~, kucha yAdeM (cA~damala mArU), unake mArga para caleM (bAgamala jaina), jIvana hI badala gayA (nathamala sAgaramala luMkar3a) zraddhAJjali : kAvyAJjali 73-99 jInA jisane sIkhA, maranA vahI sikhA sakatA hai (sAdhvI prItisudhA), samanvayavAdI santa (AcArya AnandaRSi), anusaraNa meM sArthakatA (upAdhyAya vidyAnanda muni), karuNA kI sAkSAt mUrti (upAdhyAya amara muni), jinazAsana ke ratna (ambAlAlajI ma.), bhavyatama vyaktitva (saubhAgya muni 'kumuda'), AtmajAgRti ke unnAyaka (ratna muni), jaina ekatA ke agradUta (sureza muni), hArdika zubhakAmanAe~ (ba. dA. jattI), mahAn sAdhaka aura santa ko zraddhAMjali (bhairoMsiMha zekhAvata), samanvaya ke preraka (zreyAMsaprasAda jaina), hArdika prasannatA (bhAgacanda sonI), zramaNadhArA ke tejasvI sAdhaka (mizrIlAla gaMgavAla), mAnava-sevA ke patha para samarpita vyaktitva (suganamala bhaMDArI), tejasvI puNyAtmA (bAbUlAla pATodI), ahiMsA-dharma ke mahAn pracAraka (DA. jyotiprasAda jaina), uccakoTi ke vyAkhyAnadAtA (acalasiMha), caumukhI vyaktitva ke dhanI (pArasa jaina), lokapriya krAntikArI muni (saubhAgyamala jaina), patitoddhAraka (bhUrelAla bayA), zubhakAmanAe~ aura praNAma (dvArakA prasAda pATodiyA), patitoM-dukhiyAroM ke paramasakhA (pratApasiMha beda), vAtsalya ke pratIka (bhagatarAma jaina), jAjvalyamAna nakSatra (sundaralAla paTavA), ekatA-saMvedanA-karuNA kI triveNI (candanamala cA~da), maitrI-bhAvanA ke mahAn sAdhaka (phatahasiMha jaina), lokopayogI mArgadarzana (abhayarAja nAhara), eka Aloka-puMja (nirmalakumAra lor3hA), Adarza ke akhaMDa srota (azokakumAra navalakhA), samarpita jIvana ke jvalanta udAharaNa (esa. hastImala jaina), Adarza karmayogI (kapUracanda surANA); ve the aise (muni rUpacandra 'rajata'), divAkaro'yam (zrIdhara zAstrI), vandanA (nAnAlAla javaracanda rUnavAla), una jaisA kucha to kareM (ghevaracanda jaina), vaha piye saMgaThana ke pyAle (muni bhAskara), AtmajJAna ke anupama sAdhaka (jitendra muni), agara Thahara jAtA thAnaka para (gaNeza muni zAstrI), jaina divAkaro'bhUt (subhASa muni), tubhyaM namaH (muni udayacanda), dhaNNo ya so divAyaro (umeza muni aNu'), jJAna kA prakAza milA (motIlAla surAnA), mahAmanasvI (zramaNa sUrya zrI mizrIlAla mahArAja), suraja Aja asta ve gayo (manoharalAla nAgorI), saMgha-aikya ke agradUta ve (vijayakumAra jaina), vAstavikatA rAba ko samajhAI (tArAcanda mehatA), pIr3Ae~ ho gayIM tirohita (nirmala 'tejasvI'); jaina divAkara paMca-paMcAzikA- pacapanikA (muni ghAsIlAla mahArAja) mahAmanasvI sAdhaka saMta muni zrI cauthamalajI -upAdhyAya kastUracanda mahArAja 100 eka saMpUrNa saMta puruSa -kevala muni 'saba ko apanA mAno, apane jaisA mAno' -agaracanda nAhaTA 101 cau. ja. za. aMka m For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 108 109 2,3 115 125 129 130 0 eka devadUta kI bhUmikA meM -hastImala kSelAvata pravacana-megha, jIvana-dharatI -Izvara muni jaisI karanI, vaisI bharanI -zrImatI girijA 'sudhA' 'kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ?' -rikhabarAja karNAvaTa mAMgalika zravaNa : AdivAsI kA saMkalpa ; kintu bhUlakara bhI AtmahatyA nahIM karU~gA -rameza muni AvaraNa jaina dharma, darzana, sAhitya, saMskRti adhyAtma-rahasyoM kI khoja .. -muni nathamala cAritra hI mandira hai -upAdhyAya muni vidyAnanda 'samamasAra' kI pandrahavIM gAthA -upAdhyAya muni vidyAnanda sthAnaka arthAt imArata nahIM, AtmAlaya -upAdhyAya madhukara muni pratikramaNa |pratilekhana (kavitA) -ratneza 'kusumAkara' samAja aura siddhAnta -muni mohanalAla 'zArdUla' mahAmantra NamokAra : kucha prazna-cihana -pratApacandra jaina jaina saMskRti : vizva saMskRti kI antarAtmA -muni mahendrakumAra 'kamala' dharma : utpatti aura astitva -sva. paM. 'udaya' jaina saMvatsarI : eka vicAraNIya pakSa -saubhAgyamala jaina vizeSa goyalIyajI : beTe ke AIne meM -zrIkAnta goyalIya 'jaba gommaTasAra prakAzita huA . . kintu aba ? -lakSmIcandra jaina * * "eka gIta ImAna kA (kavitA) -bAbUlAla jaina 'jalaja' kasauTI (pustaka-samIkSA) samAcAra-pariziSTa tIrthakara : aura tIna varSa (maI 1975 se apraila 1977) 131 r 133 ur 141 143 157 162 163 177 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya praNAma, eka sUraja ko jainoM kA eka varga munizrI cauthamalajI kA janma-zatAbdi-samAroha saMpanna kara rahA hai, samAroha pUre varSa calegA aura usake antargata qisma-qisma ke Ayojana hoMge, ina AyojanoM kA AkAra kyA hogA, vyaktitva kaisA hogA, lakSya kyA hogA, prAyaH sabhI Ayojaka isa saMbandha meM anizcita aura anizcinta haiM, jahA~ taka hama dekha pAye haiM, dekha rahe haiM, adhikAMza logoM kA dhyAna dhana juTAne para kendrita hai, isa bAta ko talAzane meM nahIM hai ki hama dekheM, patA lagAyeM ki usa mahAmanISI kA kyA-kitanA yogadAna thA aura usane zramaNa saMskRti ke eka jIvanta pratinidhi ke rUpa meM saMpUrNa bhAratIya jana-jIvana ko kitanA prabhAvita kiyA ? jainoM ke sAmAjika jIvana kA jo kaTAva, jo kSaraNa, jo nukasAna, aura jo TUTa-phUTa ho gayI thI, jo zithilatAe~ aura pramAda usake sAMskRtika aura naitika jIvana meM A gaye the muni cauthamalajI ne kina-kina kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue, unakI marammata kI, unheM saMbhAlA ? kyA hamAre pAsa vakta hai ki hama ina sArI sthitiyoM kA avalokana kareM, unakI sUkSma jA~ca-par3atAla kareM? hama janma-zatAbdiyA~ aura puNyatithiyA~ manAte haiM, kintu yaha zAyada nahIM jAnate, jAna pAte ki jina aupacArikatAoM meM Thaharakara hama ina samArohoM ko saMpanna karate haiM, ve hamAre jIvana ko U~cA nahIM uThA pAtIM varan use duvidhAoM aura vikRtiyoM ke aise jahara meM DAla jAtI haiM, jise dUra na kara pAne ke kAraNa hamArI AnevAlI pIr3hI ko kAphI nukasAna uThAnA par3atA hai| vastutaH hameM isa bAta para sabameM adhika dhyAna denA cAhiye ki jo zraddhAMjali hama saMbandhita vibhUti ke pAda-padmoM meM arpita kara rahe haiM usakI sAMskRtika jar3a hamAre hRdaya aura hamAre sAMskRtika jIvana meM kitanI gaharI hai? kahIM hama Upara-Upara to koI kAma nahIM kara rahe haiM ? kahIM aisA to nahIM hai ki hama patte sIMca rahe haiM aura jar3eM sUkha rahI haiM ? kahIM yoM to nahIM hai ki hama usa vibhUti kA gaganabhedI jayaghoSa kara rahe haiM aura usake jIvana-lakSyoM kA hamAre jIvana se koI sarokAra nahIM hai ? hamAre vicAra meM, jaba taka hama aise praznoM kA koI ThIka-ThIka uttara nahIM de lete taba taka kisI muni cauthamala-jaisI mahAn vibhUti ko zraddhAMjali samarpita kara pAnA saMbhava nahIM hai| aura phira muni zrI cauthamalajI ko zraddhAMjali arpita karanA to saca meM eka bahuta kaThina kAma hai, cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha isalie ki unakA sArA jIvana zramaNa saMskRti kI utkRSTatAoM para tila-tila nyochAvara thA, ve usake jIvanta-jvalanta pratinidhi the, unakA sArA jIvana una lakSyoM kI upalabdhi para samarpita thA jinake lie bhagavAn mahAvIra ne bAraha varSoM taka durddhara tapa kiyA, aura jinheM sadiyoM taka jainAcAryoM ne apanI kathanI-karanI kI nirmalatA dvArA eka udAharaNIya ujjvalatA ke sAtha prakaTa kiyaa| munizrI asala meM vyakti-krAnti ke mahAn pravartaka the, unhoMne ahasAsa kiyA thA ki samAja meM vyakti ke jIvana meM kaI zithilatAoM, durbalatAoM aura vikRtiyoM ne dvAra khola liye haiM, aura durgandhita nAliyoM dvArA usake jIvana meM kaI asvacchatAe~ dAkhila ho gayI haiM, ataH unhoMne sabameM bar3A aura mahattvapUrNa kArya yaha kiyA ki ina daravAjoM ko majabUtI se banda kara diyA, aura naitikatA aura dhArmikatA ke asaMkhya ujjvala rozanadAna vahA~ khola diye| isa taraha be jahA~ bhI gaye, vahA~ unhoMne vyakti ko U~cA uThAne kA kAma kiyA / eka bar3I bAta jo manithI cauthamalajI ke jIvana se jur3I huI hai vaha yaha ki unhoMne jainamAtra ko pahale AdamI bhAnA, aura mAnA ki AdamI phira vaha kisI bhI kauma kA ho, AdamI hai, aura phira AdamI hone ke bAda z2arUrI nahIM hai ki vaha jaina ho (jaina to vaha hogA hI) cUMki unhoMne isa bAta kA lagAtAra anubhava kiyA ki jo nAmadhArI jaina haiM unameM se bahuta sAre AdamI nahIM haiM kyoMki ve isa bAta ko barAbara mahasUsate rahe ki bhagavAna mahAvIra ne jAti aura kula ke AdhAra para kisI AdamI ko choTA-bar3A nahIM mAnA, unakI to eka hI kasauTI thI - karma ; karmaNA yadi koI jaina hai to hI ve use jaina mAnane ko taiyAra the, janma se jaina aura karma se dAnava vyakti ko unhoMne jaina mAnane se inakAra kiyaa| yaha unakI na kevala zramaNa saMskRti ko varan saMpUrNa bhAratIya saMskRti ko eka apUrva dena hai, isIlie ve bhIla-bhilAloM ke pAsa gaye, pichar3e aura patita logoM ko unhoMne gale lagAyA, unake duHkha-darada, hIra-pIra ko jAnA - samajhA, unheM apanI prIta-bharI AtmIyatA kA pArasa-sparza diyA, aura isa taraha eka naye AdamI ko janamA; ho sakatA hai kaI loga jo gRhastha, yA sAdhu haiM, unake isa mahAn kRtitva ko camatkAra mAne, kintu munizrI cauthamalajI kA sabameM bar3A camatkAra eka hI thA aura vaha yaha ki unhoMne apane yuga ke una bahuta se manuSyoM ko jo pazu kI barbara bhUmikA meM jIne lage the, yAda dilAyA tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki ve pazu nahIM haiM, manuSya haiM, aura unheM usI zailI-salIke se apanA jIvana jInA cAhiye / manuSya ko manuSya kI bhUmikA se skhalita hone para jo loga use punaH manuSya kI bhUmikA meM vApasa le Ate haiM, saMta kahalAte haiN| munizrI kevala jaina muni nahIM the, manujoM meM mahAmanuja the, ve tyAga aura samarpaNa ke pratIka the, niSkAmatA aura nizchalatA ke pratIka the, nirlobha aura nirvera, apramattatA aura sAhasa, nirbhIkatA aura avicalatA kI jItI-jAgatI mUrti the, kyA yaha saca nahIM hai ki aisA manasvI saMta puruSa hajAroM-haz2Ara varSoM meM kabhI-kabhAra koI eka hotA hai, aura bar3e bhAgyodaya se hotA hai / muni yadi vaha kevala muni hai to usakA aisA honA aparyApta hai, cUMki muni samAja se apanA kAyika poSaNa grahaNa karatA hai, use apanI sAdhanA kA sAdhana banAtA hai ataH usa para samAja kA jo RNa ho jAtA hai, use lauTAnA usakA apanA kartavya ho jAtA hai, mAnA samAja isa taraha kI koI apekSA nahIM karatA (karanA bhI nahIM cAhiye), kintu jo vastutaH muni hote haiM, ve samAja ke saMbandha meM cintita rahate haiM aura use apane jIvana-kAla meM koI-na-koI AdhyAtmika-naitika khurAka dete rahate haiM, yaha khurAka pravacanoM ke rUpa meM prakaTa hotI hai| munizrI cauthamalajI eka vAgmI saMta the, vAgmI isa artha meM ki ve jo-jaisA socate the, use tyoM-taisA apanI karanI meM akSaraza: jIte the / Aja bakavAsI saMta asaMkhya-anagina haiM, kyA hama inheM saMta kaheM ? / bAne meM bhale hI unheM vaisA kaha leM, kintu cauthamallI kasauTI para unheM saMta kahanA kaThina hI hogA / jisa kasauTI para kasakara hama munizrI cauthamalajI mahArAja ko eka zatAbdipuruSa yA saMta kahate haiM, vAstava meM usa kasauTI kI prakharatA ko bahuta kama hI sahana kara sakate haiN| una jaisA yuga-puruSa hI samAja kI ragoM meM nayA aura svastha laha de pAyA, anyoM ke lie vaha Dagara niSkaNTaka nahIM hai, kAraNa bahuta spaSTa hai, unakI vANI aura unake cAritra meM ekarUpatA thI ; jo jIbha para thA, vahI jIvana meM thA; usameM kahIM-koI duI nahIM thI, isIlie yadi hameM usa zatAbdi-puruSa ko koI zraddhAMjali arpita karanI hai to vaha aMjali nirmala-prAmANika AcaraNa kI hI ho sakatI hai, kisI zabda yA mudrita' grantha yA pustaka kI nahIM / usa manISI ne sAhitya to sirajA hI, eka sAMskRtika sAmaMjasya sthApita karane ke prayatna bhI kiye / isa prayatna ke nimitta ve svayaM udAharaNa bane, cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki ve isa marama ko jAnate the ki jaba taka AdamI svayaM udAharaNa nahIM banatA, taba taka vaha apane lakSya ko prApta nahIM kara sakatA / adhikAMza loga udAharaNa dete haiM, udAharaNa bana nahIM pAte; Aja udAharaNa dene vAle loga hI adhika haiM, udAharaNa banane vAle logoM kA akAla par3a gayA hai / loga kathAe~ sunAte haiM, aura sabhA meM ha~sI kI eka lahara eka sire se dUsare sire taka daur3a jAtI hai, bAta AyI-gayI ho jAtI hai. kintu usase na to vaktA kucha bana pAtA hai, na shrotaa| prasiddha vaktA munizrI cauthamalajI vaktA nahIM the, caritra-saMpadA ke svAmI the, unakA cAritra tejomaya thA, ve pahale apanI karanI dekhate the, phira kathanI jIte the; vastutaH saMtoM kA saMpUrNa kRtitva bhI isI meM hai, isalie krAnti ke lie jo sAhasa-zaurya cAhiye vaha usa zatAbdipuruSa meM jitanA hameM dikhAyI detA hai, utanA unake samakAlInoM aura uttaravartiyoM meM nhiiN| yahI kAraNa thA ki ve ekatA lA sake aura eka hI maMca para kaI-kaI saMpradAyoM ke munimanISiyoM ko upasthita kara sake. unakA yaha avadAna na kevala ullekhanIya hai varan mAnava-jAti ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita karane yogya hai| agnyakSaroM meM utkINita unakA vaha puruSArtha Aja bhI hamAre sanmukha eka prakAza-stambha kI bhA~ti varadAna kA hAtha uThAye khar3A hai usa kavaca-jaisA jo kisI bhI saMkaTa meM hamArI rakSA kara sakatA hai| saba jAnate haiM ki jaba koI AdamI mahattvAkAMkSAoM kI kIca se nikala kara eka khule AkAza meM A khar3A hotA hai, taba lagatA hai ki koI yugAntara sthApita huA hai, yaga ne karavaTa lI hai, koI nayA sUraja UgA hai, koI aisA kArya huA hai, jo na Aja taka huA hai, na honevAlA hai, koI nayA AyAma mAnava-vikAsa kA, utthAna kA, pragati kA khulA hai, udghATita huA hai| munizrI cauthamalajI isI taraha ke mahApuruSa the jo mahattvAkAMkSAoM ke paMka meM se kamala khilAnA jAnate the| use kisI para ulIcanA nahIM jAnate the, ve cintana ke unmukta AkAza-tale akasmAt hI A khar3e hue the aura unhoMne apanI varadAnI chA~va se apane samakAlIna samAja ko upakRta - anugRhIta kiyA thaa| hamArI samajha meM zatAbdiyoM bAda koI aisA saMpUrNa puruSa kSitija para AyA jisane rAva-raMka, amIra-g2arIba, kisAna,majadUra, vikasita-avikasita, sAkSara-nirakSara, sabhI ko prabhAvita kiyA, sabake prati eka abhUtapUrva samabhAva, mamabhAva rakhA, ( zeSa pRSTha 195 para ) tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mani zrI cauthamalajI mahArAja ja. kArtika zu. 13, vi. saM. 1934 // ni. mArgazIrSa zuklA 9, vi. saM. 2007 For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya jaise Arthika sthiti kI samIkSA karatA hai, usI prakAra use apane jIvanavyavahAra kI bhI samIkSA karanI cAhiye / pratyeka ko socanA cAhiye ki merA jIvana kaisA honA cAhiye ? vartamAna meM kaisA hai ? usameM jo kamI hai, use dUra kaise kiyA jAe ? yadi yaha kamI dUra na kI gayI to kyA pariNAma hogA ? isa prakAra jIvana kI sahIsahI AlocanA karane se Apako apanI burAI-bhalAI kA spaSTa patA calegA / Apake jIvana kA sahI citra Apake sAmane upasthita rahegA / Apa apane ko samajha skeNge| byAvara, 8 sita. 1941 -munizrI cauthamalajI ma. Elan Education International For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAra For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bAta : sarala aura anubhavagamya 'krodha aura tAqata kA dabAva koI sthAyI dabAva nahIM hai| zAnti, kSamA aura prema ke dabAva meM hI yaha zakti hai ki dabA huA vyakti phira kabhI sira nahIM uThAtA aura na lar3ane AtA hai| yaha eka aisI sarala aura anubhavagamya bAta hai ki saMsAra ke itihAsa se sahaja hI samajhI jA sakatI hai| phira bhI Azcarya hai ki buddhimAna kahalAne vAle rAjanItijJa ise nahIM samajha pAte aura pAgaloM kI taraha zastrAstra taiyAra karake eka-dUsare para car3ha baiThate haiN| aba taka ke yuddhoM se ye loga jarA bhI zikSA nahIM lete| -muni cauthamala For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkarajI : eka pArasa-puruSa "unakI vANI meM, vastutaH, eka adbhuta-apUrva pArasa-sparza thA, jo lauha citta ko bhI svarNima kAnti-dIpti se jagamagA detA thA / unakA pravacanAmRta hajAra-hajAra rUpoM meM barasA thA / rAjA-mahArAjAoM se lekara achUtoM, bhIla-bhilAloM aura majadUroM taka unakI kalyANakArI vANI pahuMcI thii| ve saghana andhakAra meM prakhara prakAza the| AcArya AnandaRSi bhAratIya saMskRti kI antarAtmA hai saMta-saMskRti, jo saMtoM kI sAdhanA-ArAdhanA se hI aMkurita, pallavita, puSpita aura phalita huI hai| vastutaH saMtoM kI mahimAzAlinI caryA aura vANI kA itihAsa hI bhArata kI AdhyAtmika saMskRti kA itihAsa hai / atIta ke agaNita saMta-mahAtmAoM kI jIvanI Aja bhI preraNA kA ajasra-prakhara srota hai| aise hI the zramaNa saMskRti kI gauravamayI saMta-paramparA ke mahAn saMta jaina divAkara, prakhara vaktA zrI cauthamalajI mhaaraaj| unake darzana karane kA parama saubhAgya mujhe sarvaprathama milA manamAr3a meM / lambA qada, vizAla deha, gehu~A raMga, dIpta-tejomaya-zAnta mukhachabi, unnata bhAla Aja bhI mere smRti-paTala para jyoM-kA-tyoM vidyamAna hai| taba sthAnakavAsI samAja meM alaga-alaga aneka saMpradAya the| vaha yuga thA jaba saMtavarga eka-dUsare ke sAtha vyavahAra-saMbandha rakhane meM bhI jhijhaka kA anubhava karatA thaa| aise viSama samaya bhI hama eka hI sthAna para Thahare the| paraspara AtmIyatApUrNa vyavahAra rhaa| unhoMne mujhe usa samaya yahI sujhAva diyA thA ki tumheM apane saMpradAya ko susaMgaThita karanA caahiye| sabhI ko eka maMca para mila-baiThakara vidhAna Adi para vicAra-vimarza karanA caahiye| unakA sujhAva zata-pratizata anukaraNIya thA, kyoMki saMgaThana meM hI bala hai, utkarSa hai| kalayuga meM jana, dhana, rAjya, aNu Adi kaI zaktiyA~ haiM; kintu ina saba meM sarvopari zakti 'saMgha-zakti' hai| yUnAiTeDa bI sTeMDa, DivAiDeDa vI phAla'-svAmI vivekAnanda kA yaha divya ghoSa sabhI ke lie sArthaka evaM anusaraNIya hai| isa taraha do-cAra dina unase khUba khulakara bAtacIta huI / paraspara madhura vyavahAra aura abhUtapUrva sneha rahA; isake bAda bhI kaI bAra milane ke mauke Aye aura sauhArdra uttarottara bar3hatA gayA / kucha varSoM bAda saMgaThana kI havA calI / byAvara meM nau saMpradAyoM ke pramukha saMtoM kA milana huA, usameM RSi-saMpradAya kI ora se maiM upasthita huaa| apane-apane pUrvapadoM ko chor3akara saba kA eka samudra banA, saba kA vilInIkaraNa huaa| usa samaya jaina divAkarajI ne 'vardhamAna cau. ja. za. aMka 11 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha' ke AcAryapada ke cunAva kI bAta kahI aura usake lie merA nAma sujhaayaa| ve svayaM kisI pada ke lie utkaNThita nahIM the; isase unakI udAratA, saMgaThana ke prati utkaTa prema, sahiSNutA tathA udAtta vicAra ke darzana hote the / saMgaThana ke pUrva bhI unake anuyAyI kSetroM meM jahA~ bhI merA jAnA huA, vahA~ unhoMne saMtoM aura zrAvakoM ko mujhe pUrNa sahayoga dene kA izArA kiyaa| ina saba prasaMgoM para mujhe unakI udAra A~khoM ke bhItara chalakatI niSkAma-akaluSa AtmIyatA dikhAyI dI thii| jaina divAkarajI ojasvI vaktA bhI the / vANI kA camatkAra unake vyaktitva kI eka anyatama vizeSatA thii| unakI vANI meM, vastutaH eka adbhuta-apUrva pArasa-sparza thA, jo lauha citta ko bhI kAnti aura dIpti se jhalamalA detA thaa| unakI pravacana-pIyUSadhArA haz2Ara-hajAra dhArAoM meM pravAhita huI thii| rAjA-mahArAjAoM se lekara majadUroM ke jhopar3oM taka unakI kalyANakara vANI pahuMcI thI aura usane aMdhere meM rozanI pahu~cAI thii| unakI bhASA meM madhurAI thI, maMjula aura prabhaviSNu mukhAkRti ke kAraNa ve jahA~ bhI gaye sahasrasahasra janamedinI ne unakA abhinandana kiyA, apane palaka-pA~var3e bichA diye / kaI rAjAoM ne unake pravacana sunakara apanI-apanI rAjya-sImAoM meM hiMsA rokane kA prayatna kiyaa| unakI vatsalatA bar3I varadAnI thI, isIlie achUtoM ko gale lagAkara, jainadharma meM unheM praveza dekara unhoMne eka aitihAsika udAharaNa prastuta kiyaa| yaha thA unake patitapAvana vyaktitva kA prabhAva / __ unakI sAhitya-sAdhanA bhI anUThI thii| divAkara-sAhitya meM se kAvya-sAhitya khUba lokapriya huaa| janatA-janArdana ke kaNTha meM Aja bhI usakI anugUMja hai| maiMne madhyapradeza, rAjasthAna, paMjAba jaise sudUravartI pradezoM meM bhI vihAra kiyA / vahA~ bhI sthAna-sthAna para unakI kIrti-kathAe~ suniiN| mere khayAla se unake jIvana kI saba meM bar3I upalabdhi eka yaha bhI hai ki maiMne unake viSaya meM koI apavAda nahIM sunaa| jaba maiMne koTA meM unake dehAvasAna kA duHkhada saMvAda sunA taba mere mana ko gahana coTa lgii| zIghra hI hama saba byAvara meM punaH ekatrita hue| AcArya hone ke nAte merI upasthita lagabhaga aparihArya thii| unake prati merI agAdha zraddhA hai / jaba maiM koTA gayA taba unakI puNya-punIta smRti meM 'divAkara jaina vidyAlaya' calAne kI preraNA dekara AyA thaa| vidyAlaya merI upasthiti meM hI khula gayA thA; prasannatA hai ki vaha vikAsonmukha hai aura Avazyaka unnati kara rahA hai| lAlaTena kisalie? 'eka andhA hAtha meM lAlaTena lekara pAnI lene gyaa| jaba lauTa rahA thA taba use eka sUjhatA AdamI milaa| usane pUchA-'sUradAsa, tuma kyoM vRthA tela kharca karate ho?' aMdhe ne uttara diyA-'tumhAre jaisoM ke lie| tuma jaise sAmane A jAte aura mere hAtha meM lAlaTena na hotI to tuma mujhase TakarA jAte !' 12 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthamala : eka zabdakathA "cautha hara pakhavAr3e hamArA dvAra khaTakhaTAnevAlI eka tithi hai / sAmAnya jana ise 'cotha' kahatA hai / jyotiSa meM 'cautha' ko riktA kahA gayA hai / jainAgamoM meM cAritra ko riktakara kahA hai / isa taraha 'cautha' aura 'cAritra' nirjarA aura nirmalatA ke jIte-jAgate pratIka haiM / jo karmamala ko pratiphala tilAMjali dete cale ve the andhavizvAsoM ke andhakAra ko chinna-bhinna karanevAle manasvI maharSi cauthamalajI mahArAja / muni kanhaiyAlAla 'kamala' maiMne 'sva. jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke darzana bRhatsAdhu sammelana ke avasara para ajamera meM kiye the / yadyapi sImita zabdoM meM unake asImita sAdhutva kA aMkana saMbhava nahIM hai tathApi janmazatAbdi-varSa ke isa punIta prasaMga para usa mahAn vyaktitva kA kucha paMktiyoM meM paricaya likhanA mere svayaM ke tathA anya mumukSu sudhIjanoM ke lie zreyaskara hai / 1. sarva sAdhAraNa kI bhASA meM 'cautha' pratipakSa Ane vAlI eka tithi hai / jyotiSa kI bhASA meM 'cautha' riktA tithi hai / jainAgamoM meM cAritra ko riktakara kahA hai / cAritra kI vyutpatti hai - 'cayarittakaraM cAritaM' arthAt anantakAla se arjita karmoM ke caya, upacaya. saMcaya ko rikta (niHzeSa) karane vAlA astitva cAritra hai / isa taraha caritra ko 'coya' tithi ke nAma se 'mala' arthAt dhAraNa karane vAle hue zrI cauthamalajI mahArAja / 2. mokSa ke cAra mArgoM meM cauthA mArga hai tapa / tapa AtmA ke antahIna karmamala kI nirjarA karane vAlA hai - 'bhavakoDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai' / isa taraha tapa kI ArAdhanA kA sUcaka nAma dhAraNa karanevAle the sva. cauthamalajI mahArAja / Apane tathA Apake tapodhana antevAsiyoM ne bAhyAbhyantara tapArAdhanApUrvaka mukti kI rAha kA anusaraNa kara apanA nAma caritArtha kiyA / 3. pA~ca mahAvratoM meM cauthA mahAvrata brahmacarya hai / yaha mahAn vrata hI brahma ( AtmA ) ko paramabrahma (paramAtmA) meM utthita karanevAlA hai / vizva meM yahI sarvottama vrata hai / isakI ArAdhanA meM sabhI vratoM kI ArAdhanA sannihita hai / yaha zeSa mahAvratoM kA kavaca hai, mUla hai'paMcamahavvaya savvaya mUlaM / isa mUla mahAvrata ke nAma se apane nAma ko sArthaka karanevAle the sva. zrI jaina divAkarajI mahArAja / cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only 13 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dharma ke cAra prakAroM meM cauthA dharma 'bhAva' hai, jisakA gorava vizvavidita hai| isake bagaira zeSa tInoM dharma niSphala haiN| tIrthaMkara nAma kI niSpatti 'bhAva' se hI hotI hai aura Atmazodhana kA mUlamantra bhI 'bhAva' hI hai ; 'bhAva' se hI ananta AtmAe~ mukta huI haiN| 'bhAva' kI yaha Dagara ajara-amara hai| samunnata lokajIvana kA AdhAra bhI yahI 'bhAva' hai| udAharaNArtha godAmoM meM mAla bharA hai / byAja aura kirAye ke bojha se vyApArI kA mana udAsa hai / vaha pratipala bhAva kI pratIkSA meM dUrabhASa kI ora TakaTakI lagAye baiThA hai| ghaMTI Ate hI coMgA uThA letA hai / anukUla samAcAra sunakara ceharA khila uThatA hai| kevala hAtha-paira hI nahIM usakA sArA vadana utsAhita aura sasphUrta ho uThatA hai / yaha hai bAjAra-bhAva kI karAmAta / yaha huI laukika bhAva kI bAta kintu aupazamikAdi lokottara bhAva to AtmA ko jJAnAdi nija guNoM se saMpanna, samRddha karanevAle haiN| caturtha bhAvadharma kI smRti anukSaNa banI rahe isIlie 'cothamala' nAma Apako milA aura tadanusAra Apane bhAvavRddhi kI amara upalabdhi dvArA apanA nAma caritArtha kiyaa| . caudaha guNasthAnoM meM cauthA guNasthAna samyaktva hai| AtmA ko bodhi yA samyaktva kI upalabdhi isI guNasthAna meM hotI hai| jaise bIja kI anupasthiti meM vRkSa AvirbhUta nahIM hotA, vaise hI bodhi ke binA ziva-taru kA prAdurbhAva bhI saMbhava nahIM hai| samyaktva ke binA jJAna jJAna nahIM hai, cAritra cAritra nahIM hai| isa cauthe gaNasthAna ko dhAraNa kara ve sAmAnya jana se samyaktvI cauthamala bane aura uttarottara ArohaNa karate gye| unake padacihna amara haiM, unakA kRtitva amara hai, vyaktitva amara hai, aura unhoMne jJAna tathA samAja-sevA kI jisa paramparA kA nirmANa kiyA hai, vaha amara hai| . mujhe smaraNa hai ki eka dina kisI jainetara grAmavAsI ne mujhase pUchA thA kyA Apa cauthamalajI mahArAja ke cele haiM ? usake isa prazna se maiM zraddhAbhibhUta ho utthaa| maiMne khaa'haaN'| bAtacIta se patA calA ki usane apane gA~va meM unakA koI pravacana sunA thA, jisakA prabhAva abhI bhI usake mana para jyoM-kA-tyoM thaa| aise savAla rAjasthAna ke kaI grAmavAsiyoM ne mujhase kiye haiM ataH yaha asaMdigdha hai ki ve kabhI na asta honevAle sUraja the, jisakI dhUpa aura rozanI Aja bhI hameM ojavAna aura Alokita banAye hue hai| kiMvadantiyoM-sAjana-janavyApI unakA vyaktitva avismaraNIya hai| samyagdRSTi/mithyAdRSTi ... 'samabhAvI aura samyagdRSTi jIva kisI dharma kA niSedha nahIM karatA; vaha to kisI ko mukhya aura kisI ko gauNa rUpa meM dekhatA hai| vaha kisI burAI ko acchA nahIM samajhatA, balki vastu meM rahI huI acchAiyoM para dRSTi rakhatA hai aura burAiyoM kI upekSA karatA hai| mithyAdRSTi isase viparIta hotA hai| vaha acchAI ko burAI samajhatA hai aura usa burAI ko hI pradhAnatA detA hai|| -muni cauthamala tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkara munizrI cauthamalajI : saMkSipta jIvana jhAMkI janma : vi. saM. 1934, kArtika zuklA 13, ravivAra; nImaca (madhyapradeza ) mAtA : zrImatI kesarabAI pitA : zrI gaMgArAmajI vaMza : osavAla, corar3iyA zikSA : sthAnIya vidyAlaya meM hindI, aMgrejI, urdU kaumArya : 16 varSa vivAha : 16 varSa kI vaya meM pratApagar3ha rAjasthAna ke zrI pUnamacandajI kI suputrI mAnaku~varabAI ke sAtha dIkSA : holkara riyAsata indaura ke boliyA grAma meM 18 varSa kI vaya meM vi. saM. 1952, phAlguna zuklA 5, ravivAra dIkSA guru : sthAnakavAsI paramparA ke AcArya zrI hukmIcandajI mahArAja ke saMprabAya sarala svabhAva kavi muni zrI hIrAlAlajI mahArAja dvArA adhyayana : saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI, mAlavI Adi bhASAoM kA jJAna; battIsa jainAgama evaM grantha gItA, rAmAyaNa, bhAgavata, kurAna, bAibala Adi vibhinna dharmagranthoM kA gahana adhyayana vihAra, dharmapracAra : dIkSA - jIvana ke 55 varSoM meM rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, uttarapradeza, dillI Adi pradezoM ke vibhinna grAma-nagaroM meM vihAra, cAturmAsa, bhagavAn mahAvIra ke saMdeza kA jana-jana taka pracAraprasAra; udayapura, alavara, kizanagar3ha, ratalAma, indaura, devAsa, pAlanapura ke nareza-navAba aura choTe-moTe aneka amIra-umarAva, ThAkura sAmanta Adi ko prabhAvita kara unakI durvyasanoM se mukti; kaI patita jAtiyoM kA uddhAra cau ja. za. aMka For Personal & Private Use Only 15 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savata 1 kAlarApATana 1953 3 bar3I sAdar3I. 4. - sAdar3I - 19 6 mandasaura 1857 - 255 REC 6 - jAvarA 956 1964 1967 -9 2003 - 1958 1965 498 16 nImaca 1959 8. nAthadvArA - 1960 9. syAcasaida 1961 (b) 10 italAma - 1962, 69, 78 85, 2004 - kAnor3a - 1963 12- udayapura - 1966, 1983.491, 1995 13- citaur3a - 1970, 2000 14 - AgarA - 1971.1993 15. pAlanapura - 1972 16- jodhapura - 1903,77, 87, 2005 17- ajamera - 19 pAlApura tu Pr.. * jodhapura - jameva vyAvara * * koTA sAraDI * bambaI ahamadanagara * dillI nAthadvArA citauDa bar3I sAdaDI nImaca rAmapurA phor3a* *mandamI svada * jAvarA * ujaina udayapura * italAmA * indaura * sArA ma hA | 18- byAvara - 905, 82, 90, 98, 2004 19- dillI - 1976, 1991 120-3 stor* neve, 2009 129-20317-98 co, 2002 22- jalagAMva- 1986 23- ahamadanagara-1980 24. bambaI - 108 25- manamAr3a - 1909 26. phoTo- 1992, 20076 antimandhAturmAsa ] 27- kAnapura - Re4 hi nda cAturmAsa dyotaka mAnacitra (visaM 1953 se 2007) bhAlphapAina * * jalagAMva manamaNa For Personal & Private Use Only * kAnapura cAturmAsa : 27 sthAnoM para 55 varSAnukra se isa prakAra -- jhAlarApATana (vi. saM. 1953), rAmapurA (1954), bar3I sAdar3I (1955), jAvarA (1956), rAmapurA (1957), mandasaura (1958), nImaca (1959), nAthadvArA (1960), khAcarauda (1961), ratalAma (1962), kAnor3a (1963), jAvarA (1964), mandasaura (1965), udayapura (1966), jAvarA (1967), bar3I sAdar3I (1968), ratalAma (1969), cittaur3a (1970), AgarA (1971), pAlanapura (1972), tIrthaMkara : nava. disa. 1977 laMkA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura (1973), ajamera (1974), byAvara (1975), dillI (1976), jodhapura (1977), ratalAma (1978), ujjaina (1979), indaura (1980), ghANerAva sAdar3I (1981), byAvara (1982), udayapura (1983), jodhapura (1984), ratalAma (1985), jalagAma (1986), ahamadanagara (1987), baMbaI (1988), manamAr3a (1989), byAvara (1990), udayapura (1991), koTA (1992), AgarA (1993), kAnapura (1994), dillI (1995), udayapura (1996), jodhapura (1997), byAvara (1998), maMdasaura (1999), cittaur3a (2000), ujjaina (2001), indaura (2002), ghANerAva sAdar3o (2002), byAvara (2004), jodhapura (2005), ratalAma (2006), koTA (2007) / padaviyA~ : jagadvallabha, prasiddha vaktA, jaina divAkara sAhitya-sRjana : bhagavAn mahAvIra kA Adarza jIvana, jambU kumAra, zrIpAla, bhaviSyadatta, campaka seTha, dhannA, zAlibhadra, neminAtha, pArzvanAtha Adi caritra; Adarza rAmAyaNa, jaina subodha guTakA, caturtha caubIsA Adi ke alAvA kaI upadezaparaka stavana, nirgrantha-pravacana kA saMpAdana lokopakAra : lAkhoM logoM dvArA mAMsa-madirA, gAMjA, bhAMga, tambAkU kA tyAga; kaI rAjAoM dvArA zikAra evaM pazubali kA tyAga'; preraNA pradAna kara kaI zikSaNa-saMsthAoM, pAMjarApoloM, vRddhAzramoM Adi lokopakArI saMsthAoM kI sthApanA ziSya-parikara : sarvazrI muni zaMkaralAlajI, upAdhyAya pyAracaMdajI, kavi kevala munijI, tapasvI mANakacandajI Adi vividha pratibhAoM ke dhanI 40 se adhika ziSya, tathA candana muni, mUla muni, vimala muni, azoka muni Adi aneka praziSya avadAna : saMgha-aikya ke lie "vIra varddhamAna zramaNa saMgha" kA nirmANa; antima varSAyoga koTA (rAjasthAna) meM digambara AcArya zrI sUryasAgarajI aura zvetAmbara AcArya zrI AnandasAgarajI ke sAtha sammilita pravacana divaMgati : koTA (rAjasthAna); 74 varSa ke AraMbha meM, vi. saM. 2007 mArga zIrSa zuklA 9, ravivAra saMyoga : janma- ravivAra; dIkSA- ravivAra; divaMgati- ravivAra cau. ja. za. aMka 17 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI cauthamala-sAhitya aSTAdaza pApa-niSedha (padya) dvaya caritra (taraMgavatI, ratanaku~vara, padya) Adarza upakAra (rAjA-mahArAjAoM. pArzvanAtha (gadya) ko diye gaye ojasvI pravacanoM kA saMgraha; pradezI rAjA kA caritra (padya) / muni pyAracanda) bhagavAna neminAtha aura puruSottama Adarza muni (prathama bhAga; sAmAjika, zrIkRSNacandra (padya) dhArmika, sadAcAra, dayAmayI Adi kAryoM bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana kA digdarzana) (gadya) Adarza rAmAyaNa (padya) bhagavAna mahAvIra kA divya sandeza udayapura kA Adarza cAturmAsa : (muni (prathama bhAga, gadya) pyAracanda) manohara puSpa (padya) eka AlokapuMja : jaina divAkara mahAbala caritra (padya) (saMkSipta jIvana-jhAMkI, subhASa muni 'sumana') muktipatha (padya) kRSNa caritra (padya) mociyoM ko tyAgavRtti (mociyoM ke caturtha ratnamAlA (padya) madhya diye gaye do pravacana) campaka caritra (padya) rAmamudrikA (padya) jambU kumAra (gadya) lAvaNI-saMgraha (bhAga 1, 2) jaina gaz2ala gula camana bahAra * vairAgya jainastavanAvalI jaina gajala bahAra zraddhAMjali (gIta-saMkalana : varddhamAnamuni) jaina divAkara : saMsmaraNoM ke Aine meM zrI jaina divAkara citrAvalI (divAkara (rameza muni) vicAra-bindu sahita, saMyojana-prakAzanajaina sukha caina bahAra (padya ; bhAga.1 se 5) phakIracanda jaina) jaina subodha guTakA (cAra sau cAra zrI jaina 'divAkara smRtigrantha yA gAyanoM kA saMgraha) zraddhAMjali (saMkalana : gulAbacanda) jJAna gIta-saMgraha ___zrI divAkara abhinandana grantha (bhagavatI triloka sundarI caritra (padya) dIkSA ke 51 veM varSAraMbha ke maMgala prasaMga dAmana khAM caritra (padya) para, saMpA. paM. zobhAcandra bhArilla, paM. divAkara dena; (1, 2, 3, candanamuni) mohanalAla upAdhyAya nirmohI') divAkara divya jyoti (bhAga 1 se 22; zrIpAla caritra (padya) pravacana-muni zrI cauthamalajI; saMpAdana- satI aMjanA aura vIra hanumAna (padya) paM. zobhAcandra bhArilla) samyaktva kaumudI (arhadAsa caritra; padya) dhannA caritra (padya) sItA vanavAsa (padya) dharmabuddhi caritra (padya) supArzva caritra (padya) dharmopadeza (muni pyAracanda) strI-zikSA bhajana-saMgraha (padya) nirgrantha pravacana ( janAgAmoM kA sAra; haribala caritra saMkalana-anuvAda : muni zrI cauthamalajI; harizcandra caritra (padya) hindI-bhASya-paM. zobha candra bhArilla) [prakAzaka-zrI jainodaya pustaka prakAzaka nivedana (mAsika patra, mvarNa jayantI / samiti, ratalAma athavA zrI jaina divAkara mahotsava para apraila-maI, 47 meM prakAzita divya jyoti kAryAlaya, mahAvIra (mevAr3I) Adarza utsava-aMka) bAjAra, byAvara ( rAjasthAna)] . 18 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nirgrantha-pravacana' ke kuzala zilpI - muni zrI cauthamalajI vastutaH koI bhI cayana AtmaniSTha (sabjekTivha) aura vyakti kI abhiruciyoM kA pratinidhi pratibimba hotA hai| prastuta kRti meM aise aneka prasaMga haiM, jahA~ cayana meM manijI kI antarAtmA ne apanI vyathA ko ughAr3A hai| AcaraNa-vihIna zAstrIya pANDitya ke prati apanI antarvyathA kA prakaTIkaraNa unhoMne 'jJAna-prakaraNa' meM 'uttarAdhyayana' kI kucha gAthAoM ko saMkalita karake kiyA hai| - DaoN. sAgaramala jaina munizrI cauthamalajI saMgItamaya bhaktigItoM ke racanA-zilpa ke kuzala abhiyantA evaM svara-laharI ke sAdhaka gItakAra ke rUpa meM jaina sAhitya-jagat ke eka bhAsvara nakSatra the / unakI AratiyA~ aura bhajana jainoM meM Aja bhI bar3e cAva se gAye jAte haiN| unakI racanAoM meM zrotA ke hRdaya kI atala gaharAiyoM ko chu lene kI adbhuta-apUrva kSamatA hai| eka saphala gItakAra ke atirikta ve eka kuzala pravacanakAra bhI the| unakI sahaja pravacana-zailI meM zrotA ko abhibhUta kara lene kI vilakSaNa zakti thii| unake zabda sIdhe hRdaya se nikalate the, kintu isa saba se Upara ve eka sAhitya-sRSTA bhI the| unake racanA-zilpa kA sarvottama saundarya unake grantha 'nirgrantha-pravacana bhASya' meM pratibimbita huA hai| yadyapi prastuta kRti kI mUlagAthAe~ AgamoM se saMkalita haiM, tathApi inake cayana, saMyojana tathA una para bhASya karane meM ve eka maulika lekhaka kI apekSA bhI adhika vyakta hue haiN| jaina-jagat meM 'gItA' evaM 'dhammapada' ke samAna eka saMkSipta kintu sArabhUta grantha kI mahatI AvazyakatA varSoM se anubhava kI jA rahI thii| isakI pUrti kA eka prayAsa paM. becaradAsajI ne 'mahAvIra-vANI' ke rUpa meM zve. AgamoM se kucha gAthAoM kA saMkalana karake kiyA thA; kintu munijI kA yaha prayAsa usase adhika vyApaka evaM gambhIra thaa| munijI ne gItA kI zailI para 18 adhyAyoM meM 'nirgrantha-pravacana' kA saMkalana kiyA aura AcArAMga, sUtrakRtAMga, samavAyAMga, sthAnAMga, jJAtAdharmakathAMga, praznavyAkaraNa, bhagavatI, jIvAbhigama, uttarAdhyayana evaM dazavakAlika sUtroM se usake hetu gAthAoM kA cayana kiyaa| prastuta grantha SaDdravya-nirUpaNa, karma-nirUpaNa, dharma-svarUpa, Atmazuddhi, jJAna prakaraNa, samyaktva prakaraNa, (caritra) dharma nirUpaNa, brahmacarya nirUpaNa, sAdhudharma nirUpaNa, pramAdaparihAra, bhASAsvarUpa, lezyA-svarUpa, kaSAya-svarUpa, vairAgya sambodhana, manonigraha Avazyaka kartavya, svarga-narka nirUpaNa evaM mokSa svarUpa ina aThAraha adhyAyoM meM vibhakta hai| viSayoM ke anurUpa zAstrIya gAthAoM kA cayana kara evaM una para bhASya likhakara munijI ne jaina sAhitya kI apUrva sevA kI hai| yadyapi bhagavAn mahAvIra ke 25 veM nirvANazatAbdivarSa meM dillI meM jaina vidvatvarga ke sAnnidhya meM pArita 'samaNasuttaM' isI dizA meM eka agalA kadama avazya hai (jo ki sarva jaina sampradAyoM ke AgamoM se saMkalita evaM sarva jaina sampradAyoM dvArA svIkRta hai) tathApi isase 'nirgrantha-pravacana' kI garimA khaNDita nahIM hotI, apitu eka vyaktike dvArA varSoM pUrva kiye gaye isa mahAn prayAsa kI mahimA aura bhI bar3ha jAtI hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI kAraNa thA ki usake prakAzana para zatAdhika jaina- jainetara vidvAnoM ne aura rASTrIya stara ke aneka patroM ne usakI asAmpradAyikatA evaM mahattA kI muktakaNTha se sarAhanA kI thI / vastutaH prastuta saMkalana meM hama unake vicAroM kA saccA pratibimba pAte haiM aura yahIM unakI maulikatA bhI parilakSita hotI hai / vyakti kI abhiruci aura dRSTi 'cayana' ko prabhAvita karatI hai / vastutaH koI bhI cayana AtmaniSTha ( sabjekTivha) aura vyakti kI abhiruciyoM kA pratinidhi pratibimba hotA hai / prastuta kRti meM aise aneka prasaMga haiM, jahA~ mujI kI antarAtmA ne apanI vyathA ko kholA hai| AcaraNa-vihIna zAstrIya pANDitya prati apanI AtmavyathA kA prakaTIkaraNa unhoMne 'jJAna prakaraNa' meM uttarAdhyayana' kI kucha gAthAoM ko saMkalita karake kiyA hai / vastutaH isa prakaraNa meM jJAna kI mahattA gAyI jA sakatI thI aura tatsaMbandhI aneka gAthAe~ bhI saMkalita kI jA sakatI thIM, kintu munijI ne jina gAthAoM ko cunA ve eka ora unakI maulika sUjha ko abhivyakta karatI haiM, to dUsarI ora yuga-pravAha caritra-vihIna jJAna kA jo varcasva bar3hatA jA rahA thA usake prati unakI Atma-vyathA kI paricAyaka bhI haiM / munijI ne ukta adhyAya meM 'uttarAdhyayana' kI jina gAthAoM ko liyA hai, ve nimna haiM ihamege u maNNaMti, appaccakkhAya pAvagaM / AyariaM vidittANaM, savva dukkhA vimuccaI / / bhaNaMtA akaritA ya, baMdhamokkha paiNNiNo / vAyAviriyamatteNa samAsAsaMti appayaM / / Na cittA tAyaebhAsA kao vijjANu sAsaNaM / visaNNA pAvakammehiM bAlA paNDiya mANiNo / / ( kucha loga yaha mAnate haiM ki pApa karmoM kA parityAga kiye binA hI kevala Aryatattva jJAna se hI ve saba duHkhoM se mukti pAleMge, kintu jAnate hue bhI AcaraNa nahIM karanevAle ve loga, baMdhana aura mokSa ke vAstavika svarUpa se anabhijJa, kevala zabdoM se apanI AtmA -jJAna prakaraNa 8-10 saMtoSa dete haiM (arthAt AtmapravaJcanA karate haiM / ) apane Apa ko paNDita mAnanevAle, pApa karmoM meM anurakta. ve mUrkha loga yaha nahIM jAnate ki yaha zabda kauzala se yukta vANI ( bhASA) unakI trAtA nahIM hogI / ) 20 vastutaH 'jJAna prakaraNa' meM (ekAnta) jJAnavAda kI ina AlocanAtmaka gAthAoM kA saMkalana niSprayojana yA asvAbhAvika nahIM hai / yaha racanAkAra evaM saMkalana - kartA kI soddezyatA kA pratIka hai| vANI kA eka jAdUgara evaM agAdha pANDitya kA dhanI vyakti paMktiyoM se jur3A hogA to nizcaya yA to Atma-pIr3A ke anubhava se gujarA hogA, yA phira saccaritra ke prati ananya niSThA se yukta rahA hogA / prastuta grantha meM isa prakAra ke aneka saMdarbha haiM jahA~ usake zilpakAra kI antarAtmA ke darzana aura usake zilpa - vaibhava kA AsvAda hameM mila jAtA hai / kAza, hama usa mahAn zilpI ke zatAbdi - varSa meM usake jIvana-darzana se preraNA le sakate ! For Personal & Private Use Only tIrthaMkara nava. disa. 1977 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkara : eka vilakSaNa vyaktitva "ve gutthiyoM ko aura adhika ulajhAnA nahIM varan sarala-sahaja mudrA meM sulajhAnA jAnate the| do bhinna taToM para khar3e vyaktiyoM ke bIca unake pravacana mitratA aura ekatA ke setu hote the; vastutaH ve kaiMcI nahIM sUI the, jinameM cubhana thI kintu do phaTe diloM ko jor3ane kI apUrva kSamatA thii| unake pravacana sarala, sarasa, subodha, sulajhe hue aura adhyayanapUrNa hote the, jinameM vaicArika nirmalatA ke sAtha anubhUti kA amRta bhI milA hotA thaa| choTechoTe tarAze hue rUpaka, lokakathAe~, dohe, zera, zloka, Agama-gAthAe~ aura bhajana kI svara-laharI saba viSaya-vastu ko itanA subodha-sahaja banA dete the ki zrotA Atmavibhora ho uThatA thaa| - devendra muni zAstrI jaina divAkara sva. zrI cauthamalajI mahArAja sthAnakavAsI jaina paramparA ke eka dedIpyamAna nakSatra the| ve bIsavIM sadI ke eka pratibhAsampanna sAdhaka the| unakA vyaktitva aura kRtitva bahuAyAmI thaa| eka ora jahA~ ve adhyAtma-sAdhanA meM tallIna rahate the, dUsarI ora vahIM samAja kA kuzala netRtva bhI karate the| tIsarI ora ve jana-jana kI vyaktigata samasyAoM ke samAdhAna meM tatpara-sannaddha the to cauthI ora adhyayana-adhyApana-pravacana meM paTu the| ve kavitA likhate the, lekha likhate the, janatA-janArdana se bAtacIta karate the, kintu AtmA kI ananta-atala gaharAiyoM meM ghUmate-jhUmate rahate the| panihArina kA dhyAna jaise ghar3e meM, naTa kA nRtya karate hue rassI meM, aura patnI kA anyAnya gArha sthika kArya karate hue bhI apane priyatama meM banA rahatA hai ThIka vaise hI unakA dhyAna AtmA meM anavarata banA rahatA thaa| _maiMne unake sarvaprathama darzana apanI janmasthalI udayapura meM kiye| usa varSa unakA varSAvAsa' vahIM thaa| paMcAyatI nohare ke vizAla prAMgaNa meM unake marmaspazI pravacana hote the, jinameM hindU-musalamAna, sikkha pArasI, jaina-vaiSNava-zaiva sabhI hajAroM kI saMkhyA meM upasthita hote the| vizAla kAyA, prazasta lalATa, unnata zIrSa, ojasvavarcasva-nirmita pezila' bhujAe~, prema-pIyUSa barasAte nirmala netra, zveta paridhAna-veSTita zarIra aura mukhacandra para zobhita mukhavastrikA dekhakara darzaka prathama darzana meM hI unase prabhAvita ho jAtA thA aura jaba unakI megha-mandra garjanA sunatA thA to usakA mana-mayUra nAca uThatA thA / cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI pravacana-zailI apanI nirAlI thI / vaha kisI kA anukaraNa-anusaraNa nahIM thI, maulika thii| jaba ve bolanA prArambha karate taba kucha ukhar3e-ukhar3e lagate, ekadama bAlakoM kI taraha sAdhAraNa bAteM sunAte / zrotA socatA ki kyA ye hI jaina divAkara haiM, jinakI maiMne itanI prazaMsA aura khyAti suna rakhI thI ? kintu kucha hI kSaNoM bAda ve pravacana ke bIca isa prakAra jamate aura anta meM kucha aise asAdhAraNaalaukika ho uThate ki sArA maidAna unake hAtha rhtaa| maiM unakI pravacana-zailI kI tulanA phrAnsa ke viziSTa vicAraka vikTara hya go kI lekhana-zailI se karatA huuN| vikTara hya go ke prArambhika pariccheda itane 'inavAiTiMga nahIM hote the kintu bAda ke itane AkarSaka hote the ki pAThaka unheM chor3a nahIM pAtA thA / pAThaka ke diladimAg2a meM ve eka calacitra kI bhA~ti ghUmane lagate the| jaina divAkarajI kI bhASaNakalA kI sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki ve apane pravacanoM meM kabhI khAre nahIM par3ate the, khArI bAta ko bhI ve isa prakAra rakhate the ki zrotA samajhate ki ve khAre nahIM haiM, khare haiN| bhASA unakI sIdhI-sAdI, sarala-subodha hotI thii| usameM rAjasthAnI aura mAlavI zabdoM ke sAtha urdU kA bhI kiMcit puTa hotA thA / uccAraNa sApha thA, AvAja bulanda aura madhura thii| ve gutthiyoM ko ulajhAnA nahIM, sulajhAnA jAnate the| do bhinna taToM para khar3e vyaktiyoM ko ve apane pravacana-setuoM se milAnA cAhate the| ve kaiMcI nahIM, sUI the jo darAra-par3e diloM ko jor3atI hai, tor3atI yA kATatI nahIM hai / unake pravacana sarala, sarasa, sulajhe hue tathA adhyayana-pravaNa hote the, jinameM caintanika nirmalatA ke sAtha anubhUti kA amRta bhI pracura hotA thaa| choTe-choTe rUpaka, lokakathAe~, dohe, zera, zloka, gAthAe~ aura bhajana pratipAdya viSaya ko itanA AkarSaka aura sahaja banA dete the ki zrotA ThIka usI taraha jhUma uThatA thA jaise bIna suna kara sA~pa / jisa kisI ne bhI ApakA pravacana sunA vaha sadaiva ke lie ApakA ho gyaa| kyA rAjA, kyA ThAkura, kyA seTha, kyA g2arIba saba Apake pravacana sunane eka barasAtI nadI kI bhA~ti umar3a Ate aura zAnta citta se use sunate / Apa jahA~ bhI jAte vahA~ apAra jana-samudra umar3a pdd'taa| ___maiMne dubArA Apake darzana kiye san 1940 meM mokalasara (rAjasthAna) meN| usa samaya maiM mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja evaM upAdhyAya guruvarya zrI puSkara manijI ke pAsa zramaNa dharma svIkAra kara cukA thA / Apa apane yogya ziSya-parikara ke sAtha vahA~ padhAre the| maiMne dekhA jaina divAkarajI mahArAja kA zarIra jIrNa ho cukA thA, phira bhI ve dIvAra ke sahAre nahIM baiThate the; tana unakA bUr3hA thA. mana yuvA thA / taruNoM se bahuta adhika unake mana meM utsAha aura bala thaa| unakI vANI meM siMha-garjanA thI / jIvana kI sA~jha meM sUraja kI jota z2arUra manda par3a jAtI hai; kintu jaina divAkarajI kA Atmateja manda nahIM huA thA, vaha uttarottara adhika tejomaya aura UrjasvI huA thA, ho rahA thaa| 22 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama meM zramaNa ke lie Adeza hai--sajjhAya joge payato bhavejjA (svAdhyAya yoga meM sadA yatnavAna bane raho) / jIvana kA eka kSaNa bhI nirarthaka mata jAne do| maiMne isa Adeza kI chAyA meM dekhA ki divAkarajI mahArAja madhyAhna meM qalama liye likha rahe haiN| sahaja hI pUcha baiThA--'Apa vizrAma kyoM nahIM karate?' muskarAte hue bole-'sAdhaka ke lie ArAma kaisA? hama zramaNa haiM, zrama hamArA kartavya hai| vihAra meM sthAna kI anukUlatA ke abhAva meM gaMbhIra viSayoM para na likha kara kavitA likhatA hU~ / kavitA karate samaya mana kI sArI thakAna miTa jAtI hai|' ____ maiMne phira pUchA-'Aja taka Apane kitanI kavitAeM likhIM haiM ?' khile hue mukhamaNDala ke sAtha bole --'merI ruci bacapana se hI kavitA meM rahI hai| kitanA likhA isakA hisAba nahIM rakhA, para hajAroM padya likhe haiM, aura bIsiyoM caritra bhI kavitA meM hI likhe haiN|' ____ maiMne unake kavitA-sAhitya ko par3hA hai / vahA~ koI zabdajAla nahIM hai, bhAvoM kI gambhIratA hai; pANDitya-pradarzana nahIM hai, hRdaya kI sarasatA hai| usameM sarvatra jana-jana ke jIvana ke lie maMgalamayI bhAvanAeM thiraka rahI haiN| vArtAlApa meM maiMne unase pUchA-'mAnA, anya jaina saMpradAyoM ke sAtha hamArA saiddhAntika matabheda hai, kintu sthAnakavAsI samAja meM hI Aja nAnA saMpradAya haiM jinameM saiddhAntika matabheda nahIM hai, caritra kI taratamatA kA bheda hai / yaha bheda asvAbhAvika nahIM hai, kyoMki jahA~ kisI eka saMpradAya meM bIsa sAdhu haiM vahA~ cAritra ko lekara vaiyaktika sAdhanA-kSamatA ke anusAra taratamatA kA antara hogA hii| jaise hAtha kI pA~coM aMguliyA~ samAna nahIM haiM, vaise hI sabhI sAdhu samAna nahIM ho skte| bhagavAn mahAvIra ke yuga meM bhI samAnatA nahIM thI; yadi samAnatA hotI to samrATa zreNika ke prazna ke uttara meM bhagavAn mahAvIra dhannA ko sarvazreSTha kyoM banAte ? ataH isa sAmAnya prazna ko lekara hama itane adhika ulajha-pulajha gaye haiM ki jise dekhakara mana anAyAsa hI khinna ho uThatA hai, kyA isa sambandha meM Apane kabhI koI vicAra kiyA hai ?' tanika gaMbhIra hue ve bole -'choTe-choTe muniyoM ke antarmana ko yaha prazna jhakajhora rahA hai, yaha jAgRti kA cihna hai| maiM varSoM se sthAnakavAsI samAja kI ekatA ke lie prayAsa kara rahA hU~ kintu mujhe paritApa hai ki merA saMpradAya jo Aja do bhAgoM meM vibhAjita hai, koI Adarza upasthita nahIM kara pAyA hai| merI hAdika icchA hai ki sthAnakavAsI samAja eka ho, usameM ekatA sthApita ho| yadi dIrghakAla taka yahI sthiti rahI to vaha zocanIya bana jaaegii|' __mujhe yaha likhate hue apAra harSa hotA hai ki divAkarajI mahArAja ne sthAnakavAsI samAja kI ekatA ke lie saMgaThana kI nirmala bhAvanA se apane saMpradAya ko visarjita cau. ja. za. aMka 23 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara diyA / sarvAdhika yogya hote hue bhI unhoMne AcArya-jaise pada ko svIkAra na kara apane udAra aura vizAla hRdaya kA jo paricaya diyA vaha ekatA-prayatnoM ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita kiyA jAegA / unhoMne sthAnakavAsI paramparA kI dRSTi se hI nahIM apitu sthAnakavAsI mUrtipUjaka aura digambara samAja kI ekatA ke lie bhI (bAyeM se) koTA meM AcArya sUryasAgarajI ma., jaina divAkara cauthamalajI ma., AcArya AnandasAgarajI ma., upAdhyAya pyAracandajI ma., munizrI azoka ma. bharasaka prayAsa kiye| koTA meM tInoM maMpradAyoM ke santoM ne eka maMca para lambe samaya taka pravacana dekara ekatA kI jo avicala pahala kI use kauna vicAraka vismRta kara sakatA hai ? vastuta: ve jaina ekatA ke prabala pakSadhara the / jaina samAja meM ekatA kI jo svara-lahariyA~ sunAyI de rahI haiM, usake mUla preraka-pravartaka ve hI the / ___maiMne atyanta namratA se divAkarajI mahArAja se pUchA-'Apa varSoM se sAdhu-sAdhviyoM kA netRtva kara rahe haiM, apane anubhava ke AdhAra para yaha batAne kA anugraha kareM ki eka kuzala zAstA ke lie mukhyataH kina sadguNoM kI AvazyakatA hotI hai ?' usa manISI ne uttara diyA-'devendra, kuzala zAsaka vaha hai, jisameM dhIraja ho, sahanazIlatA ho, nirNaya kI kSamatA ho, vinamratA aura gAMbhIrya ho, hara vyakti ke antarmana ko samajhane-parakhane kI yogyatA ho, aura sAtha hI bAta pacAne kI zakti ho / anuzAstA bananA sarala hai, kintu anuzAsaka meM kuzalatA kA nikhAra AnA kaThina hai / yaha kA~ToM kA tAja hai / anuzAstA ko samaya para kaThora bhI honA hotA hai, komala bhI; dRr3ha bhI, lacIlA bhI / ' ___ maiMne punaH prazna kiyA - 'bhagavan, Apa komalatA aura kaThoratA meM se vizeSa kise pasanda karate haiM ?' 24 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa para sahaja hI ve bole - 'akelI komalatA anuzAsaka ke lie hAniprada hai, kaThoratA bhI ekArkaH yadi vaha hai to bhayAvaha hai / zAsaka ko to kumhAra kI taraha honA cAhiye / tumane kumhAra dekhA hai na ? vaha Upara se prahAra karatA hai, kintu bhItara se apane sukomala hAtha kA dulAra detA hai / cANakya-nIti anuzAsaka ko kaThora hone ke lie prerita karatI hai, usakA kathana hai ki anuzAsaka ko pratikSaNa kaThora rahanA cAhiye / sUraja kaThora hai, ataH grahaNa use vizeSa nahIM Dasate; cA~da zItala hai, rAha use bAra-bAra grasatA hai; kintu dharma kahatA hai ki apane lie kaThora bano bajra se adhika'; kintu anyoM ke lie makkhana-jaise mRdu bano / anuzAstA maryAdA-pAlana karAne ke lie kaThora bhI hotA hai, aura komala-mRdu bhI; kintu donoM hI sthitiyoM meM usameM paramArtha kI bhAvanA hotI hai, svArtha kI nahIM / hita kI buddhi se kiyA gayA anuzAsana hI lAbhaprada hotA hai|' ___maiMne anta meM divAkarajI mahArAja se nivedana kiyA ki ve mujhe kucha aisI zikSAe~ deM, jinase jIvana meM nikhAra A sake / mere sira para apanA varadAnI hAtha rakhate, vANI meM misarI gholate ve bole'devendra, tuma abhI bAlaka ho, hama bUr3he ho cale haiM / tumheM dharmadhvaja phaharAne ke lie Age AnA hai| yAda rakho, vikAsa kA mUla mantra hai vinaya / vinaya kA sthAna vidyA se kahIM U~cA hai / vinaya sAdhanA kI AtmA hai, vaha jaina zAsana kA mUla hai| tuma svayaM vinamra bano, jhukanA sIkho / jo svayaM jhukatA hai, jhukanA jAnatA hai, vahI dUsaroM ko jhukA sakatA hai / jo khuda namatA hai, vahIM dUsaroM ko namA sakatA hai| dUsarI bAta - hamezA madhura bolo, binA prayojana mata bolo; vANI para sadA saMyama rakho / tIsarI bAta - samaya kA sadA sadupayoga karo / jo kSaNa bIta jAte haiM, ve lauTakara nahIM Ate / samaya kA durupayoga karanevAlA jIvana-bhara pachatAtA hai / ' tumhArI umra par3hane kI hai, khUba par3ho; jitanA adhika par3hoge, buddhi kA utanA hI adhika vikAsa hogA / cauthI bAta - AcAraniSTha bno| AcAra binA, vicAroM meM vairAgya nahIM A sakatA / jisa dIpaka meM jitanA adhika tela hogA, vaha utanA hI adhika prakAza karegA / AcAra ke teja se hI vicAroM meM vimalatA AtI hai / divAkarajI mahArAja kI amUlya zikSAe~ sunakara maiM caraNoM meM nata ho gayA; aura Aja jaba bhI unakI ukta zikSAe~ yAda A jAtI haiM, hRdaya zraddhA se chalaka uThatA hai, vinaya meM jhuka jAtA hai| ___'apar3ha loga yA to pratijJA lete nahIM, le lete haiM to usakA dRr3hatA se pAlana karate haiN| 'Aga bhI jalAtI hai aura krodha bhI jalAtA hai, kintu donoM se utpanna hone vAlI jalana meM mahAn antara hai| Aga Upara-Upara se camar3I Adi ko jalAtI hai, magara krodha antaratara ko samApta karatA aura jalAtA hai| krodha kI agni bar3I z2abardasta hotI hai| -muni cauthamala cau. ja. za. aMka 25 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vandana, abhivandana ! vandana, zatazata vandana, abhinandana ! jaina jagat ke pUjya divAkara / jaina divAkara tuma janme | bhU kA utarA bhAra / huA pAkhaNDa anAvRta meda-bhAva ke TUTe baMdhana | haTI jJAna para chAyI kAlikha aruNodaya samyavatva uSA kA | mithyAtva timisrA huI tirohita saMkalpa tumhArA | bhava-mukti kA / bandIgRha bhI roka na pAyA roka na pAyI gRha-dIvAreM | roka na pAyA praNaya-pAza bhI / tuma bar3he / gatizIla huA saMkalpa | simaTI siMkur3I jinavANI | sahya na ho pAyA|ghere ko tor3a nikAlI / pahu~cAyI jana-jana taka usako harSita sAre / zreSThi-nirdhana | janasAdhAraNa | mahala- aTArI kuTiyA jarjara jagavallabha | kiye prahAra | rUr3hiyoM para tumane / jana-bhASA meM batalAyA, samajhAyA sikhalAyA | mahAvIra kA / maMgalamaya upadeza sunAyA kitanA adbhuta ! jAdU thA vANI meM / jo bhI AyA | ho gayA tumhArA kara gayA samarpita | kalmaSa apanA / badale meM pratidAna prApta kara dhanya ho gayA / saMyama, tapa, samyaktva ratna kA, tuma tape | tumhArA tapa-teja divAkara / kara gayA tirohita aMdhakAra ajJAna - nizA kA / bhUle-maTake gatizIla hue / gatizIla huA | jana-jana kA jIvana jIvana ko tumane batalAyA satya | satya ko lakSya, lakSya ko dI paribhASA | jinavANI ho gayI nihAla tuma jinavANI ke adbhuta vyAkhyAtA | sarvadharma - samanvaya ke sUtradhAra kavi | saMta | maharSi | vaktA | udghoSaka anekAnta ke, saMgha - aikya ke prabala prabodhaka / karanI - kathanI kI / ekarUpatA jIvana kA avalamba tumhArA | janmazatI para | Aja tumhArA | jaina divAkara | vandana | zatazata vandana |abhivandana / vipina jArolI tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta se loga aise hote haiM jo pratyeka viSaya para tarka-vitarka karane ko taiyAra rahate haiM aura unakI bAtoM se jJAta hotA hai ki ve vividha viSayoM ke vettA haiM, magara Azcarya yaha dekhakara hotA hai ki apane Antarika jIvana ke saMbandha meM ve ekadama anabhijJa haiN| ve 'diyA-tale aMdherA' kI kahAvata caritArtha karate haiM / A~kha dUsaroM ko dekhatI hai, apaneApako nahIM dekhatI / isI prakAra ve loga bhI sArI sRSTi ke rahasyoM para to bahasa / kara sakate haiM, magara apane ko nahIM jAnate / | nyAvara, 8 sita. 1941 -munidhI cauthamalajI ma. pravacana-aNiyA~ Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jahA~ jhUTha kA vAsa hotA hai, vahA~ satya nahIM raha sktaa| jase rAtri ke sAtha sUraja nahIM raha sakatA aura sUraja ke sAtha rAta nahIM raha sakatI, usI prakAra satya ke sAtha jhUTha aura jhUTha ke sAtha satya kA nirvAha nahIM ho sktaa| eka myAna meM do talavAreM kaise samA sakatI haiM ? isI prakAra jahA~ satya kA tiraskAra hogA, vahA~ jhUTha kA prasAra hogaa| -muni cauthamala For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana-maNiyA~ 1. dhana cAhe jaba mila sakatA hai, kintu yaha samaya bAra-bAra milane vAlA nahIM ; ataeva dhana ke lie jIvana kA sArA samaya samApta mata kro| dhana tuccha vastu hai, jIvana mahAn hai / dhana ke lie jIvana ko barbAda kara denA koyaloM ke lie cintAmaNi ko naSTa kara dene ke samAna hai / 2. dharma, paMtha, mata yA saMpradAya jIvana ko unnata banAne ke lie hote haiM, unase AtmA kA kalyANa honA cAhiye ; kintu kaI loga inheM bhI patanakA kAraNa banA lete haiN| 3. AtmA nirbala hogI to zarIra kI sabalatA kisI bhI kAma nahIM AyegI / talavAra kitanI hI teja kyoM na ho, agara hAtha meM tAqata nahIM hai to usakA upayoga kyA hai ? 8. ahiMsA meM sabhI dharmoM kA samAbeza ho jAtA hai, ThIka vaise hI jaise hAthI ke paira meM sabhI ke pairoM kA samAbeza ho jAtA hai / 5. jaise makAna kA AdhAra nIMva hai, usI prakAra mukti kA mUlAdhAra samyagjJAna hai / samyagjJAna ke abhAva meM mokSamArga kI ArAdhanA kabhI nahIM ho sakatI / ... 6. dharma para kisI kA Adhipatya nahIM hai / dharma ke vizAla prAMgaNa meM kisI bhI prakAra kI saMkIrNatA aura bhinnatA ko avakAza nahIM hai / yahA~ Akara mAnava-mAtra samAna bana jAtA hai / 7. jo dharma isa jIvana meM kucha bhI lAbha na pahu~cAtA ho aura sirpha paraloka meM hI lAbha pahu~cAtA ho, use maiM mardA dharma samajhatA haiM / jo dharma vAstava meM dharma hai, vaha paraloka kI taraha isa loka meM bhI lAbhakArI avazya hai| 8. Apako do netra prApta haiM / mAno prakRti Apako saMketa de rahI hai eka netra se vyavahAra dekho aura dUsare netra se nizcaya dekho / ekAntavAda prabhu kI AjJA ke viruddha hai / 9. dharma kisI khata yA bagIce meM nahIM upajatA, na bAjAra meM mola bikatA hai| dharma zarIra se-jisameM mana aura vacana bhI garbhita haiM-utpanna hotA hai / dharma kA dAyarA atyanta vizAla hai / usake lie jAti-virAdarI kI koI bhAvanA nahIM hai / brAhmaNa cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho yA cANDAla, kSatriya ho yA mehatara ho, koI kisI bhI jAti kA ho, koI bhI usakA upArjana kara sakatA hai / 10. rASTra ke prati eka yogya nAgarika ke jo kartavya haiM, unakA dhyAna karo aura pAlana karo; yahI rASTradharma hai / rASTradharma kA bhalIbhA~ti pAlana karane vAle Atmadharma ke adhikArI banate haiM / jo vyakti rASTradharma se patita hotA hai, vaha Atmika dharma kA AcaraNa nahIM kara sktaa| 11. yaha achUta kahalAne vAle loga tumhAre bhAI hI haiM inake prati ghRNA-dveSa mata kro| 12. dharma na kisI deza meM rahatA hai, na kisI khAsa taraha ke laukika bAhya kriyAkANDa meM hI rahatA hai| usakA sIdhA saMbaMdha AtmA se hai / jo kaSAyoM kA jitanA tyAga karatA hai, vaha utanA hI adhika dharmaniSTha hai, phira bhale hI vaha kisI bhI veza meM kyoM na rahatA ho? 13. agara Apa sukha prApta karanA cAhate haiM, to Apako Atma-zuddhi karanA pdd'egii| Atmazuddhi ke lie AtmAvalokana Avazyaka hai / AtmAvalokana kA artha yaha nahIM ki Apa apanI maujadA aura gairamaujUdA vizeSatAoM kA DhiMDhorA pITeM, apn| bar3appana jAhira karane kA prayatna kareM; nahIM, yaha AtmAvalokana nahIM, AtmavaMcanA hai| 14. botala meM madirA bharI hai aura Upara se DAMTa lagA hai / use lekara koI haz2Ara bAra gaMgA jI meM snAna karAye to kyA madirA pavitra ho jAegI ? nhiiN| isI prakAra jisakA aMtaraMga pApa aura kaSAyoM se bharA huA hai, vaha Upara se kitanA hI sApha-sutharA rahe, vAstava meM rahegA vaha apAvana / 15. Atma-kalyANa kA bhavya bhavana Aja khar3A nahIM kara sakate to koI cintA nahIM, nIMva to Aja DAla hI sakate ho| Aja nIMva lagA loge to kisI dina zanaiH zanaiH mahala bhI khar3A ho sakegA / jo nIMva hI nahIM lagAnA cAhatA, vaha mahala kadApi khar3A nahIM kara sktaa| 16. jJAna kA sAra hai vibeka kI prApti aura vibeka kI sArthakatA isa bAta meM hai ki prANimAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta kiyA jaae| 17. dhAya bAlaka ko dUdha pilAtI hai, ramAtI hai phira bhI bhItara-hI-bhItara samajhatI hai ki yaha bAlaka merA nahIM parAyA hai| isI prakAra samyagdRSTi jIva dhana-jana Adi kI rakSA karatA hai aura usakA upayoga bhI karatA hai tathApi antas meM jAnatA hai ki yaha saba para padArtha hai / yaha AtmamUla nahIM hai aisA samajha kara vaha unameM gRddha nahIM banatA, anAsavata rahatA hai| 18. kisI bhI kisAna se pUcho ki vaha apane kheta ko bAra-bAra jotakara komala kyoM banAtA hai ? to vaha yahI uttara degA ki kaThora bhUmi meM aMkura nahIM uga sakate / yahI bAta 30 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ke hRdaya kI hai| manuSya kA hRdaya jaba komala hogA, taba usakI abhimAnarUpI kaThoratA haTa jAegI aura usameM dharmarUpI aMkura uga skegaa| 19. jUtoM ko bagala meM jamA leMge, tIsarI zreNI ke musAphirakhAne meM jUtoM ko sirahAne rakhakara soyeMge, magara camAra se ghRNA kareMge ? yaha vayA hai ? 20. jJAnI kA jJAna use duHkhoM kI anubhUti se bacAne ke lie kavaca kA kAma karatA hai, jabaki ajJAnI kA ajJAna usake lie viSa-bujhe bANa kA kAma karatA hai| 21 svAdhyAya kA artha kaNThastha kiye hue gadya-padya ko tote kI taraha bolate jAnA hI nahIM samajhanA cAhiye / jo pATha bolA jA rahA hai, usakA Azaya samajhate jAnA aura usakI gaharAI meM mana lagA denA Avazyaka hai / 22 bhAI, tU cikanI miTTI kI taraha saMsAra se cipaTA hai, ataH saMsAra me phaMsa jaaegaa| reta ke samAna banegA to saMsAra se nikala jaaegaa| 23. jaise sUrya aura candra kA, AkAza aura dizA kA baMTavArA nahIM ho sakatA, usI prakAra dharma kA bhI baMTavArA saMbhava nahIM hai / dharma usa kalpavRkSa ke samAna hai, jo samAnarUpa se saba ke manorathoM kI pUrti karatA hai aura kisI prakAra ke bhedabhAva ko prazraya nahIM detaa| 24. bar3oM kA kahanA hai ki manuSya ko kama khAnA cAhiye, gama khAnA cAhiye aura U~ca-nIca vacana saha lenA cAhiye tathA zAnta hokara rahanA cAhiye / gRhasthI meM jahAM ye cAra bAteM hotI haiM, vahAM bar3e Ananda ke sAtha jIvana vyatIta hotA hai| 25. jisa mArga para calane se zatrutA miTatI hai, mitratA bar3hatI hai, zAnti kA prasAra hotA hai, aura valeza, kalaha evaM vAda kA nAza hotA hai, vaha mArga satya kA mArga hai / 26. dhana kI maryAdA nahIM karoge to pariNAma acchA nahIM nikalegA / tRSNA Aga hai, usameM jyoM-jyoM dhana kA iMdhana jhoMkate jAoge, vaha bar3hatI hI jaaegii| 27. dharma supAtra meM hI ThaharatA hai kupAtra meM nahIM ; isalie dharmayukta jIvana banAne ke lie nItimaya jIvana kI jarUrata hotI hai / 28. apanA bhrama dUra kara de aura apane asalI rUpa ko pahacAna le / jaba taka tU asaliyata ko nahIM pahacAnegA, sAMsiyoM ke cakkara meM par3A rahegA / / 29. AtmajJAna ho jAne para saMsAra meM uttama-se-uttama samajhA jAne vAlA padArtha bhI manuSya ke citta ko AkarSita nahIM kara sakatA / 30. jo pUrI taraha vItarAga ho cukA hai aura jisakI AtmA meM pUrNa samabhAva jAga uThA hai, vaha kaise bhI vAtAvaraNa meM rahe, kaise bhI padArthoM kA use saMyoga mile usakI AtmA samabhAva meM hI sthita rahatI hai| 31 krodha eka prakAra kA vikAra hai aura jahA~ citta meM durbalatA hotI hai, sahanazIlatA kA abhAva hotA hai, aura samabhAva nahIM hotA vahIM krodha utpanna hotA hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. jo manuSya avasara se lAbha nahIM uThAtA aura suvidhAoM kA sadupayoga nahIM karatA, use pazcAttApa karanA par3atA hai aura phira pazcAttApa karane para bhI koI lAbha nahIM hotaa| 33. jo vastue~ isI jIvana ke anta meM alaga ho jAtI haiM, jinakA AtmA ke sAtha kucha bhI saMbaMdha nahIM raha jAtA hai aura antima jIvana meM jisakA chaTa jAnA anivArya hai, be hI vastue~ prApta karanA kyA jIvana kA sarvAdhika mahattvapUrNa kArya ho sakatA hai ? kadApi nhiiN| mahattvapUrNa kArya hai apane bhaviSya ko ujjvala banAnA, aura AtmA ko kalyANa ke usa mArga para le jAnA ki phira kabhI akalyANa se bheMTa hI na karanI pdd'e| 34. bahuta se loga camatkAra ko namaskAra karake camatkAroM ke sAmane apane Apako samarpita kara dete haiM / ve bAhya Rddhi ko hI AtmA ke utkarSa kA cihna samajha lete haiM aura jo bAhya Rddhi dikhalA sakatA hai, use hI bhagavAn yA siddha-puruSa mAnalete haiM, magara yaha vicAra bhramapUrNa hai / bAhya camatkAra AdhyAtmika utkarSa kA cihna nahIM hai aura jo jAnabUjhakara apane bhastoM ko camatkAra dikhAne kI icchA karatA hai aura dikhalAtA hai, samajhanA cAhiye ki use saccI mahattA prApta nahIM huI hai| 35. parivartana prakRti kA niyama hai / yaha niyama jar3a aura cetana sabhI para samAna rUpa se lAgU hAtA hai / phUla jo khilatA hai, kumhalAtA bhI hai ; sUrya kA udaya hotA hai, to asta bhI hotA hai ; jo car3hatA hai, vaha giratA hai / 36. saMskRta bhASA meM 'guru' zabda kA artha karate hue kahA gayA hai-'gu' kA artha andhakAra hai aura 'ru' kA artha nAza karanA hai| donoM kA sammilita artha yaha nikalA ki jo apane ziSyoM ke ajJAna kA nAza karatA hai, vahI 'guru' kahalAtA hai / 37. apane jIvana ke jahAja ko jisa karNadhAra ke bharose chor3a rahe ho, usakI pahale jA~ca to kara lo ki use svayaM bhI rAmtA mAlUma hai yA nahIM ? vijJa sArathI ko hI apanA jIvana-ratha supurda karo; aire-gaire ko guru banA loge to andhakAra meM hI bhaTakanA pdd'egaa| ....38. kisI kI nindA karake usakI gaMdagI ko apanI AtmA meM mata sameTo / guNIjanoM kA Adara karo / namratA dhAraNa kro| ahaMkAra ko apane pAsa mata phaTakane do| 39. yaha kyA insAniyata hai ki svayaM to bhalA kAma na karo aura dUsare kareM aura kIrti pAveM to unase IrSyA karo ? IrSyA na karake acche-acche kAma kro| 40. jisakA jitanA vikAsa huA hai usI ke anusAra use sAdhanA kA cunAva karanA cAhiye aura usI sopAna para khar3e hokara apanI AtmA kA utthAna karane kA prayatna karanA cAhiye / 41 mAnava-jIvana kI uttamatA kI kasauTI jAti nahIM hai, bhagavadbhajana hai / jo manuSya paramAtmA ke bhajana meM apanA jIvana arpita kara detA hai aura dharmapUrvaka hI apanA 3 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-vyavahAra calAtA hai, vahI uttama hai, vahI U~cA hai, cAhe vaha kisI bhI jAti meM utpanna huA ho / ucca-se-ucca jAti meM janma lekara bhI jo hInAcArI hai, pApa ke AcaraNa meM jisakA jIvana vyatIta hotA hai aura jisakI antarAtmA kaluSita banI rahatI hai, vaha manuSya ucca nahIM kahalA sakatA / 42. zuddha zraddhAvAna manuSya hI sva-para kA kalyANa karane meM samartha hotA hai / jisake hRdaya meM zraddhA nahIM hai aura jo kabhI idhara aura kabhI udhara lur3hakatA rahatA hai, vaha saMpUrNa zakti se, pUre manobala se sAdhanA meM pravRtta nahIM ho sakatA aura pUrNa manoyoga ke binA koI bhI sAdhanA saphala nahIM ho sktii| saphalatA zraddhAvAna ko hI milatI hai| 43. mithyAtva se bar3hakara koI zatru nahIM hai / bAhya zatru bAhara hote haiM aura unase sAvadhAna rahA jA sakatA hai, magara mithyAtva zatru antara tm| meM ghusA rahatA hai, usase sAvadhAna rahanA kaThina hai| vaha kisI bhI samaya, balki hara samaya hamalA karatA rahatA hai| bAhya zatra avasara dekhakara jo aniSTa karatA hai, usase zautika hAni hI hotI hai, magara mithyAtva Atmika sampatti ko dhUla meM milA detA hai| 44. vijJAna ne itanI unnati kI magara logoM kI subuddhi kI tanika bhI tarakkI nahIM huI / manuSya aba bhI usI prakAra khUkhvAra banA huA hai, vaha hiMsaka jAnavara kI taraha ekadUsare para gurrAtA hai aura zAnti ke sAtha nahIM rhtaa| agara manuSya eka-dUsare ke adhikAroM kA Adara kare aura nyAyasaMgata mArga kA anusaraNa kare to yuddha jaise vinAzakArI Ayojana kI AvazyakatA hI na rahe / ____45. hiMsA meM azAnti kI bhayAnaka jvAlAe~ chipI haiN| usase zAnti kaise milegI ? vAstavika zAnti to ahiMsA meM hI nihita hai / ahiMsA kI zItala chAyA meM hI lAbha ho sakatA hai| 46. manuSya kitanA hI zobhanIka kyoM na ho, yadi usameM guNa nahIM hai to vaha kisa kAma kA ? rUpa kI zobhA guNoM ke sAtha hai| 47. yAda rakho aura sAvadhAna raho; dina-rAta, hara samaya, tumhAre bhAgya kA nirmANa ho rahA hai / kSaNa-bhara ke lie bhI agara tuma gaphalata meM par3ate ho to apane bhaviSya ko andhakAramaya banAte ho / sabase adhika sAvadhAnI mana ke viSaya meM rakhanI hai / yaha mana atyanta capala hai| samudra kI laharoM kA pAra hai, para mana kI laharoM kA pAra nahIM hai| isameM eka ke bAda dUsarI ora dUsarI ke bAda tIsarI lahara utpanna hotI hI rahatI hai / ina laharoM para niyantraNa rakhanA Avazyaka hai / 88. vartamAna meM jo kucha bhI prApta hai, usameM santoSa dhAraNa karanA cAhiye / santoSa hI zAnti pradAnakara sakatA hai / karor3oM aura araboM ko sampatti bhI santoSa ke binA sukhI nahIM banA sakatI; aura yadi santoSa hai to alpa sAdhana-sAmagrI meM bhI manuSya AnandapUrvaka jIvana vyatIta kara sakatA hai / 33 cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. jo bhUta-bhaviSyat kI cintA chor3akara vartamAna paristhitiyoM meM masta rahatA hai, vahI jagat meM jJAnI hai : saca pUcho to aise logoM ko hI vAstavika Ananda ke khajAne kI cAbI hAtha lagI hai| 50. manuSya jitanA-jitanA AtmA kI ora jhukatA jAegA, utanA hI utanA sukhI banatA jaaegaa| 51 milAvaTa karanA ghora anaitikatA hai / vyApArika dRSTi se bhI yaha koI saphala nIti nahIM hai / jo loga pUrNa prAmANikatA ke sAtha vyApAra karate haiM aura zuddha cIjeM becate haiM, unakI cIz2a kucha mahaMgI hogI aura saMbhava hai ki AraMbha meM usakI bikrI kama ho, magara jaba unakI prAmANikatA kA sikkA jama jAegA aura loga asaliyata ko samajhane lageMge to unakA vyApAra auroM kI apekSA adhika camakegA, isame saMdeha nahIM / agara sabhI jaina vyApArI aisA nirNaya kara leM ki hama prAmANikatA ke sAtha vyApAra kareMge aura kisI prakAra kA dhokhA na karate hue apanI nIti spaSTa rakheMge to jainadharma kI kAphI prabhAvanA ho, sAtha hI unheM bhI koI ghATA na rhe| 52. koI cAhe ki dUsaroM kA burA karake maiM sukhI bana jAU~, to aisA hAnA saMbhava nahIM hai / babUla bokara Ama khAne kI icchA karanA vyartha hai / 53 saMsAra meM aisI koI vastu nahIM hai, jise pAkara tuma abhimAna kara sako, kyoMki vaha vAstava me tumhArI nahIM hai aura sadA tumhAre pAsa rahane vAlI nahIM hai| abhimAna karoge tA Age calakara nIcA dekhanA pdd'egaa| 54. isa vizAla vizva meM aneka uttama padArtha vidyamAna haiM, parantu AtmajJAna se bar3hakara anya kucha bhI nahIM hai / jisane AtmajJAna prApta kara liyA, use kucha prAptavya nahIM raha gyaa| 55. AtmA-AtmA meM pharka nahIM hai, pharka hai karanI meM / jo jaisI karanI karatA hai, use vaisI hI sAmagrI mila jAtI hai| 56. jo suyoga milA hai, use saMsAra ke Amoda-pramoda meM vinaSTa mata karo, balki AtmA ke svarUpa ko samajhane meM usakA sadupayoga kro| 57. kisI vyakti ke jIvana ke sambandha meM jaba vicAra karanA ho to usake guNoM para hI vicAra karanA ucita hai / guNoM kA vicAra karane meM guNoM ke prati prIti kA bhAva utpanna hotA hai aura manuSya svayaM guNavAna banatA hai / 58. avivekI jana apane doSa nahIM dekha pAte, parAye doSa dekhate haiM; apanI nitdA nahIM karate, parAI nindA karate haiN| ve apane meM jo guNa nahIM hote, unakA bhI honA prasiddha karate haiM aura vartamAna doSoM ko DhaMkane kA prayatna karate haiM, jabaki dUsaroM meM avidyamAna doSoM kA Aropa karake unake guNoM ko AcchAdita karane kA prayAsa bhI karate haiN| 59. vAstava meM dekhA jAe to vikAra dekhane meM nahIM, mana meM hai| mana ke vikAra hI kamI dRSTi meM pratibimbita hone lagate haiM / mana vikAra-vihIna hotA hai to dekhane se dRSTA kI AtmA kaluSita nahIM hotii| 34 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60. prAmANikatA kA tAkAjA hai ki manuSya jo beSa dhAraNa kare, usake sAtha Ane vAlI jimmedArI kA bhI pUrI taraha nirvAha kre| aisA karane meM hI usa beSa kI zomA hai| 61. vyApArI kA kartavya hai, jise denA hai, ImAnadArI se de aura jisase lenA hai usase ImAnadArI se hI le-lenadena meM beImAnI na kre| 62. zIla AtmA kA bhUSaNa hai / usase sabhI ko lAbha hotA hai, hAni kisI ko nahIM hotii| 63. satya saba ko priya aura asatya apriya hai| jo loga loma se, bhaya se yA AzA se prerita hokara asatya kA prayoga karate haiM, ve mI asatya ko acchA nahIM samajhate / unake antaHkaraNa ko TaTolo to pratIta hogA ki ve asatya se ghRNA karate haiM, aura satya ke prati prIti aura bhakti rakhate haiM / 64. jaba taka kisI rASTra kI prajA apanI saMskRti aura apane dharma para dRr3ha hai taba taka koI videzI sattA usa para sthAyI rUpa se zAsana nahI kara sktii|| 65. agara Apa apanI jubAna para kabjA kareMge to kisI prakAra ke anartha kI AzaMkA nahIM rhegii| isa duniyA meM jo bhISaNa aura lomaharSaka kANDa hote haiM, unameM se adhikAMza kA kAraNa jIbha para niyaMtraNa kA na honA hai| 66. guNa AtmA ko pavitratA kI ora prerita karate haiM, doSoM se AtmA apavitrakaluSita banatA hai| guNa pratyakSa yA parokSa rUpa se AtmA ko svarUpa kI ora le jAte haiM, jabaki doSa use vikAra kI ora agrasara karate haiN| 67. Atmazuddhi ke lie kSamA atyanta Avazyaka guNa hai / jaise suhAgA svarNa ko sApha karatA hai, vaise hI kSamA AtmA ko svaccha banA detI hai| 68. amRta kA AsvAdana karanA ho to kSamA kA sevana kro| kSamA alaukika amRta hai| agara Apake jIvana meM saccI kSamA A jAe to Apake lie yahI dharatI svarga bana sakatI hai| 69. kRSaka dhAna kI prApti ke lie khetI karatA hai to kyA use khAkhalA (bhUsA) nahIM milatA hai ? magara vaha kisAna to mUrkha hI mAnA jAegA jo sirpha khAkhale ( bhUse) ke lie khetI karatA hai| isalie jahA~ tapasyA ko Avazyaka batAyA gayA hai, vahIM usake udezya kI zuddhi para bhI pUrA bala diyA hai| uddezya-zuddhi ke binA kriyA kA pUrA phala prApta nahIM ho sktaa| 70. bhoga kA roga bar3A vyApaka hai| isameM ur3atI cir3iyA bhI phaMsa jAtI hai; ataeva isase bacane ke lie sadA prayatnazIla rahanA cAhiye aura citta ko kabhI gaddha nahIM hone denA caahiye| 71. tIna bAteM aisI haiM jinameM sabra karanA hI ucita hai--kisI vastu kA grahaNa karane meM, bhojana meM aura dhana ke viSaya meM ; magara tIna bAteM aisI bhI haiM, jinameM santoSa dhAraNa karanA ucita nahIM hai--dAna dene meM, tapasyA karane meM, aura paThana-pATana meN| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72. nizcaya mAno ki sukha kI kuMjI santoSa hai, sampatti nahIM ; ataeva dUsare kI cupar3I dekha kara IA mata kro| apanI rUkhI ko burA mata samajho aura dUsaroM kI nakala mata kro| 73 bIja bonA tumhArI icchA para nirbhara hai, kintu bo dene ke bAda icchAnusAra akUra paidA nahIM kiye jA sakate / apar3ha kisAna bhI jAnatA hai ki cane ke bIja se gehU~ kA paudhA utpanna nahIM hotA, magara tuma usase bhI gaye-bIte ho / tuma sukha pAne ke lie kadAcaraNa karate ho| 74. tIrthakara kauna hotA hai / jagat meM ananta jIva haiN| unameM jo U~ce nambara kI karanI karatA hai, vaha tIrthakara bana jAtA hai| 75. yaha samajhanA mala hai ki hama tuccha haiM, nAcIz2a haiM, dUsare ke hAtha kI kaTaputalI haiM, parAye izAre para nAcane vAle haiM, jo bhagavAn cAhegA vahI hogA, hamAre kiye kyA ho sakatA hai ? yaha dInatA aura hInatA kI bhAvanA hai| apane Apako apanI hI dRSTi meM girAne kI jaghanya vicAradhArA hai| jIva kA bhaviSya usakI karanI para avalambita hai| ApakA bhaviSya Apake hI hAtha meM hai, kisI dUsare ke hAtha meM nhiiN| 76. jaba Apake citta meM tRSNA aura lAlaca nahIM hoMge taba nirAkulatA kA abhUtapUrva Ananda Apako tatkAla anubhava meM Ane lgegaa| 77. malA AdamI vaha hai jo duniyA kA bhI bhalA kare aura apanA bhii| jo duniyA kA bhalA karatA hai aura apanA nukasAna kara letA hai, vaha dUsare nambara kA bhalA AdamI hai, lekina jo dUsare kA nukasAna karake apanA bhalA karatA hai, vaha nIca hai| 78. jaise sUrya aura candra kA AkAza aura dizA kA ba~TavArA nahIM ho sakatA, usI prakAra dharma kA ba~TavArA nahIM ho sktaa| jaise AkAza, sUrya Adi prAkRtika padArtha haiM, ve kisI ke nahIM haiM, ataeva sabhI ke haiM, isI prakAra dharma bhI vastu kA svabhAva hai aura vaha kisI jAti, prAnta, deza, yA varga kA nahIM hotaa| 79. dharma kA prAMgaNa maMkIrNa nahIM, bahuta vizAla hai| vaha usa kalpavRkSa ke samAna hai jo samAna rUpa se sabake manorathoM kI pUrti karatA hai aura kisI prakAra ke bhedabhAva ko prazraya nahIM detaa| 80. namratA vaha vazIkaraNa hai jo duzmana ko bhI mitra banA letI hai; pASANa hRdaya ko bhI pighalA detI hai| 81. vAstava meM namratA aura komalatA bar3e kAma kI cIjeM haiM / ve jIvana kI bar3hiyA zRMgAra haiM, A{SaNa haiM, unase jIvana camaka uThatA hai| 82. jJAna prApta karane ke lie vinamratA kI AvazyakatA hotI hai| vinIta hokara hI jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83. kisI meM burAI hai to burAI kI ora mata dekho; burAI kI ora dekhogeo vaha tumhAre andara praveza kara jaaegii| jaisA grAhaka hotA hai, vaha vaisI hI cIja ko tarapha dekhatA hai| 84. jIvana meM thor3A-sA bhI samaya bahuta mUlya rakhatA hai| kabhI-kabhI aise mahattvapUrNa avasara Ate haiM, jina para Apake bhAvI jIvana kA AdhAra hotA hai / una bahumUlya kSaNoM meM agara Apa pramAdamaya hoMge to ApakA bhAvI jIvana bigar3a jAegA aura yadi sAvadhAna hoMge, AtmAbhimukha hoMge to ApakA bhaviSya maMgalamayI bana jAegA / 85. davAoM ke sahAre prApta tandurustI bhI koI tandurustI hai| asalI tandurustI vahI hai ki davA kA kAma hI na pdd'e| davA to bUr3he kI lakar3I ke samAna hai / lakar3I hAtha meM rahI taba taka to ganImata aura jaba na rahI taba calanA hI kaThina / isI prakAra davA kA sevana karate rahe taba taka to tandurusta rahe aura davA chor3I ki phira bImAra ke bImAra / yaha bhI koI tandurustI hai ? 86 jo vastu AtmA ke kalyANa meM sAdhaka nahIM hai, usakI koI kImata nahIM hai / 87. isa bhrama ko chor3a do ki jaina kula meM janma lene se Apa samyagdRSTi ho gaye / isa khayAla meM bhI mata raho ki kisI ke dene se Apako samyagdarzana ho jAegA; nahIM, samyagdarzana Apake AtmA kI hI pariNati hai, eka avasthA hai / ApakI zraddhA, ruci yA pratIti kI nirmalatA para samyagdarzana kA honA nirbhara hai| zuddha ruci hI samyagdarzana ko janma detI hai / 88. kaisI bhI retIlI nadI bIca meM A jAe, dhorI baila himmata nahIM hAratA / vaha rAstA pAra kara hI letA hai / vaha vahana kiye bhAra ko bIca meM nahIM chor3atA / isI prakAra sudRr3ha zraddhA vAlA sAdhaka aMgIkAra kI huI sAdhanA ko pAra lagA kara hI dama letA hai / 89. sAdhu-saMtoM kA kAma hai janatA kI zubha aura pavitra bhAvanAoM ko bar3hAvA denA; aprazasta uttejanAoM ko, jo samaya-samaya para dila ko abhibhUta karatI haiM, dabA denA aura isa prakAra saMsAra meM zAnti kI sthApanA ke lie prayatnazIla honA / 90. manuSya kI vivekazIlatA isa bAta meM hai ki bhUtakAla se zikSA lekara vartamAna ko sudhAre aura vartamAna kA bhaviSyat ke lie sadupayoga kre| jisameM nI bhI buddhi nahIM, use manuSya kahanA kaThina hai / 91. paramAtmA meM na sugaMdha hai aura na durgandha hai / usameM na tokhA rasa hai, na kaTuka hai, na kasailA hai, na khaTTA hai aura na mIThA hai / vaha saba prakAra ke sparzo se bhI rahita hai / na karkaza hai, na komala hai, na guru hai, na laghu hai, na zIta hai, na uSNa hai, na cikanA hai aura na rUkhA hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only 37 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92. jJAna kA sAra hai viveka kI prApti aura viveka kI sArthakatA isa bAta meM hai ki prANimAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta kiyA jaae| kisI ne bahuta par3ha liyA hai ; bar3ebar3e pothe kaNThastha kara liye haiM, aneka zAstroM kA jJAna prApta kara liyA hai| magara usake isa jJAna kA kyA prayojana hai yadi vaha soca-vicAra kara nahIM bolatA? 93. jina vacanoM se hiMsA kI preraNA yA uttejanA mile vaha vacana bhASA ke durupayoga meM hI sammilita haiM; balki yaha kahanA ucita hogA ki hiMsAvardhaka vacana bhASA kA sabase bar3A durupayoga hai| 94. jo vyakti, samAja yA deza viveka kA divya dIpaka apane sAmane rakhatA hai aura usake prakAza meM hI apane kartavya kA nizcaya karatA hai, use kabhI saMtApa kA anubhava nahIM karanA par3atA; use asaphalatA kA mu~ha nahIM dekhanA pdd'taa| 95. vivekavAna DUbane kI jagaha tira jAtA hai aura vivekahIna tirane kI jagaha bhI DUba jAtA hai| 96. dharma vyakti ko hI nahIM, samAja ko, deza ko aura antataH akhila vizva ko zAnti pradAna karatA hai| Akhira samAja ho yA deza, sabakA mUla to vyakti hI hai aura jisa praNAlikA se vyakti kA utkarSa hotA hai, usase samUha kA bhI utkarSa vayoM na hogA ? 97. viveka vaha Antarika pradIpa hai jo manuSya ko satpatha pradarzita karatA aura jisakI rozanI meM calakara manuSya sakuzala apane lakSya taka jA pahuMcatA hai / viveka kI badaulata saikar3oM anyAnya guNa svataH A milate haiN| viveka manuSya kA sabase bar3A sahAyaka aura mitra hai| 98. zAnti prApta karane kI pradhAna zarta hai samabhAva kI jAgRti / anukUla aura pratikUla saMyogoM ke upasthita hone para harSa aura viSAda kA mAva utpanna na honA aura rAgadveSa kI bhAvanA kA anta ho jAnA samabhAva hai| 99. jarA vicAra karo ki mRtyu se pahale kamI bhI naSTa ho jAne vAlI aura mRtyu ke pazcAt avazya hI chuTa jAnevAlI sampatti ko jIvana se bhI bar3I vastu samajhanA kahA~ taka ucita hai ? agara aisA samajhanA ucita nahIM hai to phira lomAmibhUta hokara kyoM sampatti ke lie yaha utkRSTa jIvana barbAda karate ho ? 100 yaha zarIra dagAbAz2a, beImAna aura cora hai / yadi isakI naukarI meM hI raha gayA to sArA janma bigar3a jAegA; ataeva isase lar3ane kI jarUrata hai| dUsare se lar3ane meM koI lAbha nahIM, khuda se hI ldd'o| 101. mana saba para savAra rahatA hai, parantu mana para savAra hone vAlA koI viralA hI mAI kA lAla hotA hai; magara dhanya vahI hai, jo apane mana para savAra hotA hai| . 38 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtimanta anekAnta jo dIpaka ghara meM hI prakAza karatA hai usakI apekSA khule AkAza meM prajvalita sva-para-prakAzaka dIpaka kA mahattva adhika hai| 0 paM. nAthUlAla zAstrI jaina divAkara prasiddha vaktA paMDita munizrI cauthamalajI mahArAja ke prabhAvazAlI pravacanoM ke zravaNa karane kA saubhAgya mujhe prApta huA hai| abhI unheM divaMgata hue 27 varSa hue haiN| apanI sumadhura vyAkhyAna-zailI dvArA isa vizAla bhArata meM lagabhaga 52 varSoM taka dharma kA pracAra-prasAra unhoMne kiyA hai| unakI vidvattA, vyaktitva evaM upadeza se prabhAvita hokara aneka rAjA-mahArAjAoM aura jAgIradAroM ne apane rAjya meM honevAlI pazu-pakSiyoM, jalacaroM Adi ke balidAna, zikAra Adi hiMsAkAryoM ko svayaM va prajA dvArA banda karAne kI pratijJA va hukmanAme nikAle gaye, jinakA prakAzana ho cukA hai| kahA jAtA hai ki sabhI taraha ke sAMsArika saMbandhoM kA parityAga kara kevala AtmakalyANa ke lie hI muni dIkSA lI jAtI hai| para isa uddezya ko maiM ekAntika mAnatA huuN| jo dIpaka ghara meM hI raha kara prakAza karatA hai usakI apekSA khule AkAza meM prajvalita sva-para-prakAzaka dIpaka kA adhika mahattva hai| sAdhugaNa kA bhI svakalyANa ke sAtha lokahita saMpAdana karanA maNi-kAMcana saMyoga ke samAna hai| mahArAjazrI na kevala prabhAvaka vaktA hI the, varan prakhara cintaka evaM kuzala lekhaka bhI the| unakI anekAnta Adi viSayoM para vidvattApUrNa racanAe~ par3hane se unake ucca zAstrajJAna, anekAnta tattva ke manana evaM parizIlana kA paricaya milatA haiN| Aja se 39 varSa pUrva kI unakI mahattvapUrNa racanAyeM anya darzanoM kI samAlocanA ke sAtha anekAnta, nayavAda aura saptabhaMgIvAda kA vizada vivecana hai| vizva-zAnti ke lie 'jIo aura jIne do' isa siddhAnta ke anukaraNa kI AvazyakatA hai, usI prakAra dArzanika jagat kI zAnti ke lie 'maiM sahI aura dUsare bhI sahI' kA anusaraNa anekAnta kI khUbI hai| hamArA kartavya hai ki hama dUsare ke vicAroM ko samajheM, usakI apekSA ko soceM aura taba amuka naya se use saMgatiyukta svIkAra kara leN| isa anekAnta ko jIvana meM utAra kara eka bauddha vidvAn ke zabdoM meM 'ghumakkar3a bhagavAn mahAvIra' ke samAna mahArAjazrI ne bhI ghumakkar3a aura kaSTa-sahiSNu banate hue dharmopadeza ke sAtha hI pichar3e varga meM sahasroM puruSoM evaM mahilAoM ko madya aura mAMsa Adi durvyasanoM kA tyAga karAyA tathA vezyAoM ko unake vyavasAya kA parityAga ( zeSa pRSTha 42 para) cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAnveSI santa : muni zrIcauthamalajI - durgAzaMkara trivedI unakA jIvana sAmAjika ekatA, maMtrI, zAntipUNa sahaastitva, ahiMsAtmaka AcaraNa aura sahaja vAtsalya kI vijaya kA apUrva zaMkhanAda thaa| ve vAgmitA, yAnI sahaja vaktRtva kalA ke adbhuta dhanI the, unakI guru-gambhIra vANI meM eka virala qisma kI aparimita cumbakIya UrjA vyApta thI, jo citta ko sahaja hI bIMdha letI thii| ve hiMsA, azAnti, baira aura avizvAsa kI durdama zaktiyoM ko parAjita karake 'ekalA calo re' ke mArga-dIpa ko saMdIpta kara calane vAle yuga-puruSa the| . patitoM, zoSitoM, dIna-duHkhiyoM, pIr3itoM aura taraha-taraha ke kaSToM se saMtrasta jana-sAmAnya kI pIr3A-pUrita azru-vigalita A~khoM ke A~sU pauMchane ko sannaddha aharniza sevArata santa the| ye tathA ese kitane hI prazasti-paraka vAkyoM kI paMktiyoM ke samUha jisa kisI Adarza jaina santa ke lie likhe jA sakate haiM: unameM jaina divAkara santa zrIcauthamala jI mahArAja kA mahattvapUrNa sthAna hai| samAja sevA ko samarpita aisA satyAnveSI santa isa yuga meM durlabha hI hai| unhoMne apane apratima vyaktitva ke mAdhyama se ajJAniyoM, azikSitoM, bhale-bhaTake saMzaya grasta manuSyoM ke mana-mandira meM sAdhanA aura saccaritratA kA akhaNDa dIpaka prajvalita kiyaa| vizva-maMgala ke lie tila-tila samarpita isa mahAmAnava kA vyApaka prabhAva Aja bhI usI taraha se kAyama hai| zraddhA kA sailAba janajIvana meM usI taraha uphanatA najara AtA hai unake nAma para! . * kArtika zuklA trayodazI, ravivAra saMvat 1934 ko madhyapradeza ke nImaca nagara meM janma lekara zrI cauthamalajI mahArAja ne 18 varSa kI vaya meM hI boliyA (maMdasaura, ma.pra.) meM zrI hIrAlAlajI mahArAja se dIkSA lekara 'vasudhA; merA kuTumba' kI ghoSaNA kI thii| jise AjIvana nibhAkara Apane mAnavoddhAra kA mArga jana-jIvana meM prazasta kiyaa| apane jIvana ke 55 cAturmAsoM meM Apane apanI sahaja bodhagamya dhArApravAhI andara taka chU kara udvelita karane vAlI guru-gambhIra vANI dvArA choTe-bar3e, rAva-raMka sabako abhiSikta kiyaa| vibhinna dharmAvalambiyoM ke prati ApakA sahaja sneha isI bhAvanA kA poSaka rahA hai| ___ zrI rameza muni ne unakI mAnava-ekatA kI bhAvanA se prabhAvita hokara unakA samIcIna mUlyAMkana karate hue ThIka hI kahA hai-'usa mahAn manasvI kA vyaktitva zukla pakSa ke sudhAkara kI taraha uttarottara vikasita huA hai| jaMgala se udyAnoM taka, 40 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMvoM se nagaroM taka, jhopar3iyoM se mahaloM taka, ajJoM se sujJoM taka evaM rAjAoM se raMka-paryanta unake udIyamAna vyaktitva kI amiTa chApa thii| ApakI vaktRtva-zailI zrotAoM ko apanI ora khIMce binA nahIM rahatI thii| vaha vyaktitva ko andara se jhakajhora kara rakha diyA karatI thii| zrotA socane, karane kI UhApoha meM ulajhakara kucha kara gujarane kA sAhasa jaTA liyA karatA thaa| prasaMga vi.saM. 1972 kA hai| munizrI pAlanapura meM cAturmAsa kara rahe the| Apake mArmika pravacanoM kI carcA navAba taka pahu~cI to vaha bhI tArIpha ko kasauTI para kasane pravacana sunane AyA ; aura abhiruci jAgRta ho uThane se barAbara AtA hI rhaa| cAturmAsa kI samApti para eka dina navAba sAhaba eka bezakImatI zAla' mahArAjazrI ke caraNoM meM arpita karake bole-"barAye karama, merA yaha adanA-sA tohaphA kubUla pharmAyeM, mazkUra huuNgaa|" ___ cauthamalajI mahArAja yaha dekhakara navAba sAhaba se snehapUrvaka bole--'navAba sAhaba, hama jaina sAdhu haiM ! maryAdita upakaraNa rakhate haiN| Aja yahA~, kala vahA~, kabhI jaMgala meM, to kabhI jhopar3I meM, kabhI mahala meM, to kabhI TUTe-phUTe maMdira meM, maThoM meM rAta gujAranI hotI hai; isalie esI koI bhI bahumUlya vastu hama nahIM sviikaarte|" navAba sAhaba unakI nirlobha vRtti se aura adhika prabhAvita hokara bole'kyA maiM itanA badakismata hU~ ki mujhe khidamata karane kA mutalaka maukA bhI kibalA nahIM deMge?" prasanna madrA meM munizrI bole--'nahIM, Apa jaise nareza badakismata nahIM bhAgyazAlI haiM ki satsaMga meM ApakI ruci hai| sAdhu, cAhe vaha bhI kisI dharma kA anuyAyI ho, samAja ko to kucha-na-kucha detA hI hai na! Apa mujhe kucha denA hI cAhate haiM to apanI kucha eka duSpravRttiyA~ hI de diijiye| jIvana-paryanta Apa jIvoM kA zikAra aura madya-mAMsAdi sevana kA tyAga kara deN|" navAba sAhaba ne munizrI cauthamalajI mahArAja ke samakSa tInoM kA hI tyAga kA ahada liyaa| riyAsata meM mahArAja zrI ke pravacanoM meM Ama janatA se ruci lene kI apIla bhI unhoMne kii| aisI thI unakI vRtti jo sahaja hI hRdaya-parivartana kI bhAvabhUmikA utpanna kara diyA karatI thii| 'koI kavi bana jAe sahaja sambhAvya hai'-vAlI sthitiyA~ jIvana meM sAmAnyatayA banatI nahIM hai| kAvya-prasava prakRti kI anupama dena hai| Apane isa sandarbha meM bhakti rasa ke hajAroM pada, upadezAtmaka stavana aura sAmAjika rUr3hiyoM ke khilAfa kavitAe~, dohe, kavitta Adi likha kara unheM janasAmAnya meM paryApta lokapriya banA diyA thaa| Aja bhI mevAr3a, mAlavA aura hAr3autI aMcaloM meM aise loga saikar3oM kI tAdAda meM mila jAeMge jinheM unakI racanAe~ kaNThastha haiN| unake sudhAramUlaka gIta bahuta se samArohoM meM Aja bhI gAye jAte haiN| cau. ja. za. aMka 41 For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta, prAkRta, hindI, urdU, phArasI, gujarAtI, rAjasthAnI aura mAlavI ke ve adhikRta vidvAn the aura apane lekhana aura pravacanoM meM inakA barAbara upayoga kiyA karate the| 'nirgrantha-pravacana', 'bhagavAn mahAvIra kA Adaza jIvana', 'jambakumAra', 'zrIpAla', 'campaka', 'bhagavAna neminAtha caritra', 'dhannA caritra', 'bhagavAn pArzvanAtha', 'jaina subodha guTakA' Adi aneka gadya-padya kRtiyoM kA praNayana Apane kiyaa| ___ ina sAhityika sAMskRtika-kRtiyoM para kisI zodha-chAtra ko kArya karanA caahiye| zatAbdi-varSa meM unake sAhitya kA adhikAdhika evaM vyavasthita pracAra-prasAra honA cAhiye, usa para carcA-goSThiyA~ Ayojita karanA bhI sAmayika hogaa| __ ve vAgmitA ke anyatama dhanI the| unakI vANI meM zrotAoM ko udvelita kara dene vAlI advitIya cumbakIya zakti thii| gahare paiTha jAne vAlI upadezAtmaka pravRtti se abhiprerita hokara unhoMne ajJAniyoM, azikSitoM, bhUle-bhaTakoM, saMzayagrastoM ke mana meM saccaritratA aura niSThA kA akhaNDa dIpaka pradIpta kiyaa| pacapana cAturmAsoM meM unhoMne apane vizAla zAstrIya jJAna kA saralatama aura sahaja bodhagamya dhArA pravAhamayI prakRti se prApta, sarva janahitAya, svabhAvasiddha vaktA kI anUThI apUrva vaktRtva zakti kA sAmaMjasya upasthita kiyaa| uttara bhArata ke adhikAMza janapadoM kA vihAra karake unhoMne janatA-janArdana meM sudhAravAdI cetanA utpanna kii| udayapura, alavara, ratalAma, koTA, kizanagar3ha, devAsa, indaura, sailAnA, jAvarA TauMka Adi ke navAba aura rAje-mahArAja unase prabhAvita rhe| upadezoM dvArA unhoMne aneka hRdayoM meM ahiMsA kI pravRtti ko pnpaayaa| isa dRSTi se unake aneka saMsmaraNa jana-jIvana meM vyApta haiN| ( mUrtimanta anekAnta : pRSTha 39 kA zeSa ) karAkara sadAcArapUrNa jIvana kI ora prerita kiyaa| Apane sAmAjika kurItiyoM meM bhI sudhAra karAkara samAja ko Arthika kaSTa se mukti dilAI hai| koTA meM tInoM jaina saMpradAyoM ke sAdhaoM kA, jinameM mahArAjazrI bhI sammilita the, eka sAtha baiThakara pravacana dene kI ghaTanA apanI viziSTatA rakhatI hai| vartamAna meM jaina saMgaThana kA yaha eka Adarza udAharaNa hai| isIkA anukaraNa upAdhyAya munizrI vidyAnandajI ke indaura cAturmAsa ke samaya hamane pratyakSa dekhA hai| sAdhupada kI garimA sarva prakAra kI dIvAroM- sAMpradAyika vicAroM ke parityAga meM hI hai| sAdhu vahI dhanya hai jo kartarikA (kaiMcI) ke samAna samAja ko chinna-bhinna na kara sUcikA (suI) ke samAna jor3ane kA kAma karatA hai| jaise mAranevAle se bacAnevAlA mahAn hai, usI prakAra tor3anevAle se jor3anevAlA mahAn hai / mahArAjazrI isake Adarza udAharaNa the| ve atyanta sahRdaya aura udAra the| karuNA unake roma-roma se TapakatI thii| unheM dekhakara aura sunakara aisA mAlUma par3atA thA mAno sarvadharmasamanvayAtmaka anekAnta kA mUrtimAna rUpa ho| 42 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka alaga zailI jaina maniyoM ke jIvana kI eka zailI hai, eka prakriyA hai-anokhI, alaga, maulika; zAstrokta AcAra ke prati ekaniSTa hokara eka maryAdA meM jInA / vArtAlApa se lekara vyAkhyAna taka zAstrokta tattvoM kA samIkSaNa-vivecana karate jAnA binA isa bAta kA patA lagAye ki zrotA yA vaktA use samajha rahA hai yA nhiiN| eka andhI paramparA jisameM "svAdhyAya karanA" mAtra eka upacAra hai / sahI hai ki jainatattva-darzana gahana-gaMbhIra hai, phira bhI usakI apanI saralatAe~ haiM, sIdhe aura niSkaNTaka mArga haiM; kintu jaina muni apane baMdhe-badhAye vAkyoM dvArA vizAla janasamUha para yaha prabhAva DAlane kA prayatna karate haiM ki yaha saba unake vaza kI bAta nahIM hai / dharma kI isa kilebandI ko tor3A lokAzAha ne / unhoMne pahalI bAra jainatattva ko sarvahArA ke paTala para upasthita kiyA, use janamAnasa kA viSaya bnaayaa| unhoMne vItarAgavijJAna ko upAsaroM kI caharadIvArI se bAhara lAkara use eka nirvikAra nayA AkAra pradAna kiyaa| unake isa krAntikArI kadama se paramparitoM meM bhArI uthalaputhala huii| bhrAntiyoM kA durga Dhaha gayA, aura jainadarzana kA eka lokasulabha rUpa sAmane AyA / sthAnakavAsI jaina muniyoM ne loMkAzAha ke isa pavitra abhiyAna ko sadaiva bar3hAyA, aura jaina tattva-darzana ko janatA-janArdana taka pahu~cAne meM eka aitihAsika rola adA kiyA / vigata cAra sau varSoM meM vItarAga-vijJAna ko jina satpuruSoM ne bhAratIya lokajIvana taka pahu~cAyA unameM prasiddha vaktA jaina divAkara zrI cauthamalajI kA nAma sarvopari hai| unakI apanI eka alaga hI pravacana-zailI thI, jo zrotA ke citta ko camatkRta karatI thI aura use eka viziSTa AtmIyatA meM bAMdha letI thii| jaina tanva-darzana kI jaisI sarala vyAkhyA-samIkSA unhoMne kI hai, usase jainadharma kI paridhi bar3hI hai aura Ama AdamI ko isa bAta kI sUcanA mila sakI hai ki jainadharma kevala kucha muTThI bhara logoM kI saMpatti yA adhikAra nahIM hai varana vaha eka lokakalyANakArI sAdhanA-paramparA hai jo dharma, sampradAya, satA, sampadA ityAdi ke kisI bheda para AdhArita nahIM hai balki loka-maMgala kI vyApaka-nirmala bhAvanA para khar3I huI hai| munizrI cauthamalajI mahArAja kI pravacana-zailI sarala, udAharaNoM aura bodha-kathAoM se bharapUra, mahAvaroM aura kahAvatoM kA khajAnA lekara calane vAlI zailI thii| samanvaya meM unakI saghana AsthA thI, isIlie unakI pravacana-sabhAoM meM sabhI voM ke loga Ate the aura eka vyApaka samabhAva kA anubhava karate the| unakA sAhitya pAMDityapUrNa nahIM thA, balki satya ko khoja kara use sIdhI-saccI bhASA meM prastuta karane vAlA thA / vastutaH ve divAkara the, kyoMki unakI dhUpa aura rozanI ne kabhI yaha bheda nahIM kiyA ki vaha kisa taka pahu~ce, aura kisa taka nahIM / amIraumarAvoM aura g2arIba-guraboM saba taka unakI vANI pahu~cI aura usane unheM binA kisI bhedabhAva ke upakRta kiyaa| kyA hama usa mahApuruSa ke RNa se kabhI uRNa ho pAyeMge ? - saubhAgya muni 'kumuda cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka ni:spRha mahApuruSa saubhAgyavaza mujhe usa niHspRha mahAmAnava ke sAnnidhya ke kaI mauke mile, aura jaba bhI aisA huA taba mujhe hara bAra koI-na-koI tAz2agI yA navInatA milI / patA nahIM unameM kauna-sA vilakSaNa AkarSaNa thA ki kyA jaina, kyA jainetara sabhI unake nikaTa taka pahu~cane ke lie lAlAyita rahate the / sabhI kA mana aksara unakI marmasparzI vANI sunane ke lie utkaNThita rahatA thA / mere jIvana ke pahale satraha varSa vaiSNavapurI yAnI nAthadvArA meM hI bIte / pUjya gurudeva kA zubhAgamana bhI vahA~ kaI bAra huA / usa vaiSNava - bahula nagarI meM jaina tattva-darzana kI carcA, aura phira vaha bhI sArvajanika rUpa meM bar3A jokhima bharA kAma thA, lekina adamya sAhasa ke dhanI usa mahAmAnava ne usa asambhava ko bhI sambhava kara dikhAyA aura adbhuta pravacana vahA~ diye / unakI pravacana sabhAoM meM sabhI AsthAoM ke loga Ate the, aura zanaiH zanaiH unheM apanA AtmIya mAnane lage the / pUjya gurudeva ke sAnnidhya meM paM. munizrI zeSamalajI kA AcArya-pada- samAroha bhI yahIM saMpanna huA thA / yaha bhI usa manasvI saMta kI divyatA kA eka jvalanta pramANa hai / vastutaH ve 'sva' kI pUjA-arcanA kI kAmanA se udAsIna saMpUrNataH niHspRha mahApuruSa the, unakI kathanI-karanI eka thI, "phUTa DAlo, aura sattA meM raho " (DivAiDa eNDa rUla) kI durnIti meM unakA kataI vizvAsa nahIM thA / parahita unakA prathama aura antima jIvana-lakSya thA / ve usa para tila-tila samarpita the / Aja bhI usa mahApuruSa kI ojapUrNa zikSAe~ hamAre jIvana kA mArga Alokita kiye hue haiM / prANi - mAtra ke kalyANArtha hue unake sadupadeza samAja ke g2arIba, sAdhanahIna, kamajora aura asahAya varga ke utthAna kI nirantara preraNA dete rahe; kintu aba yaha vicAraNIya hai ki hamane unake bAda unakI isa vaicArika dharohara ko kitanA sakriya rakkhA ? kyA aba taka hamane jo kiyA hai, usakA koI hisAba hamane liyA hai ? kyA hamane kabhI isa bAta para vicAra kiyA hai ki munizrI kI Aja ke jIvana kitanI prAsaMgikatA hai ? kyA unake upadeza Aja hamAre jIvana meM koI nayI rozanI aura AbhA utpanna karane meM samartha haiM ? yaha mUlyAMkana unake guNa-gAna se saMbhava nahIM hogA, isake lie hameM tyAga karanA hogA, sarvajana hitAya samarpita honA hogA / phatehalAla saMghavI, jAvarA ve akSara- puruSa the jina mAnavoM kI karuNA 'sva' se uTha kara 'para' taka pahu~catI hai, jinakA jIvana-lakSya Atma-kalyANa ke sAtha jana-kalyANa bhI hai, aura akhila mAnavatA ke prati bheda-rahita hokara nyochAvara ho jAnA hI jinakA dhyeya hai, ve hI mahAmAnava haiM / aise mahAmAnavoM meM munizrI cauthamalajI mahArAja kA nAma avismaraNIya hai / janatA tIrthaMkara : nava. disa. 1977 44 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janArdana ne unheM eka nayI hI Aloka-sRSTi dene ke kAraNa "jaina divAkara" kahA, unakI vyApaka aura cumbakIya AtmIyatA ke kAraNa unheM "jagat-vallabha" se saMbodhita kiyA aura sahaja-sugama kintu tejomaya vANI ke kAraNa "prasiddha vaktA" kahakara pukArA / vastuta: ve akSara-puruSa the, unheM vANI aura varNa para vilakSaNa prabhutA prApta thii| ve sarasvatI-putra the / "nirgrantha pravacana" unakI vicakSaNa sArasvata pratibhA kA eka jvalanta pramANa hai| vyathitoM-patitoM kI sevA, samanvaya aura AdhyAtmika sAdhanA unake jIvana ke suvidha lakSya the| ve sacamuca divAkara the| ve sarvatra sundara thenImaca-udayAcala, byAvara-madhyAnha, koTA-astAcala--kramazaH unake jIvana kI subaha, dupahara, zAma ; sabhI samanvaya, lokamaMgala aura Atmika sAdhanA kI rozanI se Alokita / dharma jinake lie jor3anA thA, tor3anA nahIM, maiM usa mahAmanuja kA punIta smaraNa karatI huuN| - pArasarAnI mehatA, indaura gAgara meM sAgara ve gurudeva ke vicAra bahuta unnata aura pragatizIla the| unakI kathanI-karanI meM tanika bhI antara nahIM thaa| isakA pratyakSa udAharaNa unakA koTA-varSAvAsa thA / isameM digambara, zvetAmbara, sabhI sampradAyoM aura paramparAoM ke AcAryoM aura muniyoM kA eka hI maMca para upasthita honA eka vilakSaNa upalabdhi thI / sabane pravacana diye aura ekatA kA sukhada vAtAvaraNa bnaayaa| samAja ke isa nirmalIkaraNa kA saMpUrNa zreya unheM hI hai| unameM asIma guNa the| ve gAgara meM sAgara the| unake jIvana se preraNA prApta kara maiM bhI apanA jIvana dhanya aura saphala banA sakU~, yahI zubhAkAMkSA rakhatA huuN| - raMgamuni mujhe yAda hai munizrI cauthamalajI mahArAja ekatA ke agradUta the| vibhinna jaina sampradAyoM meM ekatA sthApita karane ke jo prayatna unhoMne kiye, unake lie jaina samAja sadaiva unakA RNI rahegA / yadyapi ve Aja hamAre bIca nahIM haiM, tathApi unhoMne ekatA kA jo saMdeza diyA hama usakA pAlana kareM aura eka bane raheM yahI unake prati hamArI kRtajJatA hogI / ve eka alaukika puruSa the / unakA jIvana mahAn thA, bahuta puNyavAna the| nImaca kI eka ghaTanA kA smaraNa mujhe hai| bAta' vi. saM. 1999 kI hai| gurudeva apanI ziSya-maNDalI ke sAtha nImaca padhAre the / maiM bhI unake darzana-lAbha kA lobha nahIM roka sakA / darzanArtha nImaca gyaa| ve caurar3iyA gurukula meM birAjamAna the / rAtri meM apane anuyAyiyoM ko apanI amRtavANI kA rasapAna karAte rahe / prAtaH kAla vihAra para nikale / maiM bhI sAtha ho gyaa| calate-calate maiMne prazna kiyA cau. ja. za. aMka 45 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "nImaca to ApakI janma-bhUmi hai phira bhI vihAra meM Apake sAtha tIna-cAra bhaktoM se adhika nahIM haiM ?" prazna suna kara ve do miniTa dhyAnastha ho gaye / maiM stabdha dekhatA rahA / cAroM ora se jana-samUha umar3a pdd'aa| mujhe yAda hai adhika-se-adhika pA~ca miniTa meM vahA~ eka hajAra se adhika bhaktoM kI bhIr3a jamA ho gayI thii| mere lie nizcita hI yaha eka adbhuta-apUrva ghaTanA thii| - saubhAgyamala kocaTTA, jAvarA yuga kA eka mahAn camatkAra jisa mahAn vibhUti kA janma-zatAbdi-varSa sAre deza meM manAyA jA rahA hai, vaha kevala' jaina samAja kA hI nahIM varan saMpUrNa bhArata kA eka asAdhAraNa saMtapuruSa thaa| bhArata kI janatA ke naitika jIvana ko U~cA uThAne aura ahiMsA ke pracAra-prasAra kI dizA meM zrI jaina divAkarajI mahArAja ne jo yogadAna kiyA hai, vaha avismaraNIya hai| unhoMne apane anUThe vyaktitva aura apanI asAdhAraNa vaktRtA se bar3e-bar3e rAjA-mahArAjAoM ko prabhAvita kiyA aura yathAzakti jIva-dayA tathA ahiMsA kA vyApaka prasAra kiyA / saikar3oM rAjAoM aura jAgIradAroM ne jIva hiMsA-niSedha ke paTTe likha kara unheM samarpita kiye / yaha usa yuga kA eka mahAn camatkAra thaa| vastutaH ve mere parama ArAdhya guru haiM / jaba maiM 9 varSa kA hI thA, taba unase maiMne guru-AmnAya (samyaktva) lI thii| eka lambI avadhi ke bAda jodhapura-cAturmAsa meM maiM unake darzanArtha gayA thaa| taba maiM bIsa varSa kA taruNa thaa| pUre 11 varSoM bAda maiMne yaha darzana-lAbha kiyA thA / gurudeva pravacana de rahe the| dasa hajAra se adhika loga ekaTaka, maMtramugdha unheM suna rahe the| vyAkhyAna ke bAda meM bhI unake sAthasAtha calane lgaa| mArga meM unhoMne mujha se pUchA-"bApU, thane yAda he, saMvat 1985 meM guru-AmnAya lI thI ?' isa AtmIya svara ne mujhe nakhazikha hilA diyA / 11 varSa ke antarAla ke bAda bhI ve mujhe nahIM bhUle the| saikar3oM logoM ke bIca calate hue unhoMne mujhase yaha prazna kiyA thA / isa eka hI bAta se maiM itanA abhibhUta huA ki phira prati varSa unakI sevA meM upasthita hone lgaa| vi. saM. 1996 se hI merA prayAsa rahA ki zrI jaina divAkarajI kA eka cAturmAsa ratalAma karAU~ / apane prayatna meM mujhe saphalatA milI saMvat 2000 meM / unakA yaha cAturmAsa saMgha kI ekatA kI dRSTi se cirasmaraNIya rahA / ratalAma ke bAda saMvat 2007 meM unakA cAturmAsa koTA meM huA / jaina-samAja kI bhAvAtmaka ekatA ke saMdarbha meM yaha cAturmAsa advitIya rahA / isake bAda hI ve udara-vyAdhi se pIr3ita hue| 14 dina unheM yaha pIr3A rahI / maiM lagabhaga 12 dina unakI sevA meM antima kSaNoM taka rahA / mujhe unakI antima vandanA kA saubhAgya milA thA / - bApUlAla botharA, ratalAma - tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka zrAsthA-stambha / jana saMsthAoM ke mAdhyama se satsAhitya kI jo sevA huI aura hotI rahegI, kyA ve zrI jaina divAkarajI ko AsthA stambha mAnane se mukara sakatI haiM ? jina ziSya - ziSyAoM ko mukti-mArga ke mukhya sAdhana saMyama kI prApti meM unhoMne jo preraNA dI, ve saMta tathA satI AjIvana apanI zraddhA anyatra kaise samarpita kareMgI ? jina-jina patitoM ko rAjya, samAja tathA parivAravAloM ne gale nahIM lagAyA, unako apanI karuNA kI chAyA meM baiThane diyA, ve zrI jaina divAkarajI ke prati zraddhAvanata hoM, isameM Azcarya nahIM hai / isa prakAra jina-jina mahAnubhAvoM ko zrI jaina divAkarajI ma. ke darzana mile, pravacana sunane kA avasara milA, vAtsalya sulabha huA, jJAna-prApti huI aura mArgadarzana milA, ve saba hI hRdaya kI gaharAI se unakA satata smaraNa karate aura zraddhA-sumana car3hAte haiM, kyoMki ve unake lie eka AzA-stambha hI to rahe haiM / subhASa muni unake AdarzoM kA AtmasAt kareM zrI jaina divAkarajI kA saMpUrNa jIvana agaNita preraka, mArmika, Adarza aura anukaraNIya ghaTanAoM se otaprota thA / ve saMpradAya - samanvaya ke himAyatI the, unake sAnnidhya meM koTA meM jo santa-sammelana huA, jisameM digambara, zvetAmbara aura sthAnakavAsI santoM ne eka maMca se janasamudAya ko sambodhita kiyA / vaha paramparA akSuNNa rahe aura samasta santasamudAya mAnava-kalyANa ke lie eka maMtra se jinazAsana-dharma kA udghoSa kareM, yahI isa pAvana zatI samAroha kA Adarza sandeza hai / janma-zatAbdi - varSa meM hama unake AdarzoM ko AtmasAt kareM, yahI unake prati saccI zraddhAMjali hogI / dineza muni 'mujhe dIkSA dIjiye ' merI mAtAjI kA svargavAsa ho gayA thA / hama tIna bhAI choTe the / hamArI sAra-saMbhAla aura vyApAra ko dhyAna meM rakhakara pitA zrI mor3IrAmajI gAMdhI punarvivAha kA soca rahe the / saMyogavaza, mevAr3adharA ko pAvana karate hue pUjya gurudeva cauthamalajI kA devagar3ha ( madAriyA) nagara paDhArpaNa huA / cauka bAjAra meM unake vyAkhyAnoM kI dhUma thii| eka dina pUjya gurudeva ne pitAzrI ko upadeza dete hue icchA prakaTa kI ki Apa cAroM prANI saMsArI nivRti grahaNa kareM aura dhArmika kAryoM meM pravRtta hokara jinazAsana ko prakAzita kareM / pitAzrI ne pratyuttara meM kahA ki pratApa abhI choTA hai / bar3A hone para hama ApakI icchAnusAra kareMge / cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only 47 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya jaina divAkarajI to anyatra prasthAna kara gye| idhara plega kI bImArI meM pitAzrI aura do bhAiyoM kI mRtyu ho gii| kevala maiM baca gyaa| kAlAntara meM gurudeva zrI nandalAlajI ma. munimaMDala ke sAtha devagar3ha padhAre / unheM hamAre parivAra kA patA cala gayA / mujhe bulAyA aura kahA 'pratApa, terA sArA parivAra dIkSita honevAlA thA kintu aisA nahIM ho skaa| aba bApa kA karja tU cukA sakegA ?' maiMne tatkAla kahA, 'hA~, gurudeva, maiM apane bApa kA karja cukAne ko taiyAra huuN| Apa mujhe dIkSA diijiye|' taba saMvat 1979 meM maiMne unakA ziSyatva svIkAra kiyaa| mUla meM to jaina divAkarajI ma. the hii| - pratApa muni vANI meM gahana prabhAva ve yathAnAma tathAguNa the / cau-cAra, thA=sthita honaa| cAra meM sthita honA / cAra kauna ? samyak jJAna, darzana, cAritrya aura tapa inameM sthita hokara cAra malla-krodha, lobha, mAna aura mAyA ko pachAr3anevAle tathA apanI AtmA se upazama tathA kSamopazama kara unhoMne 'cauthamala' nAma ko sArthaka kiyaa| zrI jaina divAkarajI kI vANI meM gahana prabhAva thaa| jo koI bhI unake pravacanoM kA zravaNa karatA, vaha kitanA bhI adhama tathA durvyasanI kyoM na ho, unakI pIyUSamayI vANI se prabhAvita hokara unmArga ko chor3akara sanmArga svIkAra kara letA thaa| __ isa prakAra kaI duvyarsaniyoM aura kumAgiyoM ne unake sadupadezoM ko sunakara apane jIvana taka, mArga hI badala diyA aura sadAcaraNa ko apanA liyaa| maiM aise 'vAk-vibhUSaNa, dharma-dhurandhara' ko apane zraddhA-sumana samarpita karatI huuN| - mahAsatI rAmakuMvara sAhitya ko zrIvRddhi saMpUrNa jaina vAGamaya kA saMgraha karake zrI jaina divAkarajI ma. ne 'nirgrantha-pravacana' kA jo saMkalana kiyA, vaha unakI sAhityika dRSTi se anokhI sUjha-bUjha hai| itanA hI nahIM, 'gItA-saptAha' yA 'bhAgavata-saptAha' kI bhA~ti ve usakA prati varSa pArAyaNa karate the aura eka saptAha taka isa para gaMbhIra pravacana karake jinavANI ke mAdhyama se bhavya prANiyoM ko adhyAtma-rasa kA AsvAdana karavAte the| vAstava meM yaha grantha samagra jaina sAhitya kA nicor3a hI hai| isake alAvA samaya-samaya para unhoMne anekoM sarvopayogI prArthanAe~, kavitAe~ tathA kAvyamaya jIvana-caritra likhakara apanI AdhyAtmika pratibhA kA upayoga karane ke sAtha jaina sAhitya kI zrIvRddhi bhI ko| . unhoMne anekoM pradezoM meM vihAra kara apane pravacanoM ke mAdhyama se jainadharma ke siddhAntoM ko jisa sundara rUpa meM samAja ke samakSa prastuta kiye, zraddhAluoM ne hRdayaMgama bhI kiyA, 48 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve ApakI sevA ke jIte-jAgate udAharaNa haiM / aise adbhuta vyaktitva ke dhanI pUjya gurudeva ko unakI sevAoM ke prati natamastaka hokara koTizaH vandana ! vimala muni akSara adhyAtma saMvat 2001 meM gurudeva kA cAturmAsa ujjaina ho rahA thA / usa samaya kA yaha prasaMga hai / eka choTA-sA abodha bAlaka, jo karIba cAra-pA~ca varSa kA hI hogA, unake darzanArtha AyA / gurudeva ne kahA, 'tumhArA nAma kyA hai ? tuma kyA par3hate ho ?' vaha usI samaya vahA~ se uThA aura apanI kitAba lekara A gayA / unhoMne pUchA, 'yaha kyA hai ? ' taba usa bAlaka saha niDara bhAva se kahA ki yaha 'akSara jJAna' kI kitAba hai / 'tuma ise par3hanA jAnate ho ?' 'hA~' kahane para gurudeva ne use par3hakara sunAne ko kahA / vaha bAlaka apanI totalI bolI meM par3hane lgaa| pahalA hI pATha thA - 'akar3a kara mata cala, nama kara raha / ' yaha sunakara gurudeva samajhAne lage, 'hai to yaha akSara jJAna, para isameM kitanA mahAn artha chipA huA hai / uttarAdhyayana ke prathama adhyAya kA pUrNa citra isameM citrita hai / isameM bhagavAna ne vinaya ko mahattva diyA hai| mAnava kA kalyANa akar3a kara calate meM nahIM, apitu namratA ke bhAvoM se hI saMbhava hai / ' usa dina tattva carcA kA yahI viSaya banA rahA / gurudeva ne akSara jJAna ko adhyAtma kA pratIka batalAyA / akSara jJAna ko adhyAtma kA pratIka batalAyA / akSara jJAna meM jo prathama akSara hai vaha 'arihanta' kA hI sUcaka hai / dvitIya AcArya kA | mAnava ko isa para bAra-bAra vicAra karanA cAhiye / ye vicAra hI AtmakalyANa ke sAdhana haiM / azoka muni jIvana kI pramukha ghaTanAe~ paM. muni zrI cauthamalajI mahArAja ke jIvana kI katipaya pramukha ghaTanAoM kA yahA~ ullekha kiyA jA rahA hai / vi. saM. 1963 meM kAnor3a (udayapura) ke bAjAra meM munizrI ke pravacana ho rahe the / usa samaya vaiSNava bhAiyoM kA julUsa nikala rahA thA / jhagar3A hone kI saMbhAvanA dekhakara unhoMne apanA pravacana banda kara jhagar3A nahIM hone diyA / vi. saM. 1966 meM udayapura ke nikaTa nAIgrAma meM munizrI ke pravacana se prabhAvita hokara cAra hajAra AdivAsiyoM (bhIloM) ne mA~sa khAne kA tyAga kara diyA / vi. saM. 1978 meM ratalAma meM cAturmAsa ke samaya mahAvIra maMDala kI sthApanA huI aura saM. 1982 meM jainodaya priMTiMga presa kharIdA gayA / jainodaya pustaka prakAzana samiti, ratalAma dvArA munizrI kA sAhitya prakAzita hone lagA / cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only 49 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D vi.saM. 1982 meM byAvara meM seTha zrI kundanamala lAlacanda ne munizrI ke sadupadeza se prerita hokara ru. 1,22,800 se kundana TrasTa bnaayaa| isa rAzi ko aneka dhArmika kAryoM meM vyaya kiyaa| - jaba munizrI pAlI (rAjasthAna) meM virAjamAna the, unhoMne sarvaprathama saMghaekatA ke lie apanI svIkRti dI / phalasvarUpa zrI vIra varddhamAna sthAnakavAsI zramaNasaMgha kI sthApanA huii| unake jIvana-kAla meM cAra mukhya avasaroM para ravivAra AyA - janma, dIkSA, aMtima pravacana aura divaMgati / - paM. muni hIrAlAlajI pyAra hI pyAra - prIti hI prIti jaina divAkarajI vAgmI santa the| unake vyAkhyAnoM kI prasiddhi dUra-dUra taka thii| unakI pravacana-zailI maulika thI, aura gahana-gaMbhIra viSayoM kI unheM samyak pakar3a thii| ve jahA~ bhI gaye, gA~va yA zahara, jhopar3I yA mahala, unhoMne apane pravacanoM se garIba-amIra, kisAna-majadUra sabako prabhAvita kiyA / ahiMsA ke ve zaktizAlI pakSadhara the| unake hRdaya meM prANimAtra para apAra karuNA thI, kisI ke prati koI rAga-dveSa nahIM thA / hRdaya ke aMtima kone taka unameM pyAra-hI-pyAra--prIti-hI-prIti thii| -kAnti muni paropakArI prakhara vaktA jagadvallabha, prasiddha vaktA zrI cauthamalajI mahArAja kA samagra jIvana isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki korI dIkSA kabhI bhI zreyaskara nahIM hai ; usake sAtha jJAna aura abhIkSNa svAdhyAya kI eka sudRr3ha pRSThabhUmi Avazyaka hai| isIlie unhoMne dIkSA lene ke bAda saMskRta, prAkRta Adi prAcIna bhASAoM kA, aura jaina-jenetara sAhitya kA gahana-gaharA adhyayana kiyA / gItA, bAibila, bhAgavata Adi aneka jainetara granthoM kA santulita manthana kiyA, svAdhyAya kiyA, pArAyaNa kiyA-unakI bArIkiyoM ko samajhA / unhoMne paropakAra meM apanA samUcA jIvana hI lagA diyaa| unhoMne aneka prANiyoM ke kaSToM kA nivAraNa kiyA, unmArga se sanmArga para DAlA / kaiyoM ke vyasana chur3Aye aura kaiyoM se mAMsAhAra kA tyAga kraayaa| unakI amRtatulya vANI sabakA kalyANa karanevAlI thI / ve prakhara vaktA/paropakArarata saMta puruSa the| unheM mere praNAma ! -sAdhvI madhubAlA 50 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . karttavya meM kaThora sva. gurudeva cauthamalajI mahArAja ke jIvana meM saralatA; mukhamaNDala para satata, adRpta-aparAjita AdhyAtmika muskarAhaTa, zAnti aura samabhAva; vANI meM jAdU-sA AkarSaNa, aura karttavya-pAlana meM Azcarya meM DAla denevAlI kaThoratA thI, isIlie aneka mumukSa AtmAe~ unake puNya saMparka meM Akara saMsAra-sAgara se tira gyiiN| jo bhI unake pAvana pravacana eka bAra suna letA thA, usake jIvana kI kAyA hI palaTa jAtI thii| mujhe unheM sunane kA eka bAra saubhAgya milA, taba maiM kizora thii| merI suptAtmA ne aMgar3AI lI / pravacana ne mujhe abhibhUta kiyA / mA~ se mana kI bAta khii| ve pahale hI bhItara-hI-bhItara isa ora apanA kadama uThA cukI thiiN| donoM sahamata huyIM aura nirgrantha mArga para cala par3I / yaha saba unhIM kA pratApa thA / ve apUrva guNoM ke apUrva bhANDAra the| unheM namana ! -sAdhvI madanakuMvara unakI pAvana smRti unakI punIta smRtiyA~ Aja bhI lokahRdaya para vidyamAna haiM / ve tapa aura saMyama kI sAkAra pratimA the| unhoMne kyA-kyA karizme nahIM dikhAye / kaiyoM ko DUbate se bcaayaa| ve adhyAtma puruSa the| unameM atulita bala thA, ve paropakArI saMta aura karmaTha yogI the| unheM merI akiMcana vandanA ! -sAdhvI vijayakuMvara prema ke devapuruSa gurudeva prema ke devatA the| jaina samAja meM vyApta phirakAparastI ke ve viruddha the, ataH unakA sArA prayAsa ekatA sthApita karane kI ora hI thaa| unheM jaba bhI, jahA~ bhI anya sampradAyoM ke muni-manISiyoM ke sAtha sahacintana aura vyAkhyAna karane dene ke avasara mile, ve prasannatA ke sAtha vahA~ gaye aura aise kAryakramoM meM sammilita hue| koTA meM zvetAmbara mUrtipUjaka saMpradAya ke zrI AnandasAgarajI, digambara saMpradAya ke AcArya zrI sUryasAgarajI ke sAtha saMpUrNa cAturmAsa meM pratyeka ravivAra ko unhoMne pravacana diye| unhoMne prema kA korA upadeza hI nahIM diyA varan usake anurUpa bIsiyoM kArya bhI kiye / ravivAra unake jIvana kA eka bhAgyazAlI vAra thaa| unakA janma ravi ko huA, divaMgati ravi ko huI, dIkSA ravi ko huI aura antima pravacana bhI ravi ko hI huA / ve jaina divAkara the| ve parama puNyavAna saMta puruSa the, unheM zatazaH vandana ! -bhagavatI muni nirmala' virAT yogI unake mahajjIvana meM satyam, zivam aura sundaram kA Adarza samanvaya thA / ve sahI arthoM meM zramaNa saMskRti ke daidIpyamAna sUrya the; yathAnAma tathAguNa / 'nirgrantha pravacana' cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI eka cirasmaraNIya dena hai / yaha unakI sarvatomukhI pratibhA kI dyotaka kRti hai| ise hama jainoM kI gItA, bAibala, rAmAyaNa, kurAna Adi kaha sakate haiM / yaha jainatatvanavanIta hai, jainadarzana kA sarvotkRSTa sArAMza / vAstava meM ve virAT yogI the| unhoMne asaMkhya bhUle-bhaTakoM ko eka ujjvala mArga dikhAyA aura unheM apanI varadAnI vatsalatA se abhiSikta kiyaa| unake saMparka se kaiyoM ke jIvana kI dhArA hI badala gayI / aise saMta mahApuruSa ke caraNAravinda meM mere zata-zata praNAma ! -zrImatI bhuvanezvarI jI. bhaNDArI, indaura krAntadarzI jaina divAkara Aja se lagabhaga satara-asmI varSa pUrva mAlavA ke aMcala meM pratApI saMta zrI cauthamalajI mahArAja hue| haz2AroM-haz2Ara loga unakI vANI se upakRta-anugRhIta hue / unakI pravacanasabhAe~ samavasaraNa-jaisI hI hotI thIM, vahA~ koI bhedabhAva yA pakSapAta nahIM thA / g2arIbaamIra, jaina-jainetara, U~ca-nIca kI koI bheda-bhinnatA nahIM thii| unakI AvAz2a bulanda thii| dhvanivistAraka ke bagaira AsAnI se ve pA~ca-sAta haz2Ara logoM ko udbodhita karate the| sabhAe~ adbhuta hotI thiiN| cAroM ora mauna aura zAnti kI cAdara-sI bicha jAtI thii| saba mantramugdha unheM sunate the| vihAra meM to unake sAtha eka melA hI calatA thaa| mArga meM saikar3oM grAmINa unake pArasa-saMparka meM Ate the aura unakI preraNA se mAMsa-madirA kA tyAga kara dete the| udayapura ke mahArANA, jo kabhI kisI ke sammukha nahIM jhuke, bar3I zraddhApUrvaka unake caraNoM meM natamastaka hue| rAva ho yA raMka, pratyeka ke lie unake hRdaya meM apAra vAtsalya aura sneha thA / rAjasthAna ke bhIloM para bhI unake vyaktitva kA gahana-gaMbhIra prabhAva huaa| Aja bhI vahA~ ke AdivAsI muni zrI cauthamalajI kA smaraNa karake anya jaina sAdhuoM ko pUrA sammAna dete haiM / jaina divAkarajI krAntadarzI mahApuruSa the| unhoMne samAja se aneka kuprathAoM kA anta kiyA aura vRddhoM, upekSitoM tathA nirAzritoM ko Azraya diyA / cittaur3a kA vRddhAzrama unakI isa karuNArdratA kA sarvotkRSTa udAharaNa hai| mA~ sarasvatI kI una para aisI kRpA thI ki ve ajasra rUpa meM gadya-padya, gIta-bhajana likhA karate the| unake dvArA pradatta-praNIta sAhitya Aja hamArI amara nidhi hai / Aja bhI unakI ziSyaparamparA ke do saMta aise haiM jo unake uttarAdhikAra ko akSuNNa banAye hue haiN| paMDitaratna kavivarya kevalamunijI mahArAja tathA zrI indaramalajo mahArAja ke nAma isa dRSTi se ullekhanIya haiN| -phakIracanda mehatA, indaura eka mahAn saMta - Aja se lagabhaga AdhI zatAbdI pUrva devAsa ke bhaMDArI-parivAra ke Agraha para jaina divAkarajI zrI cauthamalajI mahArAja ne devAsa meM apanA cAturmAsa saMpanna kiyA thA / bhaNDArI 52 tIrthaMkara : nava. disa. 1917 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra una dinoM vastra-vyavasAyI thaa| holkara, dhAra, kolhApura, siMdhiyA tathA devAsa ke rAjagharAnoM meM unhIM ke yahA~ se kapar3A maMgAyA jAtA thA / devAsa choTI pAMto ke mahArAjA malhArarAva bar3I udAra vRtti ke vyakti the| mere pitA zrI campAlAlajI bhaNDArI ne unase eka bAra pUjya munizrI ke darzana kA Agraha kiyA tadanusAra ve devAsa ke sthAnaka meM unakA pravacana sunane pdhaare| 3-4 dinoM taka niyamita pravacana sunane ke bAda ve itane prabhAvita hue ki unhoMne manizrI se svayaM prArthanA kI ki "sthAnaka choTA par3atA hai, Apa rAjabAr3e meM pravacana dekara mujhe tathA yahA~ kI janatA ko anugRhIta kreN"| una dinoM devAsa kI AbAdI koI 15-20 hajAra kI hogI, jisameM se 10-12 hajAra loga unakI pravacana-sabhAoM meM Ate the, AsapAsa ke gAMvavAle bhI vahA~ Ate the, pUjya divAkarajI kI vANI bar3I aujasvinI thii| ve bagaira lAuDaspIkara ke bolate the| unhoMne usa jamAne meM harijana, AdivAsI jaise nimnavargoM ko bhI gale lagAyA; aura dharmAndhatA, chuAchUta aura andhI jAtIyatA ko karArI cunautI dI / ve mahAn krAntikArI saMta the-mithyA ADambaroM se kosoM dUra, sarala, sahaja, samyak, svAbhAvika / unhoMne sAmAjika rUr3hiyoM aura avyavasthAoM para bhI tI prahAra kiyA / burAiyoM, kurItiyoM ko kabhI nahIM bakhzA / mocI, bhaMgI, muslima sabhI bhAiyoM ko unhoMne upadeza diye aura unheM eka vizuddha zAkAhArI jIvana vyatIta karane kI preraNA dI / vastuta: ve mAnavatAvAdI siddhAntoM ke pracAraka the; unakI vANI meM adamya bala thA, ve spaSTavAdI the, unakI kathanI-karanI meM Azcaryajanaka ekatA thaa| unheM mere, praNAma ! -gulAbacanda bhaNDArI, indaura vasudhA merA kuTumba _ "sArI dharatI merA parivAra hai" kI bhAvanA ko kaha-kaha kara bhI dharma ke nAma para jaba mAnava-mAnava ke bIca dUriyA~ bana rahI thIM, taba jaina divAkara manizrI cauthamalajI mahArAja kA udaya huaa| unhoMne apane asAdhAraNa cAritrabala se TUTa rahe samAja ko eka nayI dizA-dRSTi pradAna kii| koTA-cAturmAsa meM vibhinna dharmoM ke zrotA jisa utsukatA, aura zraddhA aura utsAha se unake pravacano ko sunate the, use dekha hama unheM sahaja hI vizvasaMta kaha sakate haiM / Aja bhI unake zraddhAlu bhaktaM hAr3autI-aMcala meM eka bhArI saMkhyA meM hai| unake pravacanoM meM jo prakAza thA usane aneka bhUle-bhaTakoM ko rAha dikhAyI aura unheM eka sApha-suthare jIvana meM susthira kiyaa| vi. saM. 2007 meM unakA antima cAturmAsa koTA meM hI saMpanna huaa| taba mujhe unakI sevA-zuzrUSA kA saubhAgya milA / ve kSaNa mere jIvana kI bahumUlya pUMjI hai / usa samaya bhArata-vibhAjana ke zikAra hama loga syAlakoTa se Aye hI the, aise saMkaTa ke samaya gurudeva ke kRpAmRta se hameM apUrva zAnti milii| vastutaH unakA jIvana eka ujjvala mArgadIpa thA, jo AhvAna karatA thA ki hama unakI "vasudhaiva kuTumbakam" bhAvanA ke anurUpa samAja-racanA ke lie svayaM ko arpita kareM aura binA ruke apramatta bhAva se kArya karate cale jaaeN| -harabansalAla jaina, koTA cau. ja. za. aMka : 53 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizAla vaTavRkSa sva. pUjyapAda zrI jaina divAkara cauthamalajI mahArAja saMsAra ko prakAza denevAle yugapuruSa the| unake jIvana kI eka mahAn vizeSatA thI saMgaThana-prema / Aja jaba hama isa mahAn vibhUti kA janma-zatAbdi-samAroha manAne jA rahe haiM taba hamArA kartavya hai ki hama apane hRdaya ko pAvana-pavitra banAyeM aura saMpradAyavAda ko jar3amUla se naSTa karane kA bharasaka prayatna kreN| mere mata meM unake kAryoM ko pUrA karanA hI unake prati saccI zraddhAMjali hogii| unakA vyaktitva sAmAjika krAnti kA eka vizAla vaTavRkSa thA, jisakI zItala chA~va Aja bhI hameM upalabdha hai / kyA hama unakI naitika, sAmAjika aura sAMskRtika krAnti ko aTUTa rakha pAyeMge? -sau. maMjulAbena anilakumAra boTAdarA, indaura 'pAnI meM mIna piyAsI, mohe suni-suni Avai hAMsI' zramaNa-sUrya zrI cauthamalajI mahArAja ke prati zraddhAMjali arpita karate samaya eka prazna bAra-bAra mana ko mathatA hai-jainadharma, isa yuga meM, samasta mAnava-jAti ke bhautika vikAsa ke lie ho rahI bhAga daur3a meM kisa hada taka prAsaMgika hai, aura bhautika pragati kI isa bhAgamabhAga meM usakA kyA jIvana-darzana hai ? bhautika sthitiyoM meM parivartana aura bar3e sudhAroM para kisI ko bhI kyA Apatti ho sakatI hai ? sAre vizva kI janasaMkhyA eka antahIna DhaMga se bar3hI hai; kintu usI ke sAthasAtha jJAna-vijJAna aura takanIkoM kA bhI vikAsa-vistAra huA hai / so, Aja hara deza meM pahalA bar3A savAla karor3oM-karor3a logoM ke lie sukhamaya jIvana-yApana kI suvidhAeM muhaiyA karanA hai| sabase pahalA sAmAjika kartavya yahI dikhAyI detA hai ki saba ko eka svastha aura sukhI jIvana saMbhava karAyA jAe; roTI, chata, cikitsA aura zikSA ke sAre avasara upalabdha karAye jAe~; tathA ina samasta sAmAjika surakSAoM aura suvidhAoM kA stara kamoveza vahI ho jo Aja suvikasita dezoM kA mAnaka hai| isa dRSTi se yaha socanA aprAsaMgika nahIM hai ki bhautika z2arUratoM ko pAne ke isa prayatna meM jainadharma kI kyA bhUmikA hogI; aura jainadharma ina AvazyakatAoM kI cintA ke samaya kitanA samIcIna aura samAyojaka siddha hogA? ___ isake bAda jo dUsarA savAla gardana uThAtA hai, vaha hai bhautika samRddhi kI ora kadama bar3hA rahe ina lAkhoM-lAkha logoM kA jIvana-darzana kyA ho ? kyA inakI dRSTi meM jainadharma kI koI upayogitA yA prAsaMgikatA yA sArthakatA ho sakatI hai ? ___satahI DhaMga se binA kisI gaharAI meM utare kahA jA sakatA hai ki jainadharma eka viziSTa yuga kI upaja hai, aba vaha samaya bIta cukA hai; saMdarbha purAne ho cuke haiM ataH yaha ThIka hai ki vaha atIta meM kabhI upayogI aura mahAn rahA hogA, Aja bhalA vaha kaise kisI kAma kA ho sakatA hai ? tIrthaMkara / nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu sacAI bilakula alaga hai / yaha bAta vAstava meM camatkAra-jaisI hI laga sakatI hai ki "bhautika bhAgamabhAga aura hoDabAjI ke isa yuga meM jainadharma ke buniyAdI siddhAnta sarvathA prAsaMgika haiM aura Aja ke saMzayagrasta manuSya ko eka spaSTa jIvana-darzana de sakate haiN|" isa saMdarbha meM yadi hama pUjya jaina divAkarajI ke upadezoM para dhyAna deM to sahaja hI koI racanAtmaka dizAbodha ho sakatA hai| tIrthakara' ke 'munizrI cauthamala janma-zatAbdiaMka' se saMbandhita pholDara meM unake tIna rUpa sAmane rakhe gaye haiM - vasudhA merA kuTumba, mAnavatA merI sAdhanA aura ahiMsA merA mizana / kevala Aja ke paga meM yaha saMbhava aura vyavahArya hai ki sAre saMsAra ko eka parivAra mAnA jaae| vijJAna ne Aja hameM itanA samartha banA diyA hai ki hama eka-dUsare ke nikaTa ho sakeM aura apane vicAroM kA svatantra AdAna-pradAna kara skeN| Aja, vastutaH , hama itane vivaza haiM ki "vasudhA ko eka kuTumba" mAne binA hamAre pAsa koI mArga hI nahIM hai| aphrIkA ke saghana-bIhar3a vanoM se lekara uttarI dhruva ke nivAsiyoM taka aura koriyA-jApAna se dakSiNa-amerikI rAjyoM taka Aja sArI duniyA kA AdamI eka hai / saMbhava hai, jainadharma apane pravartana-kSaNoM meM sImita rahA ho, kintu usake siddhAntoM kI vyApti ananta thI, isIlie vaha taba samIcIna thI, Aja maujU haiM, pUrI taraha prAsaMgika aura sArthaka hai| ___ saMyukta rASTrasaMgha meM Aja lagabhaga 150 mulkoM ke pratinidhi haiM, jo isa sAdhanA ke pratIka haiM ki dharatI kI manujatA eka hai, vaha alaga-alaga bhU-khaNDoM meM ba~TI huI nahIM hai| vijJAna ke sAre AviSkAra, manuSya ko svAsthya yA Arogya pradAna karanevAlI oSadhiyA~, usake jIvana-stara ko U~cA uThAne vAle sAdhana, Aja binA kisI pUrvagraha yA kaThinAI ke sarvajana sulabha hai| isa taraha saMsAra kA sAmAnya nAgarika saMpUrNa mAnavatA kI sAdhanA meM lagA huA hai| mAnA, rAjanIti se usakI sadbhAvanA abhizapta hai, kintu sadiyoM se cale A rahe usake prayatna abhI ThaMDe nahIM hue haiM / saMta puruSoM ne, vizva meM jahA~ kahIM bhI sAdhanA kI hai, usakI koI-na-koI phalazruti dera-abera z2arUra sAmane aayegii| ahiMsA kA saMdarbha to aura bhI prakhara hai / pahale sirpha viveka aura jJAna hI ahiMsA ke samarthaka the, kintu Aja aba yaha bilakula spaSTa ho gayA hai ki ahiMsA ke binA jagat ke sAmane koI rAstA nahIM hai| pradUSaNa aura yuddha, tanAva aura saMtrAsa, bImAriyA~ aura gRhakalaha isa qadara bar3ha rahe haiM ki ahiMsaka jIvana-zailI ko apanAye binA Aja koI vikalpa hI nahIM rahA hai| Aja hiMsA jIvana meM sarvatra jisa taraha surAkha kiye baiThI hai. usakA sIdhA artha hai - sarvanAza / yahI vaha vivazatA hai vastutaH, jisake kAraNa saMpUrNa jagat ko ahiMsA kI ora mur3anA par3a rahA hai| yahI nahIM, jainadharma ke eka aura siddhAnta aparigraha ko hI hama leN| bhautika sAdhanoM kI amaryAdA aura asaMyama ke kAraNa Aja 'vikAsa ko viveka' ke sAtha jor3anA bahata cau. ja. za. aMka . 55 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI ho gayA hai / hamArA yaha niruddezya vikAsa kahIM nikhila mAnavatA ko kisI gaharI khAI meM na utAra de, yaha sAvadhAnI hameM qadama - da - qadama baratanI hogI aura aparigraha ko kramazaH janajIvana meM saghana karanA hogA / maiMne Upara Adhunika vikAsa kA jo citra prastuta kiyA hai, usameM AzA kI eka spaSTa kiraNa jainadharma ke maulika siddhAntoM ke rUpa meM dikhalAyI detI hai / Aja, vastuta: manuSya vikAsa kI usa parAkASThA para A upasthita huA hai jahA~ use dharma ke zAzvata siddhAntoM se sAkSAtkAra huA hai, kintu kyA kAraNa hai ki jo ina dharmoM ko sadiyoM se pAlate cale A rahe haiM, unheM inakI upayogitA kI anubhUti nahIM ho pA rahI hai / yaha saba dekhate qabIra kI vaha pada-paMkti yAda A jAtI hai - 'pAnI bica mIna piyAsI, suna-suna Ave hA~sI' / jainoM ke pAsa siddhAnta haiM, AcaraNa nahIM hai; zAstra hai, kintu usakA spaSTa bodha nahIM hai / eka taraha se ve eka tIkhI AtmapravaMcanA meM jI rahe haiM; kyA 'pAnI bica mIna piyAsI' kI ukti ko caritArtha nahIM kara rahe haiM ? udAharaNa ke lie hama paryuSaNa kI kSamApanA ko hI leM; isa avasara para kSamA hama kevala sage-saMbandhiyoM aura paricitoM se hI nahIM mA~gate varan sAre carAcara jagat se mA~gate haiM / isa siddhAnta kI udAttatA ko paryAvaraNa- vijJAniyoM ke isa abhilekha se milAiye ki yadi manuSya ko isa dharatI para zAnti-sukha se apanA astitva banAye rakhanA hai to use samasta prakRti, usake pariveza, jIva-jantu, pazu-pakSI, nadI-nAle, per3a-paudhe ityAdi ko bhayayukta karanA hogA / unake sAtha maitrI aura ahiMsApUrvaka jInA hogA; kintu viDambanA yaha hai ki jainoM kI kSamApanA kevala eka aupacArikatA aba hai, usakA jIvana se sIdhA sarokAra nahIM rahA hai / kyA hama apane siddhAntoM ko jIvana se jor3ane kI dUradarzitA dikhA sakeMge ? maiMne jina tathyoM kI ora Upara saMketa kiyA hai, ve aura adhika gaharAI se soce jAne kI apekSA rakhate haiM; ataH maiM cAhatA hU~ ki isa zatAbdi- varSa meM vyartha ke apavyayoM se bacakara sAdhu aura zrAvaka - vRnda jainadharma ke siddhAntoM ko AcaraNa meM lAne ke lie upayukta vAtAvaraNa banAne kA prayatna kare / 'yaha eka mahApuruSa hogA' eka bAra mandasaura ke zAstravettA zrAvaka zrI gautamajI vAgyA ne vairAgyAvasthA meM zrI jaina divAkarajI ko dekhakara TippaNI kI thI- "ye kyA saMyama pAleMge ?" isa para pUjya zrI hIrAlAlajI mahArAja ne kahA - "yaha bAlaka bhaviSya meM eka mahApuruSa hogA / jaina - jainetara lAkhoM mAnavoM aura prANiyoM kA kalyANa karegA aura sAre deza meM jJAna, saMyama aura cAritra kI anupama gaMgA pravAhita karegA / " antataH mAtA aura patnI se likhita anumati prApta tIrthaMkara : nava. disa. 1977 56 javAharalAla muNeta, amarAvatI For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabere vaha svayaM uThakara vyAkhyAna meM A jaaegaa| sArA vAtAvaraNa hI badala gayA / maiMne ucita davA lAkara dI aura kambala or3hAkara sulA diyaa| vaha so gayA, aura sabere vyAkhyAna meM A gyaa| isI cAturmAsa meM eka aura prasaMga isI taraha kA sAmane AyA / jisa sthAnaka gurudeva birAjamAna the, usake pIche kI galI meM eka bAI bhayaMkara prasava pIr3A se karAha rahI thI / DAkTara, vaidya, dAI, narsa saba ne upacAra kiyA kintu koI lAbha nahIM huA, darda jyoM-kA-tyoM banA rahA / aise khinna vAtAvaraNa meM vahA~ khar3e eka bhAI ne kahA ki eka kaTorI jala le jAo aura gurudeva kA aMgUThA chuA lAo aura bAI ko pilA do / yahI huA aura darda bijalI kI gati se bhAga gayA / prasavinI uTha baitthii| dUsare dina usane eka sundara bAlaka ko janma diyA / aisI aneka ghaTanAe~ haiM jo munizrI cauthamalajI ke vyaktitva ko ujAgara karatI haiM / vastutaH ye camatkAra nahIM haiM, ye haiM unakI AdhyAtmika sAdhanA se nirmita nirmala vAtAvaraNa ke prbhaav| unakI sAdhanA itanI mahAn, ujjvala aura lokopakArI thI, ki cAroM ora kA vAtAvaraNa, jahA~ bhI ve jAte, rahate yA pravacana karate the, nirmala, rujahArI aura AhlAdapUrNa ho uThatA thA / ve mahAn the / cA~damala mArU, unake mArga para caleM vAstava meM munizrI cauthamalajI mahArAja ke prati hamArI saccI zraddhAMjali hogIunake dvArA nirdiSTa mArga para calanA / jabataka hama saMgaThana, ekatA, paraspara maMtrI, AtmAnuzAsana, vairAgya, kaThora karttavya pAlana Adi kI ora agrasara nahIM hoMge, unake isa janma-zatAbdi samAroha ko sArthaka nahIM kara pAyeMge / bAgamala cauhAna, mahAgar3ha jIvana hI badala gayA uttarapradeza ke eka gA~va meM zrI jaina divAkarajI kA pravacana ho rahA thA / zrotA mantramugdha the / pravacana kA viSaya thA- 'corI karanA mahApApa hai' / vaktA zrotA donoM Atmavibhora the / bIca meM eka bhAI khar3A huA aura bar3I namratA se bolA- 'gurudeva maiM Aja se jIvana-bhara corI karane kA tyAga karanA cAhatA hU~, kRpAkara mujhe tyAga karavA deM' / loga Azcaryacakita usa ora dekha rahe the kyoMki jo vyakti vrata lene ke lie prerita huA thA vaha uttarapradeza kA eka kukhyAta DAkU thA / usane kaI hatyAe~ kI thiiN| isa taraha jisakA jIvana ghRNita kAryoM meM lagA rahA, gurudeva ke upadezoM se usakA sArA jIvana hI badala gayA / unake prabhAva se kaI gA~voM meM ApasI mana-muTAva miTa gaye aura kaI vyaktiyoM ne madyapAna, mAMsAhAra, gAMjA bhAMga ityAdi vyasana jIvana bhara ke lie chor3a diye / - nathamala sAgaramala laM. kar3a, jalagA~va tIrthaMkara : nava. disa. 1977 58 mandasaura For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabere vaha svayaM uThakara vyAkhyAna meM A jaaegaa| sArA vAtAvaraNa hI badala gyaa| maiMne ucita davA lAkara dI aura kambala or3hAkara sulA diyaa| vaha so gayA, aura sabere vyAkhyAna meM A gyaa| isI cAturmAsa meM eka aura prasaMga isI taraha kA sAmane aayaa| jisa sthAnaka meM gurudeva birAjamAna the, usake pIche kI galI meM eka bAI bhayaMkara prasava-pIr3A se karAha rahI thI / DAkTara, vaidya, dAI, narsa saba ne upacAra kiyA kintu koI lAbha nahIM huA, darda jyoM-kA-tyoM banA rhaa| aise khinna vAtAvaraNa meM vahA~ khar3e eka bhAI ne kahA ki eka kaTorI jala le jAo aura gurudeva kA aMgUThA chuA lAo aura bAI ko pilA do| yahI huA aura darda bijalI kI gati se bhAga gyaa| prasavinI uTha baiThI / dUsare dina usane eka sundara bAlaka ko janma diyA / aisI aneka ghaTanAe~ haiM jo munizrI cauthamalajI ke vyaktitva ko ujAgara karatI haiM / vastutaH ye camatkAra nahIM haiM, ye haiM unakI AdhyAtmika sAdhanA se nirmita nirmala vAtAvaraNa ke prabhAva / unakI sAdhanA itanI mahAn, ujjvala aura lokopakArI thI, ki cAroM ora kA vAtAvaraNa, jahA~ bhI ve jAte, rahate yA pravacana karate the; nirmala, rujahArI aura AhlAdapUrNa ho uThatA thA / ve mahAn the| _cA~damala mArU, mandasaura unake mArga para caleM vAstava meM munizrI cauthamalajI mahArAja ke prati hamArI saccI zraddhAMjali hogIunake dvArA nirdiSTa mArga para clnaa| jabataka hama saMgaThana, ekatA, paraspara matrI, AtmAnuzAsana, vairAgya, kaThora karttavya-pAlana Adi kI ora agrasara nahIM hoMge, unake isa janma-zatAbdi-samAroha ko sArthaka nahIM kara paayeNge| bAgamala cauhAna, mahAgar3ha jIvana hI badala gayA uttarapradeza ke eka gA~va meM zrI jaina divAkarajI kA pravacana ho rahA thaa| zrotA mantramugdha the| pravacana kA viSaya thA-'corI karanA mahApApa hai' / vaktA-zrotA donoM Atmavibhora the| bIca meM eka bhAI khar3A huA aura bar3I namratA se bolA-'gurudeva maiM Aja se jIvana-bhara corI karane kA tyAga karanA cAhatA hU~, kRpAkara mujhe tyAga karavA deN| loga Azcaryacakita usa ora dekha rahe the kyoMki jo vyakti vrata lene ke lie prerita huA thA vaha uttarapradeza kA eka kukhyAta DAkU thaa| usane kaI hatyAe~ kI thiiN| isa taraha jisakA jIvana ghRNita kAryoM meM lagA rahA, gurudeva ke upadezo se usakA sArA jIvana hI badala gyaa| unake prabhAva se kaI gAMvoM meM ApasI mana-muTAva miTa gaye aura kaI vyaktiyoM ne madyapAna, mAMsAhAra, gAMjA-bhAMga ityAdi vyasana jIvana bhara ke lie chor3a diye| D nathamala sAgaramala laM kar3a, jalagA~va tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANI kA jAdUgara pUjya zrI jaina divAkarajI ko vANI kA jAdUgara kahane meM koI atizayokti nahIM hai; jinakI vANI sunakara kukhyAta DAkU kA hRdaya-parivartana ho gyaa| vijJApana aura parcebAjI ke binA hI hajAroM kI bhIr3a jamA hone kA artha hotA hai, pravacana kI paTutA / saMpradAyAtIta vANI ko sunakara jainetara bhI prabhAvita hue binA nahIM rahate the / unake vyAkhyAna se hI gUr3hatama zaMkAoM kA samAdhAna sahaja bhAva se mila jAtA thA / unakI vyAkhyAna-zailI se AgAmika gar3ha viSaya bhI sarala pratIta hone lagate the| unakI ojasvI vANI divAkara-sadRza prakhara jo thI ! - candana muni triveNI kA apUrva saMgama jaba digambara jainAcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja kA cAturmAsa koTA meM ho rahA thA, taba jaina divAkara zrI cauthamalajI kA cAturmAsa bhI vahIM ho rahA thA / AcArya zrI AnandasAgarajI bhI vahIM birAjamAna the| isa taraha vahA~ pAvana triveNI kA apUrva saMgama thaa| zrI jaina divAkarajI ne eka hI maMca para tIna dhArAoM ko ekatrita kara adbhuta kArya kiyA thA / jaba tInoM AcArya eka hI maMca para baiThakara mahopadeza karate the, taba samatAsamanvaya kA anUThA dRzya rahatA thaa| maiM bhI navAI ke karIba 25 pratiSThita mahAnubhAvoM ko lekara koTA pahu~cA thaa| merI unase carcA bhI huI, usa samaya unhoMne kahA, 'zAstrIjI, yaha kArya bahuta derI se huA hai| aise zubha kArya to bahuta pahale ho jAne cAhiye the'| ___saMkSepa meM, zrI jaina divAkarajI prabhAvaka saMta, samatA ke dhanI, samanvayAtmaka bhAvanA ke pratIka the| mAnavoM meM mAnavatA paidA karane kI unakI prabala bhAvanA thI / unakI vaktRtva-kalA sIdhI, sApha, sarala aura prabhAvaka thii| 0 paM. rAjakumAra zAstrI, navAI 'Aga se Aga zAnta nahIM hotI, khUna se khUna sApha nahIM hotA, krodha se krodha zAnta nahIM hotaa| Aga ko zAnta karane ke lie, khUna ko dhone ke lie pAnI kI AvazyakatA hai| krodha ko upazAnta karane ke lie kSamA caahiye| ___ 'jaise sone vAle ko dhIre-dhIre krama se jJAna hotA hai, usI prakAra jAgane vAle ko bhI isI krama se jJAna hotA hai| sone aura jAganevAle meM antara yahI hai ki jAgane vAle ko jhaTapaTa jJAna ho jAtA hai aura sone vAle ko dhiire-dhiire| -muni cauthamala cau. ja. za. aMka .. . For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka satya kathA jIvana huA sonA upadeza kA pravAha rukA mAno jJAna gaMgA ko vizrAma milA / zrotAMgaNa eka sAtha uTha khar3e hue| mAMgalika zravaNa ke pazcAt ve mahArAjazrI ko namana-vaMdana kara aura unake caraNoM meM sira jhukA apane-apane gharoM kI ora jAne lage / zanaiH zanaiH sthAna khAlI ho gayA / mahArAjazrI kI dRSTi sahasA sAmane uTha gayI / vahA~ eka vyakti baiThA thA - malina vezabhUSA, ulajhe bAla, sUkhe adhara, jarjara kAyA, daridratA kI sAkSAt mUrti / unake hRdaya meM karuNA kA srota umdd'aa| sneha - sikta svara meM bole ---- " kauna ho bhAI ! itanI dUra kyoM baiThe ho ?" " mocI hU~ mahArAja ! nAma hai amarA / " " dina meM kitanA kamA lete ho ?" " pA~ca rupaye / " saMvat 1971 (san 1914 ) meM pA~ca rupayA pratidina kI Aya kama nahIM hotI thI, varan ise acchI khAsI AmadanI mAnA jAtA thA / mahArAjazrI isakI dIna dazA dekhakara samajha gaye ki avazya hI ise koI vyasana lagA hai, anyathA aisI acchI Aya meM isakI hAlata itanI khastA na hotI / ve manuSyoM kI vicitra pravRttiyoM aura AtmaghAtI lokaparaloka ko bigAr3anevAle kriyA-kalApoM para vicAra karane lage; tabhI unake kAnoM meM usa vyakti kA dInatApUrNa svara par3A "mahArAja ! koI aisI rAha batAiye jisase merA aura mere parivAra kA jIvana sukhI bane, baccoM kA bhaviSya sudhare / " 60 gaMbhIra svara meM mahArAjazrI bole "rAha to hai, amaracanda ! para tuma cala bhI sakoge ?" " avazya calUMgA / " "jo pUchU gA usakA saca-saca javAba doge ?" " Apake sammukha jhUTha bolane kI himmata hI nahIM hotI / " aba mahArAjazrI ne pUchA "tuma zarAba pIte ho ?" "hA~ mahArAja ! " dhIme svara meM amaracanda ne batAyA / "mA~sa khAte ho ?" For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : vava. disa. 1977 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "hA~ mhaaraaj|" "jIvahiMsA karate ho?" isa prazna kA bhI amaracanda ne sira hilAkara svIkRti-sUcaka uttara diyaa| mahArAjazrI bole-"Aja se tumheM mA~sa, madirA aura jIva-hiMsA kA tyAga karanA pdd'egaa| bolo maMjUra hai ?" "avazya tyAga kruuNgaa|" itane zIghra hI sahaja DhaMga se svIkAra karate dekha mahArAjazrI ko sahasA vizvAsa nahIM huaa| unhoMne punaH kahA-"isa pratijJA ko le to rahe ho pAlana bhI kara sakoge?" amaracanda ne hAtha jor3akara nivedana kiyA-"mahArAjazrI ! maiM Aja pratijJA lene hI AyA thaa| ghara se soca kara nikalA thA ki Aja gurudeva se niyama lekara hI rhNgaa| tIna dina se lagAtAra ApakA upadeza sunatA A rahA huuN| Apane jo mA~sa-madirA aura jIvahiMsA kI burAiyA~ batAyIM to aise hRdaya meM bhI inase dUra rahane kI icchA jAgrata ho gyii| maiM vizvAsa dilAtA hU~ gurudeva ki apanI pratijJA kA prANa dekara bhI pAlana kruuNgaa|" usakI dRr3hatA se gurudeva Azvasta hue aura avicala bane rahane kI preraNA dete hue use pratijJA karavA dii| gurudeva ko zraddhApUrvaka praNAma karake amaracanda calA gyaa| ___ jaina divAkara cauthamalajI mahArAja isa samaya gaMgApura (rAjasthAna) meM virAjamAna the| unake pravacana nitya Ama bAjAra meM hote; kintu kucha loga jaina hote hue bhI unake divya pravacanoM kA lAbha nahIM uThA pAte the / kAraNa thA-saMkIrNa dRSTi aura saMpradAyagata bhedabhAva / kucha logoM kI cittavRtti aisI saMkIrNa hotI hai ki ve apane saMpradAya ke sAdhuoM ke prati to zraddhA rakhate haiM, kintu anya saMpradAyavAloM ke prati upekssaa| yahI dazA usa samaya gaMgApura ke kaI jaina parivAroM kI thii| jaba bhI jaina divAkarajI gaMgApura meM padhArate unake pravacanoM kI pUre gA~va meM dhUma maca jAtI thii| sabhI unake darzanoM se svayaM ko kRtakRtya mAnate; kintu saMpradAyavAda ke kAraNa jaina dharmAvalambI hote hue bhI aneka bandhu unase dUra hI rahate the| eka dina amaracanda apane bhAI kastUracanda aura tejamala ke sAtha Ama bAjAra se niklaa| pravacana ho rahA thaa| upasthita vizAla jana-samudAya ko dekha vaha bhI utsukatAvaza vahA~ calA AyA / mahArAjazrI mAMsa-madirA aura jIvahiMsA ke doSa batA rahe the| tInoM bhAI vahA~ kucha kSaNa ko hI Aye the, lekina pravacana itanA cau. ja. za. aka For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvazAlI thA ki vahIM khar3e raha gye| vyAkhyAna samApta huA taba vahA~ se cle| amaracanda ke kAnoM meM dina bhara gurudeva ke zabda gUMjate rhe| vaha dUsare dina bhI vyAkhyAna sunane jA phuNcaa| usake hRdaya meM mAMsa-madirA-tyAga kI icchA jAgRta huii| use ina vastuoM meM doSa hI doSa najara Ane lge| tIsare dina ke vyAkhyAna meM to usakI tyAga-bhAvanA tIvratara ho gyii| usane gurudeva ke samakSa mA~sa-madirA aura jIvahiMsA ke tyAga kI Ajanma pratijJA le lii| pratijJA lekara amaracanda ghara pahu~cA / usake mukha para AtmasaMtoSa jhalaka rahA thaa| bhAiyoM ne pUchA to usane pratijJA lene kI bAta btaayii| bhAiyoM ke hRdaya meM bhI sadbuddhi jaagii| dUsare dina kastUracanda aura tejamala ne bhI mA~sa-madirA aura jIvahiMsA-tyAga kI pratijJAe~ grahaNa kara lii| gurudeva Asa-pAsa ke gA~voM meM vihAra hetu gaye to unake pIche-pIche tInoM bhAI bhI cle| vahA~ ve anya logoM ko mA~sa-madirA-tyAga kI preraNA dene meM sahAyaka bne| __gurudeva ne unakI bhAvanA dekhakara navakAra maMtra sikhaayaa| ve mahAmaMtra kI mAlA pherane lge| aba ve niyamita rUpa se jApa karate aura apanI pratijJAoM kA dRr3hatApUrvaka pAlana krte| pratijJA kI saccI kasauTI parIkSA meM hotI hai| jo pratijJA letA hai use agni-parIkSA meM meM bhI gajaranA par3atA hai| kucha hI dinoM meM amaracandabhAI kI parIkSA kA avasara bhI upasthita ho gyaa| ___gA~va meM vivAha kA prasaMga upasthita huaa| birAdarI meM - jAti meM bhoja thaa| amaracanda ko bhI nimaMtrita kiyA gyaa| amaracanda jAnate the ki jAti-bhoja meM mAMsa-madirA kA daura bhI clegaa| vikaTa paristhiti thii| jAti-bhoja meM sammilita na hue to jAti se bahiSkRta kara diye jAeMge aura sammilita hue to pratijJA bhaMga ho jaaegii| bar3I dera taka UhApoha karate rahe; anta meM nizcaya kiyA - 'pratijJA bhaMga nahIM karU~gA, cAhe birAdarI se nikAla diyA jaauuN| jAti kyA prANa bhI chUTe to chuTe, para pratijJA nahIM ttuuttegii|' usane bhoja meM sammilita na hone kA nizcaya kara liyaa| ___amaracandabhAI bhoja meM upasthita na hue to logoM ne tAne kase - 'are bhAI ! aba to vaha jaina ho gayA hai; hamArI birAdarI kA na rhaa|' dUsare logoM ne kaha diyA-'jaba hamArI birAdarI meM vaha sammilita nahIM hogA to hama hI usake yahA~ kyoM jAe~ge?' logoM ne eka svara se kahA-'jAti' se bAhara nikAla denA caahiye|' aura amaracandabhAI jAti se bahiSkRta kara diye gye| isa jAti-daNDa ko amaracandabhAI ne saharSa svIkAra kara liyA, kintu pratijJA nahIM todd'ii| ve apanI pratijJA para aDiga bane rhe| tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga kA phala milatA hI hai| amaracandabhAI ko bhI suphala milane lgaa| madirA kA vyasana chUTane se dhana kI bacata huI aura zarIra kA bala bar3hA, mukha para kAnti lauTa aayii| kucha hI mahInoM meM unhoMne apane karja kA bhArI bojha utAra diyA / bacata lagAtAra ho hI rahI thii| aba pAsa meM dhana jur3ane lgaa| ghara kA khAnapAna bhI badalA aura vezabhUSA bhI badala gyii| malina vastroM kA sthAna svaccha vastroM ne le liyA / susaMskAra jAgrata ho gaye / amaracandabhAI ke jIvana meM bahuta bar3A parivartana A gyaa| do varSa bAda hI nayA makAna bhI bana gyaa| dvAra para unhoMne likhavAyA-'Aiye bhAIsAhaba, jayajinendra ! eka bAra amaracandabhAI cAturmAsa meM guru-darzana ko gayA to vaha itanA badalA huA thA ki use pahacAnanA bhI kaThina thaa| usakI dazA itanI badala cukI thI ki use karja dene meM AnAkAnI karanevAle aba usase udhAra mA~gane lage the| sAmAyika kA pATha sIkhA aura vaha sAmAyika karane lgaa| samRddhi kA sarvatra Adara hotA hai| usake jAti bhAiyoM ne usakI aisI badalI sthiti dekhI to samajhA ki yaha avazya hI gurudeva kA pratApa hai| ve bhI gurudeva ke pAsa Aye aura kahane lage-"hameM bhI koI prasAda diijiye|" gurudeva ne unakI bhAvanA samajhI aura kahA-"hamArA prasAda to navakAra maMtra hai / mAMsa-madirA-juA-jIvahiMsA Adi kA tyAga hai| dUsaroM ko sukha-sAtA doge to khada bhI sukhI rhoge| dayA pAlo, navakAra maMtra japo - donoM lokoM meM sukha paaoge|" una logoM ne bhI garudeva kA prasAda samajhakara mA~sa-madirA aura jIvahiMsA tyAga ke niyama liye| unakA bhI jIvana badala gyaa| baccoM para bhI susaMskAra par3ane lge| unheM bhI jIvadayA meM rasa Ane lgaa| aba ve loga Asa-pAsa ke gA~voM meM gaye aura apanI jAti meM jIvadayA kA pracAra karane lage / jAtivAloM ne unheM Adara-sahita punaH jAti meM sammilita kara liyaa| prAtaH, sAyaM, dopahara ve navakAra maMtra kA jApa karate, bhajana bolate tathA anya devI-devatAoM kI andhI mAnyatA bhI ve na krte| rAjasthAna meM garmI kI Rtu bar3I bhayaMkara hotI hai| vaise hI vahA~ jala kI kamI hai, garmI meM to kue aura tAlAba bhI sUkha jAte haiN| pAnI ke abhAva meM manuSyoM ko to kaSTa hotA hI hai; kintu machaliyoM kA to jIvana hI jala hai| jala ke abhAva meM ve tar3apa-tarapha kara prANa de detI haiN| aisI hI eka grISma thii| eka jalAzaya kA jala sUkhane lagA thA / machaliyA~ tar3apane lagI / jIvadayA ke vratI amaracanda kA hRdaya kA~pa uThA / karuNArdra hokara usane putra se kahA-'beTA indara ! ghara se do sau rupae lekara mere sAtha clo|' cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra ne turanta AjJA kA pAlana kiyA / prAtaHkAla hI kirAye se bailagAr3I lI aura usameM lohe kA Drama rakhA / jalAzaya ke kinAre pahu~ce / bAlTiyoM se machaliyA~ Drama meM bharI aura vahA~ se dUra eka jala se bhare tAlAba meM unheM chor3a diyA / jala meM girate hI jaise machaliyoM kA jIvana hI lauTa AyA / ve svacchanda vicaraNa karane lagIM / amaracandabhAI ke mukha para saMtoSa ke bhAva jhalakane lage / dinabhara yahI krama calatA rhaa| amaracanda aura usakA putra bhUkhe-pyAse machaliyoM kI prANarakSA karate rahe -- dUra jalAzaya meM unheM chor3ate rahe / dUsare dina bhI yahI krama calatA rhaa| sabhI machaliyoM kI jIvana-rakSA ho gyii| unake isa kArya kI sarAhanA karate hue loga kahane lage - 'kitanA antara ho gayA hai, amarA meM ? kahA~ to yaha Alasa meM par3A rahatA thA, naze meM dhutta aura kahA~ aba dayA kI mUrti hI bana gayA hai / logoM kI sarAhanA sunakara aMmaracandabhAI gadgada ho gaye / dharma meM unakI prIti aura bar3hI / jIvana dharmamaya ho gayA / eka bAra kucha saMta gaMgApura Aye / jyoM hI amaracandabhAI ko mAlUma huA ve daur3e Aye aura bhAktapUrvaka unheM eka ucita sthAna para ThaharAyA / gocarI kA samaya huA / saMta gocarI hetu cale to unake pIche-pIche amaracanda bhI cala diye / kaI ghara jAne para bhI saMtoM ko bhojana nahIM milaa| kahIM adhUrA bhojana thA, to kahIM ghara kA daravAjA hI baMda thA / AhAra kI sulabhatA na dekha amaracanda kA hRdaya ro uThA / ve socane lage- 'ye vahI saMta haiM, jinhoMne bhagavAn mahAvIra kI vANI sunAkara hajAroM, adhama- pApiyoM ko dharma kI rAha dikhAyI hai / unake jIvana meM sukha hI sukha bhara diye haiM / kAla kA kaisA duSprabhAva ki Aja inheM nirAhAra hI rahanA par3a rahA hai|' unakI A~khoM se A~sU bahane lage, rulAI phUTa pdd'ii| sAdhu ne rote dekha pUchA - " kyoM ro rahe ho, bhAI ?" " apane durbhAgya para ro rahA hU~ / jAti ke kAraNa maiM Apako bhojana nahIM de sakatA / mere ghara bhojana bhI hai, mere caubihAra bhI hai ! aura jo Apako bhojana de sakate haiM unake yahA~ se Apako milA nahIM / " sAdhu ne sAMtvanA dI- " bhAI ! tumhArI bhAvanA pavitra hai / yadyapi hama loga jAti-pAMti aura chuAchUta nahIM mAnate, kintu loka vyavahAra ke kAraNa sAdhu-maryAdA rakhanI par3atI hai / phira bhI tumane dAna na dekara apanI utkRSTa bhAvanA se dAna se adhika puNya lAbha liyA hai / tumhAre ye A~sU gaMgAjala se kahIM adhika pavitra haiM / " amaracandabhAI ko sAdhu ke vacanoM se sAMtvanA milI / 64 tIthakara : nava. disa 1977 For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amaracandabhAI jIvana-bhara dharma kA pAlana karate rhe| jainadharma para unakI zraddhA aTTa aura aDiga thii| saM. 2002 meM unhoMne brahmacarya-vrata le liyA aura bar3I niSThA se usakA pAlana kiyaa| Ayu ke aMtima samaya meM jaba unakI AtmA isa nazvara zarIra ko chor3ane lagI, to ve samIpa baiThe logoM ko batAne lage - "dekho ! majhe jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke darzana ho rahe haiN| ve mujhe mAMgalika de rahe haiN| ve dharma kA dRr3hatApUrvaka pAlana karane kI preraNA de rahe haiM / * tuma loga bhI dharma se vicalita mata ho jAnA; niSThApUrvaka pAlana krnaa|" / ___ yaha kahate-kahate amaracanda ke prANa-pakherU ur3a gye| -kevala muni gozAlA ke dvArA prabhu kI parIkSA ___. "prabhu lATa deza se vihAra kara Arya deza kI ora pdhaare| pahale ve siddhArthapura ke nikaTa hokara nikle| taba vahA~ se kUrma gA~va kI ora ve bddh'e| mArga meM gozAlA tila ke eka paudhe ko dekha kara khar3A ho gyaa| aura prabhu kI parIkSA ke uddezya se vaha unase pUchane lagA, "bhagavan, yaha paudhA phalegA, yA nahIM?" aura, isa para jo ye sAta phUla khile hue haiM, unameM ke jIva mara jAne para, ve phira kahA~ jAkara janma grahaNa kareMge?" isake uttara meM prabhu ne kahA, "gozAlA yaha tila kA paudhA phlegaa| aura isake Upara laga hue, phUloM ke jIva yahA~ se mara kara, aura isI per3a ke Upara tiloM kI phalI meM jAkara, dAnoM meM, janma prApta kreNge|" gozAlA ke ke sandeha aura bhrama-bhare citta ko prabhu ke isa kathana para vizvAsa nahIM huaa| vizvAsa hotA bhI to kaise aura kyoM? vaha to bhagavAn ke hRdaya kI parIkSA lene para utArU ho rahA thaa| usane bhagavAn ke usa kathana ko jhUThA karane ke lie, bhagavAna ko jarA akele-akele Age bar3ha jAne diyaa| pIche se usane usI paudha ko jar3amUla' se ukhAr3akara, kisI eka nirdhArita sthAna para pheMka diyA / aura taba, kadama bar3hAte-bar3hAte vaha prabhu se A milaa| prabhu aura gozAlA, aba kUrma gA~va ke nikaTa pahu~ce hI hoMge, ki udhara usa paudhe ke pAsa se eka gAya daur3atI huI niklii| usakA paira (khura) usa paudha para par3a gyaa| bhAgya se vahA~ bhI z2amIna bhI kucha gIlI thI / ina saba sAdhanoM ke mila jAne para Ar3he-Ter3he kisI bhI rUpa meM vaha paudhA phira jama gyaa| khura ke z2ora se z2amIna meM baiThane ke kAraNa, vahA~ eka gaDDhA bhI usa paudhe ke lie acchA ho gayA thA / AsapAsa kA pAnI simiTa kara vahA~ kucha A gayA / kucha hI murajhAyA huA paudhA jala ko, z2amIna ko aura vAyu tathA upayukta garmI ko pAkara, phira panapa gyaa| samaya pAkara usake unhIM phUloM ke jIva, tiloM kI phalI meM tila hue|" (munizrI cauthamala-racita 'bhagavAna mahAvIra kA Adarza jIvana', pRSTha 276 : 1933) cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nigrantha-pravacana' 'lAvaNI-saMgraha' ityAdi ke kucha cune hue aMza (yahA~ hama 'nirgrantha-pravacana' 'lAvaNI-saMgraha' tathA 'bhagavAn neminAtha aura puruSottama zrIkRSNacandra' se kucha cune hue aMza uddhRta kara rahe haiM, jinase munizrI cauthamalajI mahArAja kI sAhitya-manISA kA sahaja hI anumAna ho jaaegaa| munizrI jahA~ eka ora eka prakhara Agama vettA the, vahIM dUsarI ora lokamana ke pArakhI kavi bhI the / 'nirgrantha pravacana unake gahana adhyayana kI eka uttama pariNati hai, evaM lAvaNI tathA carita-kAvyAMsa unakI lokasAhitya-pratibhA kA eka Thosa udAharaNa hai / hameM vizvAsa hai hamAre sahRdaya pAThakoM ko ina se munivarya kI pratibhA kI thAha milegI aura ve unake saMpUrNa vAGamaya ke pArAyaNa ke lie prerita-utsAhita hoMge / 'nirgrantha-pravacana' eka aisA grantha-ratna hai jo jainatattva-darzana kA eka saMpUrNa citraM hamAre sAmane rakhatA hai| isameM 18 adhyAya haiM, jinameM kramazaH SaT dravya, dharma-svarUpa, Atmazuddhi ke upAya, jJAna, samyaratva, dharma, brahmacarya, sAdhudharma , pramAda-parihAra, bhASA-svarUpa, lezyA-svarUpa, kaSAya-svarUpa, vairAgya-sambodhana, manonigraha, Avazyaka kRtya, narka-svarga aura mokSa kA nirUpaNa hai| -saMpAdaka) nigrantha-pravacana no iMdiyaggejha amuttabhAvA, amuttabhAvA vi a hoi nicco / ajjhatthaheuM niyayassa baMdho, saMsAraheu ca vyaMti baMdhaM // AtmA indriyoM ke dvArA nahIM jAnA jA sakatA hai, kyoMki vaha amUrta hai / amUrta hone se vaha nitya bhI hai| mithyAtva, avirati, kaSAya Adi kAraNoM se AtmA bandhana meM phaMsA hai aura vaha bandhana hI saMsAra kA kAraNa hai / appA kattA vikattA ya, duhANa yA suhANa ya / appA mittamamitaM ca, duppaThyi supadio // AtmA hI sukha-duHkha kA janaka hai aura AtmA hI usakA vinAzaka hai| sadAcArI sanmArga meM lagA huA AtmA apanA mitra hai aura kumArga para lagA huA durAcArI AtmA hI apanA zatru hai / tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nANassAvaraNijjaM, dasaNAvaraNaM tahA / veyaNijjaM tahA moha, AukammaM taheva y|| nAmakammaM ca goyaM ca, aMtarAyaM taheva ya / evameyAI kammAI, advaiva u samAsao // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya saMkSepa meM ye hI ATha karma haiN| jA jA vancai rayaNI, na sA paDiniatai / ahammaM kuNamANassa, aphalA jaMti rAio // jo-jo gatri calI jAtI hai, vaha-vaha lauTakara nahIM aatii| adharma karanevAle kI rAtriyA~ niSphala jAtI haiN| dhiI maI ya saMvege, paNihi suvihi saMvare / attadosovasaMhAre, savvAkAmavirattayA // adIna vRtti se rahanA, saMsAra se virakta hokara rahanA, kAyAdi ke azubha yogoM ko rokanA, sadAcAra kA sevana karanA, pApoM ke kAraNoM ko rokanA, apanI AtmA ke doSoM kA saMhAra karanA, aura sarva kAmanAoM se virata rhnaa| aha savvadavvapariNAmabhAvaviNNattikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAI egavihaM kevalaM nANaM // kevalajJAna samasta dravyoM ko, paryAyoM ko aura guNoM ko jAnane kA kAraNa hai, ananta hai, zAzvata hai, apratipAtI hai, aura eka hI prakAra kA hai| 6 natthi carittaM sammatta vihUNaM, saNe ubhaiavvaM / sammattaMcarittAI, jugavaM puvvaM va sammattaM // samyagdarzana ke abhAva meM samyaka cAritra nahIM hotaa| samyagdarzana ke hone para cAritra bhajanIya hai| samyaktva aura cAritra eka sAtha hote haiM athavA samyagdarzana pahale hotA hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAmemi savve jIvA, sanve jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesu, veraM majhaM Na keNai // maiM saba jIvoM ko kSamAtA hU~-kSamAyAcanA karatA hU~, saba jIva mujhe kSamA pradAna kreN| sarvabhUtoM ke sAtha merI maitrI hai, merA kisI ke sAtha baira nahIM hai| bhogAmisadosavisane, hiyanisseyasa buddhivoccatthe / bAle yA mandiye maDhe, bajjhai macchiyA va khelammi / bhoga rUpI mAMsa meM, jo AtmA ko dUSita karane ke kAraNa doSa rUpa hai, Asakta rahanevAlA tathA hitamaya mokSa ke prApta karane kI buddhi se viparIta pravRtti karanevAlA, dharmakriyA meM AlasI, moha meM phaMsA huA, ajJAnI jIva, karmoM se aise baMdha jAte haiM jaise makkhI kapha meM phaMsa jAtI hai| savve jIvA vi icchaMti, jIviDaM na marijiuM / tamhA pANivahaM ghoraM, niggaMthA bajjayaMti NaM // saMsAra ke samasta jIva jIne kI icchA rakhate haiM, marane kI icchA koI nahIM karatA; ataeva nirgrantha sAdhu ghora jIvavadha kA tyAga karate haiM / dumapattae paMDurae jahA, nivaDai rAigaNANa accae / evaM maNuANa jIviyaM, samayaM goyama mA pmaaye|| gautama ! jaise rAtri-dina ke samUha vyatIta ho jAne para pakA huA per3a kA pattA jhar3a jAtA hai, isI prakAra manuSyoM kA jIvana hai ; ataH eka kSaNa mAtra kA bhI pramAda mata kara !! 11 taheva kANaM kANeti, paMDagaM paMDagetti vA / vAhiyaM vA vi rogitti, teNaM coretti no vae / 68 - tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra kAne ko kAnA na kahe, napuMsaka ko napuMsaka na kahe, vyAdhivAle ko rogI na kahe aura cora ko cora na khe| apucchio na bhAsejjA, bhAsamANassa aNtraa| piTThimaMsaM na khAejjA, mAyAmosaM vivajjae // vArtAlAparata manuSyoM ke bIca binA pUche nahIM bolanA cAhiye, cugalI nahIM khAnI cAhiye aura / mAyA-mRSA kA tyAga karanA cAhiye / kiNhA nItA ya kAU ya, teU pamhA taheva ya / sukkalesA ya chaTThA ya, nAmAiM tu jahakkama // lezyAoM ke yathAkrama nAma isa prakAra haiM - kRSNa, nIla, kApotI, tejo, padma aura shukl| 93 koho a mANo a aNiggahIyA, mAyA ya lobho a pavaDDhamANA / cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNNabbhavassa // nigraha na kiyA huA krodha aura mAna tathA bar3hatI huI mAyA aura bar3hatA huA lobha, ye saba punarjanma ke mUloM ko harAbharA karate haiM, unheM sIMcate haiM / puDhavI sAlI javA ceva, hiraNNaM pasubhissaha / paDipuNaM nAlamegassa, ii vijjA tavaM cre|| zAli, yava aura pazuoM ke sAtha sone se pUrI bharI huI pRthvI eka manuSya kI bhI tRSNA zAnta nahIM kara sakatI, aisA jAnakara tapazcaraNa karanA caahiye| 14 DaharA buDDhA ya pAsaha, gabbhatthA vi cayaMti maannvaa| seNaM jaha vaTTayaM hare, evamAukhayammi tuTTaI // bAlaka, vRddha aura yahA~ taka ki garbhastha manuSya bhI apane jIvana ko tyAga dete haiM, isa satya ko dekho; jaise bAja pakSI tItara ko mAra DAlatA hai, usI prakAra Ayu kA kSaya hone paramanuSya kA jIvana samApta ho jAtA hai / cau. ja. za. aMka .69 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ege jie jiyA paMca, paMca jie jiyA dasa / dasahA u jiNittA gaM, savvasattU jiNAmahaM // eka ko jIta lene para pAMca jIta liye jAte haiM, pA~ca kI jIta lene para dasa para vijaya prApta hotI hai aura dasa para vijaya prApta karanevAlA samasta zatruoM para jaya pA letA hai| 16 akkosejjA pare bhikkhu, na tesi pddisNjle| sariso hoi bAlANaM, tamhA bhikkhU na saMjale // dUsarA koI puruSa bhikSu para Akroza kare to usa Akroza karanevAle para bhikSu krodha na kre| krodha karane para vaha svayaM bAla-ajJAnI ke samAna ho jAtA hai, ataeva bhikSu krodha na kre| 17 acchinimIlayamettaM, natthi suhaM dukkhameva aNubaddhaM / narae neraiyANaM, ahonisaM paccamANANaM // rAta-dina pacate hue nArakI jIvoM ko naraka meM eka pala-bhara ke lie bhI sukha nahIM milatA, unheM nirantara duHkha hI duHkha bhoganA par3atA hai| 18 jahA daddhANa bIyANaM, Na jAyaMti purnnkuraa| kammabIesu, daddhasu na jAyaMti bhavaMkurA // jaise jale hue bIjoM se phira aMkura utpanna nahIM hote, usI prakAra karmarUpI bIjoM ke jala jAne para bhavarUpI aMkura utpanna nahIM hote| 00 'jisa AtmA meM jJAna kI jitanI adhika sphuraNA hotI hai, pratibhA hotI hai yA camaka hotI hai, samajha lIjiye vaha AtmA utanA hI adhika nirmala hai| 'jaise syAhI kI golI dUdha se dhoyI jAe to golI to zuddha hotI nahIM, dUdha hI malina ho jAtA hai| isI prakAra pAnI se dhone para zarIra zuddha nahIM hotA, balki pAnI hI zarIra ke saMsarga se apavitra ho jAtA hai| -muni cauthamala tIrthakara : nava. disa. 1977 70 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAvaNI : sAsa-bahU-saMvAda (tarja : khyAla) bacana ye satya hamArA mAna, jaina dharma jhUThA mata kara tAna ||tter|| jaina dharma hai nAstika jaga meM, bole kei insAna / dayA dAna Izvara nahIM mAne ye nAstika pahacAna // 1 // jagat meM jaina dharma paradhAna, sAsujI mata kara kheMcAtAna ||tter|| jaina dharma kI nindA sAsu, mujha se sunI na jAve / Izvara bhakti dayA dAna sata jaina dharma samajhAve // 2 // maiM samajhI thI bAlI bholI, tUM nikalI hoshiyaar| kare sAmanA uttara deve, zarma na rakkheM lagAra / / 3 / / sunI sunI bAtoM para sAsu, diyA Apane kAna / jaina dharma to pUrA Astika mAne hai bhagavAna // 4 // bAMdha mukhapatti kare sAmAyika, rAkhe pujanI paas| bAta bahu AcchI nahIM lAge, Ave mujhane hAsa / / 5 / / jIva dayA hita bAMdhu mukhapatti, rAkhuM puMjanI paas| jo nahIM kare sAmAyika sAsU, vo bhoge yama trAsa / / 6 / / jaina dharma ke sAdhu tere, mujhe pasaMda nahIM Ave / mukha para bAMdhe sadA mukhapatti, mAMga mAMga kara khAve // 7 // jaina dharma ke muni jakta meM, hote haiM guNavAna / kanaka kAminI ke tyAgI haiM, nazA pattA pachakhAna / / 8 / / DIgA nahIM saktA hai devatA, jo dRr3ha dharma ke mAIM / cauthamala kahe subhadrA ne, sAsU ko samajhAI // 9 // (lAvaNI-saMgraha 8, 1963 I.) cau ja. za. aMka .. For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii kRSNa janma // DhAla : zrI vRSNa murArI, prakaTe avatArI yAdava vaMza meM ||ttek|| girI sAmane gaja kA dekho, utara jAya abhimAna / candra cA~danI vahA~ taka rahatI, jaba laga uke na bhAna ho // 963 / / meMDaka phire phadakatA jaba taka, sarpa najara nahIM Ave / zera na dekhe vahA~ taka mRgalA, uchala phAnda lagAve ho / / 964 / / jo Uge so asta hoya, aura phUle so kumhalAya / harSa zoka kA jor3A jaga meM, dekhata baya palaTAya ho / / 965 / / pativratA bAlaka aura munivara, jo kucha zabda ucAre / vAkya inhoMke niSphala nA hoM, jAne haiM jana sAre ho / / 966 / / sajjanoM kA dukha haraNa karana ko, harI Apa prkttaave| adhika ravi kI garamI ho taba, megha vArI varSAve ho / / 967 / / hari devakI ke ura Aye, svapanA sAta dikhAve / siMha, sUrya, gaja, dhvaja, vimAna, sara, anala shikh| darasAve ho / / 968 / / cavA svarga se gaMgadatta kA, jIva garbha meM AyA / svapnoM kA hAla rAnI ne sArA, pati ko Ana sunAyA // 969 / / kahe devakI basudeva se, tumane suta maravAyA / jora calA nahIM jarA isI meM, jIva bahuta dukha pAyA ho / / 970 / / binA putra sArA ghara sUnA, jaise namaka bina bhAta / pazu pakSI baccoM ko pAkara, ve bhI mana harSAta ho / / 971 / / isa bAlaka ko Apa bacA lo, rahegA nAma tumAro / svapne ke anusAra nAthajI, kyA nahIM hRdaya vicAro ho // 972 / / nanda ahIra kI nAra yazodA, eka dina milane aaii| apanI bItaka bAta devakI usako sabhI sunAI // 973 // . ('bhagavAna neminAtha aura puruSottama zrIkRSNacandra' carita-kAvya ke kucha aMza, pR. 60; 1970 I.) tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakA kitanA bar3A saubhAgya hai ki | Apako aise deza meM janma milA hai jiskaa| itihAsa atyanta ujjvala hai aura deza ke atItakAlIna mahApuruSoM ke eka-se-eka * uttama jIvana Aja bhI vizva ke sAmane mahAn Adarza ke rUpa meM upasthita hai| ina / mahApuruSoM kI pavitra jIvaniyoM se Apa . bahuta kucha sIkha sakate haiM / samaya-samaya para - Apako unakI jIvaniyAM sunane ko milatI haiN| itane aura aise-aise pavitrAtmA kisii| anya deza meM nahIM hue; phira bhI Apa unase / lAbha na uThAveM aura unake caraNa-cihnoM para calane kA thor3A-sA bhI prayatna na kara tAsa kitane kheda kI bAta hai ? byAvara, 7 sita. 1941 -munidhI caudhamalana Jain Education Interational For Personal & Private Use Onty Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jInA jisane sIkhA ___maranA vahI sIkha sakatA hai caumukhI kyUM ! pratibhA thI bahumukhI, rasavaMtI ke svAmI / kAvya-nirmiti, zAstra-saMgati vAcaspati the nAmI // kavitA ApakI hama gAyeM to, gadgada zrotA hote / ahA ! kAvya yaha zrAvya atizaya mukta kaNTha se kahate // thake nahIM, nahIM Dare kisI se, hAre kabhI na Apa / bar3hate kadama thamAnevAle bAMdha gaye mahApApa / / jIvita jAgRta mahApuruSoM ko loga nahIM pahacAne / khUba sunAye tAne pahale bAda lage guNa gAne // mahAvIra kI mahAvIratA sikhalAyI saba ko dhara prema / hiMsAdi mahApApa chur3Aye khUba karAye vrata aura nema // hajAroM bhaktoM ne mAnA zreSTha-jyeSTha guruvara the aap| guru kI kAyA nahIM Aja para mana meM zraddhA vahI amApa / / lagana lagAnA dharma-mArga kI kAma nahIM kiMcita bhI siidhaa| kintu ziSyagaNa Apa caraNa meM bhAge chor3a sukha aura suvidhA / / para pariNati paraloka bigAr3e samakita mokSa dilaaye| nagara-nagara aura gA~va-gA~va jA yahI tattva samajhAye / jInA jisane sIkhA maranA vahI sIkha sakatA hai| tana kI, mana kI de kurbAnI, yAda amara rakhatA hai| jAne para bhI mAne duniyA, kaisI kImayA kara dii| bhaktoM kI raga-raga meM dharmAsthA gaharI bhara dI / - sAdhvI prItisudhA 74 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvayavAdI santa divAkarajI mahArAja samanvayavAdI mahAn santa the / unakI vANI meM oja, vicAroM meM gAmbhIrya va mAnava mAtra kI kalyANa kI bhAvanA nihita thI / dharma jAti evaM samAja-saMgaThana meM ApakA apUrva yogadAna rahA hai / nirbhIka vaktA ke sAtha Apa saphala kavi bhI the| unake zreSTha kAryoM kA digdarzana karAne meM yaha vizeSAMka saphala bane, yahI merI zubhakAmanA hai / - AcArya AnandaRSi, ahamadanagara anusaraNa meM sArthakatA santa evaM mahApuruSoM kI janma-zatAbdIsamAroha kI saphalatA unake batAye gaye mArga para calanA aura tadanurUpa AcaraNa karanA hI hotA hai / - upAdhyAya vidyAnanda muni, bar3auta karuNA kI sAkSAt mUrti jaina divAkara, jagavallabha zrI cautha - malajI mahArAja vastutaH jainasaMgha rUpI vizAla AkAza ke kSitija para udaya hone vAle sahasrakiraNa divAkara hI the / unakA jyotirmaya vyaktitva jaina-ajaina sabhI pakSoM meM zraddhA kA aisA kendra rahA hai ki jana mana sahasA vismaya- vimugdha ho jAtA hai / I unakI janakalyANAnuprANita bodhavANI rAjaprAsAdoM se lekara sAdhAraNa jhopar3iyoM taka meM dinAnudina anuguMjita rahatI thI pravacana kyA hote the, antarloka se sahaja samudbhUta dharmopadeza ke mahakate phUloM kI varSA hI ho jAyA karatI thI / paricita hoM yA aparicita, gA~va hoM yA nagara, jahA~ kahIM bhI pahu~ca gae, unake zrIcaraNoM meM zraddhA aura prema kI uttAla raMgoM se garjatA cau. ja. za. aMka zraddhAJjali eka vizAla sAgara umar3a par3atA thA / na vahA~ kisI bhI taraha kA amIra, g2arIba Adi kA koI bheda hotA thA aura na jAti, kula, samAja yA mana, paMtha Adi kA koI antardvandva hI / unakI pravacana sabhA sacamuca meM hI indradhanuSa kI taraha bahuraMgI mohaka chaTA liye hotI thI / zrI jaina divAkarajI karuNA kI to sAkSAt jIvita mUrti hI the| itane paraduHkhakAtara ki kucha pUcho nahIM / abhAvagrasta asahAya vRddhoM kI pIr3A unase dekhI nahIM gayI, to unakI komala karuNAvRtti ne cittaur3a - jaise itihAsa - kendra para vRddhAzrama khola diyA / aneka sthAnoM para purAkAla se calI AtI bali prathA banda karAkara amArI ghoSaNAe~ ghoSita huiiN| hajAroM parivAra madya, mAMsa, dyUta tathA anya duvyaMsanoM se mukta hue, dharma ke divya saMskAroM se anuraMjita hue| zikSaNa ke kSetra meM bAlaka, bAlikA tathA praur3hoM ke lie dhArmika evaM naitika jAgaraNa ke hetu zikSA niketana khole gae / mAtRjAti ke kalyANa hetu kitanI hI prabhAvazAlI yojanAeM kAryarUpa meM pariNata huiiN| basa, eka hI bAta / jidhara bhI jaba bhI nikala jAte the, saba ora dayA, dAna, sevA aura sahayoga ke rUpa meM karuNA kI to gaMgA baha jAtI thI / zrI jaina divAkarajI zAsanaprabhAvaka mahato mahIyAn munivara the / aneka AcAryoM se jo na ho sakI, vaha zAsanaprabhAvanA divAkarajI ke dvArA huI hai / jitanA virAT evaM U~cA unakA tana thA, usase bhI kahIM adhika virAT evaM U~cA unakA mana thA; Aja kI samagra saMkIrNatAoM tathA kSudratAoM se pare / saMgha-saMgaThana ke zata-pratizata rakhe hue sUtradhAra / saMpradAya vizeSa meM rahakara bhI sAMpradAyika gherAbaMdI se mukta | apane yuga ka : yaha itihAsa puruSa kAlajayI hai / yuga For Personal & Private Use Only 75 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga taka bhAvI prajA apane ArAdhya kI avismaraNIya jIvana-smRti meM sahaja zraddhA sumana arpaNa karatI rahegI aura yathAprasaMga apane mana, vANI tathA karma ko jyotirmaya banAtI rahegI / janma-zatAbdI ke maMgala prasaMga para unake preraNAprada vyaktitva evaM kRtitva ko zatazata vandana, abhinandana ! - upAdhyAya amaramuni, vIrAyatana, rAjagRha ( bihAra ) jinazAsana ke ratna zrI jaina divAkarajI ma. sA. kI mahAnatA ko unake bAda aba taka koI nahIM chU sakA / jinazAsana ko aisA ratna phira nahIM milA / - ambAlAlajI ma., semala bhavyatama vyaktitva svargIya parama zraddheya zrI jaina divAkarajI ma. sA. tAtkAlika jaina samAja meM bhavyatama vyaktitva ke dhanI the| pichale 500 varSoM meM kisI bhI anya jaina muni ke mukAbile unhoMne sarvAdhika bhAratIya janajIvana ko prabhAvita kiyA / Aja bhI lAkhoM jainaajainoM ke hRdaya-paTa para unakA adbhuta prabhAva banA huA hai| pichale sau varSoM ke bhArata ke zreSThatama vyaktiyoM ke itihAsa meM pUjya jaina divAkarajI ma. sA. kA mahAn jIvana svarNima akSaroM se aMkita hogA / zatAbdI varSa ke pavitra avasara para maiM hArdika zraddhA samarpita karatA hUM / - saubhAgyamuni 'kumuda', semala AtmajAgRti ke unnAyaka adhyAtma-jagat ke prakAza-puMja jaina divAkara zrI cauthamalajI ma. sA. ne jana 76 jana ko jJAna - prakAza se Alokita karane kA prayatna, vaha bhI lambe samaya taka pAdabihAra karate hue aneka pradeza, nagaroM aura gA~voM ko pAvana karate hue kiyaa| sadvicAra, bhakti, vairAgya bhAva meM lIna hone kI a. tmajAgRti paidA kI / aisI mahAn AtmA ke prati maiM zraddhA vyakta karatA hU~ / zatAbdI varSa dhArmika, sadkAryoM kI racanAoM ke sAtha sampanna ho, aisI 'zubhakAmanA karatA hU~ / - ratana muni, malakApura preraka aura saphala baneM jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAjajaise mahApuruSoM ke pavitra jIvana se preraNA lekara mAnava apane janma ko kalyANakArI va saphala banAye, yahI zubhakAmanA janmazatAbdI ke pAvana avasara para hai / - bAbA bAlamukunda, indaura jaina ekatA ke agradUta bhagavAn mahAvIra ne kahA hai : 'santi maggaMca buhae' / sAdhaka tU bhale kahIM para vicaraNa kara, terA kartavya hai zAnti mArga kAhI upadeza dene kA / tAki AdhivyAdhi-upAdhi se saMtrasta prANI-bhUtajIvasattvoM ko kucha rAhata mila sake / prasiddha vaktA jaina divAkara cauthamalajI ma. sA. kA bahumukhI vyaktitva bhagavAn mahAvIra ke ukta upadeza se AplAvita thA / vastuta: jisa gA~va-nagara aura prAnta meM Apane samasta mAnava samAja ko ahiMsA ke dhvaja ke tale ekatrita kara parama amRtopama zAnti kA hI sandeza diyA thA / phalataH jaina samAja hI nahIM, apitu tatkAlIna itara samAja ne bhI Apake maNDanAtmaka upadezoM ko khule dila-dimAga se svIkAra kiyA aura sabhI ne guru-tulya mAna kara ApakA hArdika abhinandana bhI kiyA / For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : nava. disa. 1977 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antima koTA - cAturmAsa meM zAnti aura saMgaThana kA pratyakSa dRzya kAryAnvita rUpa meM sAmane AyA / una dinoM koTA nagara meM jaina divAkara zrI cauthamalajI ma. mUrtipUjaka AcArya zrI AnandasAgarajI ma. tathA digambarAcArya zrI sUryasAgarajI ma. cAturmAsa bitA rahe the| tInoM mahAmuni eka vyAsapITha para baiThakara dharmopadeza pradAna kareM / tadanusAra triveNI saMgama kA zlAghanIya dRzya upasthita karane kA sArA zreya jaina divAkara zrI cauthamalajI ma. ko thA / jinakI virAT bhAvanA ne aura ojasvI vANI kI lalakAra ne jaina itihAsa meM pragati yuga kA nirmANa kara AnevAle samAja ko yaha sikhA diyA ki bhaviSya meM zAnti aura saMgaThana meM hI sAmAjika jIvana kA astitva surakSita raha sakatA hai / ina zabdoM ke sAtha maiM divaMgata AtmA ke prati zraddhA sumana samarpita karatA hU~ / - sureza muni, mandasaura hArdika zubhakAmanAe~ mujhe yaha jAnakara prasannatA hai ki Apa zrI jaina divAkara janma-zatAbdI samAroha AgAmI dinAMka 23 navambara, 1977 se manAne jA rahe haiN| isa upalakSya meM mAsika patrikA 'tIrthaMkara' kA eka vizeSAMka nikAlane kA nizcaya kiyA gayA hai| maiM Apake isa Ayojana tathA vizeSAMka kI saphalatA ke lie apanI hArdika zubhakAmanAe~ bhejatA hU~ / - ba. dA. jattI, naI dillI ( upa rASTrapati, bhArata) mahAn sAdhaka aura saMta ko zraddhAMjali mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki 23 navambara se dezabhara meM jaina divAkara muni zrI cauthamalajI mahArAja kI janma-zatAbdI manAyI jA rahI hai / isa avasara para mAsikapatra 'tIrthaMkara' kA eka vizeSAMka DA. cau. ja. za. aMka nemIcanda ke saMpAdana meM prakAzita kiyA jA rahA hai / isa vizeSAMka meM munizrI cauthamalajI ke jIvana aura kRtitva para vizada sAmagrI kA samAveza kiyA jaaegaa| maiM usa mahAna sAdhaka aura jaina saMta ko apanI hArdika zraddhAMjali arpita karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki ApakA yaha vizeSAMka jaina samAja aura vizeSakara Aja ke yuvA samAja ko sadkAryoM meM pravRtta hone kI preraNA degA / merI zubhakAmanAe~ / - bhairoMsiMha zekhAvata, jayapura ( mukhyamaMtrI, rAjasthAna) samanvaya ke preraka yaha jAnakara prasannatA huI ki samanvaya ke preraka jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI janma zatAbdI 23 navambara, 77 se prAraMbha ho rahI hai aura 13 mahInoM kA kAryakrama banA rahe haiN| 'tIrthaMkara' kA vizeSAMka bhI prakAzita ho rahA hai / mahApuruSoM tathA tyAgI sAdhakoM kA guNAnuvAda bhAratIya saMskRti kI paramparA rahI hai / unake vyaktitva evaM kartRtva kA smaraNa karate hue unake batAye mArga para calane kA sadsaMkalpa karanA zatAbdI kI mahattva - pUrNa upalabdhi ho sakatI hai / maiM isa zubha evaM preraka Ayojana kI sarvAMgINa saphalatA kI zubhakAmanA karatA hU~ / - zreyAMsaprasAda jaina, bambaI hArdika prasannatA jaina divAkara munizrI cauthamalajI kI janma-zatAbdI ke upalakSya meM 'tIrthaMkara' punaH eka bhavya mananIya saMkalanIya vizeSAMka prakAzita kara rahA hai, yaha avagata kara hArdika prasannatA huI / 'tIrthaMkara' kA pratyeka aMka hI paThanIya vizeSAMka sadRza hotA hai / nizcaya hI For Personal & Private Use Only 77 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha pAThaka ko mananazIla sAmagrI pradAna kara 'tIrthaMkara' samAja kA bhArI upakAra kara rahA hai| AgAmI vizeSAMka bhI lokaraMjaka - manahara ho, aisI bhAvanA hai / - bhAgacanda sonI, ajamera zramaNadhArA ke tejasvI sAdhaka parama zraddheya muni zrI cauthamalajI mahArAja kI gaNanA isa yuga ke una mahAn saMtoM meM hai, jinhoMne pIr3ita mAnavatA ke kraMdana ko sunA, samajhA aura usake nidAna meM apanA jIvana arpita kara diyA / ve zramaNa dhArA ke tejasvI sAdhaka the / unake upacAra ke sAdhana bhI ahiMsA - mUlaka the / unakA hRdaya vizAla tathA kAryakSetra vistRta thA / ve jhopar3I se lekara mahaloM taka pahu~cate the / unakI dRSTi meM rAjA-raMka, dharma-jAti kA bheda nahIM thA / sabako samatAbhAva se vIravANI kA amRta pAna karAkara hajAroM logoM ko bhedabhAva binA sanmArga para lagAne kA mAnavIya kArya jisa nirbhayatA aura dRr3hatA se munizrI ne kiyA, vaha alaukika hai / duHkhiyoM, pIr3itoM, patitoM aura zoSitoM ke ve sahaja sakhA the / unake kaSToM se dravita hote the | jJAnadAna dvArA unake duHkhoM ko miTAne kA puruSArtha karate the / isalie tulasIdAsajI ne kahA : 'saMta hRdaya navanIta samAnA kahA~ kavina para kahIyana jAnA / nija paritApa draveM navanItA parahita dravahI so saMta punItA // ' para upakAra hI unakI pUjA thI / jise ve sahaja dharma ke rUpa meM jIvana bhara karate rahe / 'tulasI' ne kahA hai : 78 'para upakAra vacana, mana, kAyA saMta sahaja svabhAva khagarAyA / saMta vipaTa sahitA gira dharaNI parahita heta inakI karanI / ' munizrI ke jIvana meM saMta kA yaha divya caritra paga-paga para bharA-pUrA najara AtA hai / muni zrI jaina tattvajJAna ke parama upAsaka aura sAdhaka the / prabala pravaktA the / unakI ojasvI vANI meM mAnava-mana kI vikRtiyoM ko naSTa karane kI adbhuta kalA thI / ahiMsA, maitrI, ekatA aura prema kA sandeza ghara-ghara phailA kara unhoMne mAnava samAja aura deza kI anupama sevA kI / manuSyoM meM zuddha jIvana jIne kI niSThA kA sneha, vAtsalya se akhaMDa dIpaka jalAyA / aise nispRha tapasvI sAdhu adhyAtma jagat meM birale hote haiM / munizrI kI prathama janma-zatAbdI . bhArata bhara meM manAI jA rahI hai / isa rUpa meM hama usa mahAn saMta ko apanI pUjA arpita kara rahe haiM / yaha hamArA parama saubhAgya hai / zatAbdI ke pAvana - punIta avasara para maiM usa dharma-jyoti ko apanI AMtarika zraddhA arpita karatA huuN| unheM zata-zata namana karatA hU~ / - mizrIlAla gaMgavAla, indaura mAnava sevA ke patha para samarpita vyaktitva jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja apane yuga ke mahAn saMta the / jaina itihAsa meM ApakA dharma pracAraka ke rUpa advitIya sthAna rahA hai / cehare kI prasanna mudrA dekhakara zrotA kA maMtramugdha ho jAnA Apake caritra kI mukhya vizeSatA rahI hai / yahI kAraNa thA ki tAtkAlIna rANA, mahArANA, rAjA, mahArAjA evaM samAja ke anya varga ke logoM para Apake hitakArI vacanoM kA camatkArika prabhAva par3A / Apake sadupadeza se bahuta se rAjAoM aura jAgIradAroM ne apane-apane rAjyoM meM hiMsAniSedha kI sthAyI AjJAeM prasArita kIM / munizrI kA saMpUrNa jIvana prANimAtra kI rakSA ke pavitra uddezya ke prati samarpita thA / jagat - vallabha munizrI cauthamalajI kA dRSTikoNa sadaiva vyApaka rahA hai / tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne rAjA aura raMka meM bhedabhAva na rakhate saMdeza ko jana-jana taka pahu~cAne kA jo kArya hue sabhI zreNiyoM kI janatA meM bhagavAn kiyA, vaha sadaiva svarNAkSaroM meM aMkita mahAvIra ke siddhAMtoM kA samAna rUpa rhegaa| se pracAra kiyaa| munizrI ne samAja meM ghRNAspada samajhe jAnevAle mocI, camAra, unhoMne dharma pracAra hetu jisa kSetra ko kalAla, khaTIka aura vezyAoM taka ko apanA cunA, use Aja kI bhASA meM pichar3A huA saMdeza sunA kara unake jIvana ko U~cA kSetra kahate haiN| bhagavAn mahAvIra ne Aja se uThAne kI dizA meM bhagIratha prayAsa kiyaa| 2500 varSa pUrva apanI divya jyoti dvArA kitane hI hiMsaka kRtya karanevAle vyaktiyoM ne usa samaya vyApta kathita uccavarNIya vargoM ne Apake upadezoM se prabhAvita hokara dvArA samAja meM dharma ke nAma para phailAye jA AjIvana hiMsA kA tyAga kiyA evaM kaI rahe vitaNDAvAda evaM hiMsA kA makAbalA logoM ne zarAba, mAMsa, gAMjA, bhAMga tathA nimna se nimna arthAt aMtima AdamI kI tambAkU nahIM sevana karane kI pratijJAe~ " jhoMpar3I taka jAkara karane ko protsAhita kI / isa prakAra munizrI ne apane Apako kiyA / rAjyavaMza meM janma lekara jisa dharmopadeza evaM jIvadayA ke mahAn kArya mahAmAnava ne bheda-vijJAna prApta kara AtmameM lagA diyaa| zakti ko jAgRta kiyA, svayaM vItarAgI hue va vizva ko vinAza se bacAyA / jaina divAkara munizrI cauthamalajI mahArAja kA zatAbdI-varSa hamAre jIvana kA eka sau varSa pUrva janme munizrI maMgalamaya prasaMga hai| hameM cAhiye ki hama cauthamalajI ne AdivAsiyoM ke bIca jAkara unake AdezoM ke anurUpa mAnava-jAti ke unase mA~sa va zarAba chur3avAI tathA unheM manuSya kalyANakArI dizA meM racanAtmaka kadama banane kI preraNA dii| manizrI ke samakSa rAjA uThA kara usa mahApuruSa ke prati apane zraddhA evaM raka kA koI bheda nahIM thA / ve nispRha sumana samopata kreN| isI bhAvanA ko mana bhAva se samAna rUpa se samatAbhAva dhAraNa pane kiye hue rAjAoM aura raMkoM ko bhagavAn varSa kI smRti meM jaina divAkara vidyA- kA " kA upadeza dete the| sarala, manohArI, niketana kI sthApanA kA zubha saMkalpa kiyA ojasvI vANI jo pratyeka vyakti ke hRdaya gayA hai| hameM harSa hai ki zrI sthAnakavAsI ko chUtI thI, unake upadeza kI zailI hRdayajaina sevA-saMgha ne isa pavitra kArya hetu apanI sparzI thI / svayaM tyAga kara dUsaroM ko prerita nyU palAsiyA bhUmi pradAna kara saMsthA ke para ___ kara ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha evaM sacAlana kA bhAra-vahana bhI svayaM para liyA brahmacarya vrata ko jhopar3oM taka pahu~cAnevAle hai| AzA hai samAja ke udAra Arthika usa mahAn tejasvI puNyAtmA kA zatAbdIsahayoga se jaina divAkara viyA mahotsava manA kara hama svayaM apane kartavyazikSA kendra zIghra hI mUrta rUpa grahaNa kregaa| patha para calane ko agreSita ho rahe haiN| yahI maMgala kAmanA hai| pUjya munizrI ke caraNoM meM merA zata-suganamala bhaMDArI, indaura zata vandana ! tejasvI puNyAtmA -bAbUlAla pATodI, indaura paramapUjya jaina divAkara munizrI ahiMsA-dharma ke mahAn pracAraka mAhatA yamaka mahAn pracAraka cauthamalajI mahArAja ne sau varSa pUrva bhArata prasiddha vaktA jaina divAkara sva. muni bhUmi meM janma lekara bhagavAn mahAvIra ke cauthamalajI mahArAja zve. sthAnakavAsI cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA se sambaddha, vartamAna zatAbdI ke aba munizrI kI janma-zatAbdI ke pUrvArdha meM eka mahAn prabhAvaka jaina santa avasara para eka varSavyApI kAryakrama banA ho gaye haiN| san 1877 I. meM nImaca hai aura pratiSThita mAsika tIrthakara' kA (ma. pra.) meM janme aura 1895 I. meM, vizeSAMka prakAzita ho rahA hai, yaha jAnakara mAtra 17-18 varSa kI kizora vaya meM atyanta prasannatA huii| maiM uphA vizeSAMka sAdhu-dIkSA grahaNa karanevAle ina mahAtmA kI tathA pure Ayojana kI saphalatA kI kA 55 varSIya sudIrgha muni-jIvana ahiMsA hArdika kAmanA karatA huuN| evaM naitikatA kA jana-jana meM prasAra karane minadharma kI sArvabhaumikatA ko janatathA jinazAsana kI prabhAvanA meM vyatIta jana ke hRdaya para amita karane ke sdhuaa| uttara bhArata, vizeSakara rAjasthAna evaM madhyapradeza ke prAya: pratyeka nagara va prayAsI manizrI cauthamalajI mahArAja kI grAma meM padAtika vihAra karake unhoMne puNya smRti meM isa zabhAvasara para maiM apanI nirantara lokopakAra kiyaa| unakI dRSTi zraddhAMjali arpita karatA huuN| udAra thI aura vaktRtva zailI ojapUrNa, -DaoN. jyotipratAda jaina, lakhanaU sarala-subodha evaM prabhAvaka hotI thI, uccakoTi ke vyAkhyAnadAtA choTe-bar3e, jaina-ajaina, sabhI ke hRdaya ko sparza karatI thii| yahI kAraNa hai ki usa kI thii| yahI kAraNa hai ki usa zrI cauthamalajI mahArAja kI janmasAmantI yaga meM rAjasthAna, madhyapradeza, zatAbdI jo 23 navambara 1977 ko pUre gujarAta Adi ke aneka rAjA, ThikAnedAra, bhAratavarSa meM manAyI jA rahI hai; usakA jAgIradAra, musalamAna navAba, kaI aMgreja yaha kAryakrama teraha mAsa kA hogaa| usa ucca adhikArI tathA jainetara viziSTa jamAne meM divAkarajI bhArata ke jaina samAja vyakti bhI unake vyaktitva evaM upadezoM meM vikhyAta sAdhuoM meM eka the| AgarA kI se prabhAvita he| choTI jAtiyoM - yathA samAja' ne vinatI karake aagr| meM cAtumocI (jinaghara) jaise logoM meM se anekoM si ke vAste AmaMtrita kiyA aura Apa ko madya-mAMsa-tyAga kI mahArAja ne pratijJA vahA~ padhAre, ArakA bar3A svAgata kiyA kraaii| gayA thaa| divAkarajI kA bar3A nAma thA aura ve bar3e acche darje ke vyAkhyAnadAtA _ muni zrI cauthamalajI ke dIkSAkAla the| ApakA jIvana ekatA, maitrI, zAnti, ke 51 varSa pUre hone para abase 30 varSa ahiMsA aura vAtsalya kA apUrva zaMkhanAda pUrva ratalAma kI zrI jainodaya pustaka prakA thaa| Apake AgarA meM kaI sArvajanika zaka samiti ne 'zrI divAkara abhinandana vyAkhyAna hue| unakA AgarA kI janatA grantha' prakAzita kiyA thA, jisameM mahArAja para makhyatayA santa vaiSNava saMpradAya ke sAhaba se sambandhita sAmagrI bhI bahuta kucha logoM para jo jainadharma ke bAre meM bhrAMti thii| hamArA bhI eka lekha 'rAjya kA jaina Adarza' usa grantha meM prakAzita huA thaa| thI, vaha dUra ho gayI aura bar3A prabhAva usake tIna varSa pazcAt hI, sana 1950 I. meM munizrI kA 73 varSa kI Ayu meM nidhana usa samaya lAuDa spIkara nahIM thaa| ho gyaa| unake sAdhika ardhazatAbdIvyApI Apake pratidina ke vyAkhyAnoM meM saikar3oM mahattvapUrNa kAryakalApoM ko dekhate hue| AdamI jAte the aura sArvajanika vyAkhyAnoM vaha grantha aparyApta thaa| unakI vividha ___ meM hajAroM zrotA hote the, ApakI AvAja sAhityika racanAoM kA bhI samokSAtmaka itanI bulanda thI ki hara vyakti taka vistRta paricaya apekSita thaa| AsAnI se pahu~ca jAtI thii| usa jamAne pdd'aa| tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM AgarA meM divAkarajI ke vyAkhyAnoM prabhAva ke sAtha Aja eka saghana vaTavRkSa kI bar3I soharata thii| Apake prabhAva se kI taraha zAnti va zItalatA kI anubhUti aneka loga jainadharma ke anuyAyI bne| de rahA hai| ___ mujhe bhI usa samaya zrI divAkarajI manizrI caumukhI vyaktitva ke dhanI kI sevA karane kA avasara prApta haa| the| sarasvatI unakI vANI se prasphuTita aise mahAn AtmA kI janma-zatAbdI hotI thii| mAnavIya ahiMsA meM unakI manAnA bar3e saubhAgya kI bAta hai, maiM isakA gAr3ha AsthA thii| aThAraha varSa kI umra meM svAgata karatA huuN| yaha jAnakara aura bhI unhoMne muni-jIvana svIkAra kiyaa| prasannatA huI ki bhArata ke pA~ca nagaroM meM 55 varSoM taka kaThina sAdhanAmaya jIvana yaha samAroha manAyA jA rahA hai ve haiM- bitaayaa| sAdhanA-kAla meM jo upalabdhiyA~ indaura, ratalAma, maMdasaura, byAvara aura prApta hotI rahIM, unheM ve niraMtara maanvkottaa| yaha jAnakara bhI prasannatA haI ki kalyANa ke lie upayoga karate rhe| isa avasara para tIrthakara' mAsika patra kA unheM apane jIvana-kAla meM hI prasiddhi va vizeSAMka nikAlA jA rahA hai, jisakA pratiSThA prApta ho gayI thii| unakA prabhAva sampAdana DA. nemIcandajI kara rahe haiN| maiM sAdhAraNajana, zreSThivarga tathA rAjahRdaya se isa patrikA kI evaM samAroha kI parivAroM para bhI thaa| mevAr3a ke mahArANA, saphalatA cAhatA huuN| devAsa nareza tathA pAlanapura ke navAba Adi -acalasiMha, AgarA Apake parama bhakta the| ApakI racanAe~ ucca koTi ke sAhityacaumukhI vyaktitva ke dhanI kAroM ke samakakSa ThaharatI haiN| mAlavabhagavAn mahAvIra 2500 vIM zatAbdI bhUmi meM munizrI ke rUpa meM vizva ko adbhuta meM jaina ekatA, samanvaya evaM sampradAyoM dena dI hai| unakI vANI Aja bhI divAkara meM paraspara sadbhAvanA kA sundara vAtA- kI taraha mAnava-jIvana ko prabhAvita varaNa nirmANa haa| sAmpradAyika vidveSa karatI hai| isa zatAbdi-varSa para aisI aba atIta kAla kI bAta ho gayI hai| mahAn AtmA ko bhAvabhInI zraddhAMjali isakA zreya una saMtoM va sAmAjika kArya- arpita karatA huuN| -pArasa jana kartAoM ko hai, jinhoMne viparIta paristhitiyoM meM bhI ekatA kA nAda guMjAye lokapriya krAntikArI muni rakhA / aise hI virala saMtoM meM jaina divAkara yaha atyanta harSa kA viSaya hai ki jaina munizrI cauthamalajI mahArAja kA nAma divAkara pUjya munizrI cauthamalajI mahArAja ullekhanIya hai| usa samaya eka sampradAya sA. kA janma zatAbdI-samAroha manAyA jA ke sAdhu dUsare sampradAya ke sAdhuoM ke rahA hai tathA isa pAvana prasaMga para indaura sAtha mela-milApa rakheM, aisA vAtAvaraNa se prakAzita 'tIrthaMkara' mAsika kA vizeSAMka nahIM thaa| usa samaya jaina divAkarajI ne prakAzita kiyA jA rahA hai| tIrthaMkara' ke digambara AcArya zrI sUryasAgarajI tathA manISI saMpAdaka DaoN. nemIcanda jaina kA yaha zvetAmbara martipUjaka AcArya zrI Ananda- prayatna stutya hai| sAgarajI ke sAtha kaI sammilita kAryakrama kiye| usa samaya yaha bar3e hI dussAhasa kA svargIya pUjya munizrI cauthamalajI ma. kArya thaa| isa prakAra munizrI ke hAthoM sthAnakavAsI hamAja ke eka atyanta lokaekatA kA bIjAropaNa ho gayA, jo kAla- priya muni rahe haiN| yaha saca hai ki unakI cau. ja. za. aMka 81 For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA sthAnakavAsI sampradAya meM huI, se inakA paricaya ho gayA / aise ajaina kintu unakA kArya-kSetra kevala sthAnakavAsI bandhu svargIya munizrI kI smRti unake samAja taka hI sImita nahIM thaa| ve eka hRdaya meM saMjoye hue haiN| isa prakAra unakA udAra vicAra ke sarala hRdaya sAdhu the tathA yaza-kArya abhI taka una sIdhe-sAdhe, bhole pUre jaina samAja kI ekarUpatA meM vizvAsa logoM ko preraNA detA rahatA hai aura unake karate the, yahI kAraNa hai ki jisa yuga meM dvArA svIkRta vrata-pAlana meM bala pradAna jainadharmAntargata eka sampradAya dUsare sampradAya karatA hai| svargIya munizrI ke upadezoM se ko mithyAtvI nirUpita karatA thaa| eka kevala jana-sAdhAraNa kI prabhAvita nahIM thA, sampradAya ke munirAja kA dUsarI sampradAya apitu rAjA, maMtrI, dhanI, nirdhana sabhI varga ke sAdhu-sAdhviyoM se koI samparka nahIM thA, ke loga bhI prabhAvita the tathA sabhI varga apitu eka-dUsare ko halkI, nimna dRSTi ke madhya munizrI lokapriya the| unakI dRSTi se dekhate the| apanI-apanI sAmpradAyika meM samAja ke ucca kula se saMbandhita tathA mAnyatA ke samarthana meM zAstrArtha Ayojita nirdhana nimna kula se saMbandhita sabhI prakAra hote tathA zAstrArtha yA tatva-nirNaya ke nAma ke jana samAna the tathA vaha sabako samAna para vitaNDAvAda hotA thA / yadA-kadA rUpa se upadezAmRta kA pAna karAte tathA hAthApAI kI naubata A jAtI / aisI sAttvika jIvana ke lie preraNA dete rahate viparIta paristhiti meM jisa mahAtmA ne the| jaina grantha meM bhI kahA gayA hai ki : jainadharmAntargata eka sampradAya ke sAdhumunirAja ke dUsarI sampradAya ke sAdhu jahA puNNase katthaI, tahA tucchassa katthaI / munirAja ke nikaTa lAne kA prayAsa kiyA, jahA tucchassa katthaI, tahA puNNasya katthaI / / ve mahAtmA munizrI cauthamalajI hI tAtparya yaha hai ki sva. munizrI ke the| lagabhaga 26-27 varSa pUrva koTA amRta-tulya vacanoM se sabhI prakAra ke varga (rAjasthAna) meM bhinna sampradAya ke sAdhu- ne lAbha uThA kara sAttvika jIvana vyatIta munirAja ke sAtha eka pATa para baiTha kara karane kI preraNA lI / munizrI kA tatkAlIna vyAkhyAna diyA / isa aitihAsika avasara kaI rAjA-mahArAjA para itanA prabhAva thA para jo bhAvuka the tathA akhila jaina ekatA ki unhoMne apanI-apanI riyAsatoM meM meM vizvAsa rakhate the unakI A~kheM gIlI paza-vadha ko vizeSa dinoM meM na karane ke lie ho giiN| yaha harSAtireka thaa| yaha nikaTatA Adeza dekara sanadeM dI / aise svargIya kA sUtra isa lambe aMtarAla meM adhika Age munizrI ke prati meM apanI hArdika namra bar3ha gayA tathA eka-dUsare ke adhika nikaTa zraddhAMjali arpita karatA huuN| A gye| isa kAraNa saMbhavataH isa aitihA -saubhAgyamala jaina, zAjApura sika zubha prayAsa kA mahattva kama A~ke, kintu jisa viparIta paristhiti ke yuga meM yaha patitoddhAraka prayatna huA yaha bar3A sAhasika kadama thaa| jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja isa prakAra sva. munizrI ko samanvaya kA / ke sAnnidhya meM Ane kA mujhe jaba bhI suyoga preraka kahA jA sakatA hai| milA, unakI snehasikta anugrahapUrNa dRSTi sva. munizrI ne jana-sAdhAraNa meM rahI aura yaha bhI eka saMyoga hI nahIM, jIvana vyasana-tyAga kA pracAra itanA adhika kI sukhada smRti rahegI ki munirAjazrI ke kiyA thA ki jisake kAraNa mevAr3a, mAlavA nidhana se pUrva koTA meM jaba darzana hue, to ve Adi pradezoM meM kaI ajaina bandhu (jo sAmA- bahuta AhlAdapUrNa the / jaina muniyoM meM aise jika tathA Arthika dRSTi se kamajora the) prakhara praktA, patitoddhAraka aura vyaktitva 82 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke dhanI munirAjazrI kA honA sArI jaina hRdayasparzI hote the| unake pravacana khaMDanaparamparA ke lie gaurava kI bAta hai| unakI kutarka Adi se achUte rahate the| unhoMne sadaiva cumbakIya vANI bhI kaiyoM ke hRdaya meM sAmAjika ekatA aura vAtsalya ko sudRr3ha gUMjatI hai aura aMdhere kSaNoM meM prakAza detI banAne kA prayAsa kiyA / ve lokaiSaNA se rahatI hai| kosoM dUra the| unhoMne pada-pratiSThA Adi _ meM isa mahAn divaMgata manirAjazrI ke ko mahattva nahIM diyA / prati apanI vinamra zraddhAMjali arpita jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja karatA huuN| kA jIvana hamAre lie preraNA-srota hai| maiM -bhUrelAla bayA, udayapura apanI zraddhA-sumana unake caraNoM meM samarpita karatA huuN| zubhakAmanAe~ aura praNAma -bhagatarAma jaina, dillI jaina divAkara munizrI cauthamalajI jvAjalyamAna nakSatra kI janma-zatAbdI-mahotsava kI saphalatA ke lie zrImAn mahArANA sAhaba (udayapura) pUjya jaina divAkarajI apanI pIDhI ke apanI zabhakAmanAeM preSita karate haiM tathA eka jvAjalyamAna nakSatra the / unakA upasthita AcArya, sAdha evaM sAdhviyoM kI jIvana svayaM ke lie nahIM, mAnavatA ke sevA meM apanA praNAma nivedana karate haiN| lie unhoMne jiyA / jinhoMne unheM dekhA -dvArakA prasAda pATodiyA, udayapura aura unakA sAnnidhya prApta kiyA, ve to unase preraNA prApta karate hI haiM, parantu bhAvI patitoM-dukhiyAroM ke paramasakhA / pIr3hiyA~ bhI usa preraNAmRta kA pAna karake lAbhAnvita hoM, isa dRSTi se vizeSAMka kA yaha jAnakara bar3I khuzI huI ki prakAzana saphala aura yazasvI ho| samanvaya ke mahAn preraka jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kI janma-zatAbdI -sundaralAla paTavA, mandasaura manA rahe haiN| ekatA-saMvedanA-karuNA kI triveNI mahArAjazrI kA jIvana ekatA, maitrI, jaina divAkara pUjya munizrI cauthamalajI zAMti aura vatsalatA kI vijaya kA apUrva ke darzanoM kA saubhAgya to mujhe nahIM milA, zaMkhanAda thA / ve patitoM-dukhiyAroM ke kintu unake kAryoM kI suvAsa evaM saahityprmskh| the| unakA jIvana par3ha kara hameM saurabha se AkarSita avazya rahA huuN| jaina mArga-darzana prApta hogaa| maiM hArdika saphalatA ekatA, mAnavIya saMvedanA aura prANimAtra ke cAhatA huuN| prati karuNA kI triveNI unake jIvana meM thii| -pratApasiMha beda, bambaI aise manISI kI janma-zatAbdI kA vAtsalya ke pratIka Ayojana kara niHsaMdeha prazaMsanIya kArya kiyA jA rahA hai| 'tIrthakara' kA vizeSAMka unake dillI meM munizrI cauthamalajI mahArAja vyaktitva aura karta tva se pUrita hogA, ke cAturmAsa hue| usa samaya unake kaI jisake mAdhyama se lAkhoM loga preraNA prApta bAra pravacana sunane kA avasara prApta huaa| kreNge| unakI vANI dvArA bhagavAn mahAvIra ke mukhya-mukhya Adarza kI vyAkhyA sunane ko maiM vizeSAMka kI saphalatA aura pUre milI / unake vyAkhyAna ojasvI aura varSa ke zatAbdI-kAryakramoM kI sarvAMgINa cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA ke lie apanI hArdika zubha- ho sakA, vaha una mahAn saMta ke lokopayogI kAmanAe~ preSita karatA huuN| - mArgadarzana se huaa| __-candanamala 'cA~da', bambaI ve eka mahAn ojasvI vaktA bhI the| maitrI bhAvanA ke mahAn sAdhaka unhoMne mahArASTra kI bhUmi ko pAvana karake lokoddhAraka upadeza diye, jisake hama saba sva. jaina divAkara zraddheya cauthamalajI RNI haiN| ma. sA. kA prabhAva Aja sakala jaina samAja meM una mahAna puNyAtmA kI janma-zatAbdI parivyApta hai| isakA kAraNa yaha hai, unake manAne kA nirNaya ucita aura svAgata yogya dilodimAga meM sabhI dharmoM aura jana-jatiyoM hai| unake kArya se logoM kI cAritrya zuddhi ke prati samAdara aura samanvaya kA bhAva thaa| ho aura naitikatA bar3hatI rahe, yahI merI maitrIbhAvanA ke mahAn sAdhaka ke zubhakAmanA hai| caraNa-kamala jidhara bhI Age bar3hate the, udhara -candrabhAna rUpacanda DAkale, jana-jana meM dharma ke prati nayI zraddhA, nayI zrIrAmapura (ahamadanagara) sphUrti aura nayI cetanA kA saMcAra hotA thaa| unake prabhAvotpAdaka maMgalamaya pravacanoM zramaNa-saMskRti ke sajaga praharI meM jaina kyA jainetara bhI hajAroM kI saMkhyA jaina divAkara gurudeva cauthamalajI meM lAbha lete the| mahArAja Agama zAstroM ke jJAtA the / Apane maiM zraddheya jaina divAkarajI ke caraNa AdhyAtma kA sahI bodha karAkara kurItiyoM, kamaloM meM apanI bhAvabhInI zraddhAMjali andhavizvAsoM evaM sAmAjika virodha ko arpita karatA huuN| dUra karane kA satata prayatna kiyA / gurudeva ke byAvara meM pA~ca cAturmAsa hue, jinakA Apako marahUma kahatA kauna, jaina samAja para kAphI prabhAva pdd'aa| unhoMne Apa jindoM ke jindA ho / anekAMta darzana kA pratipAdana karake sarvajJa ke ApakI nekiyA~ bAkI, prati saccI zraddhA ke bhAva jAgRta kiye| ApakI khUbiyA~ bAkI / Apa satata hI Agama ke abhyAsI rahe -phatahasiMha jaina, jodhapura aura gar3hatama rahasyoM ko batalAte rhe| ahiMsA, syAdvAda, anekAMta, aparigraha lokopayogI mArgadarzana aura satya kI khoja meM hI unakA sampUrNa jIvana vyatIta huaa| bhAratIya saMskRti meM saMtoM kA bahuta bar3A yogadAna rahA hai| unhoMne jhopar3iyoM se ve zramaNa-saMskRti ke rakSaka the / byAvara mahaloM taka pahu~ca kara logoM kI dhArmika gurudeva kA priya kSetra mAnA jAtA hai| jabaevaM naitika jAgRti kI hai| unhIM saMtoM kI jaba byAvara meM cAturmAsa huA, taba-taba yahA~ zRMkhalA meM jaina divAkara, prasiddha vaktA ke zrAvakoM ne ananya bhakti evaM zraddhAbhAva se gurudeva ke vacanoM ko sunA aura unheM pUjya zrI cauthamalajI mahArAja bhI haiN| jIvana meM utArane kI koziza kii| unake darzana kA mujhe lAbha nahIM milA, ApakI sumadhura vANI evaM vyAkhyAnoM se kintu unake vArya aura sAhitya Adi ko prabhAvita hokara usa samaya dAnavIra seTha paDhane tathA sunane se unakA vyaktitva bahata kandanamalajI koThArI ne ru. 1,25,000 kA hI U~cA mAlUma huaa| jo parivartana zAsana dAna nikAlA, jisakA upayoga vidyAdAna, tayA kAnUna se manuSya ke antaraMga meM nahIM auSadhidAna tathA sevArUpa meM hotA rahA hai| tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kundana-bhavana usI dAna kA pratIka hai| mahArAjazrI ne koTA-cAturmAsa meM jaina isake alAvA kAlUrAmajI koThArI, svarUpa- ekatA kA bIjAropaNa kiyaa| unhoMne candajI tAler3A, devarAjajI surANA, cunnI- digambara, sthAnakavAsI, mUrtipUjaka munilAlajI sonI tathA cA~damalajI ToDaravAla rAjoM ko eka maMca para baiThAkara pravacana gurudeva ke ananya upAsakoM meM the| krvaae| koTA kI janatA para Aja bhI usakA prabhAva hai| unakI udAratA, mahAgurudeva kI smRti meM jaina divAkara natA aura sAdhanA advitIya thii| divya jyoti kAryAlaya, jaina divAkara pustakAlaya tathA jaina divAkara phAuMDezana unakI janma-zatAbdi-varSa kI avadhi meM jaisI saMsthAeM samAja meM jJAna-prasAra evaM vyApaka dRSTikoNa apanA kara racanAtmaka pracAra tathA samAja-sevA kA kArya kara rahI kAryoM dvArA hI hama unake prati saccI haiN| ye gurudeva kI smRti ko sadA yAda zraddhAMjali arpita kara sakate haiN| unakI dilAtI rahatI haiN| amaravANI Aja bhI sArthaka hai| unakA jIvana svataH prAmANita hai ki una jaise gurudeva kA samasta jIvana karmaTha tapasvI mahApuruSa kisI jAti-saMpradAya vizeSa ke ke rUpa meM to thA hI, sAtha hI ve jaina / nahIM hote, ve to prANimAtra ke kalyANArtha jagat ke sajaga praharI bhI the| Aja gurudeva avatarita hote haiM / phUla sUkha jAtA hai, lekina kI zatAbdI para yaha dRr3ha saMkalpa karate hue sugaMdha phailA jAtA hai| zraddhAMjali samarpita karate haiM ki jisa mArga -mAnavamuni, indaura kA anusaraNa gurudeva ne kiyA, usa mArga para calate hue zramaNa-saMskRti kI rakSA karate eka Aloka pu~ja rheNge| yahI unake prati saccI zraddhAmayI zraddheya jaina divAkara gurudeva zrI cauthazraddhAMjali hai| malajI ma. sA. vizva ke vandanIya santa-abhayarAja nAhara, byAvara ratna the| unake jIvana ne jana-jana ko Aha lAdita tathA prakAza-patha kI ora 'sarvajanahitAya kI bhAvanA se otaprota prerita kiyaa| ve rAjAoM ke rAjaprAsAdoM se lekara bhIloM kI kuTiyoM taka ahiMsA kA __ mAnava-samAja ke AdhyAtmika samrAT pracAra karanevAle prabhAvazAlI garudeva the| jana divAkara zrI cauthamalajI mahArAja dasyaoM aura vaizyAoM ne unake pravacanoM ke darzana evaM sevA karane kA lAbha bAlyA- se prerita hokara apane jIvana ko sacce vasthA se hI milatA rhaa| unakA antima . patha kI ora agrasita kiyaa| cAturmAsa koTA meM huA, vahA~ bhI kucha samaya sevA meM rahane kA saubhAgya milaa| cittaur3agar3ha janapada ke DUMgalA ke samIpa bilodA gA~va meM rAtri vizrAma hetu gurudeva jaba unake jIvana kA cintana karatA hU~, udA paTela ke makAna para Thahare hue the, to aisA lagatA hai ki ve jaina samAja ke hI udA paTela ke yahA~ DAkA DAlane kI dasyuvarga nahIM the, ve bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM kI suniyojita yojanA thii| dasyuvarga ko ke anurUpa mAnava-samAja ke kalyANa kI jaba yaha vidita huA ki cauthamalajI ma. sA. bhAvanA se otaprota rhe| unake pravacana yahA~ para virAjate haiM, to unhoMne nizcaya sunane ke lie sabhI kauma ke loga Ate the| kiyA ki yahA~ DAkA nahIM DAleMge / zrotAoM ke jIvana meM unake pravacanoM kA yaha hai gurudeva ke vyAkhyAnoM kA haraeka krAntikArI prabhAva par3atA thaa| varga para prbhaav| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma-zatAbdI ke punIta avasara para samapita jIvana ke jvalanta udAharaNa eka nahIM anekoM saMsmaraNa Aja bhI yAda karate hue netra sajala ho uThate haiN| ___bhAratavarSa kI mahAn vibhUtiyoM meM bhAratIya saMskRti ke mahAna saMta jaina - jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja kA divAkarajI ne ekatA aura bandhatva kA jo nAma sadaiva smaraNIya rhegaa| ve to saMpUrNa amara sandeza jana-jana ko diyA. jo kabhI rASTra ke ho gae the| tabhI ve kahate rahe, bhulAyA nahIM jA sakatA hai| jana-jana ko 'vasudhA merA kuTumba', 'mAnavatA merI Aha lAdita karanevAle maktidAtA zraddheya sAdhanA' aura 'ahiMsA merA mishn'| jaina divAkarajI kI janma-zatAbdI ke zubha inhIM siddhAMtoM ko hRdayaMgama karake unhoMne punIta avasara para mahAna saMta ko zraddhA ke apanA jIvana saMpUrNa mAnava-samAja ke kalyANa sumana arpita karate haiN| ke lie samarpita kara diyA thaa| ve zAnti jaina divAkarajI ma. sA. kI preraNAoM aura ahiMsA ke agradUta the| se saMgha, samAja aura rASTra sadA pallavita unake prati saccI zraddhAMjali to unake tathA vikasita hotA rhe| pArasparika AdarzoM ko caritArtha karane meM hai| sauhArdra aura sahiSNutA ke patha kA amara -esa. hastImala jaina, sikandarAbAda saMdeza denevAle yugavandanIya saMta ko zatazata-vandana! Adarza karmayogI -nirmalakumAra lor3hA, nimbAher3A jaina divAkara gurudeva zrI cauthamalajI Adarza ke akhaMDa srota ma. ne saMgha kI ekatA ke lie saba kucha parama zraddheya jaina divAkara cauthamalajI nyauchAvara kara chaha saMpradAyoM kA ekIkaraNa ma. sA. kA svabhAva aura pravRtti itanI kara pUjya zrI Ananda RSi ma. ko pradhAnAsarala thI ki ve krodhI, lobhI tathA durvyava- cArya niyukta kiyaa| hArI vyakti ko vyAkhyAnoM dvArA itanA unhoMne mahArASTra, gujarAta, mevAr3a, zAMta evaM dayAlu banA dete ki vaha vyakti / gaMbhIra rUpa se Azcaryacakita raha jAtA thaa| pradeza, jamma taka bhramaNa kiyaa| rajavAr3oM mAravAr3a, mAlavA, dillI, paMjAba, uttara__ jo sAmAnya vyaktiyoM ke stara se se dhArmika parvo para hiMsA-niSedha ke sarakArI Upara uThakara mahAnatA kA kArya kare; chala, pharamAna jArI karAye aura unakI nakaleM chidra, svArtha, krodha, lobha, ahaMkAra, moha aura bhI prApta kii| unakA dillI para bhI upakAra sAtoM davyaMjanoM kA tyAga kara detA hai, use thaa| unakA saM. 1995 meM cAndanI cauka meM hI hama santa kahate haiN| hamAre zraddheya guru- cAtarmAsa haA thaa| ve dillI kA barAbara deva sAdhatva ke niyamoM kA sahI rUpa se pAlana dhyAna rakhate the| kara sAre jaga ko apanA ghara samajha kara eka mahAn vibhUti bana gae / ve hamAre ArAdhya janma-zatAbdI para pUjya gurudeva ke aura Adarza ke akhaMDa srota haiN| caraNoM meM vinamra zraddhAMjali arpita karatA huuN| -azokakumAra navalakhA, nimbAher3A -kapUracanda surANA, dillI 86 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve the aise . . . (mandAkrAntA) bhASA kAvya sukRti kavitA, karma vyAkhyAna siddhiH / vidyApekSI para hita sadA, yogamAyA prasiddha // bhaktoM ke haiM priyavara mahA, jnyaandhyaanaadidaataa| niyAnandI sukRta sukhabhare, prANadAtA vidhAtA / / bhASAvaktA vividha sarasagrantha nirmANa sNt| zAnto dAnto prakRti vizada dhyAna lAbhe supaMtha // Ate jAte nRpagaNa bhUpati dekhmaane| vai ye aise atula garimA jJAna jJAtA sayAne // -muni rUpacandra 'rajata janmazatAbdi varSe'smin zatAbdaM pUrve jAtaH saMtaH cauthamalaH kaviH / hIrAlAlo guruya'sya tasya ziSyaH dhiimtiH| guruprasAdAcca nabhau nUnaM khyAtanAmo janakaviH / ajitA upAdhayastena prasiddhavaktA jainadivAkaraH / / janmazatAbdi varSo'yaM prAptaM bhAgyodayena tu / bahuvidhA AyojanAH kRtAH bhaktaH nagare nagare'pi ca // raMkAzca narezAzca jainetarA janatA tthaa| dharma pravacanayana AkarSitA bhusNkhykaaH|| AzAtItA bhavattapasyA janmazatAbdi varSe'smin / caturvidhasaMghena cirasmaraNIyaM kRtaM divAkara smRtiH // zramaNatvaM pAlitaM yena zuddhabhAvena jiivne| kRtArthaM yena kRtaM janma tasmai nama: jaina divAkarAya / / -nandalAla mArU kAvyAnjali divAkaro'yam divyAkaro dyutiyuto'pi divaakro'ym| bhavyAkaro vijita jJAna, nizAkaro'yam / / zikSA karo himavicAra sudhAkaro ym| vidyAdharo naravaro'pi divAkaro'yam // siddhAyudho susaphalo mudito mhaatmaa| caitanya zaktiraparo, mahitozubhAtmA // vyAkhyAnarIti kuzalo, nRparAja setuH| pAraM karoti sakalAn nijdhrmketuH|| gambhIra bhAva bhavano bhuvane na ko'pi| vidyA vivAda matimAn matimAn na ko'pi // vANI vicitra madhuraH, subhago munIzaH / divyAnano vinaya bhAvamudA munIzAH / vyAkhyAna jJAna jagatAmadhikAra svaamii| vyAkhyAna koza paritoSa sudhAranAmI // divyAkaro rucikaro'tra caturthamalla / satyArtha dhyAna caritArtha vikAsamalla // -zrIdhara zAstrI cau. ja. za. aMka 87 For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanA vaha piye saMgaThana ke pyAle (bhujaMgaprayAta) zraddhA kI jyoti hRdaya tle| aneke narezAstathAmAtyavargAH ve bhakta sadA mana-dhana se phale / / purazreSThivaryAzca vidvadvarAzca / zatru mitra bana, caraNa dhare / / savarNA avarNAstathA muslimA roga zoka bhaya bhUta bhage , vA bhavan bhaktinamrA janAnAM samUhA : jIvana meM samatA-zaurya jge|| gato yatra tatrApi dharmapracAro' nandana-vana meM vizrAma kare / / bhavatsarvavargeSu vrnnessvbaadhH| guruvara kI zikSA jo paale| sabhAyAM janA mantramugdhAH prajAtA vaha piye saMgaThana ke pyaale| muneH zIrSakampena sAdhaM samastAH / / / azubha karma saba zIghra jhare / / dharmapracAreNa ca bhayasA'sAvavApa / -muni bhAskara kIrti vipulAM vizuddhAm / AtmajJAna ke anupama sAdhaka mAnyo'bhavajjainadivAkareti / kalAkAra jIvana ke sacce, vaktA prasiddhazca janapriyazca / / kAnti-zAnti ke puMja parama / / -nAnAlAla javaracanda rUnavAla jJAna-dhyAna kI vividha vidhA se, pAvana jIvana, ucca, narama / / una jaisA kucha to kareM. pravahamAna gaMgA kA nirmala, zikSA dete hama nIra sabhI kA upkaarii| pravacana kI nirmala dhArA se, rAma, kRSNa, gautama, gAMdhI, tare anekoM . sNsaarii|| aura mahAvIra ke AtmajJAna ke anupama sAdhaka, sadguNoM kI camake jaise nabha meM canda / samyagjJAna, darzana aura cAritra kI, bhAratIya jana-jana ke mana meM, satya, ahiMsA aura tyAga kI, base sumana meM yathA sugaMdha / / mAnava ke utthAna kI, rAjA, rANA, raMka sabhI jana, deza para balidAna kI; caraNoM meM pAte Ananda / phira, zikSaka bana vANI-bhUSaNa, kuzala pravaktA, asatya kA pAvana hama kyoM kareM sunakara lete guNa makaranda / / jhaTa, corI aura durAcAra tere pAvana upadezoM para, hameM zobhA dete nahIM jo bhI kadama bddh'aayeNge| hamAre Adarza haiM ve, karmapAza jhaTa kATa jagat se, una jaisA kucha to kreN| zIghra vahI tara jaaeNge| -ghevaracanda jaina -jitendra muni 88 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara Thahara jAtA thAnaka para rAmapurA kA zramaNopAsaka bolA jaina divAkara se| sUtra mAMgalika mujhe sunAyeM jAnA hai bAhara ghara se| maMgalapATha zravaNa kara guru se zrAvaka kucha hI kadama claa| guru ne use bulAyA vApisa socA usake lie bhalA / mAlA eka phera kara jAo varata rahe kSaNa azubha abhii| thor3A-sA ruka jAnA hI to ho jAtA zubha kabhI-kabhI / / samajhA nahIM, diyA uttara yUM maiM hU~ abhI utAvala meN| kyA antara par3a sakatA hai jI azubha kSaNoM ke usa phala meM ? ghara para usakA intaz2Ara kara rahI pulisa usase bolii| calo seTha jI thAne jaldI taja do yaha mUrata bholI / / kahA seTha ne mere dvArA kahIM nahIM aparAdha huaa| phira bhI mere lie nirarthaka kaise khar3A phisAda huA ? thAne meM le gaye vahA~ para nahIM insapekTara hAz2ira / bole unake Ane para hI hogA bheda sakala z2Ahira / / caM cappar3a cala pAtI kisakI baiThe seTha svayaM cupcaap| socA nahIM abhI kA lekina AyA udaya pUrvakRta pApa / / cAra baje jaba, bAhara se taba thAnedAra padhAre haiN| pUchA, seTha ! yahA~ para kaise Apa hamAre pyAre haiN| mujhe Apane bulavAyA yaha pulisa pakar3a kara lAyI hai| kyA mere hAthoM kI koI pakar3I gaI burAI hai ? thAnedAra lagA yUM kahane hAya hamArI bhUla huii| lAnA kise, kise le Aye vidhi-velA pratikUla huii| mApha karo hama sabako sukha se Apa padhAro apane ghara / mahara naz2ara jaisI rakhate ho rakhate rahanA hama saba para / / Aye seTha zAnti se nijaghara gaye divAkarajI ke pAsa / kahA Apane, kintu na maiMne kiyA kathana para kucha vizvAsa / / guruvANI para zraddhA karatA to kyoM duHkha uThAtA maiN| agara Tahara jAtA thAnaka para to kyoM thAne jAtA maiM / 'muni gaNeza' jo guru kahate usameM chipA rahatA kalyANa / jaina divAkarajI kA jIvana kitanA pAvana aura mahAn / / - gaNeza muni zAstrI cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkaro'bhUt adhyAtma zAstra viSayAgama cintanena, sAralya sarva hitakAraka satsvabhAvaH / vaktRtva zakti cakitIkRta loka sarva, zrI cauthamallamuni jaina divAkaro'bhUt / / mevAr3a mAlava marUttara digvibhAge, saMcAra pUta kRta bhArata bhUmi bhAgaH / sajjaina saMgha ghaTanAdi vidhau pravANaH, zrI cauthamalla muni jaina divAkaro'bhUt / / zvetAmbarasya tathaiva digambarasya, AcAryavarya yugalena sahapratiSThaH / koTA triveNIriva saMgama dRzyazobhI, zrI cauthamallamuni jaina divAkaro'bhUt / / hAjArimalla gurubhrAtR tapovariSThAH, tacchiSya "nAthamani" varya varA vadAnyAH / tacchiSya vRddhi' 'zazi' 'candana' nAma dheyAH tvatpAdapadma makaranda susevamAnAH / / -subhASa muni dhaNNo ya so divAyaro dhaNNA nImacabhumI sA, dhaNNaM taM uttamaM kulaM / dhaNNo, kAloya so jami, jAo muNI divAyaro // 1 // kesara - jaNaNI vIrA, jAe sa - ppiya - nnNdnno| ThAvio mokkha - maggaMmi, cothamalo muNI varo // 2 // jiNa - sAsaNa - magaNe, hakama - gaccha - pNgnne| uggao hArao jaDDU, bhatta - kula - divAyaro // 3 // maMjulA saralA vANo, jaNa - maNa - viaasgaa| jassAhiNaMdaNijjA '' sI, dhaNNoya so divAyaro // 4 / / jaNa - bhAsAi sattattaM, gIyaM hiaya - hAriyaM / kallANa - peragaM jeNa, dhaNNo ya so divAyaro // 5 / / sAsaNa - rasiA jeNa, kAriA bahuNo jnnaa| jaNANa vallaho khAo, dhaNNo ya so divAyaro // 6 // payAvaivva pattAI, dhIro sIse ghaDIa jo| pahAvago sudhammassa, dhaNNo ya so divAyaro // 7 // kayA kayA sukAlammi, Niphphajjai jnnppio| vANI-pahU jaI seTTho, sAhU dhamma - dhuraMdharo // 8 // varisANa sayaM eyaM, jammassa jassa maMgalaM / kallANaM saraNaM tassa, ceiaM - aNuNA kayaM // 9 // -umeza muni 'aNu' tubhyaM namaH tubhyaM namaH sakalabhUta hitAyanityaM, tubhyaM namaH parama tattva samAzritAya / tubhyaM namaH saralavANi vibhUSaNAya, tubhyaM namaH sukhada jaina divAkarAya / / tubhyaM namaH kavikalA kalana priyAya, tubhyaM namaH sucaritA caraNAzritAya / tubhyaM namaH paramamokSa pathAzritAya, tubhyaM namaH bhagavate munipUjitAya / tubhyaM namo virati yoga vibhUSitAya tubhyaM namo virati yoga vibhUSitAya, tubhyaM namo duritajAla vinAzakAya / tubhyaM namo munijanairabhivanditAya tubhyaM namo madhura vANi sumaNDitAya / / tubhyaM namo jagati bhakti vikAsakAya, tubhyaM namo vidita tattva vicArakAya / tubhyaM namo bhagavataH samupAsakAya, tubhyaM namo sutapasAkSapitAzayAya // -muni udayacandajI tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kA prakAza milA nikalA sUraja prakAza ho gayA kue para gaye to ghar3A bhara lAye | vRkSa ke pAsa jAkara phala le Aye / cA~da ne rAta meM zItalatA bhara dI, para eka hI divAkarajI ke pAsa gaye to jJAna kA prakAza milA, upadezoM ke amRta se ghar3A bhara liyA / cau. ja. za. aMka acchI acchA aura, aura karanI kA phala milA / pravacana, lAvaNI bhajana aura caritroM ke mAdhyama se jIvana ke utthAna aura kalyANa ke lie sAhitya kI dhavala cA~danI sarvatra bikharAkara mAnava ko mAnava banane kI rAha batAI jaina divAkara jI ne / mahAmanasvI chappaya mRdu vANI matimaMta mahA jJAnI manamohaka, mada matsaratA mAra mamatta mithyA mohakamoDaka / / mAMgalIka mukha zabda mahAvratI mahAmanasvI, maryAdA anusAra pracAraka parama yazasvI // muni guNI muktA maNI, jana jIna ke the hIye hAravara, gaMgA suta kesara tanaya cautha muni cArU catura / / kuMDaliyA bharI javAnI meM karI, harI viSaya kI jhAla / maritiya phira nA varI, gharI zIla kI DhAla / dharI zIla kI DhAla, kAma kai kInA nAmI nahIM rati-bhara cAha, paddiye kei pAmI / adhyAtmikatA pAyake karI sAdhanA hara ghar3I, uttama loka meM cautha ne sundara yaza jhorI marI // - motIlAla surAnA zramaNasUrya zrI mizrIlAla mahArAja For Personal & Private Use Only 91 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavikatA sabako samajhAI bar3I khAmI jinazAsana meM par3I, aise udbhaTa vaktA kI; kauna pukAra sune pazuoM kI, unakI eka mahattA thii| gAyana-kalA meM jo kuzala the, zrotA saba Adara karate the, anyamatI bhI sAdara sunate, hRdaya-paTala meM dharate the| ghuma-ghUma kara janapada meM sepazubalI banda karAI hai, vAstavikatA sabako samajhAI, kaSTa sabako dukhadAI hai| tArAcanda mehatA suraja Aja asta ve gayo (tarja :- DAgarI pe veTho kabutarA ro joDo) mu dekhate hI raha gayau guru ro mukhar3o vANI aisI gaMjatI jaise zera garajato ||tter|| dhanya nimaca zahara jahA~ janma 2 lInho, gaMgArAma jIrA nanda mAtA kezara ro pyaaro|| hIrAlAla guru thAre hAtha zIsa pe dharIyo, saMvata bAvana ravIvAra thai to sansAra choDayo / / jhopar3I su mahalA taka khuba raMga jamAyo, nAma pyAro cothamala cahu dizA cmkto|| maratA thakA jIvA ne yai khuba bacAo, zramaNa saMgharo suraja Aja asta ve gayau / sauvIM jayantI manAvAro mana meM amAvau, manohara to Aja guru guNa gAya ryo| -manoharalAla nAgorI saMgha-aikya ke agradUta ve prasiddha vaktA jagat vallabha, zAsana ke zRMgAra the| saMgha-aikya ke agradUta ve, hara hivar3A ke hAra the| nAma-smaraNa kara AnaMda paao| jinake caraNoM meM rAjA bhI, apanA mastaka dharate the|| harSita hokara sabhI varga ke, hara jana darzana karate the| guNa kIrtana para bali-bali jAo -vijaya kumAra jaina EEEE pIr3Ae~ ho gayI tirohita jaina divAkara ne anajAne gItoM ko unavAna (zIrSaka) diyA hai| besudha jhUma rahA hU~, aba taka jAne kaisA jAma piyA hai ? hara A~dhI, patajhara, tUphA~ meM, maMjila ko AsAna kiyA hai| ghora biyAbA~ ko bhI tUne gulazana kA vizvAsa diyA hai| hara aMdhiyArI kAlI kRSNA, ko pUnama kA cA~da diyA hai| terI vANI kA amRta pI isa dharatI kA manuja jiyA hai| pIr3Ae~ ho gayIM tirohita khuziyoM ko AdhAra diye haiN| terI sUdhiyoM ke svAgata ko, yaha mana sau-sau bAra jiyA hai| tere yaza-saurabha kA Asava jisane bhI ika bAra diyA hai| vaha mRtyu ke kUla-kagAroM, para bhI ha~satA huA jiyA hai| -nirmala 'tejasvI tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina divAkara paMca-paMcAzikA (pacapanikA) (saMskRta - vaMzastha; hindI-harigItikA; racayitA - muni ghAsIlAla mahArAja) praNamya devAdinutaM jinazaM tIrthaMkaraM sAJjali ghaasilaalH| vaMzastha vRtte vitanoti loke dhvanAvilA cauthamalasya kIrtim / / muni ghAsilAla jinendra kI karavandanA vidhi srvthaa| vikhyAta karatA loka meM muni cauthamalajI yazakathA / / 1 / / mahAtmanAM puNya juSAm SINAM zRNvan yazaH zuddhati labhante / prasiddhi reSA jagatAM hitAya prayatnazIlaM kurute munimAm / / hai khyAta jaga meM RSijanoM kI yaza suneM mati zuddhi ho| saMyata banAtI hai mujhe yaha lokahita kI buddhi ho / / 2 / / Rtu vasantaM samavApya vATikA vidhuM yathA shaardpaurnnmaasikaa| vyarAjata prApya tathA jagattalaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // jyoM pA vasanta ko vATikA zaradindu ko rAkA nishaa| tyoM cauthamala munirAja se sarvajana rAjita yazA / / 3 / / mahI prasiddhA khalu mAlavAmidhA nRpairabhUda vikrama bhojkaadibhiH| tathaiva jAtA dharaNI nu dhanyA divAkarazcauthamalena sAdhunA // vikhyAta mAlava bhUmi thI una bhoja vikramarAja se| bhUloka dhanyA vaha huI zrI cauthamala munirAja se // 4 // muni bhaviSNuM jananI tanUdabhavaM prasUya pUtaM kurute kulaM svakam / svakIya mAtre sa yaza stadA dizad divAkarazcauthamalo muniishvrH|| muni bhavi suta ko janma de jo kula pavitra kare vhii| yaha yaza diyA nijamAtuko zrI cauthamala munirAja hI // 5 // purAtanaM puNyaphaleM zarIriNAm sukhasya heturya vinAM sdaabhuvH| abhUSyallokamimaM svajanmanA divAkarazcauthamalo muniishvrH|| thA pUrva saMcita puNyaphala saMtata sukhoM kA hetu thaa| bhUSita kiyA nija janma se jo cauthamala munirAja thaa|6|| mahIvibhUSA bhuvaneSu manyate sabhUSaNA bhAratavarSa tastu saa| abhUd yadaMze sa tu sarva bhUSaNo divAkarazcauthamalo muniishvrH|| hai loka meM bhUSaNa yahI bhArata vibhUSita bhUmi hai| jaMha cauthamala munirAja bhava vaha sarvabhUSaNa bhUmi hai||7|| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitA'bhava ddhanya tamojana priyaH gaMgAyata rAma naamkH| nirIkSya lokeSu sukIrti maurasaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // thA pitA gaMgArAma nAmaka dhanya suta ko dekhkr| saba loka meM vikhyAta aurasa cauthamala jyoM UNNakara / / 8 / / ayaM mahAtmA satataM jinapriyo jinendravArtA zravaNotsukaH sdaa| dehAtmaciMtApita dhIrajAyata divApharazcauthamalo muniishvrH|| thA satata janapriya ye muni arhata kathA sunatA sdaa| dehAtmaciMtArata manasvI cauthamala munirAja thA / / 9 / / vinazvaraM puSkala karmasambhava dehaM prapuSNan mdmetimaanvH| iti pracitAjvalanena dIpito divAkarazcauthamalo muniishvrH|| dina rAta nazvara deha ke poSaNa nirata jana hRSTa hai| cintA zikhA dIpita munIzvara cauthamala ati zreSTha hai||10|| samudra mArgAkSinavendu vatsara (1934) trayodazI kArtika zukla pkssje| dine kesaravAI to'bhavad divAkarazcauthamalo muniishvrH|| unnIsa sau cauMtisa trayodazi zukla kArtika pakSa meN| the hue kesarabAI ke ravi dina divAkara kakSa meM / / 11 / / sanetrabANa grahacandrahAyane (1952) zubhe site phAlguna paMcamI tithau| vratAya dIkSAM prayato gRhItavAn divAkarazcauthamalo muniishvrH|| bAvana adhika unnIsa sau phAgna tithI sita pnycmii| lI thI munIzvara cauthamala vrata hetu dIkSA saMyamI / / 12 / / na durlabhA nandana kAnane gatiH na cApya zakyo jagataH sukhodbhvH| viveda samyaktva mati sudurlabhAM divAkarazcauthamalo muniishvrH|| durlabha nahIM nandana gamana nahi lokasukha kI prApti hii| samyaktva pAnA hai kathina zrI cauthamalajI mati yahI / / 13 / / yathAtmapittAdivazAd vilokyate sitaH padArtho'pi haridrarAgavAn / alistathaiveti viveda sarvathA divAkarazcauthamalo muniishvrH|| jyoM pitta duSita netra se sita vastu pIlA diikhtaa| tyoM bhramajanoM ko sarvathA yaha cauthamala thA dIpatA / / 14 / / ayaM mahAtmA sakale'pi bhArata svatejasA dharSita durgnnaashyH| pada praNAyena mudaM samIyivAna divAkarazcauthamalo muniishvrH|| nija teja dharSita duSTajana ko kara akhila isa bhuvana meN| dinakara munIzvara cauthamala sukha mAnatA padagamana me / / 15 / / 94 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNAnurAgaM svajane samAnatAM samastazAstreSu vivecanAdhiyam / avAptumutko bhavatisma sarvadA divAkarazcauthamalo muniishvrH|| samatA janoM meM rAga guNa meM zAstra meM anushiilnaa| ko prApta karane kI sadA thI cauthamala kI eSaNA / / 16 / / dinena cAlyena gurorupAsaNAdavAptavidyAgataze mussiidhnH| savismayaM lokamamuM cakAra sa divAkarazcauthamalo muniishvrH|| thor3e dinoM meM guru kRpA se prApta vidyA thI dhnii| vismita jagata ko kara diyA zrI cauthamala dinakara munI / / 17 / / nayAnvitA tasya manaH matiH sadA dadhAra divyAM prtibhaaNsbhaanggnne| ato jagadvallabhatA mupAgato divAkarazcauthamalo muniishvrH| thI sabhA meM pratimA vilakSaNa sarvanaya vyAkhyAna meN| ataeva jagavallabha bane zrI cauthamala sarvaloka meM / / 18 / / gururgariSTho vivudhAdhipAzrayAd budhovariSTho vasudhAdhipAzrayAd / anAzrayeNaiva babhUva pUjito divAkarazcauthamalo muniishvrH|| surarAja Azraya se vRhaspati budhavariSTha narendra se| Azraya' binA pUjita hue zrI cauthamala devendra se / / 19 / / guNaM gRhItvekSu rasasya jIvanaM prasUna gandhaJca smetyraajte| parantu doSojjhita sadguNarayaM divAkarazcauthamalo muniishvrH|| pA puSpa gandha virAjate jala ikSu ke mAdhurya se| para cauthamala munirAja to nirdoSa sadguNa puJja se / / 20 / / sa saMzaya sthAn viSayAn vivecayajinendra siddhAnta vidAM smaaje| cakAra sambhASaNa mohitAnjanAn divAkarazcauthamalo muniishvrH|| saMdigdha pada vyAkhyAna kara zAstrajJa jaina samAja meN| bhASaNa vimohana kI kalA thI cauthamala munirAja meN||21|| apaMDitAssantva thavA supaNDitAH vivekinassantva vivekino'thvaa| svabhAvatastaM satataM same'nanaman divAkaracauthamalo munIzvaram // paNDita apaNDita yA vivekI sarvajana sAmAnya ho| the bhAva se karate namana zrI cauthamala ko namra ho / / 22 / / namaskRto'pi praNataH kSamApanA mayAcata prANabhRtaH sbhaavnH| virodha buddhi vyaruNata svato mitho divAkarazcauthamalo muniishvrH|| jana praNata the para ve sadA jana se kareM yAcana kssmaa| thA virodha nahIM paraspara cauthamala meM thI kSamA / / 23 / / cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAsvarUpaM pravihAya kITakAH vicintanAda bhrAmararUpamadbhutam / samAzrayante yatistathA divAkarazcauthamalo muniishvrH|| jyoM kITa apanA rUpa taja cintA nirata ali rUpa ko| pAtA yatana karate muni tyoM cauthamala nija rUpa ko||24|| tamaH svarUpaM sujanaivihitaM virAgabhUmi kugati pravartakam / svakarmarUpaM kalayan kadarthaya divAkarazcauthamalo munIzvaraH / tamarUpa ati sajjana vinindita kugatiprada vairAgyabhU / karate kadarthana karma ko zrI cauthamala munivara prabhU / / 25 / / prakRSTa tIrthaMkara duSTa satpathA zrayAjjana ssarvasukhaM semedhte| inIha siddhAnta mavAlalambata divAkarazcauthamalo muniishvrH|| zreSTha tIrthaMkara vilokita pathagamana savasukha mile| kahate sadA yaha cauthamala siddhAnta kA avalamba le||26|| udArabhAvoM yatakAyavAGamanA nirIhatAM svAMvapuSA prakAzayan / jagadvirAgeNa sadA virAjate divAkarazcauthamalo muniishvrH|| audArya yata mana vacana kAyA tana prakAza niriihtaa| thA jaga virati se sarvadA zrI cauthamala muni sohatA / / 27 / / jagatprasiddhA vividhAzayAjanAH samAgatAH zrAvaka shraavikaadyH| manorathAna pallavitAna prakuvate divAkaracauthamalo muniishvrH|| the zrAvikAzrAvaka aneko vividha phala ke Asa meN| karate manoratha saphala A jana cauthamala ke pAsa meN||28|| manorathaM kalpataruyathArthinAM dudoha bhattayAgata zuddhacetasAm / kuhetuvAdA yiNAmakIrtido divAkarazcauthamalo muniishvrH|| kalpa taru sama bhakti yuta Agata janoM kI kaamnaa| pUraNa kiye zrI cauthamala para thI jinheM sadbhAvanA / / 29 / / kvAMsi tasyAM svaguroH sabhAsadaH viziSTa vktRtvklaagurorvcH| nizamya nemastama nanya mAnasA divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // vaiziSTya yuta unake vacana suna ke sabhAsada prema se| karate namana the kalAguru muni cauthamala ko nema se / / 30 / / kumArgagAna bhinnamati nnayavedaya jinendra siddhAnta va comiriihite| jinendra vArtA zrayiNo vyadhApaya divAkarazcauthamalo muniishvrH|| smRti hIna kutsita patha pravRtta jinendra dazita mArga meN| siddhAnta vacanoM se munIzvara Anate sanmArga meM / / 31 / / tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihArakAlekamanIya mAnanaM vyalokayana bhavyajanA hatAvayam / ityevamucuH pathidUra bhAgate divAkare cauthamale munIzvare // bhavya jana the dekhate kamanIya mukha munirAja ke| the loga pachatAte paraspara cauthamala patha sAja ke // 32 // samAdhikAle nihitAtma vRttimAn vibhAti vAcaspativat sbhaasthitH| ramaM vadanti hama janAH parasparaM divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // guru sama sabhA meM zobhate the yogayata nija vRtta the| yoM bolate jana the paraspara cauthamala ke kIrti the||33|| udIyamAne pivi bhAskara jano gurunpadArthAn kurute samakSam / aNusvabhAvAnapi tAnavedayaddivAkarazcauthamalo muniishvrH|| guru vastu ko jana dekhate ravi jaba udita ho gagana meN| para sUkSma ko bhI dikhAte cauthamala nija kathana meM // 34 // mahAjanA vaizya kulodbhavA janAH svakarma bandhasya kSayAya santatam / ne muH prabhAte vidhivad vratesthitA divAkaraM cauthamalaM munIzvaram / / nija karma bandha kSayArtha santa vaizya kula bhavabhakti se|| the divAkara ko satata karate namana anurakti se / / 35 / / aprApta vairAgya jinokta satpatha prayANa kAmA bahavaH sushikssitaaH| suziSya lokA satataM sithevire divAkaraM cauthamalaM munIzvaraM // pAkara virAga jinendra naya meM gamana karanA caahte| the suzikSita ziSyagaNa muni cauthamala ko sevate / / 36 / / nizIthinI nAtha mahassahodaraM vibhrAjate smAmbaramasya pANDuram / janAH ravavAco viSayaM svakurvate divApharaM cauthamalaM munIzvaraM // the nizAkAra ke sadRza ambara yugala zita zobhate / jana divAkara cauthamala muni ke viSaya meM bolate / / 37 / / na bhedale zo'pi babhUva jAtucita, prazAsati sthAnakavAso maNDalam / janA na tAsmiJjahati sma satpathaM divAkara cauthamale muniishvre| jaba jaina maNDala zAsate the bheda nahIM kiciMta khiiN| nahiM chor3ate sanmArga ko ve cauthamala jaba taka yahIM / / 38 / / vaNigjanA nyAyya pathAnuvartanAda prakAmavittAjita labdha stkriyaaH| babhuH svadharmeNa gurau prazAsake divAkare cauthamale munIzvare // the vaizyagaNa atizaya dhanI satkAra pAte nyAya se| the zobhita nija dharma se zrI cauthamala jaba jyAya the / / 39 / / cau. ja. za. aMka 97 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na duHkhadAridraya bhavAyakazcana pradharSitA jJAnatamaH samantatam / upAsya bhakteha caritra zAlinam divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // pAte na duHkha daridratA cAritra zAlI jana sbhii| ajJAna nAzaka cauthamala guru ko namana karate jmii||40|| cakAra hiMsAnata caurya pravaJcanA kAmaratAMzcamAnavAn / jinendra siddhAnta pathAnusAriNo divAkarazcauthamalo muniishvrH|| corI anRta hiMsA pravaJcana kAma carata jo loga the| saba tyAga jina patha rata hue jaba cauthamala upadezate / / 41 / / janAvadantisma mRdusvabhAvo nadehadhArI surloknaaykH| ihAgato dharma pracAra kAraNAdivAkarazcauthamalo muniishvrH|| nara dehadhArI devanAyaka jaina - dharma pasAra ne| Aye yahA~ hai loga kahate cauthamala jaga tArane / / 42 / / kurudhvamAjJAM manujAH! kRpAlomahendra deva pramukhai tastha / jinezvarasyeti Tideza sarvadA divAkarazcauthamalo muniishvrH|| he manuja deva mahendra yuta jinadeva kI AjJA kro| the cauthamala upadezate bhavadu:kha sAgara taro / / 43 / / anitya bhUtasya kalevarasya tyajadhvamasyoparamAya vAsanAm / samAna sa lokAniti saMdideza divAkarazcauthamalo muniishvrH| nazvara kalevara mukti hita nija tyAga do saba vAsanA / dete divAkara cauthamala naraloka ko yaha dezanA / / 44 / / svakarma santAna virAma prAptaye prayAsamAsAdayatisma santatam / zarIra saMpoyaNa karma saMtyaja divAkarazcauthamalo muniishvrH|| nija karma tantu virAmapAne yatna muni karate sadA / the deha poSaNa karma chor3e cauthamala muni sarvadA / / 45 / / bhajasva dhamatyaja laukikaiSaNAM jahIhi tRSNAM kuru sAdha sevanam / kathA prasaGgena janAnapAdizadivAkarazcauthamalo munIzvaraH / kara dharma tyAgo loka sukha tRSNA virata sAdhu bhjo| kahate sabhA meM cauthamala muni dharmahita saba sukha tjo||46|| jagatpavitraM kurute manaH kathA atokRtra bhakti kurutAdanAratam / jagatpriye sAdha samAja sammate divAkare cauthamale munIzvare / / jagapUta karatI munikathA ataeva bhakti sadA kro| jagata priya ati sAdhu mAnita cauthamala kA paga dhro||47|| 98 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina prayAtena pathAparivrajana samAcAralloka hitAya kinn| kRtajJatAM tatra tanuva santataM divAkare cauthamale muniishvre|| jina patha gamana karatA munIzvara kyA nahIM jaga hita kiyaa| santata vano muni kRtyavita zrI cauthamala jo dhana diyA / / 48 / / jinendra siddhAnta vivecane rataH samasta mevAgamayat svajIvanam / iyaM mamAnaNyayu paitvato mati divAkare cauthamale munIzvare / / jina naya vivecana meM muni jIvana samasta bitA diyaa| hone uRNa muni cauthamala se kRtya maiMne yaha kiyA / / 49 / / bhavATavI santama sApahAriNaM jagannutammo kSa patha pracAriNam / vizuddha bhAvena nayAmi mAnase divAkaraM cauthamalaM munIzvaram // gahana jaga ke dhvAnta harate mokSa pantha prcaarte| mAnasa vimala meM cauthamala muni ko sadA haiM mAnate / / 5 / / namo'stu tubhyaM bhuvipApahAriNe namo'stu tubhyaM janazarmakAriNe / namo'stu tubhyaM sukhazAnti dAyine, namo'stu tubhyaM tapaso vidhAyine / tumako namana jagatApahArI saukhyakArI namana ho| mumako sukha zAntidAyI tapaso vidhAyI namana / / 51 / / namo'stu tubhyaM jinadharmadhAriNe namo'stu tubhyaM sakalAghanAzine / namo'stu tubhyaM sakalAddhidAyine namo'stu tubhyaM sakaleSTakAriNe // tumako namana jinadharmadhArI pApahArI namana ho| tumako namana saba RddhidAyI iSTakArI namana ho // 52 / / kRpAkarAkSeNa vilokya svaM janaM tanotuti janatApahAriNIm / sva saptabhaGgInaya prApta sanmati divAkarazcauthamalo muniishvrH|| kRpA dRSTi pradAna kara nijaloka saba dukha hare / nija saptabhaMgI nIti se muni cauthamala sanmati kare / / 53 / / prasAdamAsAdya muneranArataM vidhIyeta yena nuti nidhaantH| sukhaM sa muktveha mahItale'khilaM paratracAvApsyati saukhya sampadam // pAkara kRpA muni kI satata jo rItipUrvaka prArthanA / karate sakala sukha bhoga kara paraloka meM sukha sampadA / / 14 / / muneH zrI cauthamallasya paJca pnycaashdaatmikaa| ghAsIlAlena racitA stutirloka hitAvahA // ghAsIlAla muni racita ye par3he vinaya jo koii| sakala sukhoM ko prApta kara loka hitAvaha hoya / / 55 / / 00 cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmanasvI sAdhaka saMta munizrI cauthamalajI upAdhyAya kastUracanda mahArAja saMta-satsaMga sone meM sugandha se kama nahIM hai| isakI mahimA akathanIya kahI gayI hai| saMta saMyama kI sAkSAt mUrti hote haiN| unake sAdhanA-sAmrAjya meM pazu, pakSI, per3a, paudhe, manuja sabhI abhIta vicaraNa karate haiN| unakA sukhada saMdeza mana, vacana aura kAyA ko pratikSaNa nayI rozanI aura nayI zakti pradAna karatA hai| vastutaH saMta-saMskRti sAdhanA, sevA aura samarpaNa kI saMskRti hai| isI saMskRti meM AdhyAtmikatA kA carama aura utkRSTa vikAsa dekhane ko milatA hai; kyoMki yahI saMskRti vizva-saMskRtiyoM ke samanvaya kA mUla AdhAra hai| saMta samanvaya, maitrI aura paraspara bandhutta ke pratIka haiN| unakA parivAra arthAt sArI vasudhA; sArI dharatI, sArA AkAza / __ mahAmAlava ke mUrddhanya saMta zrI cauthamalajI mahArAja isI saMta-saMskRti ke eka jyotivAhI saMta the, jinhoMne AtmasAdhanA ke sAtha lokopakAra ko bhI prerita kiyA aura dalitavarga kI pIr3A ko smjhaa| unake dvArA ahiMsA, karuNA aura vAtsalya kI jo tIrthayAtrAe~ huIM unakI koI samAnatA Aja upalabdha nahIM hai| ve 'parAI pIra' jAnate the, vyathA kI varNamAlA se paricita the, prANimAtra kI maMgalakAmanA unakA zvAsocchvAsa thI / baiThateuThate, sote-jAgate unake hRdaya meM eka hI bAta rahatI thI ki koI duHkhI na ho, koI kaSTa meM na ho, saba nirApada hoM, saba prasanna hoM, saba kA kalyANa ho| ve asahAyoM ke Azraya the; isIlie loga unake pAsa apanI samasyAe~ lekara Ate the, aura eka racanAtmaka samAdhAna lekara prasanna citta lauTate the| ve zAnti aura sukha kI jIvanta pratimA the| koTA kA triveNI-saMgama unake jIvana kA saba se ujjvala prasaMga hai| ve cAhate the saba eka hoM, eka prANa hokara sAmAjika aura sAMskRtika abhyutthAna kI dizA meM Age bddh'eN| isIlie unhoMne kabhI koI pada nahIM liyA aura kabhI koI dala, saMgaThana yA guTa nahIM bnaayaa| ve nirguTa the| sadAcAra aura paropakAra unake jIvana ke do pramukha lakSya the| unakA sArA bala inhIM do para lagA thaa| koTA meM digambara aura zvetAmbara sAdhuoM kA jo zubha saMgama haA vaha avismaraNIya hai, aitihAsika hai| 'nirgrantha-pravacana' unakI isI aikya bhAvanA kA pratIka hai| 'zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zravaNa saMgha' kI sthApanA unhoMne ekatA ke uddezya se hI kI thii| ve cAhate the vyakti, samAja, deza, vizva saba sukhI hoM aura saba ekadUsare kI sahAyatA dvArA vikAsa kreN| ve jIvana ke sacce kalAkAra the| unhoMne nagara-nagara aura gA~va-gA~va meM vicaraNa kiyA aura vahA~ kI vikRtiyoM ko samAhita kiyaa| ahiMsA kI saMjIvanI dekara mRtaprAya: mAnavatA ko unhoMne punarujjIvita kiyaa| ve jaina-janetara saba ke bandhu the, akAraNa; bhUle-bhaTakoM ke lie sUrya the, akAraNa; unakI pravacana-saMpadA hama saba kI bahumUlya virAsata hai; kyA hama aise mahAmanISI ko kabhI mUla pAyeMge ? 100 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka saMpUrNa saMta puruSa - unhoMne bar3I gaMbhIratA se kahA- 'pA~ca sau ghara ke sivAya jo loga yahA~ basate haiM, harijana-AdivAsI se lekara mevAr3a ke mahArANA taka, ve saba hamAre haiN|' / unake prati rAje-mahArAje, ThAkura-jAgIradAra, seTha-sAhukAra jitane anurakta the, utane hI nirakSara kisAna, kalAla, khaTIka, mocI, harijana Adi bhii| - kevala muni 'sahasreSu ca paMDita' kI sUkti ke anusAra haz2Ara meM kahIM, kabhI eka paMDita hotA hai; aura jJAnI to lAkhoM meM koI eka viralA hI milatA hai; kyoMki jJAnI jJAna kI jo lau jyotita' karatA hai, vaha usakI jIbha para nahIM hotI, jIvana meM hotI hai aura kucha isa vilakSaNatA se hotI hai ki lAkha-lAkha logoM kA jIvana bhI eka abhinava rozanI se jagamagA uThatA hai| bhagavAn mahAvIra ke siddhAntAnusAra jJAnI ahiMsA kI jIvanta mUrti hotA hai| saMskRta meM eka zloka hai - akrodha vairAgya jitendriyatvaM, kSamA dayA sarvajanapriyatvaM / nirlobha dAtA bhayazokahartA, jJAnI narANAM daza lakSaNAni // ukta zloka meM jJAnI ke dasa pratinidhi lakSaNa ginAye gaye haiM / ye vastutaH eka saMpUrNa saMta puruSa ke lakSaNa haiN| jaina divAkara munizrI cauthamalajI saMpUrNa saMta puruSa the| ve jJAna ke athAha, atala sindhu the| maiM unakA ziSya rahA huuN| maiMne unheM bahuta nikaTa se dekhA hai| maiM jAnatA hU~ ve kisa taraha pratipala samAja ke utthAna meM samarpita the| ve divAkara the, unhoMne jahA~ bhI, jisameM bhI, jaisA bhI aMdhiyArA milA, usase yuddha kiyaa| ajJAna kA aMdhiyArA, rUr3hiyoM kA aMdherA, durvyasanoM kA aMdherA, chuAchUta aura bhedabhAva kA aMdherA -- ina sAre aMdheroM se ve jUjhe aura unake pravacana-sUrya ne hajAroM logoM ke jIvana meM rozanI kA khajAnA kholaa| ve paropakArI puruSa the, unakA jIvana tila-tila AtmotthAna aura samAjodaya meM lagA huA thaa| krodha unameM kama hI dekhane meM aayaa| unake yuga meM sAMpradAyikatA ne bar3A vIbhatsa rUpa dhAraNa kara liyA thaa| loga akAraNa hI eka dUsare kI nindA karate the, aura Apasa meM daMgA-phasAda karate the| bAta' isa hada taka bar3hI huI thI ki loga unake gA~va meM Ane meM bhI etarAja karate the; jaise gA~va unakI nija kI jAgIra ho; kintu divAkarajI ne bar3e zAnta' aura samabhAva se ina gA~voM meM vihAra kiyaa| udayapura kA prasaMga hai| gurudeva vahA~ cau. ja. za. aMka 101 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahuMce to logoM ne kahA- 'yahA~ hamAre 500 ghara haiM, Apa kahAM jA rahe haiM ?' unhoMne bar3I gaharAI se kahA- 500 ghara ke sivAya jo loga yahA~ basate haiM harijana-AdivAsI se lekara mevAr3a ke mahArANA taka ve saba hamAre haiN|' sarpa kI taraha phana uThAye krodha kA itanA zAnta uttara yadi koI de to Apa use krodhajayI kaheMge yA nahIM ? vairAgya to Apako vivAha se pahale hI ho gayA thaa| vaha uttarottara samRddha hotA gyaa| bharI taruNAI meM rUpasi patnI kI rezama-sI komala rAga-rajja ko kATanA kyA kisI sAdhAraNa puruSa kA kAma hai ? unakA suhAgarAta na manAnA aura patnI ko jambUsvAmI kI taraha saMyama-mArga para lAnA, eka indriyajayI kI hI pahacAna hai| saMyamAvasthA meM bhI ve Atmacintana aura svAdhyAya meM hI vyasta rahate the; nindA, vikathA aura anargala-vyartha kI bAtoM kI ora unakA lakSya hI nahIM thaa| koI kabhI-kabhAra AyA bhI to usase svalpa vArtAlApa aura jaldI hI pUrNa virAma / aisA nahIM thA unake sAtha ki ghaMToM vyartha kI bAteM karate aura apanA bahumUlya samaya barbAda karate / sAdhu-maryAdA ke prati ve bar3e apramatta bhAva se pratipala caukasa rahate the| qadama-kadama para Atmodaya hI unakA carama lakSya hotA thaa| unhoMne rasanA-sahita pA~coM indriyoM para vijaya prApta kI thii| ve rAta tIna baje uTha jAte the| sukhAsana se baiThakara mAlA phirAte, cintana karate, pratikramaNa karate / lagabhaga tIna-cAra ghaNTe unake isI Asana meM vyatIta hote the| eka dina maiMne unase pUchA'gurudeva' Apa itanI jaldI uTha jAte haiM to kabhI nIMda kA jhoMkA to A hI jAtA hogA ?' bole- 'kabhI nhiiN|' dina meM bhI, yadi pichale kucha samaya kI bAta chor3a deM to, ve kabhI sote nahIM the| 74 varSa kI Ayu meM bhI 3-4 ghaNTe nirantara japa-dhyAna-cintana-pratikramaNa karanA aura nIMda ko eka pala bhI atithi na hone denA Azcaryajanaka hai| aisA suyoga, vastuta kisI AtmayogI ko hI sulabha hotA hai| kSamA kI to ve jItI-jAgatI mUrti hI the| unhoMne kabhI kisI ke prati baira nahIM kiyaa| koI kitanI hI, kaisI hI nindA kyoM na kare, ve usa saMbandha meM jAnate bhI hoM phira bhI koI dveSa yA durbhAvanA yA pratikAra-bhAvanA unake prati nahIM rakhate the| jo bhI muni unase milane Ate the una sabase ve hRdaya kholakara milate the; jinase nahIM mila pAte the unake prati koI dveSa jaisI bAta nahIM thI / loga kahate phalAM vyakti vandana nahIM karatA to gurudeva eka bar3I saTIka aura sundara bAta kahA karate the - 'unake vandana karane se mujhe svarga milanevAlA nahIM aura vandana nahIM karane se vaha TalanevAlA nhiiN| merA AtmakalyANa merI apanI karanI se hI hogA, kisI ke vandana se nahIM / ' svarNAkSaroM meM aMkita karane yogya sUkti hai yh| dayA ke to ve mAno avatAra hI the| karuNAsindhu gurudeva dayA aura upakAra ke lie itane saMkalpita the ki unheM apanI bar3hI huI avasthA kA bhI khyAla nahIM rahatA thA / madeziyA (rAjasthAna) meM jeTha kI bhara dupahara meM jaba lU cala rahI thI, ghAsa-phUsa ke chappara 102 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tale kucha kisAna-majadUra aura grAmavAsI pravacana sunane ekatrita hue| pravacana sunanA hai ekatritoM kI yaha icchA jAnate hI Apa taiyAra ho gye| yadi mujhe aise samaya koI kahatA to maiM dhUpa, dhUla aura lU dekhakara manA kara detA; kintu gurudeva karuNAsindhu the, na kaise kahate ? unhoMne bar3e manoyogapUrvaka vyAkhyAna diyaa| samaya nahIM kaattaa| idharaudhara kI bAtoM se vyAkhyAna pUrA nahIM kiyaa| hama logoM ko bhI unake pravacana meM kuchana-kucha nayA mila hI jAtA thaa| vyAkhyAna ke bAda eka sAdhu ne prazna kiyA- 'mATI aura phasa kI jhopar3I ke kAraNa ApakI cAdara para reta aura ghAsa gira gayA hai| Apa dopahara ko pravacana na karate to kyA thA ?' gurudeva bole - 'eka vyakti bhI mAMsa, zarAba, tambAkU, jaA Adi chor3a de to eka vyAkhyAna meM kitanA lAbha mila gayA ? kitane jIvoM ko abhaya milA? mere thor3e se kaSTa meM kitanA upakAra !' gurudeva sarvajanapriya the| jagadvallabha the| unake prati rAje-mahArAje, ThAkura-jAgIradAra, sAhukAra jitane anurakta the, utane hI apar3ha kisAna, kalAla, khaTIka, mocI, harijana Adi bhI the / sabhI kahate, gurudeva kI hama para bar3I kRpA hai, bar3I meharabAnI hai / hara AdamI yaha samajhatA thA ki gurudeva kI usa para bar3I kRpA hai| kaI loga kahA karate 'rANAjI ke guru hokara bhI unheM abhimAna nhiiN'| unake saMparka meM AnevAle aise aneka vyakti the, jo anubhava karate the ki 'mujha para gurudeva kA atyadhika sneha hai'| paMjAba-kezarI paMDitaratna zrI premacandajI mahArAja ne apanA eka anubhava sojatasammelana ke vyAkhyAna meM sunAyA thaa| jaba ve ratalAma kA bhavya cAturmAsa saMpanna kara udayapura hote hue rANAvAsa ke ghATa se sIdhe sAdar3I mAravAr3a hokara sojata ke lie padhAra rahe the, taba unheM jisa rAste se jAnA thA vaha kaccA thA, gAr3I-gaDAra thI, sar3aka nahIM thI, mAilasTona bhI nahIM the| kahe do kosa to nikale tIna kosa, kahe cAra kosa to nikale chaha kosa, aisA anizcita thA saba kucha / Apane kahA- "eka gA~va se maiMne dopahara vihAra kiyaa| anumAna thA ki sUryAsta se pahale agale gA~va meM pahu~ca jAe~ge, kintu gA~va dUra niklaa| sUryAsta nikaTa A rahA thaa| pA~va jaldI uTha rahe the maMjila taka pahuMcane ke lie utkaNThita / aise meM eka choTI-sI pahAr3I para khar3A AdivAsI bhIla merI ora daudd'aa| maiMne samajhA yaha bhIla mujhe Aja avazya luuttegaa| suna bhI rakhA thA ki bhIla jaMgala meM lUTa lete haiM / use Aja saca hote dekhanA thA; phira bhI hama loga Age bar3hate rahe / bhIla sAmane Akara bolA- 'mahArAja vandanA' / paMjAba-kezarIjI bole- "maiM Azcaryacakita raha gayA yaha dekha ki jhopar3I meM rahanevAlA eka bhIla, jise jaina sAdhu kI koI pahacAna nahIM ho sakatI, isa taraha bar3e vinaya-bhAva se vandanA kara rahA hai / jaba usase pUchA to bolA, 'mahArAja maiM aura kisI ko nahIM jAnatA, cauthamalajI mahArAja ko jAnatA huuN|' usa bhIla kI usa vANI ko sunakara usa mahApuruSa ke prati merA mastaka zraddhA se jhuka gyaa| merI zraddhA aura pragAr3ha ho gyii| socane lagA- 'ahA, jhopar3I se lekara rAjamahala taka unakI vANI gUMjatI hai, yaha kabhI sunA thA; Aja pratyakSa ho gyaa|' bhIla' bolA- 'mahArAja dina cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3A hai| gAMva abhI kAphI dUra hai| Aja Apa merI jhopar3I pAvana kreN| mahArAja, merI jhopar3I gaMdI nahIM hai| maiMne mAMsa-madirA-zikAra saba chor3a diyA hai| aba vaha pavitra hai| Apake caraNoM se vaha aura pavitra ho jaaegii|' maiMne kahA- 'bhAI, terI jhopar3I meM itanA sthAna kahA~, aura phira jaina sAdhu gRhastha kI gRhasthI ke sAtha kaise raha sakate haiN|' bhIla ne kahA- "mahArAja, hama saba bAhara so jaaeNge| Apa jhopar3I meM rahanA / ' usakI isa ananya bhakti se hRdaya gadgada ho gayA; maiMne kahA- 'abhI maMjila para pahu~cate haiN| tUne bhaktibhAva se rahane kI prArthanA kI, tujhe dhanyavAda / una jaina divAkarajI mahArAja ko bhI dhanyavAda hai, jinhoMne tuma logoM ko yaha sanmArga batAyA hai / eka udAharaNa paM. harizcandrajI mahArAja paMjAbI ne bhI sunAyA thaa| unhoMne kahA- 'jaba jodhapura meM paMDitaratna zrI zuklacandajI mahArAja kA cAturmAsa thA, vyAkhyAnasthala' alaga thA aura Thaharane kA sthAna alg| vyAkhyAna-sthala para kucha muni paM. zuklacandajI ke sAtha jAte the aura anya munigaNa Thaharane ke sthAna para bhI rahate the| vyAkhyAna-samApti ke bAda kucha bhAI-bahina muniyoM ke darzana ke lie Thaharane ke sthAna para jAyA karate the| vyAkhyAna ke bAda pratidina eka bahina sapheda sAr3I pahanakara AtI thI aura bar3e bhaktibhAva se tIna bAra jhukakara sabhI muniyoM ko namana karatI thii| eka dina paM. harizcandra muni ne pUchA- 'tuma vyAkhyAna sunane, darzana karane AtI ho, zrAvakajI nahIM aate|' isa para pAsa khar3e the zrI zivanAthamala nAhaTA ne kahA- 'mahArAja, inake pati nahIM haiN|' 'kyoM, kyA huA ?' 'mahArAja, yaha pAriyAta (hindU vezyA) hai| inake pati nahIM hote aura hote haiM to aneka / gurudeva jaina divAkarajI mahArAja ke vyAkhyAna sunane ke bAda isa bahina ne raMgIna vastra tyAga diye haiM / aba zveta sAr3I pahinatI haiM aura brahmacaryavrata kA pAlana karatI haiM / inakI jAti kI aneka bahinoM ne vezyAgirI chor3a kara zAdI kara lI hai|' yaha sunakara isa kAyApalaTa para zrI harizcandra muni ko bahuta Azcarya huaa| unhoMne nAsika roDa para jaba yaha milana huA taba gurudeva kI prazasti karate hae yaha saMsmaraNa sunaayaa| aise aneka udAharaNa haiM, jo gurudeva kI mahAnatA kA jayaghoSa karate haiN| ina para alaga se koI svatantra grantha prakAza meM AnA caahiye| zramaNa ke dazadharmoM meM nirlobhatA bhI eka hai, kintu yaha guNa Aja vikRta yA zithila ho gayA hai / navAba aura rAjAoM dvArA sammAna aura bhaktipUrvaka diye hue bahumUlya zAla aura vastroM ko bhI jinhoMne ThukarA diyA, unakI nirlobhatA kA isase bar3hakara aura udAharaNa kyA ho sakatA hai ? __unheM yaza aura padavI kA koI lobha nahIM thaa| jaba unase AcArya-pada grahaNa karane kI prArthanA kI gayI taba unhoMne bar3I niSpakSa bhAvanA se kahA- "mere gurudeva ne mujhe muni kI padavI dI, yahI bahuta hai, mujhe bhalA aba aura kyA caahiye|" aise aneka prasaMga unake jIvana meM Aye kintu ve avicala bane rahe / unakI mAnyatA thI ki 'kevala vastu-dAna hI dAna nahIM 104 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, jJAna-dAna bhI dAna hai, balki yahI utkRSTa dAna hai| sarvopari tyAga hai ahaM kA visarjana, anyoM kA sanmAna / ' dAna kA yaha bhI eka zreSTha AyAma hai| byAvara meM pAMca sthAnakavAsI saMpradAyoM ne eka saMgha kI sthApanA kI thii| inake pramukhoM ne apanI-apanI padaviyA~ chor3akara AcArya kI niyukti kI thii| jina pA~ca saMpradAyoM kA vilaya huA thA unameM se tIna meM padaviyA~ nahIM thIM, do meM thiiN| do saMpradAyoM meM se bhI isa saMpradAya meM padaviyA~ adhika thiiN| apane pratinidhi ke rUpa meM unhoMne apane priya ziSya upAdhyAya paMDitaratna zrI pyAracandajI mahArAja ko bhejate hue apanA saMdeza bhejA ki "padavI eka hI AcArya kI rakhanA, anya AcArya-pada nahIM rakhanA; aura yaha padavI zrI AnandaRSijI mahArAja ko denaa| yadi alaga-alaga padaviyA~ doge to tyAga adhUrA rahegA; ataH tyAga saccA aura vAstavika krnaa|' zramaNa saMgha kI saMghaTanA ke bAda byAvara sammelana saMpanna karake jaba upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja lauTe taba gurudeva ne prasannatA prakaTa kii| isa avasara para eka sAdhu ne unase kahA- "gurudeva ! apane saMpradAya kI saba padaviyoM ke tyAga se cAra to yathAsthAna bane rahe, hAni apanI hI huii|" uttara meM gurudeva ne kahA-"are mUr3ha! tyAga kA bhaviSya atIva ujjvala hai| Aja kA yaha bIja kala vaTavRkSa kA rUpa grahaNa kregaa| Aja kA yaha bindu kala sindhu bnegaa| dRSTi vyApaka aura udAra rakhanA caahiye| terAmerA kyA samaSTi se bar3A hotA hai ? vyakti se samAja bar3A hotA hai, aura samAja se saMgha / saMgha ke lie sarvasva homoge to koI pariNAma niklegaa| padavI to isake Age bahuta nagaNya hai|" maiMne gurudeva kI usa vyApaka dRSTi kA usa dina bhI Adara kiyA thA, aura maiM 'varddhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha' kI sthApanA para Ananda-vibhora huA thaa| ___ gurudeva kI saba se bar3I vizeSatA thii-nirbhiiktaa| ve kahA karate the-"jo tana-mana se zuddha hai, vaha sadaiva nirbhaya hai; aura vahI auroM ko bhI bhayamukta kara sakatA hai| ve sadaiva vyasana, pApAcaraNa Adi chur3avAkara nirbhayatA kA varadAna dete the| mujhe hamezA isa bAta kA aphasosa rahA ki aise mahAn dharmapracAraka aura vizvamitra se loga akAraNa hI bairabhAva rakhate the; kintu maiMne pratipala anubhava kiyA ki unakA hRdaya pUrI taraha zAnta aura nizcala thA isIlie ve pratikSaNa abhIta bane rhe| eka dina unheM cintita dekha maiMne vinayapUrvaka pUchA'gurudeva, Apako cintaa|' unhoMne kahA- 'mujhe apanI koI cintA nahIM hai| usa ora se maiM nizcita huuN| cintA samAja aura saMgha kI hI mujhe hai / ' maiMne punaH nivedana kiyA-'Apane to bahutoM kA upakAra kiyA hai| kaI pathabhraSToM ko ujjvala rAha dI hai, kaiyoM ko sudhArA hai; samAja aura saMgha ke utthAna ke lie Apane athaka prayatna kiyA hai| Apako to prasanna aura nizcinta rahanA caahiye| ApakI yaha prasannatA anyoM ko ubuddha karegI, unakA chala-kapaTa dhoyegI, unheM nayI U~cAiyA~ degii|" maiMne pratipala anubhava kiyA ki unakA cAritra unakI vANI thI aura vANI unakA cAritra thaa| ve vahI bolate the jo unase hotA thA, aura vahI karate the jise ve kaha sakate the| (zeSa pRSTha 112 para) cau. ja. za. aMka 105 For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sabako apanA mAno, apane jaisA mAno' agaracanda nAhaTA sva. pUjya cauthamalajI ke saMparka meM Ane-rahane kA mujhe vizeSa avasara nahIM milA; kyoMki bIkAnera-kSetra meM javAharalAlajI ke saMpradAya kA hI vizeSa prabhAva hai| mujhe yAda par3atA hai ki saMbhavataH eka bAra ve yahA~ padhAre the aura rAMgar3I cauka ke unake pravacana meM maiM gayA thaa| unake eka grantha ne mujhe bahuta prabhAvita kiyA thA - 'nirgrantha pravacana' / isameM unhoMne bhagavAn mahAvIra kI vANI kA utkRSTa saMkalana kiyA hai| yaha cunA huA aura vivecanAtmaka hai| yaha apanI vyApaka upayogitA ke kAraNa lokapriya bhI huA / isake atirikta unake anya aneka grantha haiM, jinameM caritra-kAvya adhika haiN| 'divAkara divya jyoti' zIrSaka se unake pravacanoM ke lagabhaga 20 bhAga byAvara se prakAzita hue haiM, jinakA saMpAdana paM. zobhAcandra bhArilla ne kiyA hai| __ jaina muniyoM kA saMyata aura sadAcArapUrNa jIvana prAyaH sabhI ko prabhAvita karatA hai / ve ahiMsA Adi kA itanI sUkSmatA aura sAvadhAnI se pAlana karate haiM ki logoM ko acambhA hotA hai| unake vrata-niyama bhI kaThora aura udAtta hote haiM; isIlie jaba bhI ve bolate haiM unakI vaktRtA meM vAkpaTutA kI apekSA jIvana hI adhika chalakatA hai| eka ora unakA jIvana ko uThAnevAlA naitika saMdeza aura dUsarI ora Adarza anukaraNIya jIvana hRdaya para ajaba-gaz2aba prabhAva DAlate haiN| divAkarajI kI jIvanI par3hane se bhI unakI pravacana-zakti kA bodha hotA hai| mAMsa-madirA jaise durvyasanoM meM phaMse saikar3oMhajAroM logoM ne unakI jAdU-bharI vANI se prabhAvita hokara sadA ke lie unheM chor3a diyaa| yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM hai| jaina yadi unakI ora AkRSTa hote haiM to itanA Azcarya nahIM hotA, kintu jainetara janasAdhAraNa unake cumbakIya AkarSaNa se biMdhakara unakI bAta sunatA hai, to Azcarya hotA hai| aneka rAje-mahArAje unake caraNoM meM natamastaka hue aura unhoMne apanI riyAsatoM meM jIva-hiMsA-niSedha ke Adeza jArI kiye / unakI karuNA bar3I patitapAvanI thii| haz2AroM-lAkhoM pazu-pakSiyoM ko unake pravacanoM kI preraNA se jo jIvana-dAna milA vaha avismaraNIya hai| jIva sabhI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| sabhI sukha cAhate haiM, dukha na koI cAhatA hai na koI usakI agavAnI karatA hai / isa dRSTi se bhagavAn mahAvIra kI vANI loka-kalyANakArI hai / isa vANI kA jitanA adhika pracAra kiyA jA sake, kiyA jAnA cAhiye / sva. munizrI cauthamalajI kA saMpUrNa jIvana isI sukRtya para samarpita thA / 'sabako apanA mAno, apane jaisA mAno' jaina divAkarajI ke lie mAtra upadeza nahIM thA, yaha unakA jIvana-lakSya thaa| unhoMne prANimAtra kI jo sevA kI hai, use kabhI bhulAyA nahIM jA skegaa| hama cirakAla taka unake jIvana se, jo svayaM hI eka divya saMdeza hai, preraNA lete rheNge| 106 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka devadUta kI bhUmikA meM hastImala jhelAvata munizrI cauthamalajI mahArAja kA eka dharmapracAraka ke rUpa meM bahuta U~cA sthAna hai| ApakI vANI meM anupama bala thaa| haz2Ara-haz2Ara zrotA mantrama gdha, mauna-zAnta baiThe rahate the| cAroM ora sannATA chA jAtA thA aura anta meM pravacana-sabhAe~ gaganabhedI jayaghoSoM se gUMja uThatI thiiN| munizrI ke isa prabhAva kA kAraNa bahuta spaSTa thaa| ve jaina tattva-darzana ke asAdhAraNa vettA the aura unhoMne jainetara dharma aura darzanoM kA bhI gahana adhyayana kiyA thaa| unakI bhASA sarala-sugama thI, aura ve amIra-garIba, U~ca-nIca, choTe-bar3e, jaina-ajaina kA koI bheda nahIM karate the| unake prabhAva kA kSetra vistRta thA / jaina muniyoM kI zAstrokta maryAdA ke anurUpa paidala ghUmate hue unhoMne bhArata kI sudUra yAtrAe~ kii| mevAr3amAravAr3a, mAlavA to unakI vihAra-bhUmi bane hI; inake alAvA ve dillI, AgarA, kAnapura, pUnA, ahamadAbAda, lakhanaU Adi saghana AbAdIvAle bar3e zaharoM meM bhI gaye aura vahA~ kI janatA apanI amRtopama vANI se upakRta kiyA / Apake madhura, snehala aura prasanna vyaktitva ne ahiMsA aura jIvadayA ke prasAra meM bahuta sahAyatA kii| jaina divAkarajI ne bhAnava-jAti ke naitika aura sAMskRtika utthAna ke lie eka devadUta' kI bhUmikA nibhAyI / samakAlIna rANe-mahArANe, rAje-mahArAje, seTha-sAhUkAra sabane svayaM ko unakA kRtajJa mAnA aura unakI vANI se prabhAvita hokara vaha kiyA jisakI ye kalpanA bhI nahIM kara sakate the| zarAba chor3I, mAMsa-bhakSaNa kA tyAga kiyA, zikAra khelanA banda kiyA, aura eka vilAsI jIvana se haTakara sadAcArapUrNa jIvana kI ora agrasara hue| yaha kAma kisI eka varga ne nahIM kiyaa| camAra, khaTIka, vezyAvarga bhI unase prabhAvita hue aura aneka sukhada jIvana kI ora mur3a gye| aneka upekSita jAtiyoM ne bhAMga-carasa, gAMjA-tambAkhU, mAMsa-madirA z2indagI-bhara ke lie chor3a diye / unakI karuNA aura vatsalatA kI paridhi itanI hI nahIM thI, vaha vyApaka thI; usane na kevala manuSya ko aMdhakAra se prakAza kI ora mor3A varan una lAkha-lAkha mUka pazuoM kI jAneM bhI bacAyIM jo zikAra, bali aura mAMsa-bhakSaNa ke durvyasana ke kAraNa mAre jAte the| kaI riyAsatoM aura jAgIro ke niSedhAdeza isake pramANa haiN| munizrI AraMbha se hI maulika vaktRtva ke dhanI the| Apane bAlavivAha, vRddhavivAha, kanyAvikraya, hiMsA, mAMsAhAra, madirApAna, zikAra, anaitikatA - jaisI kuprathAoM aura durvyasanoM para to prabhAvazAlI pravacana diye hI; ahiMsA, karttavya-pAlana, gRhastha-jIvana, darzana, saMskRti ityAdi para bhI gaveSaNApUrNa vivecanAe~ prastuta kii| Apake sArvajanika pravacana itane dharmanirapekSa aura mAnavatAvAdI hote the ki unameM binA kisI bhedabhAva ke hindU, musalamAna, IsAI sabhI sammilita hote the| jaina sAhitya ke sAtha Apako kurAna zarIpha, bAibala, gItA ityAdi kA bhI gahana adhyayana thA ataH sabhI vicAradhArAoM ke aura sabhI dharmoM ke vyakti Apake vyaktitva aura jJAna se prabhAvita hote the| saMkSepa meM, ve vANI aura AcaraNa ke abhUtapUrva saMgama the, kathanI-karanI ke mUrtimanta tiirth| / cau. ja. za. aMka 107 . For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana-megha, jIvana-dharatI Izvara muni jeTha-ASADha ke mahInoM meM bhUmaNDala garmI se saMtapta rahatA hai| saba ora garamAgarama havAe~ jhulasatI haiN| kRSaka bhISaNa kaSTa sahakara, pasIne se tara-batara apane khetoM kI saphAI karatA hai, muskarAtA hai aura ullAsa se bharA rahatA hai| usakI isa sahiSNutA kA eka hI marma hai, AkAza meM sajala-kajarAre meghoM kA ghirane laganA / vaha jhUma uThatA hai, usakA mana-mayUra nAca uThatA hai, aura sArA saMtApa antahIna ullAsa-AhlAda meM badala jAtA hai / megha sajala' hote haiM, dharatI ko sIMcate haiM, use sarvara-sarasa banAte haiN| bAdala aura dharatI ke rizte kitane pyAre haiM / pRthvI bArambAra sUkhatI hai, usameM darAreM par3a jAtI haiM; aura bAdala hara bAra pUrI udAratA se barasate haiM, use harAbharA banAte haiM, aura use jor3a dete haiM / yaha rUpaka mAnava-jIvana para bhI lAgU ho sakatA hai| jIvana dharatI hai, saMta puruSa sajala' megha haiM; hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, kapaTa, abrahmacarya, parigraha ise sukhAte haiM, isameM darAra DAlate haiM; aura saMtoM kI vANI kA amRta barasa kara ise sarasa, samanvita aura karuNArdra banAtI hai| vaha sAre bheda pATa detI hai, aura jIvana ko naraka nahIM banane detii| ___ aise hI parama saMta puruSa hue munizrI cauthamalajI jinhoMne bAdala kI bhUmikA meM bane rahakara apanI vANI se isa abhizapta dharatI ko sIMcA, abhiSikta kiyA; patitoM, upekSitoM ko udAratApUrvaka gale lagAyA, aura eka nayI umaMga aura nayI jyoti se paripUrNa kara diyaa| saca, ve vandanIya haiM, hama unakI vandanA karate haiN| pravacana-mauktika 'asatya ke lie ananta-ananta bAra marane para bhI koI suphala nahIM huA, agara eka bAra satya ke lie marU~gA to sadA ke lie amara ho jaauuNgaa| _ 'jisa AtmA meM malinatA hai use paramAtmA nahIM mAnA jA sktaa| rAga, dveSa aura moha se pratyeka saMsArI AtmA yukta hai| ina doSoM se piNDa chur3Ane ke lie rAgI-dveSI deva kI upAsanA karane se koI lAbha nahIM hai| AtmA kA zAzvata kalyANa to vItarAga paramAtmA kI ArAdhanA se hI saMbhava hai| 'jo rupayA-paisA, sonA-cA~dI Adi acetana padArthoM para aura putra-kalatra, mitraziSya Adi sacetana padArthoM para mamatA na rakhatA ho, jo sabako apanA kuTumbI aura kisI ko bhI apanA AtmIya na samajhe, vahI guru ho sakatA hai| _ 'ajJAna ko dUra karane kA prayatna karanA caahiye| ajJAna ko haTAne ke lie jJAnIjanoM kI upAsanA karanI cAhiye, jJAna ke prati bhakti kA bhAva honA cAhiye, jJAnavAnoM kI saMgati karanI cAhiye / __ -muni cauthamala 108 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka satyakathA jaisI karanI, vaisI bharanI - zrImatI girijA 'sudhA' mAdhU khaTIka Aja phira burI taraha se TharrA pIkara patnI para hAtha uThA baiThA thaa| gAliyoM kA pravAha badastUra jArI thaa| usa becArI ne Aja sirpha yahI kahA thA par3ausina se ki "ina anabole jIvoM kI hAya hamArA sUkha-caina chInakara hI maanegii| kitanA kamAte haiM ye para pApa kI lachamI meM barakata kahA~ ? tabhI ghara-kheMca mocI ke mocI haiM hm|" pApa kI lakSmI kI bAta sunate hI mAdhU ke tana-badana meM Aga laga gayI / vaha cIkha uThA gharavAlI kI pITha para do cAra mukke jamAkara - . . . 'bar3I puNyAtmA banI phiratI hai| are khaTIkaNa bakaroM kA byopAra nahIM kareMge to kyA gAjara-mUlI becakara dina kATeMga hama apane / khaTIka vaMza kA nAma DaboUMgA kyA maiM mAdho khaTIka !" . . aura Agneya netroM se use ghUratA mUMchoM para bala detA pIr3A se karAhatI chor3a vaha bAhara cala diyaa| patnI usakI sAta pIr3hiyoM ko kosatI rhii| thor3I dera bAda vaha vApisa AyA aura bolA - "maiM bakaroM ko becane le jA rahA hai| abhI to bali car3hAne vAle Upara-tarI par3a rahe haiM / acche dAma milane kI ummIda hai| do to beca hI AtA hU~ Aja / " __ Atma vyathA se karAhatI patnI ne kucha bhI nahIM kahA aura vaha usI kSaNa bAhara ho gyaa| bakaroM ko bAr3e se lekara vaha AgarA ke eka kasbe kI ora cala diyaa| calate-calate dopahara ho gayI to usane bakaroM ko eka chAyAdAra jagaha meM baiThA diyA aura khuda bhI sustAne kI garaja se eka per3a ke pAsa jA ttikaa| udhara AgarA kI aura se jaina santa cauthamalajI mahArAja apanI maNDalI ke sAtha kadama bar3hA rahe the| unhoMne use sote aura pAsa meM bakaroM ko carate dekhA to unake mana meM anAyAsa hI dayA umar3a aayii| unhoMne mana-hI-mana usa kasAI ko Aja sahI rAstA batalAne kA nirNaya kiyA aura Apa bhI vahIM vRkSoM kI chAyA meM vizrAma karane lge| jaisA ki svAbhAvika thA, kucha hI dera bAda mAdhU nIMda se jAgA aura bakare lekara calane lgaa| tabhI karuNAmati cauthamalajI mahArAja ne usase pUchA-"kyoM bhaiyA, inheM kahIM becane le jA rahe ho kyA ?" ___ "becUMgA nahIM to khAU~gA kyA ?" vaha eka dama rukhAI se bolA aura calane kI taiyArI karane lgaa| mahArAjazrI ne apanI madhura vANI meM usako samajhAte hue kahA"bhAI, tU yaha pApa karma Akhira kisalie karatA hai ? jIvana-nirvAha ke to choTebar3e aneka sAdhana mila sakate haiN| tujhe yaha kahAvata patA nahIM hai kyA-"jaisI karaNI vaisI bharaNI ?" are, isa taraha mUka pazuoM kI hiMsA karegA to unakI hAya Akhira kisa para par3egI ? dusaroM ko duHkha dekara saMsAra meM Aja taka kauna sukhI huA hai ? cau. ja. za. aka For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba tuma yaha saba pa.pa bhI kara rahe ho aura sukhI bhI nahIM ho; ho kyA? dekho na to zarIra para acche kapar3e haiM, na bar3hiyA khAnA-pInA mayassara hai| phira aisI pApa kI kamAI ke pIche par3e rahane meM kyA sAra hai bhaiyA ? sirpha peTa bharane ke lie kyoM pApa kI gaTharI bA~dha rahe ho; bolo bAMdha rahe ho yA nahIM ?" "mahAtmAjI! maiM Apake sAmane jarA bhI jhUTha nahIM bolUMgA! para yaha bAta Apane saca hI kahI hai ki 'jaisI karanI, vaisI bhrnii'| maiM sukhI jarA bhI nahIM huuN| AmadanI bhI bharapUra hai, vaise, para usameM barakata jarA nahIM hai|" mAdhU ne apanI bAta jhijhakate-jhijhakate bhI kaha hI ddaalii| mahArAjazrI ne tabhI apanA upadeza Age barakarAra rakhate hue kahA-"bhAI, aba tuma samajha gaye ho ki sukhI nahIM ho, isa dhandhe kI kamAI meM barakata bhI nahIM hai phira isa dhandhe ko chor3a kyoM nahIM dete? tumheM dhyAna hai kyA ki savAI mAdhopura ke khaTIkoM ne aisA jaghanya pApa karanA chor3a diyA hai| ve aba dUsare dhandhoM meM lage haiM aura ThATha se apanI roTI kamA-khA rahe haiM, unake gharoM meM Ananda-hI-Ananda hai|' mAdhU khaTIka ko yaha mAlUma thA, ataH vaha bolA-"jI hA~ mahAtmAjI ! mujhe patA hai ki ve dUsare dhandhe meM laga gaye haiN| maiM bhI isa dhaMdhe se piNDa chur3AnA cAhatA hU~ para / " "para ! kyA ?"-- unhoMne puuchaa| "bAta yaha hai guru mahArAja ki maiM koI dhanavAna AdamI to hU~ nahIM, garIba hU~, jaise-taise peTa pAla rahA huuN| mere pAsa battIsa bakare haiN| yadi ye bika jAe~ to inakI pUMjI se maiM koI-na-koI choTA-bar3A dhandhA zurU kara duuNgaa| Apa merA yakIna kIjiye prabho! maiM kabhI bhI apane praNa se nahIM ttluuNgaa| pApI peTa bharane ke lie maiM kisI jIva ko jarA bhI nahIM mtaauuNgaa|" ___ mahArAjazrI ne zrAvakoM se kaha kara usake bakaroM ke dAma dilavA diye| mAdhU khaTIka kA jIvana usa dina jo badalA to usakI sArI AsthAe~ hI badala gyiiN| z2indagI kI raunaka badala gayI / vaha mahArAjazrI ke caraNoM meM gira kara apane kukRtyoM ke lie kSamAyAcanA karatA azru-binduoM se unake caraNa kamala prakSAlita kara rahA thaa| hiMsA para ahiMsA kI isa vijaya kA sAre ziSya evaM zrAvaka-samudAya para bar3A vyApaka prabhAva huaa| koI gunagunA uThA tabhI-- saMgaH saMtA kiM na maMgala mAtanoti (santoM kI saMgati kyA-kyA maMgala nahIM karatI ?) mAdhU ghara AyA to usakA AcaraNa badalA huA thaa| usane eka choTI-sI dukAna lagAkara pApa kI kamAI se chuTakArA pAkara ghara meM barakata karane vAlI khare pasIne kI kamAI lAne kI rAha talAza lI thii| usa rAha para bar3ha gayA vh| aba usakI patnI usa para nArAja nahIM rhtii| badalatI AsthAoM ke sAtha vaha usakI saccI jIvana-saMginI bana gayI hai; hara pala pratikSaNa hIra-pIra kI bhaagiidaar| . tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ?' unake upadezoM kA prabhAva thA ki haz2AroM rAjakarmacAriyoM ne rizvata lene kA tyAga kiyaa| haz2AroM ne dArU-mAMsa chor3A / vyApAriyoM ne milAvaTa na karane kI aura pUrA mApa-taula rakhane kI pratijJAe~ liiN| vezyAoM ne apane ghRNita dhandhe chodd'e| kaThora-se-kaThora dilavAle loga bhI unake jAdU-bhare vacanoM se moma kI taraha pighala jAte the| - rikhabarAja karNAvaTa mere gA~va bhopAlagar3ha kI bAta hai| lagabhaga pacAsa varSa pahale jaba maiM baccA thA prasiddha vaktA cauthamalajI mahArAja padhAre / mujhe yAda hai sArA-kA-sArA gA~va mahArAjazrI ke pravacana sunane umar3a par3atA thaa| eka choTe se gA~va meM hajAroM strI-puruSoM kA apanA kAmadhandhA chor3akara eka jaina muni kA pravacana sunane A jAnA eka asAdhAraNa ghaTanA thii| saikar3oM ajaina bhAI-bahina apane ko jaina va mahArAja ke ziSya kahalAne meM gaurava anubhava karane lage the| mahArAjazrI kI pravacana-sabhA meM gA~va ke jAgIradAra se lekara gA~va ke harijana bandhu taka upasthita rahate the| kurAna kI AyateM sunakara musalamAna bhAI dharma kA marma samajhane meM prasannatA anubhava karate the| samasta grAmavAsiyoM kA isa taraha kA bhAvAtmaka ekIkaraNa ho jAne kA kAraNa mahArAjazrI ke prati sabakI samAna zraddhA thii| aneka varSoM taka unakA prabhAva banA rhaa| jaba kabhI grAmavAsI jaina logoM ko muniyoM ke svAgatArtha jAte hue bhArI saMkhyA meM dekhate to bar3I zraddhA-bhAvanA se pUchate, "kAMI cauthamalajI bApajI padhAriyA ?" (kyA cauthamalajI mahArAja padhAre haiM ? ) / isa prakAra kA amiTa prabhAva prasiddha vaktAjI ne apane pravacanoM se sarvatra paidA kiyA thaa| jodhapura meM mahArAjazrI ke do cAturmAsa hue| dUsare cAturmAsa meM maiM jodhapura rahane lagA thaa| mahArAjazrI ke paricaya meM bhI aayaa| mujha-jaise sAdhAraNa vyakti ko bhI mahArAjazrI ne, jo sneha pradAna kiyA vaha mere lie avismaraNIya hai| jodhapura zahara meM bhI aisA vAtAvaraNa thA jaise sArA zahara mahArAjazrI kA bhakta bana gayA ho| vizAla vyAkhyAna-sthala para bhI logoM ko baiThane kI jagaha muzkila se mila paatii| haz2AroM naranArI, jisameM sabhI jAtiyoM aura sabhI vargoM ke loga hote the, mahArAjazrI kA upadeza sunane bilA nAgA Ate the| kisAna, majadUra aura harijana bhI itanA hI rasa lete the jitanA buddhijIvI, sarakArI ahalakAra evaM vyApArI / mahArAjazrI kI pravacana-zailI itanI AkarSaka evaM janapriya thI ki unake upadeza kA eka-eka zabda bar3I tanmayatA se cau. ja. za. aMka 111 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 loga sunate the / unake upadeza kA prabhAva thA ki haz2AroM rAjakarmacAriyoM ne rizvata lene kA tyAga kiyA / haz2AroM ne dArU-mAMsa chor3A / vyApAriyoM ne milAvaTa na karane kI va pUrA mApa-taula rakhane kI pratijJAe~ lIM / vezyAoM ne apane ghRNita dhandhe chor3e / kaThorase-kaThora dilavAle loga bhI unake jAdUbhare vacanoM se moma kI taraha pighala jAte the / samAja-utthAna ke bar3e-bar3e kAma bhI unake upadezoM se hue / aneka vidyAlayoM kI sthApanA huI / vAtsalya - phaNDa sthApita hue / aneka agate kAyama hue| jodhapura meM saM. 1984 se paryuSaNa ke dinoM meM nau dinoM taka sAre vyApAriyoM ne apanA kAma-kAja banda rakhakara dharma-dhyAna ke lie mukta samaya rakhane kA nirNaya liyA gayA / yaha nirNaya Aja taka bhI kAyama hai| sabhI sampradAyoM ke loga isa nirNaya kA pAlana karate haiM / prasiddha vaktA cauthamalajI mahArAja ke upakAroM kI gaNanA karanA kaThina hai / mAravAr3a, mevAr3a, mAlavA meM kiye gaye unake upakAroM ke ullekha se kaI grantha bhare par3e haiM / maiMne to apane gA~va bhopAlagar3ha tathA aba nivAsa sthAna jodhapura ke svalpa saMsmaraNoM kA ullekha kiyA hai / svAdhyAyI ke nAte unake sAhitya ko bhI par3hA hai / vyAkhyAnoM meM sunAyI jAnevAlI 'caupiyoM' meM unake dvArA racita 'caupiyeM' aksara sunAyI jAtI hai / unake dvArA racita bhajana, samAja-sudhAra ke gAyana bhI sabase adhika haiN| kisI bhI kSetra ko unhoMne achUtA nahIM chor3A / gahana AdhyAtmika viSayoM para apanI lekhanI calAyI to aitihAsika tathyoM se otaprota kathAnaka gadya-padya bhI likhe / vAstava meM jaina divAkarajI eka yuga puruSa the / unhoMne jAti-pAMti ke bandhanoM ko gor3A, aspRzyatA kA nivAraNa kiyA, vyasana evaM burAI meM par3e logoM ko nirvyasanI banAyA / zuddha samAja ke nirmANa meM unakA adbhuta yogadAna rahA / unakA vyaktitva evaM kRtitva kabhI bhulAyA nahIM jA sakatA / ( eka saMpUrNa saMta puruSa : pRSTha 105 kA zeSa ) kathanI aura karanI kA aisA vilakSaNa samAyojana anyatra durlabha hai / unakI vANI meM eka viziSTa mantramugdhatA thI / kaisA bhI hatAza - nirAza vyakti unake nikaTa pahu~catA, prasanna citta lauTatA / 'dayA pAlo' sunate hI kaisA bhI udAsa hRdaya khila uThatA / use lagatA jaise koI sUraja uga rahA hai aura usakA hRdaya kamala khila uThA hai, sArI a~dhiyArI miTa rahI hai, aura ujayAlI usakA dvAra khaTakhaTA rahI hai / kaI bAra maiM yaha socatA ki phalA~ AdamI AyA, gurudeva se koI bAta na kI, na pUchI aura kitanA prasanna hai ! ! ! jaise usakI prasannatA ke sAre banda dvAra acAnaka hI khula gaye haiM / aisI vilakSaNa zakti aura vyaktitva ke dhanI the jaina divAkara mahArAja / usa tyAgamUrti ko mere zata-zata, sahasrasahasra praNAma ! 112 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : nava. disa. 1977 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma, darzana, sAhitya, saMskRti For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana aura maraNa ekAkAra 'vivekazIla manuSya kA sabase pahalA karttavya yahI hai ki vaha apane jIvana ko aisI UMcI bhUmikA para pahu~cAye ki jahA~ jIvana aura maraNa ekAkAra ho jAe~ / mRtyu ke pazcAt ujjvala bhaviSya kI kalpanA use nizcintatA pradAna kara ske| -muni cauthamala For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-rahasyoM kI khoja "adhyAtma kA eka bahuta bar3A rahasya jo adhyAtma ke sUtroM se ujAgara huA hai, vaha hai--rAga kA kSaNa, dveSa kA kSaNa hiMsA hai; aura a-rAga kA kSaNa, a-dveSa kA kSaNa ahiMsA hai| ___ "adhyAtma kA eka mahattvapUrNa rahasya yaha bhI hai ki kisI ke lie koI jimmevAra nahIM hai| sArI ghaTanAoM ke lie jo aMtima uttaradAyI hai, vaha apanI AtmA hai, apanA adhyavasAya hai| - muni nathamala hama kisI vyakti ke sAtha bIsa varSa jI lete haiM, para use pahacAna nahIM paate| dUra ke vyakti ko pahacAnanA kucha AsAna hotA hai, kintu jisa vyakti ke pAsa rahate haiM, usa vyakti kA patA lagAnA, use jAna pAnA bahuta kaThina hotA hai| adhyAtma kA viSaya itanA nikaTa, itanA abhinna hai, isIlie yaha rahasya banA huA hai; kintu isa rahasya kA udghATana kiye binA hamArI koI gati bhI nahI hai| Aja taka duniyA meM jitanA vikAsa huA hai vaha rahasyoM ke udghATana ke dvArA hI huA hai| bhautika vijJAna ke kSetra meM bhautika vaijJAnikoM ne rahasyoM kA udghATana kiyA aura Aja ve aNu-visphoTa kI bhUmikA taka pahu~ca gye| mAnasika jagat meM manovaijJAnikoM ne bahuta sAre rahasyoM kA udghATana kiyA aura ve avacetana mana kI bhUmikA taka pahu~ca gye| anya kisI bhI kSetra meM jaba rahasyoM kA udghATana huA taba zakti kA srota unake hAthoM meM A gyaa| rahasyoM kA udghATana kiye binA zakti kA srota upalabdha nahIM hotA; aura zakti kA srota upalabdha hae binA saMsAra kA vikAsa ho nahIM sktaa| Aja kA sArA vikAsa, bhautika jagat kA sArA vikAsa bijalI aura IMdhanoM para nirbhara hai| peTrola kI eka samasyA utpanna hotI hai aura sAre rASTra DagamagA jAte haiM, 'cintAmagna ho jAte haiN| unake sAre zakti-srota sUkhane laga jAte haiN| Apa kalpanA kareM ki yadi Aja vizva meM peTrola na ho, bijalI na ho, ANvika iMdhana na ho to kyA yaha vikAsa Tika sakatA hai ? kabhI nhiiN| yaha saba kucha bijalI ke AdhAra para cala rahA hai| hama isa bAta ko na bhUleM ki hamArI zakti ke vikAsa kA eka srota bijalI hai| jaise vartamAna kA sArA vikAsa bijalI para nirbhara hai, vaise hI adhyAtma-zakti kA vikAsa bhI bijalI para nirbhara hai| yaha adhyAtma kA rahasya hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamArA zarIra vidyut kA zarIra hai| mujhe isakI bahuta carcA karane kI jarUrata nahIM hogii| jaina darzana ko jAnane vAlA bhalIbhA~ti jAnatA hai ki hamArI sArI abhivyaktiyA~ taijasa zarIra ke mAdhyama se hotI haiN| yadi taijasa zarIra na ho to zarIra kA saMcAlana nahIM ho sktaa| koI bola nahIM sakatA, koI aMgulI bhI nahIM hilA sakatA, koI zvAsa nahIM le sakatA, koI khA nahIM sakatA, koI khAne ko pacA nahIM sktaa| hamArI sArI UrjA, sArI zakti jo pragaTa hotI hai, vaha taijasa zarIra ke dvArA hI hotI hai| yaha sArA vidyut-maNDala, yaha vidyut kA zarIra, yaha taijasa zarIra -- yaha eka dvAra banatA hai zakti ke avataraNa kA aura adhyAtma ke nikaTa taka pahu~cane kaa| taijasa zarIra ke dvArA hama aisI zaktiyA~ upalabdha karate haiM jo vartamAna vizva ke lie bhI AzcaryakAraka ho sakatI haiN| inhIM zaktiyoM ko prAcIna sAhitya meM 'labdhi' kahA gayA hai| inheM 'yogajavibhUti' bhI kahA gayA hai| ye labdhiyA~, RddhiyA~, yogaja vibhUtiyA~ taijasa zarIra ke mAdhyama se prApta hotI haiN| __ jaina Agama prajJApanA meM do prakAra ke manuSyoM kA varNana prApta hai - Rddhi-prApta manuSya aura aRddhi-prApta manuSya / jisa manuSya ko RddhiyA~ prApta haiM, vizeSa zaktiyA~ upalabdha haiM vaha Rddhi-prApta manuSya hai| usakI zaktiyA~ sacamuca vismayakArI hotI haiN| ____ adhyAtma kI carcA karate samaya mujhe eka bheda-rekhA bhI khIMcanI hogI ki hama kise bAhya mAneM aura kise adhyaatm| prAcIna AcAryoM ne eka bheda-rekhA khIMcI hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA - 'adhyAtma ko jAnane vAlA bAhya ko jAnatA hai aura bAhya ko jAnane vAlA adhyAtma ko jAnatA hai / isakA tAtparya hai ki hamAre sAmane do sthitiyA~ spaSTa haiM - eka hai bAhya jagat kI aura eka hai adhyAtma jagat kii| eka hai hamAre bAhara kA saMsAra aura eka hai hamAre bhItara kA sNsaar| bAhara ke saMsAra kA nAma hai - samAja aura bhItara ke saMsAra kA nAma hai -- vyakti / vyakti aura samAja -- ye do hamAre jIvana ke pahalU haiN| hama jaba-jaba bAhya jagat se jur3ate haiM, isakA tAtparya hai ki hama dUsare se jur3ate haiN| jahA~ dUsare ke sAtha hamArA sambandha sthApita hotA hai, vahA~ samAja banatA hai| vyakti samAja bana jAtA hai| jahA~ hama akele rahe, kisI ke sAtha hama jur3e nahIM, akelApana hamArA surakSita rahA, vahA~ hama vyakti hI rahe; samAja nahIM bne| hama samAja kA jIvana bhI jIte haiM aura vyakti kA jIvana bhI / vyakti ke jIvana meM ghaTita hone vAlI ghaTanAe~ bhinna prakAra kI hotI haiN| hama donoM prakAra kA jIvana jIte haiM -- vaiyaktika aura sAmAjika / hamArA jIvana donoM AyAmoM vAlA jIvana hai| hamArA vaiyaktika jIvana AdhyAtmika jIvana hai, Antarika jIvana hai aura sAmAjika jIvana bAharI jIvana hai| yaha bAhya duniyA meM hone vAlA jIvana hai| hama donoM prakAra ke jIvana jIte haiM aura donoM ke rahasyoM kI khoja karate haiN| hama bAhya jagat (sAmAjika jIvana) kI jo ghaTanAe~ haiM unakI tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA karate haiM aura Antarika jagat (vyaktigata jIvana) kI jo ghaTanAe~ haiM unakI bhI vyAkhyA karate haiN| antarjagat cetanA kA jagat hai, kevala cetanA kA jagat hai / yahA~ kevala cetanA hotI hai aura kucha nahIM hotaa| ise hama Ananda kaheM, zakti kaheM, jJAna kaheM, kucha bhI kaheM yahA~ kevala cetanA hai| usa cetanA meM jo kucha hai vaha Ananda bhI hai, zakti bhI hai, jJAna bhI hai| yaha sArI cetanA hai aura kucha nahIM hai| bAhara kA jagat nAnA prakAra kA jagat hai| yahA~ aneka dravya haiM, padArtha haiM, aNu-paramANu kA saMghaTana hai| bhItara kevala cetanA hai| usake atirikta kucha bhI nahIM hai| eka hai cetanA kA jagat aura eka hai padArtha kA jagat / jaba hama cetanA ke jagat kI ora bar3hate haiM, vahA~ jo bhI nirNaya prApta karate haiM, jahA~ pahu~cate haiM, vaha hai hamArA adhyAtma / cetanA se haTakara, dUsaroM ke sAtha jur3akara, hama jo kucha karate haiM vaha hai hamArA bhautika jagat, vastu-jagat / rahasya kI khoja ke lie hameM kucha gaharAI meM utaranA par3atA hai| kaI bAra aisA hotA hai ki nimitta banatA hai aura rahasya kA udghATana ho jAtA hai| kaI bAra aisA hotA hai ki nimitta nahIM banatA, anAyAsa hI atala gaharAI meM DubakI lagAne kA maukA milatA hai aura rahasya kA udghATana ho jAtA hai| Apane rahasya kA udghATana kA siddhAnta jAnA hai aura aneka ghaTanAe~ bhI sunI haiN| eka vyakti pahAr3a ke pAsa baiThA thaa| jharanA baha rahA thaa| eka hiranI aayii| usane lambe samaya taka apanI eka TAMga ko pAnI meM Duboye rkhaa| dUsare dina bhI aayii| tIsare aura cauthe dina bhI aayii| cAra dina taka vaha laMgar3Ate-laMgar3Ate AyI aura pA~caveM dina vaha ThIka DhaMga se calane lgii| usa vyakti ne socA - yaha roja kyoM AtI rahI ? usane patA lgaayaa| hiranI ke paira ko dekhaa| usakA paira z2akhmI thaa| haDDI TUTa-sI gayI thii| do-cAra dina ke pAnI ke upacAra se vaha paira ThIka ho gyaa| vyakti ne usa upacAra ko pkdd'aa| prAkRtika cikitsA kA prAraMbha ho gyaa| jala ke upacAra, miTTI ke upacAra kA prAraMbha ho gyaa| ___ eka vyakti baiThA thaa| usane dekhA baccA ro rahA hai| usakA zvAsa phUla rahA hai| zvAsa gaharA A rahA hai, peTa phala rahA hai, aura sikur3a rahA hai| vaha lA-lA-lA kI avyakta dhvani bhI kara rahA hai| vyakti ne dhyAna diyaa| socA, isa dhvani ke sAtha kucha ho rahA hai| usane prayoga kiyaa| dhvani-cikitsA kA vikAsa ho gyaa| vyakti ne dhvani-cikitsA kA vikAsa kiyA zabdoM ke uccAraNa ke dvaaraa| isa paddhati se bImAriyoM ko miTAnA jaanaa| cau. ja. za. aMka 117 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka AdamI ke sira meM bhayaMkara darda rahatA thaa| vaha vaidyoM ke pAsa gyaa| DAkTaroM ke pAsa gyaa| kAphI cikitsA karAyI; para saba vyartha / vaha jIvana se ghabarA gyaa| usakA jInA dUbhara ho gyaa| eka bAra kisI vyakti ke sAtha usakI lar3AI huii| pratipakSI ne gusse meM Akara tIra pheNkaa| jaise hI vaha tIra paira meM cubhA, sira kA darda tatkAla miTa gyaa| vaha Azcarya meM par3a gyaa| usane socA -- itane upacAra bhI mere sira-darda ko nahIM miTA pAye aura Aja eka tIra lagate hI vaha miTa gayA, mAno ki vaha kabhI huA hI na ho| vaha rahasya ko samajha nahIM skaa| vaha vaidyoM ke pAsa gyaa| apanI rAmakahAnI sunaayii| sabhI acaMbhe meM par3e rhe| vaisA hI prayoga prAraMbha kiyaa| dUsare AdamI ke sira meM darda AyA use tIra cubhoyA aura vaha ThIka ho gyaa| tIsare, cauthe, pA~caveM vyakti para bhI prayoga kiyA aura sira darda g2Ayaba ho gyaa| yaha tathya sthApita ho gayA ki sira meM darda hone para paira ke amuka sthAna meM tIra cubhAne se darda miTa jAtA hai| 'ekyUpaMkcara' kI cikitsA paddhati kI yahI kahAnI hai| hamArA zarIra vidyut kA zarIra hai| isameM bijalI kI pradhAnatA hai| hama mAne, na mAneM, yaha bahuta hI spaSTa hai ki bijalI ke asantulana ke kAraNa hamAre zarIra meM aneka bImAriyA~ ho jAtI haiN| taijasa zarIra ke asta-vyasta hone para zarIra meM vikRtiyA~ utpanna hotI haiN| yadi hama taijasa zarIra kI samucita vyavasthA kara leM, bijalI kA ucita saMtulana sthApita kara leM aura samIkaraNa kara leM to aneka cIjoM ko hama svayaM samApta kara sakate haiM / aneka sthitiyA~ svayaM samAhita ho sakatI haiN| yaha sArI carcA maiM isalie kara rahA hU~ ki rahasyoM kI khoja kiye binA, rahasyoM kA udghATana kiye binA, duniyA meM vikAsa nahIM ho sakatA aura zaktiyA~ upalabdha nahIM ho sktiiN| prAcIna AcAryoM ne aneka rahasya khoje| Aja hama una siddhAntoM ko to samajhate haiM, para ve rahasya yAda nahIM raha paaye| unakI vismRti ho gyii| vismRti ke kAraNa una rahasyoM kI hama ThIka se vyAkhyA bhI nahIM kara sakate aura una sabakA prayoga bhI nahIM kara skte| isa prasaMga meM maiM eka ghaTanA kI carcA kruuNgaa| abhI-abhI maiMne eka bAta par3hI thI ki uttara kI ora sira kara nahIM sonA cAhiye; arthAt dakSiNa kI ora paira kara nahIM sonA caahiye| yaha bAta hamAre yahA~ pracalita bhI hai| kucha ise andhavizvAsa bhI mAnate haiN| ve kahate haiM sote samaya paira cAhe dakSiNa meM hoM, uttara meM hoM, pazcima meM hoM, pUrva meM hoM, kyA pharka par3atA hai ? kahIM to sira karanA hI hogaa| kahIM to paira karane hI hoMge ! kintu Aja pratyeka cIja kI vaijJAnika vyAkhyA prastuta kI jA rahI hai| vijJAna rahasyoM ke udghATana ke pIche isa taraha par3A huA hai ki Aja koI bhI vyakti kisI cIja ko andhavizvAsa kahatA hai to vaha usakA duHsAhasa hai| purAne jamAne meM kaha sakatA thA, Aja nahIM kaha sktaa| abhI-abhI isakI vaijJAnika 118 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA par3hI to Azcarya huaa| hamAre zarIra meM do prakAra ke vidyut haiM - eka hai paoNjiTivha aura eka hai nigeTivha / eka hai dhana vidyut aura eka hai RNa vidyut / zarIra kA Upara kA jo bhAga hai-- A~kha, kAna, nAka, sira, muMha -- ina saba meM dhana vidyut hai| nIce kA jo bhAga hai - paira, jA~gha Adi ina sabameM RNa vidyut hai| vyakti brahmaNDa se, jagat se bhinna nahIM hotaa| jaba isase sambandha jur3atA hai taba vyakti samAja bana jAtA hai| hama aise jagat meM jIte haiM jahA~ vAtAvaraNa kA prabhAva hotA hai, paristhiti kA prabhAva hotA hai| hama ina sabase prabhAvita hote haiN| vizva meM do dhruva mAne jAte haiN| eka hai uttarI dhruva aura dUsarA hai dakSiNa dhruva / jo uttarI dhruva hai usameM bijalI kA aTUTa bhaNDAra hai| vahA~ itanI bijalI hai jahA~ jAne para aisA lagatA hai ki mAno saikar3oM sUrya uga Aye hoN| bahuta cakAcauMdha hai| patA hI nahIM lagatA ki kahIM aMdhakAra hai| dakSiNI dhruva meM bhI itanI hI vidyut hai| uttarI dhruva meM dhana vidyut hai aura dakSiNI dhruva meM RNa vidyut / jaba AdamI uttara kI ora sira karake sotA hai taba usake paira dakSiNa kI ora hote haiN| dakSiNa se jo vidyuta kA pravAha AtA hai vaha RNAtmaka hotA hai aura manuSya ke paira kI vidyut bhI RNAtmaka hotI hai| jahA~ do RNAtmaka vidyut paraspara milatI haiM, vahA~ pratirodha hotA hai, Takkara hotI hai| isI prakAra jaba dhana vidyut se dhana vidyut milatI hai taba pratirodha hotA hai| taba ve eka-dUsare ko sahArA nahIM detIM, kintu ekadUsare ko haTAne kA prayAsa karatI haiM; isalie jo vyakti dakSiNa kI ora paira karake sotA hai, usakI RNa vidyut dakSiNI dhruva se Ane vAlI RNa vidyut se TakarAtI hai| usa sthiti meM vyakti ke mana meM cintA utpanna hotI hai, bure-bure svapna Ate haiM aura zarIra meM bImAriyA~ tathA vikRtiyA~ utpanna hotI haiN| isIlie vaijJAnikoM ne yaha pratipAdana kiyA ki dakSiNa kI ora paira kara nahIM sonA caahiye| isase zArIrika aura mAnasika donoM prakAra kI bImAriyA~ hotI haiN| hama isa bAta ko na bhUleM ki rahasyoM kA udghATana karane para jo bAta hamArI samajha meM sahI dRSTi se AtI hai aura jisa para hamArA sahI vizvAsa hotA hai; vaha kevala mAnyatA mAtra se nahIM hotaa| aba maiM adhyAtma ke rahasyoM kI bhI carcA thor3I karanA cAhatA huuN| dharma kA mUla sUtra hai - pApa mata karo; pApa se bco| para kaise bacA jA sakatA hai, yaha prazna hai| kitanA caMcala hai mana ! kitanA caMcala hai zarIra! kitanI caMcala hai vANI ! inase kucha-na-kucha ho hI jAtA hai| hama pApoM se kaise baceM? kyA upAya hai unase bacane kA ? adhyAtma ke rahasya kA udghATana kiye binA yaha samajha meM nahIM A sktaa| yaha prazna samAhita nahIM ho sktaa| vaha yaha mAna hI nahIM sakatA ki pApoM se AdamI baca sakatA hai aura usa duniyA meM rahakara AdamI pApoM se baca sakatA hai, jahA~ pApa karane ke lie hajAroM uttejanAe~ nirantara prApta hotI rahatI haiN| aisI sthiti meM pApoM se kaise bacA jA sakatA hai ? cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ne isakA upAya batAte hue kahA - 'eka kachuA hai / jaba koI kaThina sthiti paidA hotI hai, pakSI use nocane Ate haiM, siyAra Adi use khAne Ate haiM, jaba koI asurakSA utpanna ho jAtI hai, bhaya utpanna hotA hai, taba tatkAla vaha apanI khola meM calA jAtA hai / prakRti ne use aisI khola bhI dI hai jo usake lie DhAla kA kAma karatI hai / prAcInakAla meM jaba talavAroM aura bhAloM se yuddha hotA thA taba yoddhA apane hAthoM meM DhAla rakhate the / vaha bhI kachue kI khola se hI banatI thii| kachuA apanI khola ke bhItara jAne ke bAda saba prakAra se surakSita bana jAtA thaa| kyA hamAre pAsa bhI aisI koI DhAla hai jisameM pahu~cakara hama pApoM se baca sakeM? hamAre mana meM vAsanA ubharatI hai / hamAre Upara vAsanA kA AkramaNa hotA hai, krodha kA AkramaNa hotA hai, Aveza kA AkramaNa hotA hai / kyA koI upAya hai ina AkramaNoM se bacane kA ? hA~, hai / bhagavAn ne kahA 'jaise kachuA bAharI AkramaNa se bacane ke lie apanI DhAla meM calA jAtA hai, vaise hI tuma adhyAtma meM cale jAo / baca jAoge sabhI AkramaNoM se / adhyAtma meM cale jAo, cetanA ke pAsa cale jAo, bhItara cale jAo, andara praveza kara lo, surakSita ho jAoge | jaba taka mana bAhara bhaTakatA hai, taba taka vAsanAe~ ubharatI haiM, Aveza ubharate haiN| aura jo sthitiyA~ cintA, bhaya aura du:kha utpanna karane vAlI haiM ve sArI kI sArI ubharatI haiM, ubhara sakatI haiM / tuma bhItara cale jAo, cetanA ke jagat meM cale jAo, cetanA kA naikaTya prApta kara lo, surakSita ho jAoge, pUrNa surakSita / koI khatarA nahIM, koI bhaya nahIM / yaha eka jvalanta zakti hai / isakA anubhava kiyA jA sakatA hai / eka bAta vaha hotI hai jo mAnanI par3atI hai aura eka bAta vaha hotI hai jo mAnanI nahIM par3atI; kintu jisakI anubhUti kI jA sakatI hai / adhyAtma kI bAta mAnane kI bAta nahIM hai / yaha anubhUti meM lAne kI bAta hai| yadi Apa cAheM to Aja bhI aisI sthiti kA nirmANa kara sakate haiM aura Aja rAta ko sone se pahalepahale usakA anubhava kara sakate haiN| jaise hI mana meM koI vicAra AyA, vikalpa AyA, burA cintana ubharA, Apa tatkAla apane bhItara cale jAe~, mana ko bhItara le jaaeN| aisA lagegA ki Apa dUsarI duniyA meM pahu~ca gaye haiM aura sAre vicAra, sAre vikalpa aura sAre cintana bAhara raha gaye haiN| aba inakA AkramaNa Apa para nahIM ho sakatA / yahI hai prekSA dhyAna / isakA artha hai apane Apako dekhane laga jAnA / jisa kSaNa meM Apa apane Apako dekhane laga jAte haiM, cetanA ke kSetra meM cale jAte haiM, phira Apa AkramaNa se mukta ho jAte haiN| kisI kA AkramaNa ho nahIM sakatA / adhyAtma ke dvArA hama inase baca sakate haiM / hama usI adhyAtma kI carcA kara rahe haiM, jo adhyAtma hameM ina sAre bAharI AkramaNoM se bacA sakatA hai aura ina sAre prabhAvoM se aprabhAvita rakha sakatA hai / Aja hama usa adhyAtma se thor3A dUra tIrthaMkara : nava. disa. 1977 120 ------ For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTaka gaye haiN| Aja batAne vAle nahIM rhe| adhyAtma ke rahasya bhI Aja ajJAta bana gaye haiN| isakA kAraNa kyA banA ? eka AdamI calatA hai| paira se dabakara jIva mara jAtA hai| hama kahate haiMhiMsA ho gyii| usane jIva ko mAra DAlA, hiMsA ho gyii| yaha hamArA nirNaya huaa| yaha vyavahAra kA nirNaya hai, bAharI duniyA kA nirNaya hai| bhagavAn mahAvIra ne yA kisI manasvI AcArya ne yaha to nahIM maanaa| unhoMne to yahI kahA--'baMdha hotA hai-adhyavasAya se| eka hotA hai adhyavasAya aura eka hotI hai ghttnaa| donoM do bAteM haiN| adhyavasAya antarjagat kA nirNaya hai; aura ghaTanA bAhya jagat meM ghaTita hotI hai| AcArya bhikSu ne yaha kahA thA ki mArane vAlA hiMsaka hotA hai| jo mAratA hai arthAt jisakA mArane kA adhyavasAya hai vaha hiMsaka hai| jIva jItA hai yA maratA hai, isase koI sambandha nahIM hai| jItA hai to koI dayA nahIM hotI aura maratA hai to koI hiMsA nahIM hotii| jIva maratA hai yA nahIM maratA, yaha gauNa bAta hai, dUsarI bAta hai| mArane kA jo saMkalpa hai, adhyavasAya hai, pariNAma haiyaha mukhya bAta hai| hiMsA hai mArane kA adhyavasAya, na ki kisI kA mara jaanaa| adhyAtma ke jagat meM pahu~cakara jaba hama rahasyoM ko dekhate haiM taba hamArI sArI sAdhanApaddhati badala jAtI hai| phira hama ghaTanA ko mukhya mAnakara vyavahAra nahIM calAte; kintu antara ko mukhya mAnakara vyavahAra calAte haiN| eka hai sAmAjika jIvana / sAmAjika jIvana ke nirNaya vyavahAra ke AdhAra para hote haiM aura vyavahAra ke AdhAra para hI vyakti jIvana calAtA hai| eka hai vyakti kA jIvana / isameM nirNaya kA sArA AdhAra hotA hai Antarika jIvana; isIlie yaha kahA gayA ki dina ho yA rAta, koI dekha rahA ho yA na dekha rahA ho koI pharka nahIM pdd'taa| jisa sthiti meM koI pharka nahIM par3atA vaha Antarika sthiti hotI hai| antara AtA hai vyavahAra ke jagat meN| vyavahAra ko mAnakara calane vAlA, AcaraNa karane se pahale yaha dekhegA ki prakAza hai yA andhakAra, koI dekha rahA hai yA nahIM dekha rahA hai| isa AdhAra para usakA AcaraNa hogA, agalA kadama utthegaa| __svapna kyoM AtA hai ? hama nIMda meM svapna kyoM dekhate haiM ? mAnasazAstriyoM kI vyAkhyA hai ki hamAre mana kI jo damita vAsanAe~ hotI haiM, unako pragaTa hone kA jaba maukA nahIM milatA taba ve svapna meM pragaTa hotI haiM, aura isIlie hameM svapna Ate haiN| kisI sImA taka yaha sacAI hai| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki sote samaya jo bAta mana meM raha jAtI hai, sapane meM vahI dRzya hameM dikhAyI detA hai| yaha bahuta bar3I sacAI hai adhyAtma kii| krodha AtA hai| vahA~ taka pahu~ca kara Apa sthiti ko samApta kreN| use dabAyeM nahIM usa para niyantraNa na kreN| vyavahAra kI bAta to ThIka hai| maiM Apako vyavahAra se sarvathA mukta hone kI bAta nahIM khtaa| hamArI cau. ja. za. aMka 121 For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyantraNa kI zakti hai, hamArA viveka hai| hama bAhya jagat meM jIte haiM, isalie vyavahAra ko bhI mAnakara calate haiN| kucha niyantraNa bhI hotA hai, damana bhI hotA hai, dabAva bhI hotA hai; kintu adhyAtma kI carcA karate samaya yaha kahane meM koI saMkoca nahIM honA cAhiye ki yaha mAtra vyavahAra kI bAta hai, yaha koI adhyAtma kI bAta nhiiN| adhyAtma kI bAta to yaha hai ki hama mUla taka pahu~ca jaaeN| sArI samasyAoM kA mUla hai -- rAga aura dveSa / pracalita bhASA meM kahA jA sakatA hai -- hiNsaa| cAhe parigraha kA prazna hai, cAhe abrahmacarya kA prazna hai, cAhe corI kA prazna hai, cAhe jhUTha bolane kA prazna hai - ina sabako hamAre AcAryoM ne hiMsA mAnA hai| ise ulaTakara dekheM to ahiMsA se bhinna koI mahAvrata nahIM hai| do zabdoM meM saba kucha A gayA -- hiMsA aura ahiNsaa| ahiMsA kyA hai ? rAga Adi ko utpanna na karanA ahiMsA hai| Apa ahiMsA kI bAta ko, ahiMsA kI ghaTanA ko hiMsA ke sAtha mata dekhiye| ghaTanA ko miTAne kA prayatna bhI mata kiijiye| usa kSaNa ko dekheM jisa kSaNa meM rAga utpanna ho rahA hai| jisa kSaNa meM rAga utpanna ho rahA hai vahI kSaNa vAstava meM jAgRta rahane kA kSaNa hai| prekSA-dhyAna kA sUtra hai-- aprmaad| prekSA-dhyAna kA sUtra hai -- jAgarUkatA / kisake prati jAgarUkatA? atIta ke prati jAgarUka rahane kI z2arUrata nahIM hai| bhaviSya ke prati bhI jAgarUka rahane kI z2arUrata nahIM hai| jAgarUka raheM vartamAna kSaNa ke prati aura vartamAna kSaNa ke prati jAgarUka rahane kA tAtparya yaha hai ki koI bIja hogA vaha boyA jAegA vartamAna ke kSaNa meN| bAda meM to phala lagatA hai, bAda meM to pariNAma AtA hai, bAda meM eka vRkSa banatA hai| Apa vRkSa ko nahIM ukhAr3a skte| Apa phala ko nahIM roka skte| Apa kevala yahIM dekheM ki bIja boyA jA rahA hai yA nahIM boyA jA rahA hai| hameM jAgarUka rahanA hai vartamAna ke usa kSaNa ke prati jisa kSaNa meM bIja kI buvAI hotI hai| yaha rAga kA kSaNa, yaha dveSa kA kSaNa; yaha rAga kA bIja, yaha dveSa kA bIja jaba boyA jAtA hai usa kSaNa ke prati yadi hama jAgarUka nahIM hote haiM to pariNAmoM ke prati jAgarUka hone kA koI artha nahIM hotaa| adhyAtma kA eka bahuta bar3A rahasya jo adhyAtma ke sUtroM se pratipAdita huA hai, vaha hai -- rAga kA kSaNa, dveSa kA kSaNa hiMsA hai| aura a-rAga kA kSaNa, a-dveSa kA kSaNa ahiMsA hai| bahuta vicitra ghaTanAe~ ghaTita hotI haiN| mana meM koI bhI vikalpa uThA, eka vicAra AyA aura hamane usakI upekSA kara dii| isakA pariNAma yaha huA ki vaha bIja bo diyA gayA aura vaha bIja jaba bar3A hogA to nizcita hI apanA pariNAma laayegaa| hama duniyA kI ghaTanAoM ko dekheN| pacAsa-sATha varSa taka jisa vyakti kA jIvana yazasvI rahA, jisa vyakti kA pUrvArddha pUrNa tejasvI aura uditodita rahA, vahI vyakti apane jIvana ke uttarArddha meM patita ho gayA, naSTa ho gayA, hameM Azcarya 122 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai ki yaha kaise huA ? jo vyakti pacAsa-sATha varSa taka yazasvI aura tejasvI jIvana jI letA hai vaha Age ke varSoM meM patana kI ora kaise jA sakatA hai ? hama sAmAnyataH isakI vyAkhyA nahIM kara sakate; kintu aisI ghaTanAoM ke pIche bhI kucha kAraNa avazya hote haiN| yadi hama sUkSmatA se dhyAna deM, gaharAI se soceM to yaha tathya spaSTa hogA ki jo bIja boyA gayA thA, usakA prAyazcitta nahIM huA, vaha vRkSa bana gayA, ghaTanA ghaTita ho gyii| prAyazcitta yahI to hai ki jisa kSaNa mana meM rAga kA saMskAra utpanna huA, jisa kSaNa mana meM dveSa kA saMskAra utpanna huA, use dho DAlo, saphAI kara do, parivartana kara do; phira vaha satAyegA nhiiN| bIja ko naSTa kara diyA, vaha vRkSa nahIM bana pAyegA / prAyazcitta nahIM hotA hai to bIja ko panapane kA maukA mila jAtA hai, aMkurita hone kA maukA mila jAtA hai / kAlAntara meM vaha vRkSa bana jAtA hai, usake phala laga jAte haiM, usakI jar3eM jama jAtI haiM / aba hamAre vaza kI bAta nahIM rahatI / hameM usake phala bhagatane hI par3ate haiM / phala bhagatane ke lie hameM bAdhya honA par3atA hai / adhyAtma kA bahata bar3A rahasya hai ki hama usa kSaNa ke prati jAgarUka raheM jisa kSaNa meM rAga aura dveSa ke bIja kI bavAI hotI hai / hama ahiMsaka haiM / hamane bahuta sthUla rUpa se mAna liyA ki kisI ko na mAranA ahiMsA hai; kintu rAga-dveSa ke bIjoM kI buvAI hotI jAegI to ahiMsA kaise ho sakegI ? vyavahAra ke jagat kI bAta to ThIka hai / koI AdamI agara kisI ko nahIM mAratA hai to vaha kAnUna kI pakar3a meM nahIM AyegA / kAnUna use pakar3egA nahIM, satAyegA nahIM, kyoMki vaha aisA koI kAma nahIM kara rahA hai, jo kAnUna kI sImA meM A sake / kAnUna kA sUtra hai - kArya / aisA kArya jo pakar3a meM A ske| adhyAtma kA sUtra hai - adhyvsaay| kArya ho, na ho, adhyavasAya mAtra jimmevAra ho jAtA hai / aisA adhyavasAya, aisA saMkalpa, aisA vicAra, aisA pariNAma, jo hiMsApradhAna ho, vaha AyA, Apane kucha kiyA nahIM, phira bhI Apa usa hiMsA se baMdha gaye / Apa apane-Apako vaisA prastuta kara sakate haiM ki hamane kucha kiyA to nahIM, phira hama usa ghaTanA ke prati uttaradAyI kaise ? adhyAtma ise svIkAra nahIM karatA ki Apane kriyA-rUpa meM kucha kiyA yA nahIM / vaha vahA~ taka pahu~catA hai ki Apane aisA socA yA nahIM, aisA cintana kiyA yA nahIM / adhyAtma kA sArA nirNaya hotA hai cintana ke AdhAra para, pariNAma aura adhyavasAya ke AdhAra para / kAnUna kA sArA nirNaya hotA hai kArya ke AdhAra para / yadi yaha bAta hamArI samajha meM ThIka se A jAtI hai to jAgarUkatA kA kSetra khula jAtA hai, jAgarUkatA kI sImA bar3ha jAtI hai, phira hama pariNAma ke prati utane jAgarUka nahIM hote jitane ki mUla ke prati jAgarUka ho jAte haiM / jaba mana para thor3A pramAda chAtA hai, hamArI jAgarUkatA calI cau. ja. za. aMka 123 For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai paristhiti para, pariNAma para / hama socane laga jAte haiM -- usane merI zikAyata kara dI, usane mere sAtha aisA vyavahAra kiyA; usane merA apamAna kara DAlA / hamArA sArA cintana bAhya jagat para calA jAtA hai| yaha nahIM socA jAtA ki rAga kA kSaNa hamane kaise jiyA thA ? dveSa kA kSaNa hamane kaise jiyA thA ? arthAt hama adhyAtma se haTakara bAhara ke nirNaya para cale jAte haiM / bhagavAn mahAvIra ne eka mahattvapUrNa sUtra diyA ki samUcI jimmevArI, samUcA dAyitva AtmA para hai / unhoMne kabhI nahIM kahA ki AtmA ke atirikta dUsarA koI zatru hai yA mitra hai / unakA sUtra yahI rahA ki AtmA hI mitra hai / bAhara mitra kI kyA khoja kara rahe ho / unhoMne kabhI nahIM kahA ki dUsarA koI tumheM bandhana meM DAlatA hai, bandhana meM phaMgAtA hai / yaha baMdha aura mokSa kA dAyitva, yaha puNya aura pApa kA dAyitva, yaha mukha aura duHkha kA dAyitva -- sArA dAyitva AtmA kA hai / AtmA hI saba kucha karane vAlA hai / kyA hama adhyAtma ke isa rahasya kI gaharAI taka pahu~cane kA prayatna karate haiM ki yaha sArA dAyitva hama para hai ? hamezA hama pratyeka bAta kA dAyitva dUsaroM para DAla dete haiM aura hama jaba taka dUsare para dAyitva nahIM DAla dete taba taka mana becaina rahatA hai| hama bahAnA DhUMDha lete haiM ki amuka ne aise kiyA, amuka ne vaise kiyA / aisA kara hama apane-Apako halkA anubhava karate haiM / aura socate haiM ki calo, apanA kAma ho gayA, kintu adhyAtma kA rahasya isase bhinna hai / adhyAtma kA mahattvapUrNa rahasya yaha hai ki kisI ke lie koI jimmevAra nahIM / sArI ghaTanAoM ke lie jo antima jimmevAra hai, vaha apanI AtmA hai, apanA adhyavasAya hai / ' ___maiMne adhyAtma ke do-tIna rahasyoM kI carcA kI hai| yaha carcA bahuta vistAra mAMgatI hai, para maiMne saMkSepa meM usako prastuta kiyA hai / yadi ye do-tIna rahasya, jinakA udghATana hamAre mana meM ho sake, hamAre jIvana meM ho sake to aura rahasya khojane kI z2arUrata nahIM hai / maiMne Upara jina rahasyoM kI carcA kI hai, ve saba khoje gaye rahasya haiM / hamAre tIrthaMkaroM ne, hamAre AcAryoM ne inakI khoja kI thI / jo khoje gaye rahasya haiM, unakI mAtra smRti maiMne prastuta kI hai| Apako thor3I-sI yAda dilAnI hai| ina rahasyoM ke prati hamArA dhyAna kendrita ho aura naye rahasyoM ko khojane kI eka tar3apa, eka bhAvanA, saghana zraddhA mana meM jAgRta ho, puruSArtha usa dizA meM Age bar3he to mujhe lagatA hai ki isa saMsAra meM bhogI jAne vAlI bahuta sArI vyAdhiyoM aura mAnasika saMkaTa se hama baca sakate haiM aura kachue kI bhA~ti apane lie aisI DhAla banA sakate haiM jisameM jAkara sAre AkramaNoM, atikramaNoM se bacakara apane-Apako surakSita anubhava kara sakate haiM / 'AtmA meM prakAza hai to bhautika prakAza bhI hamAre kAma A jAtA hai| AtmA kA prakAza na ho to bAhara kA koI bhI prakAza kAma nahIM A sktaa| 124 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra hI mandira hai cAritra se mana pavitra ho to mana kI pavitratA AkRti para jhalakatI hai ; jaise mathA huA navanIta dahI se alaga Upara tirane lagatA hai / - upAdhyAya muni vidyAnanda cAritra hI mandira hai arthAt mandira ke samAna pavitra hai| mandira bhagavAna kI pratimA ke mAMgalya se upayuta hai, maMgala-bhavana hai| dharma aura Atma-saMskAra ko nitya navIna karane ke lie mandiroM meM jAne kI vidhi hai / dharma-bhAvanA aura Atma-saMskAra se cAritra kI ratnavedI kA nirmANa hotA hai / puSpa kI muskAna ko dekhate-dekhate vyakti svayaM muskAne lagatA hai aura jinezvaroM kI vItarAga-mudrA ke darzana karane se mana para unakI guNAvalI kA saMkramaNa hotA hai| yaha tadguNa saMkramaNa jaba AcaraNa kA abhinna aMga bana jAtA hai taba vyakti mandira-svarUpa bana jAtA hai| isI artha meM cAritra ko mandira kahA gayA hai| samyaka cAritra ke devAlaya samAna pITha para bhagavAna birAjate haiM / manuSya apane cAritra se 'Atma mandira' kA nirmANa karane meM svatantra hai| apane hI tyo se vaha ise madirAlaya bhI banA sakatA hai / pratikSaNa apane deha ko 'AtmA' kA pavitra AgAra mAnakara 'mandira' samAna rakhe, yaha cAritravAn vyakti kA naitika karttavya hai| vyakti ke vyaktitva ko loka usake AcaraNa kI kasauTI para rakhate haiN| vaha apanI dinacaryA kaisI rakhatA hai, isI AdhAra para 'vaha kyA hai ?' kA niSkarSa phalita hotA hai; ata: mandira jAne vAle ke prati yadi cAritravAn hone kA anumAna koI kare, to usakI yukti ko asaMgata nahIM kahA jA sakatA / 'yatra dhumastatra vahni' jahA~ dhuA~ hai, vahA~ agni hai, yaha to vyAptisAhacarya kA niyama hai / isa prakAra 'jahA~ cAritra hai, vahA~ mandira hai' kahanA upacAra se cAritrazIla ko mandira-samAna abhihita karanA hai| jaise mandira se devAlayatva ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA, vaise cAritra ke prAsAda ko pavitratA meM mandira ke upamAna se hIna nahIM kiyA jA sakatA / cAritra kA pAlana AtmanA kiyA jAtA hai / vaha bAhya pradarzana kA alaMkAra na hokara Antarika zIla kI AdhArazilA hai| jaise sphaTita maNi meM chAyA saMkrAnta hotI hai, usI prakAra cAritra meM se vyakti kI pavitratA jhalakatI hai| mokSa ke sAtha cAritra kA avinAbhAvI sambandha hai / jo loga mandira se lauTakara apane vyavasAya meM vizuddha nahIM rahate, milAvaTa karate haiM athavA vastu ke mUlyAMkana meM anaucitya rakhate haiM, 'cAritra aura mandira' se unakA koI sambandha nahIM hai / kahA hai cau. ja. za. aMka 125 For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kASThe vidyate devo na pASANe na mRNmaye / bhAve hi vidyate devastasmAd bhAvo hi kAraNam / / (devatA na kASTa meM hai, na patthara meM aura na miTTI meM, vaha to manuSya ke apane bhAvoM meM birAjamAna hai; ata: bhAva hI devatva kI pratiSThA meM mukhya hai)| 'prAtaHkAla ghUmane se svAsthya uttama rahatA hai', isa sUtra kA lAbha uThAne ke lie yadi koI banda gAr3I meM baiThakara maidAna ho Aye to kyA sUtra kA bhASita use phalegA? isI prakAra mandira jAne mAtra ko dhArmikatva kA lakSaNa mAnane vAlA aura jIvana-vyavahAra meM bhinna AcaraNa karane vAlA kyA Astika' kahA jA sakegA ? udyAna meM jAne vAlA anAyAsa hI puSpoM ke saurabha ko prApta karatA hai aura lauTate samaya eka-do pUSpa usake hAtha meM hote haiM / yadi mandira jAne vAlA sarvajJa bhagavAn ke darzana kara khAlI hAtha, khAlI mana lauTa jAtA hai to usakI jar3atA ko dene yogya puraskAra kisake pAsa hai ? mandira aura bhagavAn kI pratimA to bhAva-rAzi ko udvelita karane ke sAdhana mAtra haiM vahA~ se bhAvoM meM (pariNAmoM meM) divyatA prApta karane kI pravRtti nahIM lA sake to mandira jAne ko hI sAdhya mAna baiTane kI bhUla kA saMzodhana kaba karoge ? yaha to chilakA khAne aura rasa pheMkane jaisI bAta huI / jaise zilpakAra patthara meM se sarvAMgapUrNa mUrti kA AvirbhAva kara letA hai, vaise hI cAritra kI sAdhanA karane vAlA apane vyaktitva meM alaukika saundarya kI udbhAvanA karatA hai / cAritra se mana pavitra ho to, mana kI pavitratA AkRti para jhalakatI hai, jaise mathA huA navanIta dahI se alaga Upara tirane lagatA hai / isa prakAra manuSya kA vAstavika devAlaya usakA cAritra hai| mandira, girijAghara, masjida aura upAsanA-gRha usa cAritra labdhi ke nAmAntara haiM / yadi inameM niyamita upasthiti dene vAlA bhI cAritrahIna hai to vaha usakI apanI ayogyatA hai / 'samayasAra' kI pandrahavIM gAthA __ "koI bhI zabda Agama, vyAkaraNa aura zabdakoza dvArA samyagjJAna se 3 parIkSita hone para hI grAhya hotA hai, anyathA vaha bhadra tathA sva-para-uddhAraka nahIM balki anartha kA kAraNa hotA hai| yaha pandrahavIM gAthA adhyAtma-kSetra aura jaina jagat ke vidvAnoM ke madhya sadaiva, jaTila tathA gUr3ha samasyA kA viSaya rahI hai| Aja se hI nahIM AcArya pravara amRtacandra jaise mahAn pratibhA saMpanna ke samaya se hI hai| unhoMne bhI isa gAthA ko dUsarI paMkti kI pahalI arddhAlI 'apadesa saMta majjhaM' AcArya kundakunda ke svalpAkSaraviziSTa zailI kA artha nahIM kiyaa| avazya hI unheM bhI isa arddhAlI kA spaSTa artha jJAta nahIM huA athavA use saMdigdha samajhakara chor3a diyaa| anyathA isa paMkti 126 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA artha unase nahIM chuutttaa| AcArya jayasena ne apanI tAtparyavRtti meM isa ardhAlI kA artha to kiyA, parantu eka zabda badala diyA athavA kisI prati meM lipikAra ke kAraNa pATha hI aisA prApta huA hogaa| vaha arbhAlI hai 'apadesa sutta majjhaM' AcArya jayasena ne isa pATha kA artha 'sutta' zabda ko 'jiNa-sAsaNaM' kA balAt vizeSaNa mAna kara kiyA hai aura uttaravartI paM. jayacanda Adi sabhI buddhijIvI varga ko 'sutta' pATha ne aneka vidvAnoM ke mastiSka kI yAtrA kI aura Akhira ulajhA hI rkkhaa| jayasena ne 'sutta' zabda kA artha 'zruta' mAna kara usakA vizeSaNa bhAvazruta aura dravyazruta ke rUpa meM kiyaa| kyA momabattI donoM siroM para jala sakatI hai? koI bhI artha Agama, vyAkaraNa aura zabdakoza dvArA samyagjJAna se parIkSita hone para hI grAhya hotA hai anyathA rUpa meM zabda nAma mAtra yadi bhrAntivaza grahaNa kiyA jAe to vaha bhadra tathA sva-para-uddhAraka nahIM balki anartha kA hI kAraNa hotA hai| isa artha ko paM. vaMzIdhara nyAyAlaMkAra ne kliSTa kalpanA mAnA hai| unakI dRSTi se isa gAthA meM ye saba 'appANaM' kA vizeSaNa honA cAhie; 'jiNa sAsaNaM' kA nhiiN| DA. e. ena. upAdhye ne bhI 'apadesasaMtamajhaM' pATha ko hI ThIka mAnA hai| paM. jugala kizora mukhtAra ne isa viSaya para eka lekha 'anekAnta' mAsika meM prakAzita karavAyA thA aura isa gAthA ke sahI artha batAnevAle ko puraskAra dene kI ghoSaNA bhI kI thii| abhI taka sthiti vaisI hI rahI hai| jaba hama jaina nagara, jagAdharI (hariyANA rAjya) meM cAturmAsa the AcArya zrI tulasIjI aura prAkRta bhASA tathA darzana zAstra ke suprasiddha vidvAn muni zrI nathamala ne 'samaya kA svAdhyAya karate samaya 15 vIM gAthA ke bAre meM vahA~ tIna patra bheje the| usa samaya isa paMkti kA artha aura 'apadesa-sutta-majjhaM' pATha kA samucita samAdhAna hama nahIM kara ske| unhoMne hameM tatkAla patra dvArA sujhAva diyA thA ki prAcIna pratiyoM dvArA 'samayasAra' graMtha kA prAmANika pATha ke sAtha saMpAdana honA parama Avazyaka hai| hamane bhI usake bAda hI samUce bhArata ke graMtha-bhaNDAroM se 'samayasAra' kI hastalikhita pratiyoM kA saMkalana kiyA aura pATha-bheda evaM artha para gambhIra anucintana, anveSaNa ke sAtha romanthana kiyA aura nirdiSTa pATha ke sambandha meM isa niSkarSa para pahu~ca gaye haiM, anvaya artha--isa prakAra kiyA hai, aura isa taraha ise bIsavIM zatAbdI kI hamane eka bar3I upalabdhi mAnI hai| prAkRta bhASA aura 'samayasAra' ke anucintakoM se sujhAva apekSita haiN| _ -AcArya kundakunda ne 'samayasAra' (gAthA 15) meM 'gAgara meM sAgara' kI kahAvata ko caritArtha kiyA hai yAno--svalpAkSaroM ke dvArA pAriNAmika tathA kSAyika bhAva ko darzAyA haijo bhavya AtmadarzI hai vaha jinazAsanadarzI hai jo passadi appANaM abaddha puThaM annnnnnmvisesN| apadesasaMtamajjhaM passadi jiNasAsaNaM savvaM / / / -AcArya kundakunda, samayasAra, 1 / 15 sAnvaya artha--(jo) jo bhavya puruSa (appANaM) AtmA ko (abaddhapuLaM) baMdharahita aura para ke sparza se rahita (aNaNNaM) ananya-anyatva-rahita (avisasaM) avizeSa-vizeSa-rahita-upalakSaNa se niyata tathA asaMyukta (apadesa) - pradezarahitaakhaNDa (saMta) 2- zAnta-prazAnta rasa se ApUryamANa (majjhaM) 3-apane andara (passadi) cau. ja. za. aMka 127 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha jJAnacetanA kA anubhava karatA hai vaha ( savvaM ) sampUrNa ( jiNa) kevalI -praNIta ( sAsaNaM ) zAsana - svasamaya aura parasamaya ko ( passadi ) dekhatA hai- jAnatA hai / 1. apadesa - apradeza - niraMza, avayavarahita / apaesa - apradeza-pradezarahitatve avayavAbhAvAt niraMze niranvaye / abhidhAna rAjendra . - jo kisI kA na to pradeza hai, na avayava hai, na aMza hai aura na kisI kA anvaya hai / pratyeka AtmA asaMkhyAta pradezI, svatantra aura akhaNDa yAnI apane Apa meM pUrNa hai / parasamaya vacana mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH / gItA, 15/7 2. saMta - zAnta - ( prAkRta tathA pAlI meM saMta kA zAnta / daMta kA dAMta banatA hai ) / nava rasoM meM se eka (prAkRta, pAlI, apabhraMza, kannaDa, hindI aura marAThI koza ) / saMtA - zAnta - rUpA - bodha pAhuDa -gA. 51 saMta - zAnta ( Repose) pAlI dhammapada ; 7 7 saMta - zAnta - rasa, vizeSaNa : pAiasahamahaNNavo, pR. 839 uvasaMto-upazAntaH; kArtikAnuprekSA; gA. 377 uvasaMtomi - upazAnto'smi pratikramaNa, 12 upasaMtakhINamoho; paMcAstikAya, gA. 70 saMta - sajjana; bhagavatI ArAdhanA, gA. 68, pR. 163 pasaMtappA - prazAntAtmA; pravacanasAra, gA. 272 jaina zaurasenI meM upazAnta kA uvasaMta bana jAtA hai| -Ara. pizala pairA 83 icchami bhaMte / saMti bhatti / zAnti bhakti aMcalikA dhamma titthayara saMta; prAkRta jayamAlA / / 5 / / prazAntAtmane namaH; siddhacakra pATha / 136 zuddhaM zivaM zAntam ; sAmAyika pATha, amita gati, 20 namaH zAntAya tejase; bharta hari, nIti. 1 / 1 zAnto niHspRhanAyakaH; vAgbhaTTAlaMkAra, 5 / 32 zAnto raso vijAnIyAd; saMgItasamayasAra - 4169 jaya parama zAnta mudrA sameta - hindI saMta asaMta bharama tumha jAnahu -tulasI, rAmAyaNa, 7 / 121 / 3 3. majjhaM - meM mai mama maha mahaM majjha majjhaM amha amhaM GasA / / 8 / 3 / 113 / / asmadoGa sA SaSThayekavacanena sahitasya ete navA''desA bhavanti / - abhidhAna rAjendra koza, bhAga-6, pR. 63 'majjhaM' zabda prAkRta bhASA meM uttama puruSa sarvanAma, SaSThI vibhakti kA eka vacana sambandha kAraka banatA hai tathA bahuvacana meM 'majjhANaM' hai / (Ara. vizala, kampereTiva grAmara oNpha di prAkRta laiMgvejeja' pairA 415, meksamUlara bhavana, nyU DelhI) / 4. 'passadi' - jo passadi - yaH karttA pazyati jAnAtyanubhavati / 128 - samayasAra, ( AtmagrAhakaM darzanamiti kathite / ) -vR. dravyasaM. gA. 44 tAtparya. 1 / 15 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaka arthAt imArata nahIM, AtmAlaya sthAnakavAsI zabda meM sthAnaka kA artha koI makAna, imArata yA bhavana nahIM hai varan isakA vAstavika artha hai-AtmA kA sthAna / samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritramaya jIvana hI AtmA kA sthAna hai, isameM nivAsa karane vAlA hI sthAnakavAsI kahalAtA hai| upAdhyAya madhukara muni eka samaya thA jaba jaina paramparA kI dhArA akSuNNa rUpa meM samagra bhArata meM pravAhita thii| zramaNa bhagavAn mahAvIra se lekara antima zrutakevalI bhadrabAhu svAmI taka yaha svarNayuga rahA, tatpazcAt jaina paramparA do upadhArAoM meM vibhakta ho gayo - digambara, zvetAmbara / jaina paramparA kI digambara dhArA kA zramaNa saMgha vicaraNArtha dakSiNa kI ora calA gayA aura zvetAmbara dhArA kA zramaNa saMgha uttara-pazcima kI ora vicaraNa karatA rahA / Agama-vihita vidhi-vidhAna ke anusAra maryAdA-caryA evaM suvyavasthita sAdhanA ke bala para zvetAmbara dhArA kA saMgha sarvatra pUjita gauravAnvita hotA rahA / jainetara samAja para bhI isa saMgha kA acchA prabhAva banA rahA / sAdhu-jIvana ko maryAdAoM ko apramatta surakSita rakhate hue saMgha ke saMta itastataH sudUrapUrva vicaraNa karake jainadharma ke siddhAntoM kA pracAraprasAra karate rahe / * * * kintu eka aisA yuga bhI AyA jaba samaya ne karavaTa lI, aura zithilatA panapane lgii| sAdhanA aura svAdhyAya meM nirantara saMlagna zramaNavarga lokaiSaNA kI ora jhukane lgaa| vaha svayaM ke lie 'aNagAra' zabda kA upayoga karate hue bhI 'caityavAsI' banane lge| jinabhakti aura jinapUjA ke nAma para dravya ekatrita karAyA jAne lgaa| yantra, tantra tathA mantra ke mAdhyama se vaha apanI pUjA-pratiSThA bar3hAne meM vyasta ho gyaa| zramaNoM ke isa zithilAcAra se yugayugoM se calI AtI sAdhu-maryAdA khatare meM par3a gyii| jainadharma ke vAstavika siddhAnta tirohita hone lge| isa viSama sthiti meM eka aisI krAnti kI AvazyakatA thI jo zramaNoM meM punaH zAstrasammata maryAdAoM kI pratiSThA kare aura use apanI pavitratA ke purAne pariveza meM lauTAye / dharmaprANa loMkAzAha ne isa krAnti kA netRtva kiyaa| sthAnakavAsI samAja isI krAnti kI dena hai| ___ 'sthAnakavAsI' nAmakaraNa nayA ho sakatA hai, kintu isameM jo maryAdA-vyavasthA hai vaha zuddha sanAtana sAdhu-saMsthA kA hI sahI rUpa hai; ataH yaha asaMdigdha hai ki sthAnakavAsI jaina samAja koI navIna sthApanA nahIM hai apitu calI A rahI mahAvIrakAlIna sAdhu-saMsthA kA hI eka saMskaraNa hai / 'sthAna' zabda ke sAtha 'ka' pratyaya jor3ane se 'sthAnaka' zabda bananA hai; tadanusAra 'sthAnaka meM jo vAsa karatA hai, vaha sthAnakavAsI hai| cau. ja. za. aMka 129 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ yahA~ prazna uTha sakatA hai ki 'sthAnaka' kyA hai ? sthAnaka yahA~ kisI makAna, bhavana yA imArata kA paryAya nahIM hai varan isakA artha hai 'AtmA kA sthAna' samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakacAritramaya jIvana hI AtmA kA sthAna hai, isameM nivAsa karane vAlA kahalAtA hai 'sthaankvaasii|' sthAnakavAsI jaina samAja meM sAdhu-saMsthA ko hI pramukhatA dI gayI hai| isa samAja kA saMcAlana sAdhu-saMsthA ke AdhAra para hI hotA hai, ataH isakA eka anya nAma 'sAdhumArgI' hai| sAdhuoM kA mArga sAdhu-mArga kahalAtA hai tadanusAra isa mArga para calanevAle, ise apanAnevAle 'sAdhumArgI' kahalAte haiN| zAstrAnusAra sAdhumArga vaha hai jo vizuddha jJAna aura kriyA ke sAtha samyakcAritra meM AsthA rakhatA hai; svabhAvataH isa mArga ke anugAmI sAdhumArgI kahe jAte haiN| isa taraha sthAnakavAso' aura 'sAdhumArgI' donoM zabda ekArthavAcI haiM, inake alaga-alaga artha nahIM haiN| dhyAtavya hai ki sthAnakavAsI jaina samAja ke zramaNavarga ne sadaiva apanI kriyA-niSThA ko sAvadhAnI se surakSita rakhA hai, isIlie isakI pratiSThA samagra bhArata meM tathA anyatra bar3hI-car3ho rahI hai| kintu Aja isa samAja ke zramaNavarga meM bhI punaH kriyA-zaithilya aura pramAda bar3hane lagA hai / jainadharma ke pracAra-prasAra ke misa Aja ke sAdhuvarga meM viparIta sAdhanoM kA upayoga uttarottara bar3ha rahA hai| aisI sthiti meM isa samAja kA bhaviSya kyA hogA, yaha gaMbhIratApUrvaka vicAraNIya hai| pratikramaNa pratilekhana pratikramaNa aura pratilekhana ke dIpa jaba taka nirdhUma aura niSkampa jala rahe haiM Alokita kara rahe haiM mere abhyantara ke brahmANDa ko! kaSAyoM ke sAMpaandhakAra meM kuNDalI-Asana para baiTha, hameM kabhI bhI bhayAkrAnta nahIM kara sakeMge mere prabhu ! tumhArA tejovalaya viSNu kA sudarzana banakara kATa rahA hai hamAre janma-janmAntaroM kI graMthiyoM ko, nirgrantha kA malaya pulakAkula' kiye de rahA hai prANa-prANa ko; tRSNAoM kA dAvAnalazAnta hai, prazamita hai, prajJA-prasUna khila uThA hai hRdaya kI ku~ArI dharatI para ! eka nayI sRSTi ke janma kA zaMkhanAda suna rahe haiM hama saba ! -ratneza 'kusumAkara' tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja aura siddhAnta "siddhAnta-hInatA jaise eka bahuta bar3A khatarA hai aura arAjakatA hai, vaise hI siddhAnta-viparyaya bhI eka bhayaMkara abhizApa hai / jahara ko na samajhanA bhayAvaha hai; kintu jahara ko amRta mAna lenA to sIdhA vinAza-patha hI hai| muni mohanalAla 'zArdUla' cIna ke suprasiddha saMta kanphyUziyasa ne kahA hai-'rakta kA viSAkta ho jAnA koI bAta nahIM; kintu siddhAnta kA viSAkta ho jAnA sarvanAza hai|' isI prakAra bhagavAn mahAvIra ne eka marmoddhATana kiyA hai ki 've andhakAra se aura gahana andhakAra meM praviSTa hote haiM, jo mandabuddhi haiM aura hiMsA meM Asakta haiN| ve moha (ajJAna) meM DUbe hue na Ara raha pAte haiM, na pAra pahu~cate haiN|' vaidika vANI hai'durbuddhi hI manuSya ko bhaTakAtI hai aura pIr3ita karatI hai|' sabhI bAdhAe~ durmatijanita haiM / sanmati ke samakSa koI ar3acana nahIM tthhrtii| vipattiyA~ aura vighna mar3ha ke lie haiM, vivekI ke lie nhiiN| ina saba bAtoM se spaSTa hotA hai --siddhAnta kA samAja ke lie bahuta bar3A mahattva hai| maulika AdhAra hara kSetra meM siddhAnta eka maulika AdhAra hai| siddhAnta ke binA kisI bhI viSaya meM vyavasthita rUpa se kArya nahIM ho sktaa| gaNita, vijJAna, jyotiSa, kAvya, sanAlomA, dharma aura rAjya Adi sabhI ke apane-apane darzana haiM, apane-apane siddhAnta haiM / siddhAntahIna hone para kisI kA bhI koI svarUpa nahIM rahatA aura na usakI prAmANikatA rahatI hai / prAmANikatA vinaSTa ho jAne para vastu dhvasta ho jAtI hai| hara kSetra kA sthAyitva aura vikAsa siddhAnta para nirbhara hai| choTe-moTe jitane kArakhAne haiM, saba apanI-apanI vyavasthA para calate haiN| unakI vyavasthA bhaMga ho jAe to unakI gati bhI banda ho jAtI hai| saMsAra kA 'sarvasva' prAkRtika aura manuSya-nirmita siddhAntoM para TikA hai| vijJAna kI itanI samagra pragati, usakI siddhAnta paripakvatA meM hai| eka niyama ke dvArA hI aNubama jaisI mahAn visphoTaka zakti manuSya ke niyantraNa meM hai| usakA jo prakRtigata vidhAna hai vaha na rahe to vaha kabhI bhI duniyA ko dhUla meM milA de| bhrAnta siddhAnta siddhAnta-hInatA jaise eka bahuta bar3A khatarA hai aura arAjakatA hai, vaise hI siddhAnta-viparyaya bhI eka bhayaMkara abhizApa hai| mithyA siddhAnta saba ulaTa-phera kara cau. ja. za. aMka 131 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dete haiM / siddhAntahInatA se bhI siddhAnta viparyAsa adhika vinAzaka hotA hai| z2ahara ko na samajhanA bhayAvaha hai para z2ahara ko amRta mAna lenA to sIdhA hI vinAza kA patha hai / galata mAnyatAoM aura mithyA dhAraNAoM se samAja chinna-bhinna ho jAtA hai / usakI sArI sAMskRtika kar3iyA~ hI TUTa jAtI haiM / sAmAjika patana, sAmAjika vighaTana aura sAmAjika vyAkulatA, bhrAnta siddhAntoM kA pariNAma hotA hai / samAjotthAna aura samAja kalyANa ke lie siddhAntoM kA sahI aura AdarzavAdI honA bahuta z2arUrI hai / mithyA mUlyAMkana sthApita hote hI samAja kA DhA~cA bigar3ane lagatA hai / yaha kisI se chipA huA tathya nahIM hai / siddhAntoM kI sahI pahacAna samAja ke preya aura zreya ke lie U~ce tathA udAra siddhAntoM kI AvazyakatA hai / mahAn siddhAntoM ke AdhAra para hI koI samAja tathA deza sarvAMgINa unnati kara sakatA hai| mahAn siddhAntoM kI pahacAna yaha hai ki ve sarvajanopayogI hoM, arthAt sabake vikAsa, hita evaM udaya meM sahAyaka hoN| jinase binA bhedabhAva sarvasAdhAraNa ko lAbha pahu~catA ho / jo siddhAnta canda logoM ke hita meM aura zeSa janatA ke ahita meM hoM; ve mahAn siddhAntoM meM sammilita nahIM kiye jA sakate / aise siddhAnta jo kucha logoM ko adhikAra se vaMcita karate haiM aura hIna banAte haiM, ve cirakAla taka cala nahIM sakate / ve mAnavatA ke lie kalaMka hote haiM, unheM miTAnA par3atA hai / svArtha- buddhi se vinirmita tuccha aura paramArtha- prerita siddhAnta udAtta hote haiM / bhAratIya saMskRti kI vizeSatA bhAratIya saMskRti kI yaha vizeSatA rahI hai ki usake sAMskRtika divya dRSTAoM ne bahuta hI mahAn aura udAra siddhAntoM kA nirmANa kiyA hai / prANimAtra ke sukha kI aura hita kI parikalpanA kI / mitti se savva bhUesu vairaM majjhaNa kei - hamArI saba ke sAtha maitrI hai kisI ke sAtha koI vaira nahIM / mitrasya cakSuSA samIkSAmahe -- sabako mitratA kI dRSTi se dekheM / ye kitane vyApaka aura mahAn siddhAnta haiM / sarve bhavantu sukhinaH sarve santu nirAmayAH / sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcan dukha bhAg bhavet / / saba sukhI baneM, saba nIroga hoM, saba kalyANa-maMgala pAyeM, koI bhI duHkhI na ho isa prakAra kI pavitra aura udAra bhAvanAmaya bhAratIya saMskRti ke gauravapUrNa siddhAnta haiM / inhIM zlAghya siddhAntoM ke bala para bhAratIya saMskRti phUlI - phalI hai; vizva paTala para apanI maulika chApa aMkita kara sakI hai| saMkIrNa siddhAnta jaba-jaba saMkIrNa, bhedamUlaka, svArtharata siddhAntoM kI racanA hotI hai, samAja Tukar3e-Tukar3e ho kara bikhara jAtA hai| eka samaya thA jaba strI zUdro nAdhIyAtAm-(zeSa pRSTha 135 para) tIrthaMkara : nava. disa. 1977 132 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmantra NamokAra : kucha prazna-cihna "prazna yaha uTha sakatA hai ki ucca padadhArI AcArya aura upAdhyAya apane se nIce padavAloM ko kaise namaskAra kareMge? isake alAvA kyA AcArya, upAdhyAya athavA sAdhu svayaM ko bhI namaskAra kareMge, kyoMki 'savva' meM to ve svayaM bhI A jAte haiN| 0 pratApacandra jaina NamokAra mantra mahAn sukhakArI aura zAnti kA jJAtA hai, jo cAroM hI jaina paramparAoM ko samAna rUpa se mAnya hai| isa loka meM yahI ekamAtra aisA mantra hai, jo sarvavyApI aura sarvahitaMkara hai, kyoMki bagaira kisI bhedabhAva ke sabhI mahApuruSa isameM Ate haiM, jinhoMne rAga, dveSa, kAma Adi jIta liye haiM aura jo samUce jaga ke jJAtA-dRSTA haiM, bhale hI phira unheM buddha, vIra, hari, hara, brahmA, IsA, allAha kisI bhI nAma se jAnA jAtA ho| sva. DA. nemicaMdrajI, ArA ne to apanI khojapUrNa pustaka 'maMgala-mantra NamokAra--eka anuciMtana' ke Amukha meM yahA~ taka likhA hai ki "isameM samasta pApa, mala aura duSkarmoM ko bhasma karane kI zakti hai| NamokAra mantra meM uccarita dhvaniyoM se AtmA meM dhana aura RNa donoM prakAra kI vidyut-zaktiyA~ utpanna hotI haiM, jinase karma-kalaMka bhasma ho jAtA hai| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkara bhagavAna bhI virakta hote samaya sarvaprathama isI mahAmantra kA uccAraNa karate haiN| vairAgyabhAva kI vRddhi ke lie Aye deva bhI isIkA uccAraNa karate haiN| yaha anAdi hai| pratyeka tIrthaMkara ke kalpa-kAla meM isakA astitva rahatA hai|" / pracalita NamokAra mantra meM nimnalikhita paiMtIsa akSara haiM aura usameM arihanta se lekara samasta sAdhuoM taka ko namaskAra karane kA vidhAna hai : Namo arihaMtANaM / Namo siddhaannN| Namo aairiyaannN| Namo uvajjhAmANaM / Namo loe savva saahuunnN| isa anucintana meM sva. DaoNkTara sAhaba ne vidvattApUrNa zailI meM yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki "paiMtIsa akSaroMvAlA yaha mantra samasta dvAdazAMga jinavANI kA sAra hai| isameM samUce RtujJAna kI akSara-saMkhyA nihita hai| jaina darzana ke tattva, padArtha, dravya, guNa, paryAya, nayanikSepa, Azrava aura bandha Adi bhI isa mantra meM vidyamAna haiN|" sva. DaoNkTara sAhaba ne isa mantra ko isI rUpa meM anAdi batAyA hai, parantu Age cala kara unhoMne yaha bhI likhA hai ki "kucha vidvAn itihAsakAroM kA abhimata hai ki sAdhu zabda kA prayoga sAhitya meM adhika purAnA nahIM hai aura 'sAhUNaM' pATha isa bAta kA dyotaka hai ki yaha mantra anAdi nahIM hai|" cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zaMkA ke samAdhAnArtha AdaraNIya DaoNkTara sAhaba ne likhA hai ki sAdhu bhI paramparAgata anAdi haiM parantu isa AdhAra para mahAmantra ke vartamAna pracalita rUpa ko anAdi mAna lenA sahI lagatA hai kyoMki - (1) kaliMga samrAT khAravela dvArA nirmita hAthIguMphA para jo lekha hai vaha purAtattva, prAcInatA aura itihAsa kI dRSTi se bahuta hI mahattvapUrNa hai| usa lekha meM jo ki brAhmI lipi meM hai yaha maMtra kevala nimnalikhita caudaha akSaroM meM aMkita hai, pracalita paiMtIsa akSaroM meM nahIM : 'namo ara hNtaanN| namo saba sidhaanN|" (jaina sandeza--chaThA zodhAMka) zilAlekha meM usake lekhana kI tithi nahIM milatI; parantu itanA spaSTa hai ki yaha zilAlekha I. pU. dUsarI zatAbdI kA hai yAnI, aba se do hajAra do sau varSa puraanaa| ho sakatA hai, anya kucha akSaroM kI bhA~ti isakI tithi bhI bhagna ho gayI ho| isa maMtra kA isase purAnA lekha zAyada hI anyatra kahIM upalabdha ho aura yaha rUpa hai bhI aisA jo anAdi ho sakatA hai vidvAn itihAsakAroM kI zaMkA se pre| isakI lipi bhI prAcInatama brAhmI hai| (2) maMtra ko isa prAcIna rUpa meM AcArya aura upAdhyAya bhI japa sakate haiM, jaba ki usake pracalita rUpa ko lekara prazna yaha uTha sakatA hai ki ucca padadhArI AcArya aura upAdhyAya apane se nIce padavAloM ko kaise namaskAra kareMge? isake atirikta kyA AcArya, upAdhyAya athavA sAdhu apane svayaM ko bhI namaskAra kareMge, kyoMki 'savva' meM to ve svayaM bhI A jAte haiN| aisA lagatA hai ki maMtra ko pracalita vartamAna rUpa kAlAntara meM de diyA gyaa| isa bAta kI puSTi isa tathya se bhI hotI hai ki dhIre-dhIre kSINa ho rahI smaraNazakti ke kAraNa jaba zrutajJAna ghaTane lagA to tatkAlIna AcAryoM ne jinavANI kI rakSArtha jo bhI yAda raha gayA thA, use prAkRta bhASA meM zAstrabaddha karA diyA aura IsA bAda nirvANa saMvat 683 meM SaTkhaNDAgam nAma ke sUtra-grantha kI racanA kI gyii| (jainadharma, paM. kailAzacandra zAstrI; pRSTha 256) isa mUla-grantha meM mahAmantra NamokAra maMgalAcaraNa ke rUpa meM pracalita paitIsa akSaroM meM sarvaprathama pAyA jAtA hai| isase pUrva aura Adi se yaha mantra hAthIguphA ke zilAlekha meM aMkita caudaha akSaroM kA hI rahA hogaa| zAyada isI AdhAra para sva. DaoN. hIrAlAlajI ne AcArya puSpadanta ko isa mahAmantra kA AdikartA batA diyA ho| DaoN. harIndra bhUSaNa jaina ke matAnusAra bhI zrata kI ho rahI vismRti se honevAlI hAni ko rokane ke lie zAstralekhana kA kArya vi. saM. 510 se pUrva hI zurU ho cukA thaa| (jaina aMgazAstra ke anusAra mAnava-vyaktitva kA vikAsa; DaoN. harIndra bhUSaNa jaina, pRSTha 11) / yahA~ eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki NamokAra maMtra ke sAtha hI Age bole jAnevAle cAra maMgaloM (maMgalI) meM AcArya aura upAdhyAya kA alaga se 134 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ullekha na hokara unheM sAdhuoM meM hI mAna liyA gayA aura unakI bajAya cauthe sthAna para kevalI-praNIta-dharma ko zAmila kara liye jAne se pAtha isa prakAra ho gayA arahaMtA mNglN| siddhA mNglN| sAhU maMgalaM / kevalipaNNatto dhammo maMgaraM // isa prakAra isa mahAmantra kA Adi caudaha akSaroM kA hI ThaharatA hai / yadi yaha mAna liyA jAe ki yaha mahAmaMtra zrAvakoM ke japane kA hai zramaNa to zrAvakoM ko isase saMskArita karate haiN| sva. jyotiSAcAryajI ne bhI likhA hai ki tIrthaMkara bhagavAn (tIrthaMkara prakRti kA bandha karanevAle rAjA kA mahApuruSa) bhI isakA uccAraNa zrAvaka avasthA meM hI virakta hote samaya karate haiM, taba to yaha cAhe caudaha akSaroM kA rahA ho cAhe paitIsa akSaroM kA ho, koI antara nahIM pdd'taa| hameM to kRtajJa honA cAhiye usa AcAryoM kA ki maMtra kA yaha saMzodhana aisA adbhuta aura camatkRta karanevAlA huA ki yaha kevala mantra na raha kara dvAdazAMgarUpa evaM bhASA-vijJAna kA AdhAra bhI bana gayA hai, jaisA ki sva. DaoN. nemicaMdrajI, ArA ne apanI anUThI, anupama aura khojapUrNa kRti meM bar3I khUbI ke sAtha siddha kiyA hai| " (samAja aura siddhAnta : pRSTha 132 kA zeSa) strI aura zUdra ko vedajJAna kA adhikAra nahIM hai; karAra de diyA gayA thaa| U~canIca kI bhAvanA para uThe isa siddhAnta ne samAja-bheda meM bahuta bar3A pArTa adA kiyA aura zeSa meM usakI avajJA-bhAvanA ko samApta karanA pdd'aa| itanA hone para bhI Aja taka samAja ko usake kaTaphala bhogane par3ate haiM; isalie aNuvrata-saMhitA meM eka niyama hai ki maiM jAti-varNa ke AdhAra para kisI ko aspRzya yA ucca-nIca nahIM maanuuNgaa| prAcIna samaya kI bhA~ti vartamAna meM bhI samAja meM kucha aisI mAnyatAe~ sthApita ho rahI haiM, jo manuSya ko ulTI dizA meM agrasara karatI haiN| paisevAlA hI bar3A yogya hai--yaha bhrAnta dhAraNA samAja meM bar3I ho gahita aura viparIta bhAvanA phailAtI hai| dharma aura sadAcAra ke lie to yaha kuThArAghAta hI hai| jaba logoM kI dRSTi dravya para Tika jAtI hai taba ve nyAya, anyAya kucha nahIM smjhte| vartamAna kI g2arIbI, bhraSTAcAra, cora-bAz2ArI, milAvaTa Adi samasyAe~ isI mithyA mAnyatA kI jar3a se phUTI haiN| inakA samAdhAna tabhI hogA jaba yaha bhrAnta dhAraNA samApta hogii| manuSya kA mUlya usake sadguNa aura sadvyavahAroM para hogaa| hamAre manISI dharmAcArya yuga-yugoM se samAja meM sahI siddhAntoM kI sthApanA ke lie satprayatna karate rahe haiM aura kara rahe haiN| sAmAjika krAnti aura kalyANa ke lie zobhana siddhAntoM kI pratiSThA bahuta z2arUrI hai| cau. ja. za. aMka 135 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti : vizva-saMskRti ko antarAtmA muni mahendra kumAra 'kamala' saMskRti mAnava se jar3I haI hai| yadyapi isa virAT vizva meM mAnava ke atirikta deva-dAnava, pazu-pakSI Adi anaMta prANadhArI haiN| una sabakI niyata vRtti hai, prApta kA bhoga karanA unake jIvana kA lakSya hai; lekina mAnava kI apanI anUThI vizeSatA hai| vaha prApta kA bhoga karane ke sAtha-sAtha apane vikAsa ke carama lakSya mokSa ko prApta karane kA bhI adhikArI hai| isake lie usane jo siddhAnta nizcita kiye, AcAra-vicAra kI prakriyA svIkAra kI, cintana-manana kiyA, una sabakA samaveta nAma hai- saMskRti; ataH saMskRti kA artha aura uddezya huA sukha, zAnti, samatA evaM samanvaya kA saMtulita vikaas| atIta meM aneka yuga badale, abhI badala rahe haiM aura anAgata meM bhI badalate raheMge; lekina saMskRti ke svaroM meM parivartana nahIM AyA hai aura na Ane vAlA hai| vaha to aniketana-anagAra kI taraha antarmukhI hokara aharniza apanI viziSTa kalyANakArI paramparAoM dvArA sarvajana sukhAya sarvajana hitAya sakriya hai sarve sukhinaH santu sarve santu niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyantu mAkazcid duHkhabhAg bhavet // saMskRti kA lakSya hai 'satyaM zivaM sundaram' kA prasAra karanA / vaha zarIra ko bhI svastha dekhanA cAhatI hai aura AtmA ko bhI blisstth| usakI dRSTi meM na to tana upekSaNIya hai aura na mana avgnnniiy| use vyakti kA udaya bhI iSTa hai aura samaSTi kA vikAsa bhI; isalie anya zabdoM meM hama yoM kaha sakate haiM- saMskRti arthAt srvody| rUparekhA, uddezya, lakSya meM antara nahIM hone se yadyapi saMskRti ke svarUpa Adi meM bheda-kalpanA saMbhava nahIM hai; phira bhI vaidika saMskRti, bauddha saMskRti, pAzcAtya saMskRti Adi nAmakaraNa hone kA una-unakI dArzanika cintana-manana kI vizeSa paddhatiyA~ aura usa para AdhArita AcAra-vyavahAra kI prakriyAe~ haiN| yahI dRSTi jaina saMskRti ke nAmakaraNa kA AdhAra hai| jaina saMskRti yAnI vItarAgatA kI saMskRti, AtmapuruSArtha ko jAgrata karanevAlI saMskRti, punarjanma ke nAza ke upAyoM ko batAnevAlI saMskRti, lokaSaNAoM se atIta nirAkula Ananda kA Adarza upasthita karanevAlI saMskRti / anya saMskRtiyA~ jahA~ bhogapradhAna haiM, daihika jIvana meM adhika sukha-sAmagrI kA bhoga karanA lakSya hai, vahIM jaina saMskRti kA dhyeya hai nivRtti-prktaa| isameM tyAga para sabase adhika bala diyA gayA hai| isakI pratyeka kriyA meM tyAga ke bIja nihita haiN| tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM jo jitanA adhika tyAga karatA hai, usakA utanA hI U~cA sthAna mAnA jAtA hai| bar3e-bar3e samrAToM ko tyAgiyoM ke samakSa jhukate aura guNagAna karake apane ko kRtakRtya samajhate hue batAyA gayA hai, na ki kisI yogI, tyAgI ko bhogI kI prazaMsA karate hue| yaha kahanA to satya hai ki jaina saMskRti meM nivRtti para sabase adhika bala diyA gayA hai, lekina isake anekAnta darzana kI anuyAyI hone ke kAraNa pravRtti ko bhI ucita sthAna prApta hai| pravRtti evaM nivRtti donoM hI jIvana kI do vidhAe~ haiM; jinakA uddezya jIvana ko pAvana banAnA hai| donoM eka-dUsare para Azrita haiN| pravRtti meM bhI nivRtti ke tattva nihita haiM aura nivRtti meM pravRtti ke| ___koI bhI samAja yA vyakti ekamAtra pravRtti kI bhUla-bhulaiyoM meM jIvita raha kara vAstavika nivRtti nahIM sAdha sktaa| yadi vaha kisI taraha kI nivRtti ko na mAne aura pravRtti-cakra kA hI mahattva samajhe to yaha nizcita hai ki vaha saMskRti ke sAmAnya dharAtala kA bhI sparza nahIM kara paayegaa| yahI sthiti pravRtti kA Azraya liye binA nivRtti ke nirAdhAra AkAza meM rahanevAloM kI hogii| doSa, burAI, g2alatI se taba taka koI nahIM baca sakatA, jaba taka vaha doSa-nivRtti ke sAtha-sAtha sadguNoM aura kalyANamaya pravRtti kI ora agrasara na ho| rogI ko svastha hone ke lie kupathyatyAga ke sAtha pathya-sevana karanA bhI Avazyaka hai| dUsarI saMskRtiyoM kI taraha jaina saMskRti ke do rUpa haiM--eka bAhya aura dUsarA aantr| bAhya rUpa vaha hai, jisako usa saMskRti ke anuyAyiyoM ke atirikta dUsare loga bhI A~kha, kAna Adi bAhya indriyoM se jAna sakeM; lekina saMskRti kA Antara rUpa aisA nahIM hai| Antara rUpa anubhUtigamya hai| usakA sAkSAt darzana, Akalana to vaha kara sakatA hai jo use jIvana meM tanmaya kara le, AtmasAt kara le| jaina saMskRti ke bAhya rUpa meM una aneka vastuoM kA samAveza hotA hai, jo prakaTa haiM aura jinake lie vyakti kI kAyika aura vAcanika pravRtti hotI hai| jaise khAna-pAna , utsavatyauhAra, bhASA-prayoga, dainika jIvana meM kAma Ane vAle upakaraNa, upAsanA-vidhi Adi / inakA Antara rUpa ke sAtha saMbandha hotA hai aura anuyAyi-varga usa pravRtti ko karake apanI niSThA bhI vyakta karatA hai, lekina yaha koI ekAntika niyama nahIM hai ki jahA~ aura jaba bAhya aMga ho vahA~ aura taba Antara rUpa honA hI cAhiye, kyoMki Antara rUpa itanA vyApaka hai ki kisI eka do bAhya aMgoM se usakI yathArthatA kA anumAna nahIM lagAyA jA sakatA / isa sthiti meM prazna yaha hai ki jaina saMskRti kA Antara rUpa kyA hai ? isakA uttara Upara diyA jA cukA hai ki nivRtti nivartaka dharma jaina saMskRti kI AtmA hai / nivRtti ke sAmAnya artha kA bhI saMketa kiyA gayA hai-'tyAga', lekina 'tyAga' zabda meM bhI eka cau. ja. za. aMka 137 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahasya gabhita hai ki sukha jIvana-mAtra kA svabhAva hai aura vartamAna jIvana meM jo sukha prApta ho rahA hai, vaha kSaNika evaM parAzrita hai, ataH vAstavika sukha prApta karane ke lie laukika padArthoM ke prati mUrchA kA tyAga karanA evaM AtmajJAnamUlaka anAsakta bhAva kI kramazaH vRddhi karake nirAkAratA meM ramaNa karanA ; arthAt punaH punaH janma aura deha dhAraNa na karanA par3e ; aisI sAdhanA karanA / jaina saMskRti ke ukta Antara rUpa', tyAga, nivRtti ko dhyAna meM rakhakara anAdikAla se anekAneka sAdhakoM ne cintana, manana evaM AcaraNa dvArA AcAra aura vicAra ke kSetra meM anveSaNa karake jo siddhAnta nizcita kiye, unameM tyAga-pratyAkhyAna kI spaSTa chApa parilakSita hotI hai| yadi gaNanA kI jAe to unakI saMkhyA kAphI bar3I hogI aura dRSTikoNa kI vibhinnatAoM se nAnArUpatA dokhegI; lekina sAmAnya rUpa se saralatA se samajhane ke lie jaina saMskRti ke mukhyataH cAra siddhAnta haiM : ahiMsA, aparigraha, anekAnta, AtmA aura karma kA astitva / sAmAnyatayA ahiMsA kA artha hai--'na hiMsA ahiMsA' yAnI hiMsA na karanA va pramAda aura kaSAya ke vazIbhUta hokara kisI bhI prANI ke prANoM kA hanana karanA hiMsA hai; ataH kI spaSTa vyAkhyA yaha haI ki pramAda evaM kaSAya ke vaza sva-para ke prANoM kA ghAta na karanA, viyoga na karanA; kintu rakSA karanA / prANoM kA viyoga sirpha zArIrika aura vAcika pravRtti dvArA hI nahIM; kintu vaira, ghRNA, IrSyA, dveSa, dambha, lobha, lAlaca Adi mAnasika vikRtiyoM dvArA bhI hotA hai / ina saba vikRtiyoM se nivRtta hone kA nAma ahiMsA hai| yadyapi ahiMsA meM tyAga kA Azaya gabhita hai, lekina apane pravRttimUlaka dRSTikoNa ke dvArA vizva ke samagra caitanya ko yaha samAnatA ke dharAtala para lA khar3A karatI hai / samagra jIvadhAriyoM meM ekatA dekhatI hai, samAnatA pAtI hai, unheM jIvana jIne aura sukha-prApti kI kalA sikhAtI hai| pratyeka yuga meM Adhipatya aura Arthika ekAdhikAra kI pravRtti ne hiMsA ko janma diyA hai / abhAva, asamAnatA evaM asaMtoSa kI agni sulagAyI hai| isakA ekamAtra kAraNa parigraha hai| parigraha kA artha hai - prApta vastu para svAmitva sthApita karane ke atirikta aprApta anupayogI vastuoM meM bhI mUrchA rakhanA, unako apanA mAna lenA, lekina vizva ke sampUrNa bhogopabhoga ke sAdhana dhana, sampatti, vaibhava para na to kisI kA adhikAra huA hai na hone vAlA hai aura mAna lo ki adhikAra ho bhI jAe to sabakA upayoga karanA sambhava nahIM hai kyoMki daihika jIvana-kAla parimita hai aura vaibhava Adi aparimita / isalie isa sthiti kA nirAkaraNa karane kA upAya yahI hai ki aparigraha-vRtti kA aMgIkAra kiyA jaae| parigraha kI kArA kA parityAga karake aparigraha ke ananta AkAza meM vihAra kiyA jAe, jisakA pariNAma hogA ki vizva kI samasta saMpattiyA~ svamayameva pAda-prakSAlana ke lie pratIkSA-rata rheNgii| 138 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sArI sthiti ko samajhakara hI jaina saMskRti ke siddhAntoM meM aparigraha kI zreSThatA ko svIkAra kiyA gayA hai ki mAnava-samAja meM dhana, sampatti, vaibhava kA prAdhAnya na ho, jIvana kA kendra-cakra kevala dhana ke pIche ghUmane lage aura mAnavatA kI rakSA evaM kalyANakArI kAryoM kI gati ruka na jAe, mAnava apanI pAramArthikatA ko samajhe aura tRSNA ke jAla se dUra rhe| ___itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki vyakti ne apane ekAMgI dRSTikoNa se mUlyAMkana karake lomaharSaka yuddhoM meM apanI lipsA kI pUrti kI, phira bhI zAnti nahIM huI / dUsarI bAta yaha hai ki pratyeka padArtha ke svarUpa, guNa-dharmoM kA nirNaya eka nizcita dRSTi se nahIM kiyA jA sakatA / yadi usake pUrNa rUpa ko samajhanA hai to bhinna-bhinna dRSTi-binduoM se dekhanA-parakhanA hogA, isalie jaina saMskRti ke ekAMgika dRSTiyoM kA nirAkaraNa karane, vividha aura paraspara virodhI pratIta hone vAlI mAnyatAoM kA samanvaya karane, satya kI zodha karane, saMkleza ko miTAne aura cintana ke vibhinna AyAmoM va siddhAntoM ko muktAmAlA ke samAna eka sUtra meM anusyUta karane ke lie anekAnta, syAdvAda ko siddhAnta rUpa meM svIkAra karake ghoSita kiyA hai-- pakSapAto na me vIre na dveSa kapilAdiSu / yuvitamad vacanaM yasya tasya kAryaH parigraha : / / jaina saMskRti kisI alaukika brahmaloka se Aye hue yA meM rahane vAle Izvara ko vizva ke kartA-hartA aura dhartA ke rUpa meM na mAna kara, jJAna, darzana' Adi ananta guNoM se yukta svatantra maulika tattva AtmA ko kartA aura bhoktA mAnatI hai| vaha svayaM kRta karmoM ke kAraNa hI sukha-duHkha kI anubhUti karatI hai| jainoM dvArA mAnya AtmA kA svatantra astitva evaM karma-siddhAnta anya dArzanikoM ke siddhAntoM se bhinna hai| bhUta-caitanyavAdiyoM ke atirikta zeSa dArzanikoM ne AtmA ke astitva ko mAnakara bhI Atmika bhAvoM aura kriyAoM ko hI karma kahA hai; jabaki jainoM ne bhAvoM evaM kriyAoM tathA unake nimitta se AtmA ke sAtha saMbaddha hone vAle paudgalika dravya ko bhI karma mAnA hai| yaha saMzliSTa dravya AtmA ke vikAsa meM bAdhA DAlatA hai aura saMsAra meM bhramaNa karatA hai; lekina karma-bandha naSTa hone para AtmA mukta ho jAtI hai, punaH saMsAra meM bhramaNa nahIM karatI hai| karmavAda kA yaha siddhAnta mAnava ko Izvara-kartRtva evaM Izvara-preraNA jaise andhavizvAsa se mukta karatA hai aura AtmA kI svatantratA kA, sva-puruSArtha kA dhyAna dilAtA huA isa rahasya ko prakaTa karatA hai ki pratyeka AtmA meM nara se nArAyaNa banane kI asIma zakti nihita hai| jaina saMskRti ke pUrvokta siddhAnta anAdikAla se jaina paramparA meM mAnya haiN| tIrthaMkaroM ne upadeza dvArA hI nahIM, AcaraNa dvArA bhI ina siddhAntoM ko ojasvI cau. ja. za. aMka 139 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa diyA hai tathA uttaravartI kAla meM zramaNa aura zrAvaka varga bhI una AdarzoM ko utprANita karane kA prayatna karate rahe haiN| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki aneka kaThinAiyoM ke bIca bhI unhoMne ahiMsA, saMyama, tapa, tyAga Adi AdarzoM ke hRdaya ko saMbhAlane kA prayatna kiyA hai aura jaba kabhI suyoga milA tabhI tyAgI tathA rAjA, maMtrI, vyApArI Adi gRhasthoM ne apane-apane DhaMga se isakA pracAra kiyA hai| pariNAma yaha huA ki siddhAntataH sarvabhUta dayA ko sabhI ke mAnane para bhI jahA~jahA~ aura jaba-jaba jaina logoM kA kisI-na-kisI prakAra kA prabhAva rahA, sarvatra sAdhAraNa janatA meM prANi-rakSA ke saMskAra atyadhika prabala bane haiN| unake AcAravicAra svayaM kI prAcIna paramparAoM evaM sAMskRtika siddhAntoM se bilkula pRthak ho gye| tapasyA ke bAre meM bhI yahI huA ki jaina tapasyA kI dekhA-dekhI unhoMne eka yA dUsare rUpa meM anekavidha sAttvika tapasyAe~ apnaayiiN| janmajAta mAMsa-bhakSI aura madyapAyI jAtiyoM ne kuvyasanoM ke rokane meM sahAyatA dI aura ve svayaM bhI khule Ama madya-mAMsa kA upayoga karane meM sakucAtI haiM; ziSTatA, sabhyatA ke viparIta samajhatI haiN| anekAnta evaM karma-siddhAnta kI carcA kA pariNAma yaha huA ki kaTTara se kaTTara virodhI sampradAyoM aura dArzanikoM ne apane siddhAnta ke vivecana evaM loka vyavasthA aura vyavahAra kI yathArthatA ko spaSTa karane ke lie inheM svIkAra kiyA hai, inase preraNA lI hai| jaina saMskRti kA uddezya mAnavatA kI bhalAI hai aura usake siddhAntoM meM mAnavIya bhAvanAoM kA samAveza hai; lekina koI bhI saMskRti kevala apane itihAsa evaM yazogAthAoM ke sahAre jIvita nahIM raha sakatI hai aura na hI prazaMsanIya ho sakatI hai| yaha tabhI saMbhava hai jaba usakA anuyAyi-varga tadanurUpa pravRtti kare, aura prANimAtra ke yoga-kSema kI ora agrasara ho; ataH hamArA kartavya hai ki bAhya-rUpa ke vikAsa dvArA hI jaina-saMskRti ke surakSita hone ke bhrama ko tyAgakara atIta kI taraha vartamAna meM bhI usake hRdaya kI rakSA kA prayatna kareM, use jIvana-vRtti kA abhinna aMga bnaayeN| vyakti va samAja kA dhAraNa, poSaNa aura vikAsa karanevAlI pravRttiyoM ko svIkAra karane evaM vikRta dhAraNAoM, kAryoM kA tyAga karane meM hI jainatva kA gaurava gabhita hai| 'jo kisI se udhAra le AyegA, usase lene ke lie bhI vaha AyegA, isI prakAra tuma kisI ke prANa loge to vaha bhI avasara milane para tumhAre prANa legaa| agara tuma kisI ke prANa nahIM loge to tumase koI badalA lene nahIM aayegaa| kisI bhI prakAra kA badalA na cukAnA par3e, aisI sthiti prApta ho jAnA hI mokSa kahalAtA -muni cauthamala 140 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma : utpatti aura astitva sva. paM. 'udaya' jaina dharma, sAdhAraNatayA eka saMpradAya, paMtha, sAmudAyika mAnyatA aura sAmAjika vyavasthA ke mAnadaNDa ke rUpa meM vyavahRta hotA hai / dharma eka aisI vyavasthA hai, jo kisI mAnavasamudAya kI kAmanAoM kI pUrti meM yoga de sake aura tRpta kara sake / usa-usa samUha kI jIvana jIne yA vyavahAra-nirvAha kI praNAlI ko bhI dharma kaha sakate haiM / aura zAnti aura vyavasthApUrvaka jIvana-yApana kI kalA kA nAma bhI dharma hai| dharma kI aneka vyAkhyAe~ haiM / vastu ke svabhAva ko dharma kahate haiM / jo dhAraNa kiyA jAtA hai vaha dharma hai| jisase AtmA kI unnati aura kalyANa kI siddhi hotI hai, vaha AcaraNa-praNAlI dharma kahalAtI hai| ye saba ThIka haiM / dharma kI pAribhASika vyAkhyAe~ haiN| sabhI dharmoM, mAnyatAoM evaM vidvAnoM kI vyAkhyAe~ bhinna-bhinna haiN| vyavasthAe~ pRthak-pRthak haiM aura pAlana-kriyAe~ alaga-alaga haiM / kaI vidvAn dharma kI utpatti bhaya ke kAraNa mAnate haiN| kaI icchita lAbhoM kI prApti ke lie dharma kA utpAdana mAnate haiM / sAmAnyatayA viziSTa mahApuruSoM , avatAroM, apauruSeya zakti aura bhagavAnoM dvArA prarUpita mAnava-hitaiSI mArgoM ke rUpa meM utpanna dharma mAnA gayA hai ; arthAt tIrthaMkara tathA avatAroM ne dharma kI utpatti kI hai| RSiyoM, mahaSiyoM masIhAoM, paigaMbaroM Adi dvArA dharma-pravartana aitihAsika satya hai, lekina vAstavikatA kucha aura hI hai| kahanA na hogA ki sabhI jIva jInA cAhate haiN| sabhI meM jijIviSA hai; jahA~ jIne kI icchA hai, vahA~ jIvana hai aura jIvana vistAra ke dRzya bhI Alokita haiN| sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI pasaMda nahIM karatA ataH yaha Avazyaka ho gayA ki jIne meM eka jIva dUsare jIva ko apanA yoga de, sahakAra kre| jaba yaha bhAvanA jIvoM meM paidA hotI hai dharma ke rUpa kA AvirbhAva hotA hai / kisa taraha jInA aura kisa prakAra kA sahayoga denA ina vicAroM se dharma kI utpatti kA AbhAsa milatA hai| kaI vidvAn kahate haiM ki dharma tIrthaMkaroM aura mahApuruSoM dvArA pravartita hai, lekina vastusthiti yaha nahIM hai| jaba jIva kA yugala banatA hai aura yugaloM se samAja-racanA hotI hai ; taba se sahaja hI unako eka-dUsare ke sAtha rahane, basane, uThane, baiThane, sone, khelane, kUdane, haMsane, par3hane, likhane evaM utkarSa karane ke lie vyavasthAe~ denI hotI haiM / aisI vyavasthAe~ jo sahabhAvI sAmAjika jIvana-yApana ke zAntipUrNa avasara de sake, Age jAkara dharma kahalAtI haiN| vinaya, ahiMsA, acaurya, brahmacarya, aparigraha, satya, ImAnadArI, cau. ja. za. aMka 141 For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya-pratibaddhatA Adi vyavasthAe~ dharma ke rUpa meM avatarita huiiN| aisI vyavasthAoM meM jabajaba vizRMkhalatAe~ paidA hotI haiM-zAnti aura avyavasthA phailatI hai; tava mahApuruSa unhIM sanmArgoM kA puna: AvhAna karate haiN| ve mArga bhI samaya-samaya para dharma bana jAte haiM; lekina bhinna-bhinna samaya aura kSetra ke ye rUr3ha mArga prAyaH avyavasthA aura azAnti phailAte haiN| ___jIvoM kI sahaja vRtti jIte rahane kI hai / amara banane kI hai| amaratA kI bhAvanA ne svarga kI aura uso kAra mokSa kI kalpanA kara DAlI hai| dharma kA vikasita rUpa isI se bhAsita hotA hai| dharma, samAja meM rahanevAle prANiyoM kI vyavasthA aura zAnti banAye rakhane ke nimitta paidA huA aura prasArita hotA A rahA hai| jahA~-jahA~ pazu-samAja, pakSI-samAja, jalacarasamAja aura anya prANi-samAja tathA mAnava-samAja hai vahA~ sabhI jagaha jIvana jIne kI kalA ke rUpa meM dharma vidyamAna hai| dharmajJAna aura vijJAna vartamAna hai; ata: kahanA na hogA ki pratyeka prANI ke jIvana jIne ke sAtha dharma kA prAdurbhAva nizcita hai| bhagavAn mahAvIra ne isIlie 'parasparo'pagraho jIvAnAm' kA mUla maMtra phUMkakara dharma kI vyAkhyA kI hai| dharma kI utpatti jijIviSA evaM vyavasthA tathA zAntimaya jIvana jIne kI kalA ke udgama ke sAtha astitva meM AyI hai / ___ jaba taka kisI bhI pRthvi-piNDa para jIvana vartamAna rahegA; dharma rhegaa| dharma zAzvata hai, dharma avibhAjya hai| dharma sahabhAvI hai / aura dharma jIvana kA AdhAra hai / jIva binA dharma nahIM hai / ajIva binA bhI dharma nahIM / jIva aura ajIva ke mizraNa meM dharma hai, dharma yA dharma rhegaa| jIva aura ajIva ke pRthakatva meM bhI sattA rUpa dharma kAyama hai, thA aura rhegaa| dharma kI kaisI bhI vyAkhyA ho, dharma ke sAtha kitane hI zabda jor3a diye jAe~, dharma kA kitanA bhI parivartana kara diyA jAe; lekina dharma ke binA jagat kI gati nahIM, sthiti nahIM aura parivartana nhiiN| utpAda, vyaya evaM dhrauvyamaya sat lakSaNavAle dravya ke astitva meM dharma sadA vartamAna hai / mukti kI kalpanA aura mukti ke svarUpa meM dharma kI sthApanA hai| ___ dharma kA astikAya rUpa ko bhI hama dekheM to loka ke sampUrNa bhAga meM vaha vartamAna hai| dharma kA jo bheda hamane paMtha ke rUpa meM mAna rakhA hai, vaha dharma kA vikRta rUpa hai| aise dharma ke karma, niyama AcaraNa aura pravartana alaga-alaga hote haiM, lekina saba jIvoM ke jIvana se saMbandhita sahI dharma saba kA eka hai, akhaNDa anAdi tathA ananta hai| dharma ke astitva ko kabhI khatarA nhiiN| khatarA hai, dharma ke vikRta rUpa aura usa rUpa ke pracArakoM ke astitva kaa| mAnava-samAja ke akhaNDa rUpa ko vibhAjita karane vAle aise dharma badalate rahate haiM aura eka dUsare ko naSTa karane ke lie mAnavoM kA saMhAra taka karate rahate haiN| aise dharmoM kA bahiSkAra karanA aura sahabhAvI jIvanadAyI dharma kA prasAra karanA hamArA parama kartavya hai| 142 ttIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvatsarI : eka vicAraNIya pakSa kyA yaha saMbhava nahIM thA ki pUre jaina samAja ko eka pratinidhi sabhA bulAkara paryuSaNa ke saMbandha meM eka sarvasammata nirNaya liyA jAtA, jo hamArI sAmAjika ekatA kI dizA meM eka mahattvapUrNa kadama hotA ? - saubhAgyamala jaina pata pUra jaina samAja meM paryuSaNa parva kA mahattva svIkRta hai| zvetAmbara sampradAya meM 'paryuSaNa' tathA digambara sampradAya meM 'dazalakSaNa' parva ke nAma se vikhyAta yaha eka AdhyAtmika parva hai / isake antima dina kSamAyAcanA kI jAtI hai| avismaraNIya kAla se mAnava eka-dUsare ke prati apanI kI huI bhUla, avinaya, aparAdha ke lie kSamA kI yAcanA karatA tathA dUsare ko kSamAdAna karatA hai| isa atyanta komala bhAvanA se paripUrNa AdhyAtmika parva ko manuSya jitane zaddha hRdaya se pAlana kare, utanA hI usakA kalyANa hogA yaha saMdeha se pare hai, kintu varSoM se isa parva ne bhI eka rUDhi aura aupacArikatA kA sthAna le liyA hai| yahI kAraNa hai ki nAma para bhI matabheda kAyama hai| jisa varSa adhika mAsa hotA hai usa varSa paryuSaNa kaba manAyA jAe? yaha prazna cintanIya ho jAtA hai| vaise mbara paramparA meM hI saMvatsarI ko kucha samadAya cautha ko tathA kucha loga paMcamI ko manAte hI haiN| caturthI tathA paMcamI kA antara to prati varSa kA hI hai| yadi vAstava meM dekhA jAe to paryuSaNa pUre varSa manAyA jAe to koI hAni nahIM hai| isameM bhalA kisI ko kyA Apatti ho sakatI hai ? kintu manuSya itanA AdhyAtmika to hai nahIM ki paryuSaNa parvajasA vyavahAra pUre varSa taka rakha sake / sAmAjika ekatA ke lie yaha Avazyaka hai ki pUrA jaina samAja eka hI samaya paryuSaNa mnaaye| yadi yaha saMbhava na ho to kama-se-kama yaha to kiyA hI jA sakatA hai ki zvetAmbara tathA digambara paramparA alaga-alaga dinoM meM manA leM, kintu isa varSa to yaha dekhA gayA ki zve. sthAnavAsI paramparA meM ekAdha apavAda ko chor3akara pUre samAja ne eka samaya hI paryuSaNa mnaayaa| kintu zve. derAvAsI samAja meM kisI ne dvitIya zrAvaNa meM kisI ne bhAdrapada meM paryuSaNa mnaayaa| digambara paramparA ne bhI paryuSaNa parva bhAdrapada meM hI mnaayaa| yaha sukhada viSaya hai ki sthAnakavAsI samAja meM dvitIya zrAvaNa yA bhAdrapada saMbandhI purAtana matabheda ke bAda bhI ekatA ke lie adhikatara sAdhu-munirAja ne dvitIya zrAvaNa meM hI paryuSaNa manAne kA taya kara liyaa| kyA yaha saMbhava nahIM thA ki pUre jaina samAja kI eka pratinidhi sabhA bulAkara paryuSaNa ke saMbandha meM eka nirNaya liyA jAtA, jo sAmAjika ekatA kI dizA meM eka mahattvapUrNa kadana hotA, kintu aba to paryuSaNa manA liye gaye haiM ataH aba yaha prazna atIta kA ho gayA hai / __ agasta 1977 kI agara bhAratI' meM kavirala amara munizrI kA eka atyanta vizleSaNAtmaka lekha prakAzita huA jisakA zArSaka hai 'paryuSaNa kaba ? eka cintn'| ukta lekha meM zraddheya munijI ne zAstrIya uddharaNa tathA prAcIna paripATI kA vizleSaNa karake yaha pratipAdita kiyA hai ki cAturmAsa (varSAvAsa) kI paramparA bhagavAn mahAvIra ne hI prAraMbha kI thii| unake pUrva koI paramparA nahIM thI / mahAvideha kSetra meM Aja bhI nahIM hai| tAtparya yaha hai ki hamArI paramparA meM dezakAlAnusAra parivartana hotA rahA hai| zraddheya munizrI ke matAnusAra jaina mAnyatA meM adhika mAsa kA prazna asaMgata hai / varSAvAsa ke cau. ja. za. aMka 143 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla meM adhika mAsa nahIM mAnA jAtA; kintu varSoM se laukika mAnyatA ke kAraNa jaina samAja ne bhI cAturmAsa kAla meM vRddhi mAna lI tathA yaha vivAda utpanna ho gyaa| maiM zAstroM kA adhyetA nahIM, kintu eka sAdhAraNa buddhi kA vyakti hone ke nAte yaha jAnatA hU~ ki pRthvI yA sUrya (jo bhI gati karatA ho) varSa bhara meM cakkara lagAtA hai| varSa ke kAla ko mAnava ne suvidhA ke lie 12 bhAga karake nAmakaraNa kara diye haiN| kevala yahI nahIM una 12 bhAgoM ke nAma bhI nizcita kara diye varan 1-1 bhAga ke 30-30 bhAga karake bhI unake nAma nizcita kara diye| yaha sArI prakriyA mAnava-kRta hai| yadi mAsa tathA dina ke nAma zAzvata yA kisI prAkRtika zakti dvArA nizcita kiye hote to bhASA-bheda ke pazcAt bhI pUre vizva meM eka se nAma hI hote / mAnava dvArA nizcita ina nAmoM ke pIche itanA vivAda alpabuddhi meM nahIM AtA nAma nizcita kartA mAnava ko hama jyotiSI kaha sakate haiN| jaisA ki Upara ullekha kiyA gayA hai jaina jyotiSa ke hisAba se zrAvaNa yA bhAdrapada adhika mAsa nahIM hotaa| zAyada isa mAnyatA ke pIche prAcIna jaina jyotiSa ke vidvAnoM athavA AcAryoM ko yaha bhaya hogA ki AgAmI kAla meM manuSya apanI mAnyatA ke prati adhika Agraha rakheMge aura yaha AdhyAtmika parva bhI vivAda kA kAraNa bana jaaegaa| isa kAraNa unhoMne yaha vyavasthA kI ki cAturmAsa kAla meM zrAvaNa yA bhAdrapada kI vRddhi nahIM hotI hai| ___ jaisA ki Upara likhA gayA hai saMvatsarI (zve. paramparA) ke saMbandha meM hI caturthI yA paMcamI kA vivAda prati varSa kA prazna hai abhI bambaI se prakAzita gujarAtI 'jaina prakAza ke paryaSaNAMka ke paSTha 542 para eka lekha prakAzita haA hai jisameM ahamadAbAda (gajarAta) meM Ayojita bhAratIya paMcAMga pariSad dvArA nizcita 40 rASTrIya tyauhAroM kA vistRta samAcAra patroM meM prakAzita honA batAyA gayA hai| usa samAcAra meM yaha bhI nirdeza thA ki saMvatsarI bhAdra zukla caturthI ko mAnyatA dI gayI hai| isa samAcAra para se bhAratIya paMcAMga pariSad se patra-vyavahAra karane para isake adhyakSa kA 21 julAI 77 kA patra gujarAtI 'jaina prakAza' ke saMpAdaka ko prApta huA hai usa uttara meM unhoMne spaSTa batAyA hai ki caturthI tathA paMcamI donoM kA ullekha hamane kara diyA hai, kintu yadi prAcIna zAstrIya uddharaNa hameM bheje jAe~ to hama aisA prayatna kareMge ki jisase nirNaya sarvagrAhI bana sake / ukta samAcAra meM nihita prazna ko gaMbhIratA se liyA jAnA cAhiye tathA jaina samAja ko gaharAI se soca-vicAra kara eka tithi nizcita karanA cAhiye tAki bhAratIya samAja tathA rASTra ke sanmukha hama isa AdhyAtmika parva ke saMbandha meM ekya prakaTa kara skeN| eka Adarza, eka dharmAcArya, eka siddhAnta ke bAda bhI hama apane AdhyAtmika parva ke saMbandha meM anAgrahI na bana sake yaha hamAre lie atyanta hAsyApada sthiti hai| isa yA aise hI saMdarbho meM jaba taka hama eka nahIM hoMge taba taka sarakAra hameM nahIM mAnegI aura isI kAraNa isa mahAna AdhyAtmika parva para bhI hama rASTrIya avakAza svIta nahIM karA skeNge| mujhe smaraNa hai ki saMvatsarI parva para avakAza na hone ke kAraNa eka sthAna ke zvetAmbara jaina samAja ke eka sadasya ko eka phaujadArI mukadame ke nirNaya ke lie upasthita honA par3A thA tathA durbhAgya se use kaida kI sajA huI thI pariNAma yaha huA ki unako sAMvatsara pratikamaNa (yadi kiyA ho) jela ke bhItara hI karanA par3A hogA / ina sArI viSama paristhitiyoM meM kabhIkabhI hRdaya meM yaha vicAra AtA hai ki kyA aMgrejI jyotiSa ke hisAba se nizcita tArIkha tathA mahIne hama nahIM apanA sakate tAki adhika mAsa yA tithi vRddhi-kSaya kA prazna hI samApta ho jaae| yadi hamArA netRtva eka mata nahIM huA to vaha dina dUra nahIM jaba yuvA-varga upayukta vicAra ko apanA samarthana dene lge| 144 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. ayodhyAprasAda goyalIya ke janma-dina (7 disa. 1977) para vizeSa goyalIyajI : beTe ke AIne meM * AdaraNIya tAUjI aura pitAjI dillI meM eka sAtha giraphtAra hue| dAdI ne apane donoM beToM ko jI-bhara kara AzIrvAda diyA aura kahA-"maiMne tumheM isIlie (Aja ke lie) janA thA" / janatA ne jayajayakAra kii| mujhe liphAphe para rakhI duannI kI bAta samajha meM nahIM aayii| Taphtara meM mainejara se bAtacIta ke daurAna pUchA to unhoMne batAyA-"maMtrIjI, vyaktigata DAka meM 'jJAnapITha' kA posTeja kharca nahIM karate haiN| duannI TikiTa ke lie dI hai| 0 zrIkAnta goyalIya pUrvaja janma pitAjI kA janma ravivAra, 7 disambara 1902 ko bAdazAhapura (jilA gur3agA~vA, rAjya hariyANA) meM huA thaa| Apake mAtA-pitA zrImatI jAvitrIdevI aura zrIrAmazaraNajI the| khAnadAnI vyavasAya baz2Aje kA karate the| bAbA zAstroM ke vidvAn the| zAstra kI bArIkiyA~ samAja ko batAte the| ve apanI saralatA, sAdagI evaM ucca vicAra ke lie vikhyAta the| janazruti hai ki ve digambarAvasthA meM jinadarzana karate the| dAdI bahuta bahAdura, mehamAna-navAz2a, madhubhASI aura kahAnI kahanegar3hane meM bahuta pravINa thiiN| pitAjI ne apane pUrvajoM evaM hamAre bAbA-dAdI ke guNoM ko virase meM pAkara unheM aura nikhaaraa| pitAjI jaba 3 // sAla ke the, tabhI bAbA kA sAyA unake sira se uTha gayA thaa| puztainI makAna aura vyavasAya ko maz2abUrana chor3akara pitAjI aura dAdI kosIkalA~ (mathurA) aagye| vahA~ pitAjI ke mAmA-mAmI evaM nAnI ne unheM bahuta sneha diyaa| pitAjI ke mAmA lAlA bhagavantalAlajI bahuta Ana-bAna ke vyakti the| ve kosI ke zreSTha nAgarika the| adhyayana pitAjI kI prArambhika pAThazAlA caurAsI (mathurA) thii| vahA~ Apa gurujanoM evaM vidyArthiyoM ke bIca caritra ke vilakSaNa guNoM se sarvapriya bana gye| hastalikhita patra 'jJAnavarddhaka' ke sampAdaka bane / yahI patra Apake sAhitya rUpI vRkSa kA bIja bnaa| cau.ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru paMDita umarAvasiMha nyAyatIrtha ne unheM lekhanI aura vANI kA AzIrvAda diyaa| caurAsI meM unhoMne madhyamA (saMskRta-hindI) taka kA adhyayana kiyaa| anubhava : jIvana-sUtra prakAza-stambha pitAjI apane nanihAla meM the| umra 15-16 varSa hogii| lAlaTena meM tela bhara rahe the| aMdherA ho calA thaa| tela kI dhAra aura lAlaTena ke muMha meM z2arA-sA mela bigdd'aa| tela jamIna para phaila gyaa| kirAsana tela mAtrA ke anupAta meM phailatA jyAdA hai| mAmAjI pAsa leTe hue the| unheM khabara milI to leTe-hI-leTe dhIre-se kahA-"kamAyegA, to nahIM giraayegaa|" - pitAjI ne usI samaya saMkalpa kiyA, kamAkara dikhAnA hai aura apanI kamAI kA tela bhI girAkara dikhA denA hai| yaha saMsmaraNa pitAjI apanI z2indagI meM bahuta dafe duharAte hue kahate-"kamAnA to usI samaya se zurU kara diyA thA, lekina Aja taka apanI kamAI kA tela z2amIna para girA nahIM sakA huuN"| jIvikA/rAjanIti meM praveza apane pUrvajoM ke nAma ko rauzana karane ke lie pitAjI dillI aagye| bAbA kI buA (bairisTara campatarAyajI kI bahana mIro) ke vAtsalyapUrNa nirdezana meM unhoMne eka choTA-sA makAna liyA aura bajAje kA puztainI kArya sNbhaalaa| unakI miThAsa aura ImAnadArI para grAhaka rIjhe rahate the| kArobAra cala nikalA / subaha-zAma sAmAyika, svAdhyAya aura jina-darzana unakA svabhAva ho gyaa| pahADI dhIraja (dillI) meM tAUjI (zrI nanheMmalajI jaina) ke sahayoga se 'jaina saMgaThana lAibrerI sabhA' kI sthApanA kI aura usake maMca se sAmAjika, rAjanaitika aura sAhityika utsava kiye| hindI-urdU sAhitya evaM bhAratIya itihAsa ke uddharaNa unake bhASaNoM meM pravAha laate| ve vANI ke jAdUgara ho gye| dillI ke pahAr3I dhIraja aura cA~danI cauka ne unheM apanA rAjanaitika netA maanaa| cA~danI cauka kI vizAla janasabhA meM dhArApravAha bhASaNa de rahe the| 'dehalavI TakasAlI jubAna aura mauke ke custa zera' bhIr3a ko bhAratamAtA kI ber3iyA~ tor3ane para joza bhara rahe the| pulisa-uccAdhikArI ne adAlata meM kahA thA-"goyalIya sAhaba ko sabhA meM giraphtAra karanA bahuta muzkila thaa| Apa avAma para chAye hue the| pUrI bhIr3a hama para TUTa par3atI; ataH hamane mITiMga qhatma hone para hI goyalIyajI ko giraphtAra karanA munAsiba smjhaa|" AdaraNIya tAUjI (lAlA nanheMmalajI jaina) aura pitAjI dillI meM eka sAtha giraphtAra hue| dAdI ne apane beToM ko jI bharakara AzIrvAda diyA aura kahA, "maiMne tumheM isIlie (Aja ke lie) janA thaa|" janatA ne jayajayakAra kii| 146 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAUjI aura pitAjI dillI ke prathama namaka-satyAgrahI the| dillI meM sabase pahale namaka banAkara unhoMne becA / mahAmanA mAlavIyajI ne svayaM unase namaka kharIdA thaa| pitAjI ne 3 sAla kI 'so' klAsa bAmazakkqata kaida saharSa maMjUra kii| jela meM ve mUMja ba~Tate, cakkI claate| chaha mAha pitAjI ne roTI namaka aura pAnI se lagAkara khaayii| unake mauna satyAgraha para jela adhikAriyoM kA dhyAna gyaa| alaga se binA pyAja kI sabz2I banane lgii| jela meM samaya kA upayoga adhyayana meM kiyaa| sara iqabAla kI 'bAMgedarA' aura 'bAlejabarIla' jela meM par3ha ddaalii| allAmA iqabAla kA 'kalAma-o-falasafA', unakI bhASA, vANI aura z2indagI kA or3hanAbichaunA ho gyaa| mAsTara kAbulasihajI aura qaumI zrI gopAlasiMha unake mauNTagumarI aura miyA~vAlI jela ke qhAsa sAthiyoM meM the| zahIdoM ke zahIda bhagatasiMha kI sITa para pitAjI ko 12 ghaMTe rahane kA fA hAsila hai| ___kArAvAsa ke anubhavoM ko pitAjI ne apanI kahAnI kI pustakoM 'gahare pAnI paiTha' 'jina khojA tina pAiyAM' 'kucha motI kucha sIpa' aura 'lo kahAnI suno' (sabhI bhAratIya jJAnapITha, kAzI se prakAzita) meM piroyA hai / ye anubhava aba sAhitya kI bahumUlya thAtI haiN| unake jela se chUTane kA dillIvAsI bahuta betAbI se intaz2Ara kara rahe the| bhavya svAgata-yojanA thii| kArAvAsa pitAjI Atmazuddhi ke lie gaye the| jela se ve cupacApa ghara A gye| lAlA zaMkaralAla' aura zrI AsaphaalI ghara para milane aaye| pitAjI ke tyAga evaM dezasevA kI sarAhanA kI / zrI devadAsa gAMdhI ne gA~dhI Azrama meM pitAjI ko sarvisa denI cAhI; kintu unhoMne dezasevA kA muAvaz2A svIkAra nahIM kiyaa| unakA dillI ke krAntikAriyoM se bahuta ghaniSTa samparka thaa| apane ojasvI vicAroM se ve AjIvana kArAvAsa jAne vAle the / pAliyAmenTa meM sAimana kamIzana para bama pheMkA jAegA, isakI jAnakArI unheM bahuta pahale se thii| rAjanaitika ziSyoM meM krAntikArI zrI vimala prasAda jaina aura zrI rAmasiMha pramukha haiN| ve zrI arjanalAlajI seTho se bahuta prabhAvita the| seThojI para unake likhe saMsmaraNa ('jaina jAgaraNa ke agradUta' bhAratIya jJAnapITha kAzI) bahuta sajIva evaM mArmika bane haiN| cAcA sumata unakA paricaya evaM sneha zrI sumataprasAdajI jaina se huaa| usa samaya ve seMTa sTIphensa kAleja ke honahAra chAtra the / ve aMgrejI-urdU kavitA ke bahuta bar3e prazaMsaka evaM pArakhI the| g2Aliba aura iqabAla ke dIvAna unheM kaNThastha the| pitAjI cau. ja. za. aMka 147 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unase zera sunate the| zera sunAte nahIM the| unake likhe khatUta kImatI zeroM ke khajAne hote haiN| vakta kI bebasI aura parezAnI para unake par3he hue zera apanA sAnI nahIM rakhate haiN| unake qhata hamAre ghara kI dharohara hai| pitAjI ne 'zera-o-zAirI' unhIM ko naz2ara kI hai| pitAjI ne apanI urdU pustakoM aura kathA-kahAnI meM jagaha-jagaha unakI tArIpha kI hai| bezumAra zAnadAra muzAire Apake ba~gale para hue haiN| aneka zuarA unake dastarakhAna para toza farmA cuke haiN| unakI koThI para mahInoM mehamAna rahe haiN| unase pitAjI ko apane anuja sA sneha rahA hai| unase, cAcIjI (zrImatI satyA jaina) aura apane bhatIjoM se pitAjI ko behada mohabbata thii| tAUjI : zrI nanheMmalajI jaina 'jaina saMgaThana sabhA' ne eka aura ghaniSTha hitaiSI diyA hai| ve haiM tAUjI lAlA nanheMmala jI jain| pahale yaha paricaya pragAr3ha prema meM aura phira bhAI ke rizte meM pariNata ho gyaa| kucha hI dinoM meM donoM do zarIra eka prANa jaise sakhA ho gye| zAnadAra dAvata dene kA unheM bahuta zauqa thaa| ve bahuta bar3e muntaz2ima the| unakI vyavasthA hara taraha se mIla kA patthara hotI / unameM gajaba kI bhaviSya-dRSTi thii| ve bahuta udAra aura sundara the| mere janma para unhoMne pahAr3I dhIraja para bar3hiyA dAvata kI thii| qharca karane meM unakA hAtha khulA huA thaa| san 1925 se Aja taka tAUjI ke parivAra se vahI pArivArika riztA nibha rahA hai| jainendrajI pitAjI se unakA paricaya san 1925 se hai / pitAjI ke zabdoM meM"jainendrajI sabhA meM aate| hara viSaya para apanI maulika rAya dete| sabhA meM baiThate lagatA koI bar3A AdamI baiThA huA hai| jainendra kI 'parsaneleTI' bahuta hI zAnadAra hai| jainendra para kisI kA rauba g2Aliba nahIM hotaa| vaha paidAyazI bar3A AdamI hai| vaha gA~dhI ke pAsa ho gA~dhI ko ahasAsa hogA, sAmane jainendra baiThA huA hai| jainendra ko krodha nahIM aataa| jainendra pahale eka zabda para kahAnI, upanyAsa likhane kI kSamatA rakhate the, aba eka vAkya zurU kA dUsarA vyakti kahe aura jainendra jI usa para upanyAsa, kahAnI likha deNge| kyA kha basUrata DhaMga se jainendra apanI kahAniyA~ sunAte haiN| hamezA se deza-videza ke bar3e AdamI jainendra ke pAsa Ate rahe haiM / jainendra ne mujhe hamezA sneha diyA hai| sAhitya meM mujhe protsAhana diyA hai| jainendra-sAhitya ko jainendra kI jubAnI suno taba usakA lutfa dekho| kaisA hI samAroha ho, jainendra saba para chA jAte haiN|" pitAjI kI tabiyata meM behada maz2Aqa rahA hai / ve una dinoM 'vIra' ke sampAdaka the| jainendrajI kI zAdI huI hI thii| pitAjI 'vIra' ke lie lekha lene jainendrajI ke ghara gaye the| jainendrajI kI patnI ne pitAjI ko pahale kabhI dekhA nahIM thaa| 148 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainendrajI kI patnI ne pUchA-"kauna ?" "caparAsI ! 'vIra' ke lie lekha lenA thaa| pitAjI ne uttara diyA / "vIra se caparAsI lekha lene AyA hai," yaha kahate jainendrajI kI patnI andara gayIM / thor3I dera meM jainendrajI bAhara aaye| pitAjI ko dekha ha~sate hue bole"are bhaI goyalIya ! Ao, aao| maz2Aka chor3o / andara aao|" san 1943-44 meM pitAjI DAlamiyAnagara meM niyama se aMgrez2I cAcAjI se (pariSkRta suruci aura svara ke mAlika zrI nemIcandajI jaina, ema. esa-sI., sAhU jaina pratiSThAna) par3ha rahe the / par3hAI kI gati bahuta acchI cala rahI thii| tabhI zrI jainendrajI DAlamiyAnagara padhAre / bAtoM-bAtoM meM pitAjI ne kahA-"jainendrajI, maiM Ajakala aMgrez2I par3ha rahA huuN|" jainendra-"aMgrajI, haragija mata pddh'naa|" goyalIya-"kyoM ?" jainendra-"klarka hokara raha jaaoge|" goyalIya-"bahuta ThIka" (bAta bahuta jaeNcane para pitAjI yahI kahate the)| usI dina se pitAjI ne aMgrajI kA abhyAsa chor3a diyA / san 1944 se 1969 taka unhoMne DAlamiyAnagara meM 25 puSpoM se saravastI kI vandanA kI / yadi ve aMgrez2I ke paThana-pAThana meM lage rahate, saMbhavataH ve isa sAhitya-sRjana se vaMcita ho jAte / isa sAhitya-sevA kA zreya ve bahuta hada taka jainendrajI ko dete / jainendrajI ke sammAnita hone para ve bahuta gaurava mahasUsa karate the| DAlamiyAnagara meM 1 apraila 1941 se 5 julAI 1968 taka pitAjI sAhU zAntiprasAdajI ke premAgraha para DAlamiyAnagara meM rhe| vahA~ Apa zrama kalyANa padAdhikArI the| do-do vizAla lAyabrerI evaM zramika emanITIz2a evaM manoraMjana-vibhAga ke kArya ko unhoMne bahuta kuzalatA se nibhaayaa| ve sAMskRtika utsava (kSamAvaNI-utsava, parihAsa aura mUrkha-sammelana), sAhityika utsava (tulasI jayantI, ravIndra-jayantI, kavi-sammelana evaM kavi darabAra) evaM holI kA jalasA karate / aba ye saba yahA~ kI rIta ho gaye haiN| sabhI utsava nizcita samaya yAnI 'goyalIya TAima' para hote| 'goyalIya TAima' yahA~ mazahUra rahA hai| sArvajanika nimantraNa, oNphisa, phaikTrI-geTa, klaba meM lagA diye jaate| use hI dekhakara, par3hakara saba apane ko nimantrita samajhate / jaukadara-jauka loga utsava meM Ate / goSThI meM sabhI bAadaba aura bAtahaz2Iba baiThate / sammelana kA saMcAlana itane pyAre DhaMga se hotA ki bIca meM se uThane kA koI nAma cau. ja. za. aMka 149 For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM letA thaa| pitAjI ke latIfe, phar3akate zera, jumale, sabhA meM mastI kA sarUra lA dete / sabhA-saMcAlana meM ve apane sahayogiyoM ko Age bar3hAte / sArA zreya apane sahayogiyoM ko dete| 'bhAratIya jJAnapITha' ___ san 1944 meM 'bhAratIya jJAnapITha (kAzI) prakAzana' kI sthApanA sAhUdampati se krvaayii| pitAjI isake 14 / / varSoM taka avaitanika maMtrI rhe| bhAratIya jJAnapITha aura goyalIyajI eka AtmA kI taraha rhe| svapna meM bhI pitAjI ko 'bhAratIya jJAnapITha' aura usake mAsika patra 'jJAnodaya' kA hita aura prasAra dikhAyI detaa| hamezA 'bhAratIya jJAnapITha' prakAzana-stara aura pustakoM kA maiTara geTaapa, bukazelfa meM rakkhI anya sabhI pustakoM se behatara ho, isI kI yojanA aura mehanata hotii| bhAratIya vAGamaya ke manISI cintakoM ne pitAjI ke satprayatna kI muktakaMTha se prazaMsA kii| prakAzita pustakoM ke lekhaka apane ko dhanya samajhane lge| pustakoM kI raoNyalTI evaM tanakhvAha lekhakoM tathA jJAnapITha sTAfa ko nizcita samaya para mile, isa prayAsa meM ve hamezA saphala rhe| 'jJAnodaya' mAsika patra bhI pitAjI ke sampAdana meM prakAzita huaa| zramaNasaMskRti kA pratIka 'jJAnodaya' prabuddha janatA kA DAijesTa ho gyaa| 'jJAnapITha' kA 'sanmati mudraNAlaya' pitAjI kI bhaviSya-dRSTi ne khulvaayaa| pitAjI ne apane ko hamezA 'jJAnapITha' kA praharI maanaa| ise bhAI sAhaba zrI akhileza jI zarmA (sampAdaka 'nayA jIvana' aura 'vikAsa') kI jubAnI suniye "san 1953 meM bhAratIya jJAnapITha kAryAlaya (kAzI) kA jAnA huaa| vahA~ goyalIyajI DAlamiyAnagara se padhAre hue the| goyalIyajI apane kAryAlaya meM the| ArAma kA vakta thaa| ve apane bistara para vizrAma kara rahe the| usI samaya 'jJAnapITha' ke tatkAlIna mainejara aaye| AdezAnusAra takiye ke pAsa rakhA liphAfA aura rakhI huI duannI uThA lii| mujhe liphAphe para rakhI duannI kI bAta samajha meM nahIM aayii| kAryAlaya meM mainejara se bAtacIta ke daurAna puuchaa| mainejara ne batAyA"maMtrIjI, vyaktigata DAka meM jJAnapITha kA posTeja kharca nahIM karate haiN| duannI TikaTa ke lie dI hai|" pitAjI ne navambara 1958 meM bhAratIya jJAnapITha' se istIphA de diyaa| tyAgapatra dene ke bAda pitAjI ne jJAnapITha ke sabhI mAtahata sTApha evaM karmacArI (mainejara se caparAsI taka) ko patra likhakara unake athaka sahayoga evaM parizrama kI sarAhanA kI; jisameM unhoMne apane zrama aura apanI sevA ko sAdhAraNa batAte hue yaha zera likhA thA 'yaha camana yUM hI rahegA aura hajAroM jaanvr| apanI-apanI boliyA~ saba bolakara ur3a jAeMge / / 150 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ san 1959 meM ve saparivAra masUrI gye| sindha paMjAba hoTala (kular3I) meM eka mAha rhe| vahA~ unhoMne sevoya hoTala meM 'kolDa-DriMka' pilvaayaa| mahApaMDita rAhulajI aura DaoN. zrI satyaketujI se milAne le gye| donoM parivAra kA hArdika svAgata Aja bhI smRti-paTala para aMkita hai| AdaraNIya rAhulajI kA sneha aura protsAhana pitAjI ko zera-o-zAirI se nirantara milatA rahA hai| rAhulajI ne dillI kI sArvajanika sabhA meM (isI) dillI ke ayodhyAprasAda goyalIya kI urda zAirI kI khidamata kA z2ikra kiyaa| "urdU amara ho" zIrSaka se 'sarasvatI' meM pitAjI para lekha (sambhavata: julAI-agasta 1958) likhA / anyatra graMthoM meM yahA~ taka ki apanI AtmakathA meM bhI unhoMne pitAjI kI viziSTa mUka sAhitya-sAdhanA kA mahRdayatA se ullekha karane kI kRpA kI hai| pitAjI rAhulajI kA z2ikra hamezA adaba ke sAtha karate / unhoMne apane 'zAirI ke naye daura' grantha ko bheMTa karate hue likhA hai'zraddheya rAhulajI, ucca zikhara para svayaM hI nahIM baiThe, apitu talahaTI meM bhaTakate huoM ko bhI ubArate rahate haiN| ApakI mahAnatA, mAnavatA aura vidvattA ke prati 'zAirI ke naye daura' ke samasta daura zraddhApUrvaka samarpita-- hai eka dare-pIre-mugA~ taka hI rasAI / hama bAda parastoM kA kahA~ aura ThikAnA / / urdU kaise sIkhI : pitAjI kI jubAnI "mere ajJAta hitaiSI ! na jAne isa vakta tuma kahA~ ho ? na maiM tumheM jAnatA hU~ aura na tuma mujha jAnate ho, phira bhI tuma kabhI-kabhI yAda Ate rahe ho| bakaula firAqa gorakhapurI muddateM guz2arI terI yAda bhI AI na hmeN| aura hama bhUla gaye hoM, tujhe aisA bhI nahIM / / tumheM to 27 janavarI 1921 kI vaha rAta smaraNa nahIM hogI, jabaki tumane mujhe andhA kahA thaa| magara maiM vaha rAta abhI taka nahIM bhUlA huuN| rauleTaekTa ke Andolana se prabhAvita hokara maI 1919 meM caurAsI-mathurA-mahAvidyAlaya se madhyamA kI par3hAI chor3akara maiM A gayA thA aura kAMgresI kAryoM meM mana-hI-mana dilacaspI lene lagA thaa| unhIM dinoM sambhavataH 26 janavarI 1921 I. kI bAta hai, rAta ko cA~danI-cauka se gujarate samaya ballImArAna ke kone para cipake hue kAMgresa ke urdU posTara ko khar3e hue bahuta se loga par3ha rahe the| maiM bhI utsukatAvaza vahA~ pahuMcA aura urdU se anabhijJa hone ke kAraNa tumase pUcha baiThA-"bar3e bhAI ! isameM cau. ja. za. aMka 151 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA likhA huA hai ?" tumane faurana dandAna zikana javAba diyA-"amA~ andhe ho itanA sAfa posTara bhI nahIM par3hA jaataa|" javAba sunakara maiM khisiyAnA-sA khar3A raha gyaa| ghara Akara gairata ne takhtI aura urdU kA kAyadA lAne ko majabUra kara diyaa|". . . . zAirI se zauqa ___ pahAr3I dhIraja (dillI) ke jisa mahalle meM rahate the, vahIM zerasiMha 'nAz2a' rahate the| unake sAtha pitAjI mazAyaroM meM jAne lage tathA zAirI kA zauqa hone lgaa| una dinoM dillI ke galI-kUcoM meM zAirI kA z2ora thaa| ve bhI usa raMga meM DUbane lge| 'dAsa' takhallusa (upanAma) se zAirI karane lage / unakI zAirI mandiroM evaM svAgata-samArohoM meM gAyI jAne lgii| unakI kavitAoM kA saMkalana 'dAsa-puSpAMjali' bahuta pUrva prakAzita ho cukA hai (aba apraapy)| unakI ragoM meM rASTrIyatA aura jina-bhakti kA lahU daur3A hai| ve janmajAta kavi the aura urdU zAirI meM jIte the| unakI najma kA yaha namUnA apane Apa meM bemisAla hai 'makatA~ haiM bemisAla haiM aura lAjavAba haiN| husne sifAte dahara meM khuda intakhvAba hai| pIrI meM bhI namUname ahade zabAba haiN| goyAke jaina qauma ke eka AfatAba haiN| yaha najma pitAjI ne bairisTara campatarAyajI jaina ke lie 21 pharavarI 1927 ko dillI ke svAgatArtha jalase meM kahI thii| bairisTara sAhaba ke saundarya evaM damakate hae vyaktitva ko dekhate hue goyalIyajI kI upamA 'pIrI meM bhI namUname ahade zabAba haiM' kA javAba nahIM hai| unakA jIvana eka aise tapasvI aura sAdhaka kA jIvana rahA hai, jisane jIvana meM Aye jhaMjhAvAta ko cupacApa sahA hai, Usara-bIyAbAna mAhaula meM cupacApa 'bahujanahitAya, bahujana sukhAya' ke sAhitya taka meM hindI kahAniyA~, anubhava, saMsmaraNa evaM urdU kavitAoM kA jala cddh'aayaa| pitAjI apane jIvana kI saMdhyA meM bhI yahI kahate rahe 'abhI maiM kalama hI mA~ja rahA huuN|" unakA prakAzita sAhitya 1. maurya sAmrAjya ke jaina vIra, 2. rAjapUtAne ke jaina vIra, 3. 'dAsa'puSpAMjali, 4. zera-o-zAirI, 5. zera-o-sukhana (5 bhAga), 6. zAirI ke naye daura (5 bhAga), 7. zAirI ke naye mor3a (5 bhAga), 8. nagmaye harama, 9. ustAdAnA kamAla, 10.ha~so to phUla jhar3eM, 11. gahare pAnI paiTha, 12. jina khojA tina pAiyA~, 13. kucha 150 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motI kucha sIpa, 14. lo kahAnI suno, 15. jaina jAgaraNa ke agradUta, 16. mug2ala bAdazAhoM kI kahAnI khuda unakI j'baanii| prathama tIna pustakeM san '30 se pahale dillI se prakAzitama huI thIM jo aba aprApya haiN| 'zera-o-zAirI' se lekara 'jaina jAgaraNa ke agradUta' taka sabhI pustakeM 'bhAratIya jJAna pITha' kAzI se prakAzita huI haiM tathA aprApya haiN|' mug2ala bAdazAhoM kI kahAnI vAlI pustaka vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI se prakAzita huI hai / aprakAzita pANDulipiyA~ 1. zarAfata nahIM choDUMgA; 2. haidarAbAda darabAra ke rahasya; 3. pAkistAna ke nirmAtAoM kI kahAnI khada unakI z2abAnI; 4. umara khaiyyAma kI rubAiyAta; 5. bedAg2a hIre--viSayavAra azaAra (2 bhAgoM meN)| unakI grantha-bhUmikAoM ke lekhaka 1. rAyabahAdura gaurI zaMkara hIrAcanda ojhA -- 'rAjapUtAne ke jainavIra' 2. zrI vizezvaranAtha 'reU' - 'maurya sAmrAjya ke jaina vIra' 3. zrI jainendrakumAra - 'kathA-kahAnI aura saMsmaraNa' ('gahare pAnI paiTha' kA pUrva nAma) 4. mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana -- 'zera-o-zAirI' 5. DA. amaranAtha jhA -- 'zera-o suqhana (bhAga 1)' 6. zrI ka. lA. mi. prabhAkara -- jaina jAgaraNa ke agradUta' puraskAra/sammAna 1. 'zera-o-zAirI', 'zera-o-suqhana' tathA 'kucha motI kucha sIpa' uttara pradeza sarakAra dvArA puraskRta / 2. 'mug2ala bAdazAhoM kI kahAnI khuda unakI jubAnI' hariyANA rAjya dvArA puraskRta / 3. hariyANA rAjya meM unakI mUka sAhitya-sevA ke lie caNDIgar3ha meM sArvajanika abhinandana (duzAlA or3hAkara evaM 500 ru. bheMTa-svarUpa dekara) kiyaa| usa svAgatasamAroha meM unhoMne apane svAgata kA javAba dete samaya kucha vAkyoM meM yaha bhI kahA thA 'kyA hamArI namAz2a, kyA hamAre roje / bakhza dene ke sau bahAne haiM / ' 4. svataMtratA senAnI hone se kendrIya sarakAra evaM uttara pradeza sarakAra dvArA tAmrapatra se sammAnita kiyaa| pitAjI patroM kA uttara tatkAla dete the| patra kI bhASA spaSTa, kintu sahRdayatApUrNa hotI thii| ve apanI sImA-paridhi likhane meM tanika saMkoca nahIM karate cau. ja. za. aMka 153 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| 'maiM zataraMja khelatA hU~, tAza nahIM' yaha unakA khAsa muhAvarA unake patroM meM sAfa jhalakatA hai| unheM acchA pahanane aura bar3hiyA khAne-pIne kA zauqa thaa| acakana-cUr3IdAra pAyajAme meM unakA vyaktitva ubhara jaataa| lagatA hujUra koI zera kheNge| khaddara ke kurte aura mahIna dhotI meM unakA saumya aura sundara zarIra eka dilera raIsa kI zobhA bddh'aataa| unheM asag2ara alI (lakhanaU) ke hinA kA khAsa zauqa thaa| usakA fAyA ve kAna meM z2arUra lagAte / unha ur3ada kI dAla, bharavA~ AlU, maTara-gobhI, kAbalI cane, pAlaka-bathue kA sAga aura besanI roTI behada pasanda thii| phaloM meM saMtarA aura Ama kI pasanda thii| tez2a masAle kA samosA ho, dhaniye kI caTanI ho, mUMga kI dAla kA halavA ho, TamATara-saMtare kA saiMDavica ho aura reDiyo para suraiyA-zamazAda ke nagme hoM aura goyalIya ke lADale beTe hoM phira goyalIya sAhaba usa mahafila ke pIre-muMgA ho jaate| baccoM ko latIfe, kisse, zera, apane dostoM ke TokaroM bhara ke guNa aura ehasAnAta isa taraha se sunAte, lagatA ghara meM zahanAI baja rahI hai| bAtacIta meM hamArI ammA zera aura jumale kahatI to hama loga kahate--'pitAjI beadabI mAfa, Apa bhI haz2arata dAg2a aura sudarzanajI kI taraha apanI sAhityika duniyA meM ammA se zera, latIfe aura muhAvare ke lie ammA se salAha liijiye'| isa para pitAjI muskarAte hue apane khAsa andAz2a meM kahate, 'hA~ bhAI ! beTe to Akhira apanI mA~ ke ho' / hamArI mA~ ne hamAre pitAjI ko pUrNa btaayaa| ammA ne pitAjI kI cAdara ko hamezA bar3A btaayaa| pitAjI ke ghara ko havelI banA diyaa| pitAjI ne Aja taka ammA ke rahate apane hAtha se eka gilAsa pAnI nahIM piyaa| pitAjI ke vastroM ko mA~ bar3e cAva se dhotiiN| unakI sevA krtiiN| unake lie vrata-tyauhAra krtiiN| uph, hameM kyA mAlUma thA, ammA para unake bichoha kI mAra pdd'egii| pitAjI svAbhimAna kI antima paMkti the| darda kA yaha zera taradAmanI pe zekha hamAre na jaaiyo| dAmana nicor3a deM to farizte vajU kreN| unake jIvana para sahI utaratA hai| unhoMne apane atyanta sImita sAdhanoM meM pAMcoM baccoM ko ucca zikSA dI, baccoM kA acchI taraha se vivAha kiyA, makAna banavAyA / sarvisa se nivRtta hone ke bAda, 6 varSoM taka sahAranapura kI raunaka bddh'aayii| khAnapAna, rahana-sahana kA vahI U~cA str| kahIM tabiyata meM taMgadilI nhiiN| mehamAnoM kI caraNadhUli par3ate dekha usI taraha se cahakanA, satkAra karanA pitAjI kA svabhAva thaa| pitAjI ne kabhI bhI mahaMgAI nahIM gaayii| unake 4 meM se 3 lar3ake acchI 154 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tanakhvAha pAte the, kintu kabhI lar3akoM se eka paisA nahIM liyA; balki hamezA unheM dete hI rhe| unake jIne meM eka salIkA thA, eka tarIkA thaa| unakI hara cIz2a vyavasthita hotI thii| unakI rakhI huI cIz2a a~dhere meM mila jAtI / unakA TraMka lagAnA apane Apa meM nihAyata khUbasUrata upamA thii| isa khUbasUratI para cacA prabhAkara rIjha gaye aura 'goyalIya kA TraMka; eka salIkA : eka tarIkA' saMsmaraNa likhA / dinakarajI ne ThIka hI kahA thA, "brahmA ne goyalIya ko banAkara, usa sA~ce ko hI tor3a diyaa|" (bandhuvara kedAra ke mAdhyama se sunA) / ve mIra, g2Aliba, momina, iqabAla aura asara lakhanavI ke zera apanI bAtacIta meM 'koTa' karate the| vyathA pIra kI aura z2abAna kI sutharAI haz2arata dAg2a kI unheM pasanda thii| ve apane z2abAne-mubAraqa se zera par3hate to zera kA ekaeka laphz2a phUla kI jagaha phUla aura bijalI kI jagaha bijalI barasAtA / ve 12 ghaMTe pratidina kursI-Tebula para baiThakara likhane kI kSamatA rakhate the| na koI adA, na koI nkh'raa| bisamillAha kA dAdarA baja rahA ho, iqabAla ke nagme gUMja rahe hoM; sahagala, zamazAda, suraiyA ke tarAne fajA~ meM taira rahe hoM, pitAjI jeTha kI dupaharI meM likhe jA rahe haiN| bacce zora macA rahe haiM, unheM patA nahIM agala-bagala kyA ho rahA hai| jeTha kI cilacilAtI dhUpa garmI meM isa zera para yaha bhIgI rAta, yaha ThaMDA samA~, yaha kaife bhaar| yaha koI vakta hai, pahalU se uThake jAne kA ?-dila zAhajahA~purI dAda dete hue kahate haiM, "haz2arate dila kA zAirAnA kamAla dekhiye ki ukta zera meM na to vasla aura boso-kanAra ke alphAz2a Aye haiM na kahIM cher3achAr3a hai, na koI pozIdA rAz2a kI tarafa izArA kiyA hai| phira bhI zera muMha bolatI tasvIra bana gayA hai| par3hate hue mahasUsa hotA hai, masUrI meM zAnadAra koThI meM Thahare hue haiM, aura mAzUka pahalU meM hai| dhImI-dhImI phuhAreM gira rahI haiM, cA~danI khilI huI hai aura rezamI rajAI meM lipaTe par3e haiN| acAnaka mAzUka uThakara jAne kA qhayAla z2Ahira karatA hai to usake isa bholepana para anAyAsa muMha se nikala par3atA hai yaha koI vakta hai, pahalU se uThake jAne kA ?" ustAda asara lakhanavI ke isa zera para hama usI ko kha dA samajhate haiN| jo musIbata meM yAda A jAe / / unhoMne likhA-"khudA kI talAza meM loga vanoM-parvatoM kI khAka chAnate haiN| mandiroM-masjidoM meM bhaTakate haiN| magara khudA nahIM milatA / agara kisI ko milatA bhI hai to vaha use pahacAnatA nahIM aura isa taraha usake darzanecchu duniyA meM bhaTakate cau. ja. za. aMka 155 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue apanI z2indagI barabAda kara dete haiM / aise hI bhaTake hue logoM ke lie dekhiye 'asara' khudA kI kitanI AsAna pahacAna batAte haiM / " unake bolane - cAlane kA eka khAsa tarIkA thaa| jisa dukAna meM jAte dukAnadAra Apako bahuta ijz2ata se baiThAtA / usakI kuzala-kSema pUchate / puralutpha bAta kahate / dukAna meM sabhI loga masta ho jAte / mahIne kA sArA sAmAna eka bAra qharIdate / bhugatAna nagada karate / mola-bhAva meM Apa jyAdA vizvAsa nahIM karate the / ve dukAnadAra kI bhAvanA kA bahuta dhyAna rakhate the / udhAra se pitAjI ko sakhta nafarata thI / sahAranapura meM rikze se jAte samaya skUTara se pitAjI ke hAtha meM bahuta coTa aayii| usa samaya bhI unhoMne skUTara vAle kA muMha nahIM dekhanA cAhA aura usa anajAna vyakti ko kSamA kara diyaa| unakA kahanA thA-- skUTara vAle ko dekhakara maiM kyoM apane pariNAma bigAr3atA / ' D unakI pustakeM jaba chapakara unake sAmane AtI, pratyeka pustaka ko apane sAmane 2-3 dina taka rakhate aura use bIsoM bAra ulaTa-palaTakara dekhate / kitAba kI azuddhi, bhUla, geTaapa, bAiMDiMga, priMTiMga ityAdi sabhI cIjoM para phira se vicAra karate / azuddhi ko tatkAla durusta karate / zabdakoza dekhane meM jarA bhI vilamba nahIM krte| unheM grantha prakAzana evaM priMTiMga presa kA bahuta acchA jJAna thA / isa mAmale meM zrIkRSNaprasAdajI dara ko apane se bIsa mAnate the / ve bolate, vAtAvaraNa suvAsita ho uThatA / bacce sahI bhASA boleM, muhAvaroM aura vyAkaraNa kA zuddha upayoga ho, zabdoM kA cayana sundara ho, vyartha kA zabdapalothana na ho, isakA ve bahuta dhyAna rakhate / baccoM ko bar3hiyA fikarA, latIfA, muhAvarA sunAne para nagada inAma dete the| bacce kI tArIfa sabake sAmane karate / unakI bolI muhabbata kI bolI thii| jo unase eka bAra milA, vaha unakA ho gayA / ve / aura ve zrI viSNu 'prabhAkara' ke zabdoM meM, "jisa kAma ke lie z2arA bhI saMketa kiyA ki kAma pUrA ho gayA / aise jana virale hote haiM / kahA~ mileMge aba ? sacamuca ve saba kucha svAntaH sukhAya karate the / " kAkA hAtharasI kI nigAha meM, "urdU hindI ke sitAre the, paramapriya hamAre the / ' zrI yazapAla jaina kI bhAvanA meM, 'goyalIyajI meM aneka durlabha guNa the / vaha bahuta hI spaSTa vaktA, parizramazIla aura milanasAra the| z2indagI unhoMne bar3e svAbhimAna 16 ( zeSa pRSTha 161 para) 156 For Personal & Private Use Only tIrthaMkara : nava. disa. 1977 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaba gommaTasAra prakAzita huA' .... kintu aba ? - lakSmIcandra jaina prasa ke takanIkI vikAsa ke sAtha hI dharma-granthoM ke jIrNoddhAra kI samasyA prAcInakAla jaisI nahIM rahI; kintu Azcarya hai ki jina kaThina paristhitiyoM meM Aja se prAyaH 55 varSa pUrva 'gommaTasAra' tathA 'labdhisAra' jaise siddhAnta-granthoM kA prakAzana huA, ve aba aura bhI ulajhI huI pratIta hotI haiM / ina granthoM ko jainadharma ke siddhAntoM kA kilA kahA jAtA hai / yatra-tatra gaNita ke pratIkoM se guMthI huI bhASA hI inakI kilebandI hai jo 'SaTkhaNDAgama', 'mahAbandha' aura 'kaSAyaprAbhRta' kI paramparAnuvaMzI hai / sabhavataH inakI sAmagrI 'kAibarneTiksa (jo samasta vijJAnoM kA vijJAna hai) ko aMzadAna de sakatI hai| inake gaNitIya sauMdarya kI tulanA zramaNabelagola kI gommaTezvara mUrti-kalA ke zilpa-zaurya se hI ho sakatI hai; ataeva ina granthoM kA prakAzana bhI eka cunautI hI hai, jise koI bhI prakAzaka svIkAra nahIM kara skaa| inameM pratIkoM kI bharamAra hai aura saikar3oM pRSTha gaNitIya sAmagrI aura pratIkoM se pUrI taraha AcchAdita haiM / phira jina paNDitoM ne isa prakAzanakArya ko hAtha meM liyA aura unheM zuddha rUpa meM pavitra presa ke pavitra sA~coM meM DhAlane meM saphalatA prApta kI , unakI kahAnI isa lekha ke sAtha jor3anA aprAsaMgika na hogaa| unakI sAhasika gAthA grantha-prastAvanA meM aMkita hai / grantha-paricaya : 'gommaTasAra' meM mUla prAkRta gAthA AcArya zrI nemIcandra siddhAntacakravartI-kRta va saMgRhIta (733 jIvakANDa, 962 karmakANDa zlokamaya) hai| gAthA ke nIce saMskRta chAyA, usake nIce kezava varNI-kRta' 'jIva tattvapradopikA' nAma kI saMskRta TIkA, usake nIce abhayacandra siddhAnta cakravartI kRta 'maMda prabodhikA' nAma kI saMskRta TIkA ('jJAna mArgaNA' ke kucha aMza taka) aura usake nIce (paM. zrIlAla ke anusAra) prasiddha bhASA TIkAkAra zrI paM. ToDaramalakRta 50000 zlokamaya bhASA-vacanikA hai (paM. hukumacandra bhArilla ke anusAra yaha 38000 zlokamaya hai / ) yaha grantha 50 pauMDa ke pavitra dezI kAgaja meM bar3e, madhyama, saba taraha ke TAipoM meM pavitra presa meM jIvakANDa 2 khaNDa tathA karmakANDa 2 khaNDa meM prakAzita huaa| jIvakANDa meM 1329 pRSTha (pratyeka 294 20 seM.mI.) tathA karmakANDa 1200 pRSTha (pratyeka 294 20 seM.mI.) aura 'artha saMdRSTi' 308 pRSTha (pratyeka 294 20 seM. mI.) sAija meM prakAzita kiye gaye / usa samaya (lagabhaga 1919 I.) inakI lAgata prakAzana kA kharca prAyaH 14280 ru. vI. ni. se. 2446 taka A cukA thaa| prakAzita pratiyoM kI saMkhyA isa prakAra thI cau. ja. za. aMka 157 For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvakANDa : prathama khaNDa 456; dvitIya khaNDa 1260 karmakANDa : prathama khaNDa 1492; dvitIya khaNDa 1500 ukta saMkhyA batalAtI hai ki prakAzaka kA saMgharSa Arthika aura sAmAjika rahA hogaa| isI prakAra 'labdhisAra' meM mUla prAkRta gAthA AcArya zrI nemicandra siddhAntacakravartI kRta va saMgrahIta (649 elokamaya) hai| gAthA ke nIce saMskRta chAyA, usake nIce kezava varNI kRta 'jIvatattva pradIpikA' nAma kI saMskRta TIkA tathA usake nIce paMDita ToDaramala-kRta 'samyagjJAna caMdrikA' nAma kI hindI TIkA dI gayI hai jo 13000 zloka pramANa hai| yaha grantha 766 pRSThoM meM hai tathA isakI 'artha saMdRSTi' 207 pRSThoM meM hai, jinakI sAija 254 19 seM. mI. hai| lAgata kA byaurA upalabdha nahIM hai; kintu anumAnataH yaha kharca usa samaya 6000 ru. rahA hogaa| __ grantha-prakAzana saMsthA : ina granthoM kA prakAzana karanevAlI saMsthA kA nAma 'bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI' saMsthA hai| isake saMpAdaka paM. gajAdharalAla jaina nyAyatIrtha aura zrIlAla jaina, kAvyatIrtha hai / mudraka 'zrIlAla jaina kAvyatIrtha, jaina siddhAnta prakAzaka (pavitra) presa, naM. 8 maheMdravAsalena, zyAma bAjAra, kalakattA haiM / saMrakSaka harIbhAI devakaraNa gAMdhI nAma kI prasiddha pharma hai, jisake mAlika zrImAn seTha hIrAcanda zolApura haiN| saMpAdakoM ne svIkAra kiyA hai ki ukta pA~ca siddhAnta khaNDoM ke prakAzana kA zreya ukta pharma ke zreSThidvaya kI asAdhAraNa sahAyatA ko hai| isa saMsthA ke mahAmaMtrI paM. pannAlAla bAkalIvAla haiM, jo prakAzaka bhI haiM / paM. pannAlAla 'jaina grantha ratnAkara kAryAlaya' ke janmadAtA the aura unhoMne chApe kA Adi-pracAra kiyA thA; aisA varNana saMsthA ke maMtrI zrIlAla jaina ne traimAsika vivaraNa (vI. vi. 2444 se 46 taka) meM kiyA hai| paMDita pannAlAla ne bambaI se saMbandha viccheda kara liyA aura isa saMsthA kI nIMva "jaina dharma pracAriNI sabhA" ke nAma se banArasa meM DAlI / yaha lagabhaga 1912 I. ko bAta hogii| unheM sarvaprathama do hajAra rupayoM kA anudAna seTha nemIcanda bahAlacanda se prApta huA / unhoMne 'Apta parIkSA', 'pAtra parIkSA', 'rAjavAtika', jainendra prakriyA' Adi aneka graMthoM kA prakAzana do-tIna varSoM meM kara diyaa| dhanAbhAva aura sAmAjika saMgharSa kI sthiti kA punaH sAmanA karane hetu saMsthA ke maMtriyoM ne daur3e kI yojanA banAyI aura saMsthA ke saMsthApaka aura saMrakSaka ke rUpa meM unheM seTha harIbhAI devakaraNa pharma ke mAlika seTha bAlacandrajI va unake vartamAna choTe bhAI hIrAcandra ne Azraya diyaa| yadyapi zolApura meM seThajI ne 5000) ru. kI sahAyatA svIkAra kI thI, para kalakattA pahu~cane para unhoMne 15000) ru. kI svIkRti de dii| yaha sabhavataH dvitIya vizvayuddha ke pUrva kI bAta rahI hogii| 158 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtrI paM. pannAlAla ne yaha AzvAsana pAkara tathA baMgAla meM jainadharma pracAra kI sadicchA se kalakattA prasthAna kiyA / usa samaya vaha vizva-koSa presa ke mAlika zrI nagendranAtha basu ke yahAM ru. 25 mAsika bhAr3e kA makAna lekara saMsthA kA sAmAna lAkara paM. gajAdharalAla tathA paM. zrIlAla ke sAtha vyavasthita ho gye| pavitra presa kI sthApanA : virodhiyoM ke AkramaNa aura usake parihAra ke madhya, ina maMtriyoM ne presa kI kaThinAiyoM se Ubakara nijI presa kholane kA vicAra kiyaa| isake sAtha hI saresa galAne kA prazna sAmane aayaa| abhI taka graMtha dUsare ke yahA~ chapate the isalie sparza-doSa samajhakara hI ve cupa the, para aba to eka apavitra vastu ko bAjAra se svayaM kharIda kara lAne aura galAne tathA kAma meM lAne taka kI naubata A gayI thii| ___ Akhira eka ghaTanA ne unheM nayA rAstA batalA diyaa| sahAyaka mahAmaMtrI kI air3I meM ghAva ho gyaa| usake lie vilAyatI rUI kI AvazyakatA huI / DAkTara ke yahA~ rUI ke baMDala meM saresa kI komalatA dRSTigata huI / rUI kA eka rUlara banAyA gayA aura prayoga saphala huA bijalI se calane vAlI 'amRta bAjAra patrikA' kI mazIna para ye rUleM calane lgiiN| isa prakAra navIna presa kharIdane kI taiyArI huii| isa samaya taka maMtriyoM ne avaitanika rUpa meM hI kArya kiyA thaa| bAda meM paM. gajAdharajI ne phArma ke hisAba se hI kAma kiyaa| gommaTasAra kA prakAzana : isa 'siddhAnta rAja' ke chapAne kI sammati seTha bAlacanda hIrAcanda, zolApura se prApta kI gii| chapAne meM takamInA pandraha solaha hajAra bAMdhA gayA aura kAgajoM kA rupayA seThajI ne denA svIkAra kiyaa| kucha rupaye 'artha prakAzikA' aura 'harivaMza purANa' kI bikrI se prApta hue the| zeSa rupayoM kA prabandha karane ke lie pA~ca hajAra vijJApana pRthak chapAkara bA~Te gye| akhabAroM meM AMdolana kiyA gayA, prAiveTa patroM dvArA grAhaka banane kI vinatI kI gayI aura bhI bhinna-bhinna kisma ke prayAsa kiye gye| virodhiyoM ne bhI apanA karttavya-nirvAha kiyA aura likhanA zurU kiyA, "gommaTasArajI chapAne kI jarUrata nahIM hai, rAyacandra aura zAstramAlA meM nikala to gayA hai, pandrahasolaha hajAra rupayA kharca karanA pahAr3a khoda cUhA nikAlanA hai, aadi|" parantu virodhiyoM kA bhItarI abhiprAya saMbhavata: yaha thA ki isa grantha ke prakaTa hote hI yaha saMsthA cirasthAyI ho jAegI aura paNDitoM kA sikkA jaina samAja para jama jaaegaa| ___ seTha sAhaba kI zarta thI aura vaha ucita bhI thI ki jaba taka cAra sau grAhaka na bana jAe~, kAma prArambha na kiyA jaae| ina tIna maMtriyoM ke adhyavasAya se 6-7 mAha ke bhItara hI cAra sau grAhaka bana gaye aura unakI sUcI zolApura bheja dI gyii| virodhiyoM kA mu~ha banda ho gayA, jo vaha rahe the ki rakama aTaka jAegI aura itane bar3e grantha ko koI nahIM kharIdegA / zrIlAla jI ne likhA hai ki ahamadAbAda nivAsI seTha mAdhavAlAla bhogIlAla dhanyavAda ke pAtra haiM ki unhoM ne 'gommaTasAra' ke chapane ke samAcAra pAte hI saMsthA ko hara prakAra se utsAhita kiyaa| unhoMne likhA ki yadi cAra sau grAhaka pUre na hoMge cau. ja. za. aka 159 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to hama 21 pratiyoM ke grAhaka bana jAe~ge phira bhI cAra sau ke sthAna para pA~ca sau bana gaye aura ukta seTha ne prAya: 400) ru. nyauchAvara 21 pratiyoM ke bheja hI diye| jisa samaya vijJApana chapAkara grAhaka banAye gaye usa samaya kAgaja kA bhAva cAra Ane pauMDa thA aura chapAI bhI sastI thI, kintu yUropIya mahAyuddha ke kAraNa jo hisAba 15 yA 16 hajAra kA banA thA vaha aba 28-30 hajAra kA dRSTigata hone lagA / yadyapi patalA lagAkara aura chapAI mahIna akSaroM meM karAkara pUrva yojanAnusAra chapAI ho sakatI thI; yadyapi prakAzaka kA maMtavya thA ki aisA mahAn graMtha sadA nahIM chapatA, aura moTe akSaroM ke binA sarvasAdhAraNa ke hita meM bhI nahIM A sktaa| phira se grAhakoM ko patra likhe gaye ki saMsthA unheM lAgata mUlya jo AyegI usa para hI unheM vhI. pI. chur3AnA hogii| dasa-pA~ca grAhakoM ko chor3a zeSa taiyAra ho gaye / anta meM prathama khaNDa 75 phArmoM kA pacAsa pauMDa vajana ke kAgaja para 5) ru. ke nyauchAvara meM prakAzita ho gyaa| isa samaya kAgaja kA bhAva chaha Ane pauMDa ho gayA thA, kintu nijI presa meM chapAI kA kharca kama par3A thaa| tRtIya aura caturtha khaNDa meM savA dasa Ane pauMDa kA kAgaja lagA, aura vaha bhI chaha-chaha ATha-ATha mAha bIta jAne para prApta ho pAtA thaa| prathama do khaNDoM kA mUlya 17) ru. aura antima do khaNDoM kA mUlya 23) ru. rakhA gyaa| ___ itanA bar3A grantha hastalikhita rUpa meM 500) ru. meM bhI prApta nahIM ho sakatA thaa| grantha prakAzita ho gaye; kintu janmadAyinI saMsthA cirasthAyI huI yA nahIM, jJAta nhiiN| aba ye grantha kevala maMdiroM meM hI upalabdha haiM, ve bhI khiiN-khiiN| graMtharAja kA punaH prakAzana (?) lekhaka ko isa grantha ke darzana 1959 meM hue, indaura ke udAsIna Azrama meM paMDita baMzIdharajI ke nirdeza para / dhavalA granthoM ke gaNita kI sIr3hiyoM ke pUrva 'gommaTasAra' ke maMca para pahu~canA Avazyaka hai| karma-vijJAna kA zodhArthI ina granthoM ke binA apaMga hai / zodhArthiyoM ko sahaja meM grantha prApya ho sake, lekhaka ne yojanA banAkara prakAzita kI tathA 'jJAnapITha' kAzI ko evaM sva. sAhu zAntiprasAdajI ko bhI patra likhe| unhoMne 'gommaTezvara samiti' ko likhane ke lie sujhAva diyaa| vahA~ se koI uttara prApta nahIM huaa| lekhaka ne 'yUnesko' tathA 'iMTaranezanala methAmeTikala yUniyana' ko bhI isa grantha ke prakAzana hetu pahala kI , kintu saphalatA nahIM milii| 'uSA oNphaseTa priMTarsa, bambaI' se ina 3810 pRSThoM ke grantha-prakAzana ke kharca kA Akalana isa prakAra prApta huA hai : Dabala DemI 19.5 ki. grA., prAkRtika zeDa pepara, do raMgoM kA rezamI kavara; 100 pratiyA~ 80000) ru. 1000 " 116000) ru. 5000 , 324000) ru. 160 tIrthakara / nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jApAna se nimnalikhita esTImeTa prApta huA-- elIpheksa pratiyA~ phoTo pratiyA~ 100 100 1000 'gommaTasAra' (2837 pR.) yena-1,100,000 3,500,000 5,800,000 'labdhisAra' (973 pR.) yena- 400,000 1,500,000 2,000,000 (1 rupamA lagabhaga 50 yena kA hotA hai / ) yaha lekha tIrthaMkara' ke sampAdaka ke anurodha para likhA gayA / ve abhI maisUra semInAra se lauTe aura zramaNa belagolA ke bhaTTAraka svAmIjI ke vizeSa paricaya meM Aye haiN| saMbhava hai isase preraNA pAkara isa grantha ke punaH prakAzana kA bIr3A uThAyA jAe-vizeSa rUpa se gommaTezvara ke mahAmastakAbhiSeka ke punIta avasara para jJAna ke hara alaukika dIpaka ko phira se prajvalita kiyA jA ske| vaijJAnika pragati ke isa yuga meM aba yaha kArya nissaMdeha hI atyanta sarala hai, kintu kyA sacamuca itanA sarala hai ? (goyalajI beTe ke AIne meM : pRSTha 156 kA zeSa) ke sAtha bitaayii| kabhI aura kahIM bhI anAcAra-atyAcAra ke Age nahIM jhuke / hamezA sInA tAna kara rahe / lagana unameM hada darje kI thii| jisa cIz2a ke pIche par3ate the, use binA lie chor3ate nahIM the| bar3e hI adhyayanazIla the| * * * goyalIyajI krAntikArI vyakti the| samAja ko sudhArane meM unhoMne bahuta bar3A yogadAna diyaa|" - - - - AdaraNIya rAyakRSNadAsa ke bahumUlya zabdoM meM, " . . . ve apane Apa meM eka saMsthA the| jJAna kI mUrti the sAtha hI zAlInatA ke AgAra the|" . . . . bhaiyA sAhaba zrI nArAyaNajI caturvedI ne pitAjI ke bAre meM kahA--"ve hindI ke sammAnita aura mAnya lekhaka the| urdU ke marmajJa kAvya-premI hote hue bhI unheM hindI se bar3A prema thaa| 'sarasvatI' ke ve sammAnya lekhaka the aura usake vizeSa kRpApAtra the| vyavasAya meM rahakara bhI apanI utkaTa sAhityika abhiruci aura hindI-prema ke kAraNa ve vyavasAya kI vyastatA se bhI hindI kI sevA karane kA samaya nikAla lete the| unake ucca caritra aura mRdu svabhAva ke kAraNa ve bar3e lokapriya the|" Aiye, Aja unake kisse ko yahIM rahane deN| nIMda to aba ur3a hI cukI hai| cau. ja. za. aMka For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .."eka dIpa ImAna kA 0 bAbUlAla jaina 'jalaja' rahe na nAma-nizAna dharA para, aMdhakAra ajJAna kaa| agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kaa|| paramparAoM ke jaMgala meM, bhUla gaye apanI maMjila / yuga ke aMdhe caurAhoM para, bikhara gaye mana ke zatadala / / mAgya-sitArA camaka uThegA, navayuga ke nirmANa kaa| agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kA / / bhrama kA kuA khodate phirate, camatkAra ke abhyaasii| antarmana kA maila chur3Ane, phirate haiM kaabaa-kaashii|| dharma-karma se TUTA mAnava, letA zaraNa a~dhere kii| parasa na pAtI durbala AtmA, svarNima kiraNa sabere kii| nayI cetanA se bhara jAe, kuMThita mana iMsAna kaa| agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kaa| jisa dina phUTegA bhItara se, eka gIta saccAI kaa| bana jAegA kIrtimAna nava, mAnava kI U~cAI kA / / kaThina prazna hala ho jAegA, bhUkha-pyAsa-bImArI kaa| bIja na boyegA jaba koI, chala-prapaMca-maskArI kA / / ho jAe cira milana alaukika, dharma-karma-vijJAna kaa| . agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kaa| jyoti-parva hara sAla manAte, bIta gayIM ghar3iyA~ / tama-pahAr3a kI phaTI na chAto, lAkhoM chor3I phulajhar3iyA~ / / sarala nahIM hai timira ThelanA, sukha-suhAga kI bAtoM se| siddha na hote maMtra karma ke, sapanoM kI saugAtoM se / / zAzvata rUpa sa~vara jAegA, Atma-teja balidAna kaa| agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kaa| gaurIzaMkara kI coTI ho, cAhe ho khaMdaka - khaaii| rAta aura dina jhAMkA karatI, Atmajyoti ko parachAI / / Atma-dIpa kI eka kiraNa ne, jaba-jaba tama ko llkaaraa| huA satya udbhUta dharA para, vahI jJAna-gaMgA-dhArA / / khula jAtA hai dvAra svayaM hI, vizva-prema kalyANa kaa| agara jalA leM, mana-maMdira meM, eka dIpa ImAna kaa| 162 toryakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasoTI - isa stambha ke antargata samIkSArtha pustaka athavA | patra-patrikA kI do pratiyA~ bhejanA Avazyaka hai ___ jaina siddhAnta sUtra : bra.ku. kauzala : AcArya zrI dezabhUSaNajI mahArAja TrasTa, dillI : mUlya-dasa rupaye : pRSTha 358 : DimAI-1976 / __ Alocya kRti viduSI lekhikA kI prathama kRti nahIM hai, isake pUrva usakI aura-aura kRtiyA~ haiM aura usane 'jainendra siddhAnta koza' jaise mahattvapUrNa siddhAnta-koza ke saMkalanasaMpAdana meM kSu. zrI jinendra varNI ke sAtha kAma kiyA hai| mAnanA cAhiye, sahaja hI, ki 'jaina siddhAnta sUtra' usI kI eka kar3I hai athavA praznottara zailI meM 'minI jainendra siddhAnta koza' hai| pustaka meM ATha adhikAra haiM, jinameM kramazaH nyAya, dravya guNa paryAya, bhAva va mArgaNA guNasthAna, tattvArtha, syAdvAda, naya-pramANa Adi para gahana vicAra huA hai| varNIjI ne ise 'jaina darzana kA praveza-dvAra' kahA hai| saMpUrNa grantha praznottaroM ke rUpa meM hai, jisakA mUla AdhAra paM. gopAladAsa baraiyA kI 'jaina siddhAnta-pravezikA' hai / isameM jaina tattva kI gUr3hatAoM ko jisa sahana-sugama DhaMga se rakhA gayA hai aura pratipAdya kA jaisA samasta-saMkSipta-prAMjala nirUpaNa kiyA gayA hai use dekhate yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki ukta kRti zrAvakIya svAdhyAya kA eka vizvasanIya sAthI hai / yadyapi bhASA-prayoga yatra-tatra zithila aura sadoSa haiM tathApi isake sAhityetara hone ke kAraNa usakI cabhana itanI tIkhI nahIM hai| phira bhI hameM Azvasta honA cAhiye ki ye bhUle AgAmI saMskaraNa meM, jo jaldI hI hogA, sudhAra lI jaaeNgii| jaina Agama sAhitya : devendra muni zAstrI : zrI tAraka guru jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura (rAjasthAna) : mUlya-cAlIsa rupaye : pRSTha 768 : DimAI-1977 / prastuta grantha AgamoM aura tatsaMbandhI vyAkhyA-granthoM kA eka zodhaparaka manthana hai| grantha kA caritra tulanAtmaka hai, isIlie vaha saphalatApUrvaka jaina, bauddha aura vaidika darzanoM ko vibhinna saMdarbho meM eka viziSTa vastuniSThA ke sAtha rakha pAne meM samartha hai / grantha ke 7 khaNDa haiM - jaina Agama sAhitya kA anuzIlana, aMga sAhitya kA paryAvalokana, aMgabAhya Agama sAhityakA samIkSaNa, AgamoMkA vyAkhyAtmaka sAhitya, digambara jaina Agama mAhitya, jaina bauddha vaidika dArzanika matoM kA tulanAtmaka adhyayana, tathA Agama sAhitya ke subhaassit| pariziSToM meM pAribhASika zabda-koza, granthagata viziSTa zabda-sUcI, saMdarbha grantha-vivaraNa, tathA zabdAnukramaNikA dekara vidvAn lekhaka ne grantha ko adhika upayogI banA diyA hai| isakA saMpradAyAtIta honA aura binA kisI pUrvagraha yA durAgraha ke jaina sAhitya ko sama cau. ja. za. aMka ... For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlIna saMdarbho meM saMyojita karanA atyadhika mahattvapUrNa hai / manISI sAdhu-lekhaka ne akatha zramapUrvaka isa vizada grantha kA Ayojana kiyA hai, kintu vaha aMgrejI ke anAvazyaka moha se baca nahIM pAyA hai / sUcya hai ki jaba paM. gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA kA bahumUlya grantha 'bhAratIya prAcIna lipimAlA' prakAzita huA thA taba kaI logoM ne sujhAva diyA thA ki isakA aMgrejI saMskaraNa bhI lAyA jAe kintu sva. ojhAjI ne yaha kahakara isake AMgla saMskaraNa se inakAra kara diyA thA ki jise isakA upayoga karanA hogA vaha hindI sIkhegA; aura huA bhI yahI / isa grantha kA upayoga karane ke lie prAcya vidyA aura bhASA-vijJAna ke bIsiyoM yUropIya vidvAnoM ne hindI sIkhI / kyA hama itane mahattva ke nahIM haiM ki hamAre dvArA praNIta sAhitya par3hane ke lie bhAratIya bhASAoM ke adhyayana kA lobha videziyoM ke mana meM utpanna ho? hameM vizvAsa hai hamAre vidvAn sAdhu-lekhaka isa ora dhyAna deMge aura aMgrejI ke vyartha ke vyAmoha se mukta hoMge / prastuta grantha na kevala upayogI hai varan prathama bAra isa taraha kI sahaja tulanAtmaka mudrA meM tathyoM ko saMyojita karane meM saphala huA hai| chapAI sughar3a, geTaapa AkarSaka aura mUlya ucita hai| vidvat abhinandana grantha : saMpAdaka-maNDala - sarvazrI lAlabahAdura zAstrI, bAbUlAla jaina jamAdAra, vimalakumAra sorayA, bAbUlAla phAgulla, nihAlacanda jaina : akhila bhAratIya digambara jaina zAstri-pariSad ke nimitta cAMdamala sarAvagI ceriTebala TrasTa, gauhATI : mUlya - ikyAvana rupaye : pRSTha 723 : krAuna - 1976 / __ samIkSya grantha zAstri-pariSad kA 100 vA~ puSpa hai aura mahattvapUrNa isalie hai ki isameM lagabhaga 737 vyaktiyoM kA paricaya hai / AcArya zAntisAgara mahArAja se lekara bra. ku. maMjU zAstrI taka vibhinna jJAna-kSetroM se isameM vidvAnoM ko cunakara saMyojita kiyA gayA hai| mAnA, aise kAmoM meM saMpAdakoM ko kAphI parezAniyA~ bhoganI hotI haiM aura Avazyaka sAmagrI kaI-kaI smaraNapatroM ke bAda hI upalabdha hotI hai; kintu antataH jo phasala AtI hai vaha gauravazAlI hotI hai, aura kaI pIr3hiyoM taka eka cirasmaraNIya saMdarbha ke rUpa meM kAma AtI hai / sAmagrI ke Akalana meM jo kaThinAiyA~ AtI haiM, Ama pAThaka ko usakA anumAna laga hI nahIM pAtA / masalana kucha loga apane paricaya bhejate hI nahIM haiM, kucha aisA karane meM apanI heTI mAnate haiM, aura kucha to yaha mAnakara hI calate haiM ki ve kAphI mahattva ke haiM, unheM chor3akara cala pAne kA sAhasa hI kauna kara pAyegA; ataH ve likheM-na-likheM, uttara deM-na-deM, unheM sammilita kara hI liyA jAegA; aise aneka kAraNoM se saMpAdakoM ko nirAza honA hotA hai aura kaI bAra ve udAsIna bhI ho uThate haiN| yahI kAraNa hai ki aise granthoM kI yojanA kAphI mahattvAkAMkSiNI hotI hai, kintu jaba ve prakAzita hote haiM taba bahuta dIna-hIna-nistejaphIke-phassa, pUrI jAnakArI dene meM asamartha-asahAya / prastuta grantha para bhI kamobeza yaha bAta lAgU hotI hai| kintu isameM koI saMdeha nahIM hai ki saMpAdakoM ne apAra parizrama kiyA hai aura ve abhinandanIya haiN| itanA hote hue bhI hama vidvAn saMpAdakoM kA dhyAna isa ora avazya AkarSita kareMge ki paricaya avyavasthita haiM, duharAvaToM se bharapUra haiM, bhASA kaI jagaha doSapUrNa hai, saMyojana a-vaijJAnika hai / kucha loga chUTe bhI haiM, aura kucha anAvazyaka rUpa se 164 tIrthakara / nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammilita haiM; tathApi grantha eka mahattvapUrNa saMdarbha hai aura prathama bAra vibhinna AdhyAtmika tabakoM kI jAnakArI dene meM saphala huA hai| philahAla, digambara jaina muniyoM, AryikAoM, kSullakoM, ailakoM, brahmacAriyoM aura vidvAnoM kI itanI vipula jAnakArI denevAlA anya grantha hamAre sAmane nahIM hai| phira bhI isake Age kI rAha khulI huI hai aura eka adhika prazasta saMdarbha kI, jisakA caritra aisA hI ho, pratIkSA kI jAnA cAhiye / AzA yaha bhI kI jAnI cAhiye ki jaba prastuta grantha kA dvitIya saMskaraNa prakAzita hogA taba khAmiyoM ko dUra kara liyA jAegA aura nayI yA chUTa-chor3a dI gayI jAnakArI sammilita kara lI jAegI / grantha meM 5 khaNDa haiM - AcArya, muni, AryikA, ailaka, kSullaka, brahmacArI varga ke jIvana-paricaya'; paramparAgata saMskRti ke vartamAna sAhityika viziSTa vidvAnoM ke paricaya; jaina vidvAnoM, niSNAtoM, sAhityakAroM aura kaviyoM ke akArAdikrama se saMyojita jIvanaparicaya tathA sAhitya aura saMskRti para kucha cune hue lekha / lekha, hamAre vinamra mata meM, isalie adhika utkRSTa hone the ki yaha vidvAnoM kA eka vizada paricaya-grantha hai / grantha kI janma-kathA isa prakAra hai- 1968 meM bIjAropaNa, 1969 meM aMkuraNa tathA 19691976 meM pallavana-puSpana-phalana / grantha kI chapAI vyavasthita, nirdoSa hai, geTaapa nayanAbhirAma hai / mUlya para cipakI lagI huI hai, ise ughAr3a kara dekhA gayA hai| AcArya tulasI dakSiNa ke aMcala meM : sAdhvI kanakaprabhA : Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAjasthAna) : mUlya - pacAsa rupaye : pRSTha- 990 : DimAI -1977 / / hindI meM vaise bhI yAtrA-sAhitya adhika nahIM hai, aura phira pada-yAtrAoM ke vivaraNa to AcArya vinobA bhAve ke alAvA kisI anya ke upalabdha nahIM haiM / jaina sAdhuoM ke vivaraNoM kI na to koI paramparA hI hai aura na hI Aja taka inakI upayogitA para kisI kA dhyAna hI gayA hai / Alocya grantha isa dRSTi se eka sukhada aura mahattvapUrNa upakrama hai / yaha AkAra meM bRhad to hai hI, zailI aura prastuti meM bhI viziSTa hai / isameM terApantha ke AcAryapravara aura bhArata meM eka viziSTa Andolana-aNuvrata-ke pravartaka A. tulasI kI 27 pharavarI 1967 se 28 janavarI 1971 taka kI rAjasthAna, gujarAta, kaccha, saurASTra, mahArASTra, tAmilanADu, kerala, karNATaka, Andhra, madhyapradeza, aura ur3IsA kI yAtrAoM aura cAturmAsoM kA saMsmaraNAtmaka-preraka varNana-vivaraNa hai / ye vivaraNa jahA~ eka ora kiMcit vyaktiparaka - isIlie yathArtha bhI haiM, vahIM dUsarI ora eka sAMskRtika pulaka liye hue haiM / inake dvArA kaI zramaNa-zreSThatAe~ ujAgara huI haiM aura hama Azvasta hue haiM ki yadi dharma apanI kisI sakriya bhUmikA meM utara sake to vaha bhArata ke lokacaritra ko eka nirmala dharAtala pradAna kara sakatA hai / kaI niSkarSa bhI hamAre sAmane Aye haiM, masalana AcAryazrI kA yaha kathana ki "uttara bhArata meM jainatva ke saMskAra itane paripakva nahIM haiM, jitane ki dakSiNa bhArata meM haiM" / jahA~ taka samIkSya grantha kI bhASA-zailI kA prazna hai vaha sarasa, sahaja, marmasparzI aura prazasta hai / viduSI sAdhvIpramukhA ne tathyoM ke Akalana meM koI kora-kasara nahIM rahane dI hai, aura ise sarvAMgatA pradAna karane meM athaka parizrama kiyA hai / ukta grantha ke anya koI lAbha hoM-na-hoM itane phAyade to haiM hI ki jaina sAdhuoM kA AkiMcanya, unakI niSkAmatA cau. ja. za. aMka 165 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura unakI sAdagI janatA-janArdana ko pratyakSa dekhane ko milI hai, tathA sAdhuoM ko apane deza kA vyApaka svAdhyAya karane kA maukA sulabha huA hai| sAdhu-jise jJAna kI A~kha kahA gayA hai - jaba deza meM apane viziSTa sAdhu-parikara ke sAtha ghUmatA hai taba lagatA hai koI apalaka kaimarA ghUma rahA hai jo satya ko binA kisI raMgata yA lAga-lapeTa ke kaha sakegA ; isIlie samIkSya grantha meM bhASA-nIti jaise pecIde savAla para bhI sahaja vicAra huA hai, aura sAre deza kI eka belausa jhA~kI-jhalaka milI hai / grantha rocaka hai, jJAnavarddhaka hai / hamAre vinamra vicAra meM yadi yaha grantha jaina zramaNoM ke lie preraka siddha ho sake aura ve bhI apane yAtrAvivaraNoM ko isa taraha upalabdha karA sakeM to bhAratIya sAhitya meM yaha unakA eka viziSTa aura bahumUlya avadAna hogA aura isase sadAcAra kI zaktiyA~ ekatrita hokara abhinava bala prApta kara sakeMgI / vastutaH isa bahumUlya upalabdhi ke lie hameM AcAryazrI tulasI tathA unakI viduSI sAdhvI-pramakhA kanakaprabhAjI kA kRtajJa honA cAhiye ki jinhoMne isa kSetra meM itanA prazasta netRtva kiyA hai / kula meM, grantha paThanIva, saMkalanIya aura anusaraNIya hai / jahA~ taka mudraNa aura sajjA kA prazna hai Adarza sAhitya saMgha ke vyavasthApaka zrI kamaleza caturvedI isake vizeSajJa haiM, aura ukta kRti isakA eka utkRSTa pramANa hai / jaina nyAya kA vikAsa : muni nathamala, saMpAdaka - muni dulaharAja : jaina vidyA anuzIlana kendra, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura : mUlya - bIsa rupaye : pRSTha - 179 : raoNyala' - 1977 / Alocya grantha munizrI nathamalajI ke jaina vidyA anuzIlana kendra meM pradatta cAra vyAkhyAnoM kA eka saMkalanIya saMgraha hai, jo nyAya jaise sUkSma, gUDha-gahana, jaTila viSaya ko eka sahaja pariveza aura bhASA-zailI meM saMpUrNa prAmANikatA ke sAtha saphalatApUrvaka prastuta karatA hai| muni nathamalajI kI eka viziSTatA hai ki ve jisa kisI viSaya ko pratipAdana ke paTala para nyotate haiM, usakI gaharAiyoM meM yAtrA karate haiM aura aisA karate hue apane pAThaka yA zrotA ko apanI aMgulI nahIM chur3Ane dete| ve sahaja hI usakA vizvAsa saMpAdita kara lete haiM aura bAtacIta-jaisI zailI meM pratipAdya viSaya ke sAre sUtra-srota usake havAle kara dete haiN| prastuta kRti isakI eka. jIvanta gavAhI hai| vidvAn vyAkhyAnakAra kA yaha niSkarSa ki jaina paramparA meM tarka kA vikAsa vauddhoM ke bAda huA - kaI hastAkSaroM kI jarUrata rakhatA hai| yaha mahattvapUrNa hai aura isa para paryApta kArya honA caahiye| grantha meM jina viSayoM para vicAra huA hai, ve haiM - Agama yuga kA jaina nyAya, darzana yuga aura jaina nyAya, anekAnta vyavasthA ke sUtra, nayavAda, syAdvAda, saptabhaMgI nyAya, pramANa-vyavasthA, anumAna, avinAbhAva, bhAratIya pramANazAstra ke vikAsa meM jaina paramparA kA yogadAna tathA pariziSTa / niHsaMdeha, grantha sarvathA upayogI hai - vidvAnoM ke lie, sAmAnya svAdhyAyI ke lie, granthAlayoM ke lie| mudraNa nirdoSa hai, sajjA sAdA aura svAbhAvika, tathA mUlya ucit| CO tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra-pariziSTa sva. munizrI cauthamalajI dvArA viSama paristhiyoM meM bhI ahiMsA kA vyApaka pracAra jaina divAkara munizrI cauthamala janma-zatAbdI varSa kA zubhAraMbha - 'jaba vizva meM hiMsaka pravRttiyA~ panapane lagatI haiM aura usake krUra prahAroM se cAroM ora bhaya aura azAnti kA vAtAvaraNa vyApta ho jAtA hai, aise samaya meM mahAn santa-puruSoM ke ahiMsA-siddhAnta ke sudRr3ha sta-bha para hI vizvazAnti ko sthApita kiyA jA sakatA hai| Aja deza meM asAttvika pravRttiyA~ bar3ha rahI haiM / santa aura samAja mAnavIya uddezyoM se prerita hokara deza ko sAttvikatA kI ora mor3a sakate haiN| jaina divAkara muni zrI cauthamalajI ne apane samaya meM viSama evaM virodhI paristhitiyoM meM bhI ahiMsA kA vyApaka pracAra kiyA / ' ukta udgAra jaina kAMphreMsa ke madhyapradezIya zAkhA ke adhyakSa zrI saubhAgyamala jaina ne indaura-sthita mahAvIra cauka meM jaina divAkara janmazatAbdI-varSa ke zubhArambha (23 navambara, 77) para Ayojita samAroha meM vyakta kie| - jaina divAkara vidyA niketana kA bhUmi-pUjana karate hue zrI sAgaramala betAlA aura zrImatI suzIlAbAI bettaalaa| (nyU palAsiyA, indaura; 1 disambara, 1977) For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra : zIrSaka-rahita; saMkSipta, kintu mahattvapUrNa -jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja- gujarAtI saMskaraNa ke prakAzana para jora sthAna) ke tattvAvadhAna meM AcArya zrI diyaa| mani zrI hastImalajI aura jayantatulasI ke 53 veM dIkSA-divasa ke upalakSya vijayajI 'madhukara' ke sAragabhita pravacana meM tridivasIya (30 disambara, 77 se hue| 1 janavarI.78) 'jaina patra-patrikA' prada- -javAhara vidyApITha kAnor3a (udayapura) zanI' kA Ayojana kiyA jArahA hai, jisakA tathA jaina zikSaNa saMgha ke saMsthApaka-saMcAlaka mukhya uddezya patra-patrikA-jagat meM jaina patra- paM. udaya jaina kA asAmayika nidhana gata patrikAoM ke mahattvapUrNa yogadAna ko janatA 27 navambara ko hRdayagati ruka jAne se ke sAmane prakaTa karanA hai| pradarzanaH vaH ho gyaa| unake dvArA saMsthApita saMsthAoM ho| saMyojaka zrI rAmasvarUpa garga, patrakAra hai| meM bAlamandira se lagAkara mahAvidyAlaya ___ -zrImada rAjendrasUrIzvara kI janma- kI zikSA dI jAtI hai| sArddha zatAbdI ke upalakSya meM a. bhA. zrI . -sukhyAta lekhaka, vicAraka aura saMpAdaka rAjendra jaina navayuvaka pariSada kI ora se zrI jamanAlAla jaina kI dvitIya suputrI gata 30 navambara ko ratalAma meM munizrI zrI rekhA kA zubha vivAha gata 22 navambara jayantavijayajI 'madhakara' ke sAnidhya meM ko pramukha sarvodaya-kAryakartA zrI maNilAla 'zrI rAjendra jyoti' nAmaka bRhad grantha kA saMghavI ke suputra zrI dineza ke sAtha nAlapura vimocana-samAroha saMpanna huaa| (kaccha) meM atyanta sAdagIpUrNa vAtavaraNa isa avasara para DaoN. narmaHcanda jaina ne meM saMpanna huaa| donoM pakSoM kI ora se 'abhidhAna rAjendra' koza kI bar3hatI mAMga .. tA mAga anukaraNIya Adarza prastuta kiyA gyaa| ko dekhate hue isake hindI, aMgrejI aura -samAroha kA udghATana karate hue zrI paM. munizrI rAmanivAsajI mahArAja ke mizrIlAla gaMgavAla ne kahA ki santa kA maMgalAcaraNa se prAraMbha hue samAroha meM jIvana samAja, rASTra aura vizva-mAnavatA zrI hastImala jhelAvata ne 'jaina divAkara ke hita meM samarpita hotA hai| isa zatAbdI- vidyA niketana' kI rUparekhA prastuta kii| mahotsava ke prasaMga para hama apane jIvana kI zrI yogendra kImatI ne adhyAtmika gIta vikRtiyoM ko dUra karane kA saMkalpa kreN| prastuta kiyaa| samAroha kA saMcAlana zrI satkarma dvArA hI hama unake jIvana ko Atma- phakIracanda mehatA ne kiyaa| sAt kara skeNge| jaina divAkara janma-zatAbdI-samAroha isa avasara para jaina divAkarajI ke suziSya ke mahattvapUrNa caraNa ke rUpa meM indaura ke kavivarya zrI kevala muni mahArAja ko 'dharma- pUrvI kSetra (nyU palAsiyA) sthita bhUkhaNDa vibhUSaNa' kI upAdhi se alaM ta kiyA gyaa| para 'jaina divAkara vidyA niketana' ko mAlava-kezarI mani zrI saubhAgyamalajI sthApanA kI jA rahI hai, jisakI bhUmimahArAja ne isa alaMkaraNa kI ghoSaNA kii| pUjana-vidhi zrI saganamala bhaMDArI kI adhyaisa adhyAtmika sammelana meM munizra mohana- kSatA meM gata 1 disambara ko zrI sAgaramala lAlajI 'zArdUla aura manizraH yatIndra betAlA tathA zrImatI suzIlAbAI betAlA vijayajI mahArAja ne bhI jaina divAkarajI dvArA saMpatra kI gyii| isa prakAra zrI kevala ke jIvana para prakAza ddaalaa| samAroha kI muni kI preraNA aura zrI phakIracaMda mehatA adhyakSatA zrI suganamala bhaMDArI ne kii| Adi ke prayatna se yojanA kA zubhAraMbha huaa| 168 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jaina mitra ke vayovRddha saMpAdaka zrI ullekhanIya sevAoM ko dRSTi meM rakhakara mUlacanda kisanadAsajI kApar3iyA kI 95vIM jaina bhAratI prakAzana, bar3auta (meraTha) ne varSagAMTha para unakA abhinandana karane ke unheM abhinandana-grantha bheMTa karane kA lie zrI kApar3iyAjI abhinandana-grantha nizcaya kiyA hai| prakAzita kiyA jA rahA hai| -dillI prazAsana dvArA bAla adhi-variSTha lekhaka aura saMpAdaka paM. niyama 1961 ke antargata zakuna prakAzana parameSThIdAsajI jaina kI viziSTa sevAoM ke saMcAlaka zrI subhASa jaina ko prathama zreNI ko dhyAna meM rakhakara unake abhinandana kA kA oNnarerI majisTreTa manonIta kiyA hai| Ayojana karane kA nizcaya kiyA gayA hai| isa avasara para eka abhinandana-grantha bhI -jaina maTha, mUlabidrI meM 31 disa prakAzita kiyA jA rahA hai| ko bhagavAn mahAvIra bhavana kA zilAnyAsa suprasiddha udyogapati zrI zreyAMsaprasAda jaina -suprasiddha samAjasevI, vayovRddha aura dvArA kiyA jA rahA hai / 'jaina-jagat' ke saMpAdaka zrI riSabhadAsajI rAMkA kA pUnA meM unake nivAsa sthAna para -a. bhA. digambara jaina yuvA-pariSada gata 10 disambara ko 75 varSa kI Ayu meM bar3auta dvArA digambara jaina yuvA sammelana nidhana ho gyaa| ve pichale do varSoM se bleDara kisI tIrthakSetra para Ayojita kiyA ke kaiMsara se pIr3ita the| phira bhI apane jaayegaa| aMgIkRta saMpAdana va sevA-kArya meM tatpara the| -bArahavA~ jJAnapITha puraskAra baMgalA -indaura meM ma. pra. tRtIya aNuvrata- upanyAsakAra zrImatI AzApUrNAdevI ko sammelana ke nimitta prakAzita 'aNuvrata- unake upanyAsa 'prathama pratizruti' para pradAna jyoti' kA vimocana gata 11 disambara ko kiyA gayA hai / / munizrI mohanalAlajI 'zArdUla' ke sAnnidhya meM saMpanna huaa| -1977 kA lakSmIdevI jaina puraskAra sarvazrI vIrendrakumAra jaina (bambaI), DA. --'vIra', meraTha kA sAhU zAntiprasAda devendrakumAra zAstrI (nImaca), DA. bhAgajaina smRti-vizeSAMka pharavarI, 78 meM prakA- candra jaina (damoha), DA. narendra bhAnAvata zita kiyA jA rahA hai| (jayapura) aura DA. rAjendra garga (meraTha) ko jaina kAleja bar3auta (meraTha) ke prAMgaNa -'jaina jagata', bambaI sva. zrI zAnti- meM 18 disambara ko pUjya upAdhyAya munizrI prasAda jI jaina aura sva. riSabhadAsajI vidyAnandajI ke sAnnidhya meM Ayojita rAMkA kI smRti meM zIghra hI 'zraddhAMjali- samAroha meM pradAna kiyA gayA / kendrIya aMka' prakAzita kara rahA hai| videza maMtrI zrI aTalabihArI vAjapeyI mukhya atithi the| -Agamapatha, dillI dvArA pharavarI meM sva. bra. zItalaprasAda-smRti-aMka prakA- -jaina vizva bhAratI lADanUM ke antargata zita kiyA jA rahA hai| tulasI AdhyAtma nIDam ke tattvAvadhAna meM eka aSTa divasIya prekSA dhyAna zivira -paM bAbUlAlajI jaina jamAdAra kI AcArya zrI tulalI ke sAnnidhya meM aura cau. ja. za. aMka 169 For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI nathamalajI ke nirdezana meM 18 naye AjIvana sadasya ru. 101 disambara ko saMpanna huaa| isameM vibhinna / rAjyoM ke 108 sAdhakoM ne bhAga liyaa| 317. seTha zrI gagalabhAI Alacanda / zivira-nidezaka munizrI nathamalajI ne ratana pola, nagara seTha mArkeTa 'AdhyAtmika cetanA dvArA vyaktitva kA po. ahamadAbAda-380-001 rUpAMtara' viSaya para pratidina madhyAhna meM honevAle pravacana sAdhakoM ko nayA jIvana- 318. zrI bAbUlAla cAdamala gagavAla darzana dene meM bahuta upayogI siddha hue| po. candrAvatIgaMja (sAMvera) . ji. indaura (ma.pra.) .. -munizrI nagarAjajI, DI. liT ke sAnnidhya meM upAdhyAya manizrI mahendrakumAra 319. zrI bherUlAla paTela 'prathama' dvArA kalakatte meM 24 veM vizva mAMgaliyA zAkAhArI-sammelana ke pratinidhiyoM ke indaura (ma.pra.) madhya smati vilakSaNatA ke yaugika prayoga kiye gaye, jinheM dekha kara videzI prati-- 320. zrI mahIpAla bhariyA nidhiyoM ko sahaja hI smati ho gayI ki bizapsa hAusa mAnava-mastiSka ko bhI Tepa rikArDara, kampya po. baoN. naM. 168 Tara tathA kaimarA banAyA jA sakatA hai| po. indaura 452001 (ma.pra.) -kalakatte meM manizrI nagarAjajI ke 321. zrI ena. sugAlacanda jaina sAnnidhya meM bhAratIya saMskRti meM apari 214, TriplIsena hAI roDa graha-darzana' viSayaka vicAra-pariSad kA po. madrAsa 600-005 kAryakrama saMpanna huA, jisameM munizrI mahendrakumArajI 'prathama' bhI sammilita hue| (mahArASTra) meM jainamani zrI saMtabAlajI ke sAnnidhya meM saMta-sevaka-sammelana saMpanna huaa| -ahiMsA inTaranezanala, naI dillI ke tattvAvadhAna meM zrIrAma bhAratIya kalA-kendra -divya dhvani pratiSThAna ke adhyakSa DaoN. ke kalAkAroM dvArA zrImatI kunthA jaina-racita kulabhUSaNa lokhaMDe ke amerikA meM anta'belTa bhagavAn mahavIra (aMgrejI) ko gata rASTrIya dhyAna kendra meM AcArya hemacandra 26 disambara ko maMca para prastuta kiyA gyaa| aura yoga' viSaya para chaha vyAkhyAna hue| isa kAryakrama kI adhyakSatA lokasabhAdhyakSa DaoN lokhaMDe kI preraNA se bhArata meM 29-30 zrI ke. esa. hegar3e ne kI aura kendrIya vidhi- disambara ko iNTara asosiezana rilIjasa maMtrI zrI zAntibhUSaNa ne udghATana kiyaa| phrIDama kA eka pratinidhi-maMDala dharma tathA saMskRti ke adhyayana ke lie A rahA hai| -bambaI meM mAnava darzana proDakzana kI 'mahAsatI mainA sundarI' philma kA zUTiMga -grAma DerI (jAvarA)-sthita balAI vArasovA-bIca sthita jahAja para saMpanna huaa| samAja meM Ayojita eka bhoja ke avasara para zrI mAnava mani kI preraNA meM 50 gA~voM - -a. bhA. saMta-sevaka samadyama pariSad ke lagabhaga 1000 logoM ne zarAba-mA~sa ke tattvAvadhAna meM gata 10 disambara ko Adi burAiyoM kA tyAga kara acchA jIvana antarrASTrIya kendra, mahAvIranagara, ciMcaNI bitAne kI sAmUhika pratijJA kii| " 170 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina patra-patrikAe~-vizeSAMka : abhimata advitIya par3A hai| DA. nemIcandajI ne vizeSAMka kA aisA viSaya cunA jo Aja taka achUtA ''tIrthaMkara' ke aneka vizeSAMkoM meM yaha thA / isameM batAyA gayA hai ki jaina patraadvitIya vizeSAMka hai, jisameM atyanta patrikAoM kA itihAsa 102 varSa kA itiparizramapUrvaka san 1875 se 1977 taka hAsa hai / isa lambe yuga meM kitanI patra102 varSa kI lagabhaga 400 se adhika patrikAe~ janmI, panapIM, adyalau jIvita haiM jaina-patra-patrikAoM kA akArAdikrama va yA atIta meM vilIna ho gayIM - ina sabakA kAlakrama se khojapUrNa vivaraNa prakAzita samayAnukrama, nAmAnukrama, bhASAnukrama, kiyA gayA hai / DA. jyotiprasAdajI jaina ne prAntAnukrama, avadhyanukrama' se vivaraNa isa 'merI patrakAritA ke pacAsa varSa' tathA zrI aMka meM diyA gayA hai / yaha bahuta bar3I kamI agaracandajI nAhaTA ne 'jaina patrikAe~ : thI jisakI pUrti saMpAdakajI ne bahuta bar3A pahalA purahA' meM jaina patra-patrikAoM aura zrama ke sAtha kI hai / aMka meM patrakAritA ke unake saMpAdakoM, prakAzakoM Adi ke saMbandha saMbandha meM aneka vidvAn patrakAroM ke saMsmaraNa : meM aitihAsika paricaya evaM samIkSAtmaka kSiAtmaka evaM jaina patroM ke vikAsa saMbandhI paThanIya vivecana prastuta kiyA hai| bhASA kI evaM patra-saMpAdakoM ke lie mananIya sAmagrI dRSTi se marAThI aura gujarAtI jaina patra 47 dI hai / sAtha hI zrI ramA jaina kI smRti paMtrikAoM kA udabhava, paramparA aura vikAsa- meM unake saMsmaraNa Adi bhI diye haiM / aMka kathA tathA anya aMgrejI, urdU, kannar3a, 6. bar3A sundara, saMgrahaNIya evaM patra-saMpAdakoM ko tamila, baMgalA, saMskRta, hindI bhASAoM kI patrikAoM kI isameM avadhi evaM rAjyA- saMpAdakajI dhanyavAdAha haiM / dizAbodha karanevAlA hai / isake lie nasAra sAraNI hai / purAne viziSTa sAmAjika patra sanAtana jaina, jJAnodaya, jaina ... -vIra-vANI, jayapura; disambara, 77 prakAza, jaina mitra Adi para svataMtra lekha paThanIya haiN| paM. nAthUrAmajI premI, zrI kApar3iyAjI va paM. parameSThIdAsajI kI patrakAritA- pastata vizeSAMka ke Arambha ke 61 saMbandhI sevAoM kA ullekha tathA mahilA mAhalA- pRSThoM meM viziSTa vidvAnoM ke patra-patrikAoM patrakAra candAbAIjI kI smRti meM yaha aka para khojaparNa lekha haiM jinameM DA. jyotiprasAda samarpita kiyA gayA hai / isI meM zrImatI / / jaina kA lekha vizeSa rUpa se paThanIya hai| ramA jaina kI jIvana-jhAMkI, vyaktitva * tatpazcAt 20 pRSThoM meM jaina patra-patrikAoM evaM kRtitva kA paricaya-sAmagrI jor3a kara / ra kI bhAvI bhUmikA para eka paricarcA do vizeSAMka ko adhika prabhAvazAlI banA gayI hai| isake pazcAta viziSTa vidvAnoM ke diyA hai / isa viziSTa evaM mahattvapUrNa vicAra diye gaye haiN| tatpazcAt 40 pRSThoM vizeSAMka ke prakAzana hetu ubhaya vidvAn meM jaina patra-patrikAoM ke bAre meM paricayAsaMpAdaka-bandhu dhanyavAdAha haiN| tmaka TippaNI dI gayI hai / ramA jaina kI ' -sanmati-vANI, indaura; disambara, 77 smRti meM bhI sAmagrI hai / pramukha saMpAdakoM ke paricayAtmaka lekha haiN| pUrA aMka paThanIya sandarbha grantha haiM / sAja-sajjA Adhunika hai / DA. nemIcanda - prastuta vizeSAMka eka saMdarbha grantha hai, jaina kI sUjha-bujha va zrama sarAhanIya hai| jise taiyAra karane meM vaDA parizrama karanA -jainapatha pradarzaka, vidizA; 16 disa., 77 cau. ja. za. aMka 171 For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka bar3e abhAva kI pUti daraasala buniyAdI savAla yaha hai ki prastuta vizeSAMka prakAzita kara 'tIrtha- vartamAna meM nirantara koI Der3ha sau patrikAeM kara' ne eka bar3e abhAva kI pUrti kI hai| sAhitya, samAja yA saMskRti ke prati kyA vizeSAMka meM Arambha ke 61 paSThoM meM koI yoga kara pA rahI haiM ? atizayokti kI viziSTa vidvAnoM ke patra-patrikAoM para khoja- U~cAI taka ur3Ana kiye jAne ke bAda bhI pUrNa lekha haiM, jinameM DA. jyotiprasAda jaina sAkAra uttara denA kaThina hai| jaina patrikA lekha vizeSa rUpa se paThanIya hai| tatpazcAt / nAta kAoM kA isase adhika koI yoga nahIM hai 20 paSThoM meM jaina patra-patrikAoM kI bhAvI ki ve nAmoM kI eka lambI pheharizta banA bhUmikA para eka paricarcA dI gayI hai| isake sakatI haiN| bAkI adhikAMza to samAja kI pazcAta viziSTa vidvAnoM ke vicAra diye rUr3hiyoM, paramparAoM va saMsthAoM se pratibaddha gaye haiN| tatpazcAta 40 paSThoM meM jaina patra- hokara eka nizcita sura nikAlane kA anipatrikAoM ke bAre meM paricayAtmaka TippaNI vAya kaSTa bhoga rahI haiM / kaI iztahAra se dI gayI hai| isI aMka meM ramA jaina kI smati adhika nahIM haiM / na unnata stara kA dhyAna meM lekha diye gaye haiN| aMka meM pramakha saMpAdakoM. hai aura na samAja ke hita-ahita kA koI ke bAre meM lekha diye gaye haiN| parA aMka saMka- cintana hai / apane ghosalA kA rahavAsA bane lana evaM par3hane yogya hai / prakAzana sundara hai / rahane ke bAda bhI jaina patrikAoM ne samAja va isake kATanene saMskRti ke ubhaya savAloM para nirbhIka jo prayAsa kiyA hai, usake lie ve prazaMsA cintana kiyA hotA to zAyada samagratA kI ke pAtra haiN| jor3a kucha upalabdhi taka pahu~ca pAtI, kintu aisA nahIM hai / -vIra, meraTha ; 15 navambara 77 jaina patrikAoM para samAja kA bhArI dhana eka achate viSaya para vivecana va zakti vyaya ho rahI hai / yadi sabhI patri'tIrthakara' ne jaina patra-patrikAe~ vizeSAMka kAoM ke vArSika vyaya ko jor3A jAye to prakAzita kara samAja ko eka achute viSaya kama-se-kama paccIsa lAkha rupaye kA AMkar3A para vivecana karane ke lie bAdhya kara diyA to saralatA se aMkita kiyA jA sakatA hai| hai / prastuta vizeSAMka se eka mahattvapUrNa lekina yadi jaina patrikAe~ apanI upayotathya spaSTa huA hai ki jaina patra-patrikAoM gitA sAbita kareM, to kaI gane racanAtmaka ne eka zatAbdI pUrNa kara lI hai / isa kArya kiye jA sakate haiM / patrakAra samAja ko zatAbdI ke antarAla meM nikalI adhikAMza badala sakatA hai, jaina patrakAra aisA prayatna jaina patrikAe~ (patra zabda bhI jor3anA upa kareM taba na / yukta nahIM hai) divaMgata ho cuke haiM, katipaya AzA hai ki 'tIrthaMkara' kA ukta vizeAja laMgaDI phauja kI sadasya haiM evaM kacha SAMka samAja meM nayI paricarcA ko janma degA. eso avazya haiM, jina para saMtoSa prakaTa kiyA jisakI gUMja samAja ke hara maMca para dhvanita jA makatA hai| jaina paTala ke jaina patrakAroM hogI aura jaina patrakAritA vartamAna kA ApasI rizA nahIM ke barAbara hai, zatAbdI ke prati ImAnadAra banAne meM kAmakevala parivartana meM patrikAoM kA le-dekara yAba ho jAegI / lete haiM / isake sivAya unhoMne eka ghoMsale __-zAzvata dharma, mandasaura ; 10 disa., 77 meM ekatra hokara Apaso sukha-duHkha para vicAra karane kI koI koziza nahIM kI / adhikAMza pAlana parizrama pUrNataH saphala- sArthaka ke ghoMsale hI alaga-alaga haiM / aura ve eka- vizeSAMka bahuta sundara hai / yaha ApakI dUsareke ghoMsaloM ko bikherane meM juTI huI haiN| lagana, sUjhabUjha, pratibhA tathA parizrama kA 172 tIthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala hai / Apa truTiyoM kI sUcanA dene ko karane ke lie rAzi-rAzi dhanyavAda! kyA likhate haiM para vaha to kahIM najara nahIM hI acchA hotA yadi Apa logoM jaisA koI AyIM aura acchAI kI to koI sImA hI dUradarzI evaM sAhasI vyakti aba ina patrinahIM hai| kyA maiM isase acchA kucha pAtA? kAoM ke vyaktitva kA paricaya bhI likha kavhara se sAmagrI taka sabhI manojJa hai| DAle aura isI AdhAra para unakA samUhIjaina patra-patrikAoM kA kAla, sthAna va karaNa bhI kare / nAmAnukramikA aura grApha sabhI yathocita zrImatI ramA jaina kA pUrNa paricaya prApta haiM / ApakA parizrama pUrNataH saphala huA kara hRdaya unake prati asIma zraddhA aura hai, sArthaka huA hai| phira bhI ApakI AjJA- gaurava se bhara uThA hai| apane vilakSaNa kAryoM nusAra eka-do kamiyoM kA ullekha kruuNgaa| se bhAratIya nArI-jAti ke itihAsa ko _isa aMka meM zrImatI ramAjI kA raMgIna kitanA mahimAnvita kiyA hai unhoMne ! citra itanA adhika raMgIna hai ki unakI zAlI- aura ApakA saMpAdakIya ? vaha to jahA~ natA ko naSTa karatA hai / isase to acchA bhI hai apUrva hai, abhinava hai, kalyANamaya hai / hotA vaha raMgIna nahIM hotA / dUsarI kamI -rAjakumArI begAnI, kalakattA 'le AuTa' meM sthAna kA atyAdhika upayoga / isa saMbandha meM Apase merA matabheda ho sakatA vicArottejaka upayogI sAmagrI hai| phira bhI maiM kahU~gA ki jaina patra-patrikAoM tIrthaMkara' kA ramA jana smatipatikI kavhara ke jo blAka apanI sAmagrI sahita jaina patra-patrikAe~-vizeSAMka vidvAna ke sAtha spesa na dekara chApA hai usase vaha saMpAdaka kI sAmayika sujhabajha, lagana evaM mana para koI 'imprezana' nahIM DAla paataa| parizrama kA sUparicAyaka hai / jaina patrakAvaise Apane daur3a-dhUpa karake jo yaha saba ritA ke itihAsa, vikAsa, svarUpa, kSamatA sAmagrI baTorI, vaha 'nepoliyanika' hai| evaM AvazyakatAoM ke kSetra meM abhI kitanA -gaNeza lalavAnI, kalakattA kucha honA apekSita hai, isa saMbandha meM vicAro ttejaka upayogI sAmagrI se pUrita isa vizeeka sadI kA itihAsa samAhita / SAMka ke prakAzana ke lie vidvAn saMpAdaka bilakUla AzA ke anurUpa isa vizeSAMka badhAI ke pAtra haiN| sAhityika evaM sAMskRke saundarya ne majha-jaisI bhAvuka ko to eka tika kSetra kI mahattvapUrNa avalamba sva. bAra mantramugdha hI kara diyA / kitanI dera ramAjI kI smati meM saMyojita sAmagrI bhI taka to dekhatI rahI kavhara para vibhinna upayakta hai| bhASI patrikAoM kI katarana se likhita -DA. jyotiprasAda jaina, lakhanaU 'tIrthaMkara' zabda ko ! vizvakoza kholane para kucha nizcita hI nahIM kara pAyI kyA pahale par3ha, kyA bAda meM / kyoMki eka hI sAMsa meM sArA vizeSAMka dekha dIpAvalI kI kArya-vyastatA jo thI / gyaa| jaina patra-patrikAoM kA vaha vizvakoza sabhI lekha eka-se-eka utkRSTa / vizeSAMka hai| usameM atIta kA itihAsa hai, vartamAna ke isa choTe se kalevara meM kitanI nipUNatA kA vizleSaNa hai aura bhaviSya kI kalpanA se samAhita kiyA hai Apane eka sadI ke hai| sImita pRSThoM meM Apane 'gAgara meM sAgara dIrgha itihAsa ko / jaina patra-patrikAeM kI kahAvata caritArtha kara dI hai| bar3A kyA thIM, kyA haiM aura unheM kyA honA cAhiye; parizrama kiyA hai Apane, aura bar3I hI sabhI kucha eka bAragI hI ubhara kara spaSTa sUjhabUjha dikhAI hai / isa aMka ko par3ha kara ho gayA hai| 'iMDeksiga' para athaka parizrama pAThakoM kA jJAnArjana to hogA hI, bhAvI cau. ja za. aMka 173 For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyitva kA bodha bhI hogA / mujhe pUrA zreSTha prayAsa vizvAsa hai ki pAThaka isa aMka ko eka bAra paDha kara paTaka nahIM deMge, saheja kara rkhg| hai| jaina patra-patrikAoM kA itihAsa saMka hindI patrakAritA meM ApakA prayAsa zreSTha merI hArdika badhAI, abhinandana ! lana kara unakI pragati hetu diye gaye sujhAva -yazapAla jaina, naI dillI zAyada Aja kA netRtva na mAne para yaha saMgrahaNIya nizcita hai ki bhaviSya samanvaya kA hai / vizeSAMka saMgrahaNIya bana gayA hai| vastu ko yathocita sthAna para rakhane kI tathA kaI mahattva kI galatiyA~ bhI raha gayI haiN| use saMjone kI jo kalA Apa meM hai, vaha kucha nayI jAnakArI bhI phira kabhI dNgaa| Apako cUmane lAyaka hai| ... merI rAya meM ramA jaina saMbandhI sAmagrI -bAbUlAla pATodI, indaura alaga aMka meM denI cAhiye thii| vaha aMka bar3I prasannatA mahattva kA bana jAtA / asaMgati nahIM lgtii| vizeSAMka ke darzana kara bar3I prasannatA -agaracanda nAhaTA, bIkAnera huI / * *Apane isa aMka meM premIjI ko ubhArane kA prayAsa to kiyA hai, jo sarAhapratyAzA se kaI gunA adhika samRddha nIya hai; para paM. jagalakizorajI mukhtAra jaina patrakAratva vizeSAMka merI pratyAzA ko kaise bhUla gae? unakA svarUpa premIjI se se kaI gunA adhika samRddha nikalA hai / / " kucha kama nahIM rahA hai / ve kalama ke dhanI rahe pratyeka lekha par3ha jAne kA lobha hotA hai, para haiM aura unakI kalama kI varcasvitA ko apanI samaya-sImA meM vaha kara nahIM pA rhaa| premIjI taka mAnate the / AzA hai, isa ora jisa jaina samAja ke lie tuma khapa rahe ho, - dRSTipAta kreNge| vaha isa pUrI jar3a vyavasthA kA kevala aMga -kundanalAla jaina, dillI nahIM, balki isa jar3atva kI 'jar3a' meM baiThA hai| sarvathA anupama isa jar3atva ko tor3ane ke lie jJAna kAphI vizeSAMka sacamuca bahuta bar3e abhAva kI nahIM, usa jJAna ko talavAra ho jAnA pUrti hai / sarvathA anupama, mahattvapUrNa, sundara, pdd'egaa| saMgrahaNIya / isa zreSTha evaM atyupayogI vize___ tumhArI yaha pratibhA, sAdhanA aura samaya SAMka ke lie antara hRdaya se saprasanna sAdara kisI vyApaka akhila bhAratIya reja' kI zataza: sAdhuvAda ! . sAMskRtika patrikA nikAlane meM lage, to -muni mahendrakumAra 'kamala', ratalAma tumameM itanI zakti hai ki tuma eka sAMsTatika 'rinesA~'-punarutthAna ko lAne ko apUrva sUjhabUjha mazAla khar3I kara sakate ho| vizeSAMka dekha-par3hakara mana Anandita merI salAha hai ki aba tIrthaMkara' ko hI ho gyaa| saca mAnie, eka-eka aMka AjIvana sadasyatA-zulka kA mUlya cukAtA eka vyApaka sAMskRtika - AdhyAtmikasAhityika patrikA meM pariNata kara do| hai| patrakAritA ke kSetra meM ApakI sUjha-bUjha usameM viziSTa jaina sAmagrI ko ucca sthAna : apUrva hai, Apa jaina samAja ko varadAna haiN| para do to jaina vidyA adhika vyApaka bauddhika -nemIcanda jaina, zivapurI (ma.pra.) jagata taka pahu~cegI aura taba yaha patra akhila cumbakIya AkarSaNa bhAratIya mahattva bhI prApta kara sakatA hai| anya lekhana-kAryoM meM atyadhika vyasta -vIrendrakumAra jaina, bambaI hone para bhI vizeSAMka par3hane ke loma ko maiM 174 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvaraNa na kara sakA / jaba taka use na par3hA, paricaya kyA Atmaparicaya hI de DAlA hai| taka taka caina na par3A / pratyeka pRSTha para para vaha aisA nahIM , jo pAThakoM ko AkarSita ApakI pratApapUrNa pratibhA jhalaka rahI hai| na kreN| Apa itanA bar3hiyA likhate haiM aura itanA -DA. darabArIlAla koThiyA, vArANasI sundara saMpAdana karate haiM ki pAThaka ko vaha cumbaka kI taraha AkarSita kara letA hai| utkarSAMka kaI bAra ApakI saMpAdana-kalA ko dekhakara vizeSAMka apanI pUrva paramparA meM eka mana meM vicAra AtA hai ki maiM bhI itanA utkarSa cihna hai| saMpAdakIya 'bAda | eka sundara saMpAdana kara pAtA to kitanA acchA sadI ke' hameM vizeSAMka kA sAra pradAna karatA hotA / vastutaH ApakI kalama meM jAdU hai| hai| isameM jaina patra-patrikAoM kA eka sadI itane zreSTha vizeSAMka ke lie mere hRdaya ke kA zodhapUrNa siMhAvalokana hai| anya lekhoM meM koTi-koTi sAdhuvAda svIkAra kreN| mANakacanda kaTAriyA kI paricarcA usa -devendra muni zAstrI, baMgalora bhUmikA ko prastuta karatI hai, jo hameM prApta karanI hai| cirasmaraNIya isa vizeSAMka meM 'ramA jaina smRti pUrti' vizeSAMka dekha aura par3hakara ApakI aMza bhI eka zraddhAMjalipUrNa abhinandana-grantha saphalatA ke lie badhAI bhejatA huuN| yaha aMka kA rUpa prastuta karatA hai| vizeSAMka kA eka saMdarbha grantha ke rUpa meM apanI upayogitA pariziSTa apanI nirAlI zAna ke sAtha ke lie hamezA yAda kiyA jaayegaa| kRtikAra yazasvI saMpAdakoM ko eka bhAva -subodhakumAra jaina, ArA bhInI zraddhAMjali hai / 'tIrthaMkara' ke isa supAThya sAmagrI se bharapUra utkarSAMka ke lie badhAI ! __-DA. jayakizanaprasAda khaMDelavAla, AgarA vizeSAMka bahuta sundara bana par3A hai / par3hane yogya bahuta sAmagrI hai / prayAsa saphala mahAna aura anupama dena rahA hai| _ vizeSAMka to ApakI eka mahAn va ___ -satIza jaina, dillI anupama dena hai / 'jaina patra-patrikA-pradarzanI' mIla kA patthara kA Ayojana mukhyataH usI se prerita hai| vizeSAMka dekha kara aura Apake saMpAdakIya Apa hI isa Ayojana ke pramukha preraka haiN| ke alAvA usake aneka lekha par3ha kara hArdika -rAmasvarUpa garga, patrakAra; lADanUM prasannatA huI / aMka ke sAtha bahuta parizrama Apane kiyA hai aura kahA~-kahA~ se sAmagrI bar3A upAdeya kArya juTAI hai| yaha aMka saMgrahaNIya hI nahIM kintu vizeSAMka meM Apane bar3e parizrama se patrajaina patra-patrikAoM ke itihAsa ko likhane patrikAoM se saMbandhita sAmagrI saMkalita kara ke lie mIla ke patthara kA kAma degaa| var3A upAdeya kArya kiyA hai| usake lie vibhinna sthAnoM, vibhinna kAloM, vibhinna merI hArdika badhAI svIkAra kIjiye / yaha paristhitiyoM aura vibhinna bhASAoM meM aMka saba ke lie lAbhadAyaka aura saMgrahaprakAzita itane patra-patrikAoM kA saMkalana- NIya hai| isake dvArA eka sthAyI rUpa se patraparicaya aura sudharI bhASA kA prayoga evaM patrikAoM saMbandhI jAnakArI saba ke lie eka-sI dhArA sabhI stutya hai, isake lie upayogI siddha hogii| / / / hRdaya se badhAI! kucha lekhakoM ne to patroM kA -vyohAra rAjendrasiMha, jabalapura co. pa.za. aMka 175 For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza stambha vaise to Ajakala cAhe jisa grantha ke viSaya meM 'saMgrahaNIya' likha dete haiM / para 'tIrthaMkara' ke vizeSAMkoM kI paramparA meM yaha (bhI) eka sArthaka, soddezya aura saMgrahaNIya grantha banAyA gayA hai / ApakA zrama AgAmI kaI pIr3hiyoM ko prakAza-stambha-sA mArgadarzana karAtA rahegA / - sureza 'sarala', jabalapura upayogitA aparihArya vizeSAMka dekhakara mana prasanna ho uThA / bhAratIya patrakAritA ke itihAsa meM Apa kA yaha athaka parizrama avismaraNIya rhegaa| zodha ke kSetra meM isa sandarbha grantha kI upayogitA aparihArya hai / . zrImatI ramArAnI smRti khaNDa bhI kaI pakSa ujAgara karatA hai unake vyaktitva ke / unako samarpita eka smRti grantha hI nikalatA cAhiye, prArUpa usakA nayApana liye ho / punaH badhAI isa anuSThAna kI sampUrti ke lie / -DA. premasumana jaina, udayapura adbhuta - asAdhAraNa vizeSAMka adbhuta hai, asAdhAraNa hai / pratyeka pRSTha saMgrahaNIya hai / Apa meM saMpAdana kI anUThI kSamatA aura sUjhabUjha hai / merI hArdika badhAI svIkAra kareM / - kanhaiyAlAla seThiyA, kalakattA AzAtIta upalabdhi vizeSAMka meM sAmagrI kA saMyojana adbhuta hai / itane acche aMka kI AzA nahIM kI jA sakatI thI / para AzA se bahuta Upara kI upalabdhi huI hai / maiM to prasannatA se gadgada ho gayA / bahuta-bahuta badhAiyA~ !! - bAlacandra jaina, jabalapura anuprekSya sthAna vizeSAMka dekhakara hRdaya gadgada ho uThA / use par3hakara lagA ki eka sahI aura saphala patrakAra ne jaina patra-patrikAoM ko samAcAra - 176 patra - jagat meM anuprekSya sthAna banA diyA hai / isa zrama-sAdhya kArya meM Apane apane lalATa se kitanA pasInA bahAyA hogA, yaha sahaja anumeya hai / ApakI karmaTha kriyAzIlatA avismaraNIya hai / puNyazIlA sva. ramAjI kI bhI smRtiyA~ Apane isI meM saMjo dI haiM / dharma, sAhitya aura samAja kI unnati tathA pracAra-prasAra meM unake mahattvapUrNa yogadAna kauna bhUla sakatA hai / Apane use tArotAjA kara diyA / isa saba ke lie Apako badhAiyA~ ! -DA. bhAgacandra jaina 'bhAskara', nAgapura saMpAdana- kalAkI U~cAiyoM ko chUnevAlA vizeSAMka krama krama par3hA / isake uttarArdha meM chapI zrImatI ramA jaina- smRtipUrtivAlI sAmagrI aura pariziSTa ke rUpa meM dI gayI sArI sAmagrI maiMne vizeSa ruci ke sAtha pddh'ii| jaina patra-patrikAoM se saMbandhita sAmagrI kA bhI adhikAMza par3hA / apane isa vizeSAMka ke rUpa meM 'tIrthaMkara' ne saMpAdanakalA kI jina U~cAiyoM ko chuA hai, usake lie maiM samUce 'tIrthaMkara' - parivAra kA aura usake saMpAdaka - maNDala kA hRdaya se abhinandana karatA hU~ aura parama maMgalamaya paramAtmA se prArthanA karatA hU~ ki bhArata ke patra- jagat meM 'tIrthaMkara' apanI ujjvala prakhara sevA dvArA advitIya banatA calA jAe / - kAzinAtha trivedI, indaura sarvaprathama sAhasika prayAsa vizeSAMka ko gaharAI se par3hA / yaha mere qhayAla se bhArata meM pahalA prayAsa 'tIrthaMkara' ke mAdhyama se Apane kiyA hogA / Apake isa sAhasika prayAsa ke lie kina zabdoM meM abhinandana karU~ ? 'tIrthaMkara' ne pAThakoM jJAna meM vRddhi hI nahIM kI, kintu vyApakatA kA bhI adhyayana ke lie samaya-samaya para avasara diyA / For Personal & Private Use Only - mAnava muni, indaura tIrthaMkara : nava. disa. 1977 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara :aura tIna varSaka(maI 1975 se apraila 1977) varSa 4 (maI 1974 se apraila 1975) AtmajJAna : eka samagra samAdhAna : akelI (kahAnI) : ku. mayUrA zAha, zAha je. kRSNamUrti, agasta, pR.3 akTUbara, pR.29 Apa nindA karate haiM, kisakI ? : anAma (kavitA) : kanhaiyAlAla seThiyA, agaracanda nAhaTA, akTUbara, pR.21 disambara, pR.4 ___ AhAra; manuSya ke lie : manuSya, ___ anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra AhAra ke lie : upAdhyAya' muni vidyAnanda, (prathama khaNDa) : vIrendrakumAra jaina, janavarI, pR.13 (samIkSA), apraila, pR.39 Izvara (kavitA) : kanhaiyAlAla anekAnta : DA. prabhAkara mAcake, pharavarI, seThiyA, mArca, pR.5 ujale purakhe, maile vaMzadhara : saMpAdakIya, anekAnta-AkAza-gaMgA (kavitA): navambara, pR.7 bhavAnIprasAda mizra, navambara, pR.12 RSabhadeva : eka parizIlana (zodhaanekAntavAda : eka samIkSAtmaka prabaMdha) : devendra muni zAstrI, (samIkSA), TippaNI : DA. A. ne. upAdhye, maI, pa.23 mAce, pR.33 andhakapa (dhArAvAhika nATaka) eka dravya : eka kriyA : bhagavAn mahAvIra rAjeza jaina. mArca, pR.19 ne kahA thA, sitambara, AvaraNa-pR.4 ___ apaga vicAra ! (kavitA) : kanhaiyA- eka bAra to insAna ise jAna le lAla seThiyA, pharavarI, pR. 5 / (kavitA) : maikaDonAla vhAiTa, jUna, appadIpobhava ! (anattara yogI: pR.34 tIrthaMkara mahAvIra-dvitIya khaNDa kA eka eka bur3hiyA aura bAhabalI (bodhaadhyAya) : vIrendrakumAra jaina, apraila. pR. 8 kathA) : nemIcanda paToriyA, mArca, pR.28 abodha (kavitA) : kanhaiyAlAla seThiyA, o vardhamAna ! (kavitA) : DA. navambara, pR. 47 prabhAkara mAcave, disambara, pR.5 __ arthavattA! par3I rahI mATI, calA gayI 'om' : eka lalita samIkSaNa : mahAtmA gAgara (kavitA) : kanhaiyAlAla seThiyA, bhagavAnadIna, maI, pR.15 apraila, pR.4 ___ kathAkozaH (ArAdhanA-kathA-prabaMdha) : ahiMsA arthAt kAyaratA (?) : bhAnI- saMpA. DA. A. ne. upAdhye, (samIkSA), rAma 'agnimukha', disambara, pR.24 mArca, pR.32 __ Ao kareM krodha : saMpAdakIya, mArca, karmagraMtha (prathama bhAga) : devendra sUri, (samIkSA), mArca, pR.33 Ajakala ke paNDita (bodhakathA) : ___ kalama (kAvya) : kalyANakumAra jaina nemIcanda paToriyA, pharavarI, pR.3 'zazi', (samIkSA), agasta, pR.31 __ Atmacintana (kavitA) : yogendra ___ kahA~ se, kahA~ taka : jUna, julAI, divAkara, agasta, pR.16 sitambara, AvaraNa-pR.2-3 ___ AtmajayI varddhamAna mahAvIra : sarva- kitAba kholo (kavitA) : sureza pallI rAdhAkRSNan, apraila, pR.19 'sarala', julAI, pR.24 cau ja. za. aMka 177 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR.29 kisa saMbodhana se pukArUM tumheM (kavitA) : jIvana-bhASya :je. kRSNamUrti, (samIkSA), muni rUpacandra, janavarI, pR.23 agasta, pR.30 kumuda kI bhA~ti nirlipta bana ! : jUjho : svayaM meM, svayaM se : bhagavAn bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, disambara, mahAvIra ne kahA thA, jUna, AvaraNa-pR.4 AvaraNa-pR.4 jaina AcAryoM kI sAMskRtika dena : DA. _ 'krodha' : DA. prabhAkara mAcave, mArca, vilAsa AdinAtha sAMgave, jUna, pR.25 / pR.13 * krodha : apane ko dekhane ke daurAna : .. jaina darzana : rAjanIti ko parizuddha kare vIrendrakumAra jaina, mArca, pR.15 * (TippaNI) : 'ratneza' kusumAkara, janavarI, kyoM karatA hai roSa : bhagavAn mahAvIra ne __ jaina darzana : manana aura mImAMsA : muni kahA thA, mArca, AvaraNa-pR.4 nathamala, (samIkSA), pharavarI, pR.33 __ kharAda (muktaka) : kalyANakumAra jaina jainadharma : paM. nAthUrAma DoMgarIya jaina, 'zazi', (samIkSA), mArca, pR.33 (samIkSA), apraila, pR.43 gItA meM nirvANa : zrI aravinda, navambara jainadharma : ratanacanda jaina, (samIkSA) : AvaraNa-pR.2-3 ___ candravAr3a-bhUgarbha se bolatA eka nagara : julAI, pR.32 jayakumAra jaina, akTUbara, pR.26 jainadharma kA maulika itihAsa (dvitIya capala mana kA mRga biMghe (gIta) : khaNDa) : AcArya zrI hastImalajI mahArAja, (samIkSA), janavarI, pR.32 kanhaiyAlAla seThiyA, jUna, pR.14 __ calo to maMjila A jAe : mANakacanda jaina mahAvIra, mere mahAvIra : vIrendra kumAra jaina, navambara, pR.23 kaTAriyA, mArca, pR.8 ___ cAra bodha kavitAe~ : dinakara sonavalakara, ___ jaina mUrtikalA-vicAra aura nikhAra aura : agaracanda nAhaTA, jUna, pR.31 navambara, pa.3 cAha gayI, cintA miTI (bodhakathA) : jaina lakSaNAvalI : saMpA. bAlacandra nemIcanda paToriyA, julAI pR.23 / / siddhAntazAstrI, (samIkSA), julAI, cAhe jo kucha ho (bodhakathA) : nemIcanda pR.31 paToriyA, maI, AvaraNa-pR.2 __ jaise andhe ko prakAza, vaise prajJAhIna ko choDeM : bhaSaNa ke sAtha duSaNa, vasana ke zAstra :bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, agasta, sAtha vAsanA (bodhakathA) : nemIcandra AvaraNa-pR.4 paToriyA, agasta, pR.17 ___ jor3eM; kintu jur3eM bhI : saMpAdakIya, __ jiyeM yA jUjheM : virodhAbhAsoM se janavarI, pR.6 (TippaNI) : gulAbacanda jaina, janavarI, jJAna meM sukha, ajJAna meM duHkha (bodhapR.25 kathA); nemIcanda paToriyA, navambara, jiyo, jIne do : saMpAdakIya, disambara, pR.16 tAra jhanajhanA uThe. bhalAI ke lie " jIvana eka banda pustaka ! : mANakacanda (bodhaka) : devendra muni zAstrI, pharavarI, kaTAriyA, julAI, pR.8 ___ jIvana kI avadhi (kavitA): bhavAnI- tIna choTI kavitAe~ : DA. zyAmasundara prasAda mizra, sitambara, pR.5 ghoSa, akTUbara, pR.5 pR.7 178 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna kA~Te : AzA tRSNA, ucchRMkhalatA : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, julAI, AvaraNa-pR.4 tIrthaMkara mahAvIra : madhukara muni, ratana muni, zrIcanda surAnA 'sarasa', (samIkSA), janavarI, pR. 33 tIrthaMkara mahAvIra : DA. devendrakumAra zAstrI, (samIkSA), apraila, pR. 42 tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA ( cAra khaNDa) : sva. DA. nemicandra zAstrI jyotiSAcArya, (samIkSA), apraila, pR. 40 tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra : padmacanda zAstrI, (samIkSA), akTUbara, pR. 33 sarvodaya-mArga : DA. (samIkSA), apraila, tIrthaMkaroM kA jyotiprasAda jaina, pR.42 tIsarA sa Mdarbha : saMpAdakIya, sitambara, divya puruSa: sAdhvI candrAvatI, (samIkSA), disambara, pR. 33 devagar3ha kI jainakalA : DA. bhAgacandra jaina, (samIkSA), mArca, pR. 31 devAdhideva bhagavAn mahAvIra (gujarAtI), munirAja zrI tattvAnandavijayajI, (samIkSA), mArca, pR. 33 deha aura videha, sAdhanA kA mArga to pAnI bica mIna piyAsI, anAsakti kA oNksIjana (bodhaka) : devendra muni zAstrI, disambara, pR. 3 doSa kahA~, roSa kahA~ ( bodhakathA ) : nemIcanda paToriyA, navambara, pR. 1 dharma: nirAkulatA kI jananI : upAdhyAya muni vidyAnanda, akTUbara, pR. 3 cau. ja. za. aMka dharma aura darzana (TippaNI) : (zrImatI) AzA malaiyA, agasta, pR. 28 pR.7 tyAga 2,bhoga 1, : mANakacanda kaTAriyA, kathA ) agasta, pR. 9 dAna kI kahAnI : mahAtmA bhagavAnadIna, disambara, pR.15 dhyAna aura sAmAyika : AcArya rajanIza, julAI, pR. 3 namaH samayasArAya, jJAna- sindhu se ( kavitA ) mizrIlAla jaina, sitambara, : pR.6 nayI kiraNa, nayA saverA (upanyAsa) : mizrIlAla jaina, (samIkSA), julAI, pR. 31 nirgrantha nimAI ( bodhakathA ) : nemIcanda paToriyA, janavarI, AvaraNa-pR. 2 nirvANa ( kavitA ) : vIrendrakumAra jaina, navambara, pR. 5 nirvANa kI anubhUti : zrI aravinda, navambara, pR.11 nirvANa hai svastha honA : bhAnIrAma 'agnimukha', navambara pR. 13 nIti pahale, rAjanIti bAda meM (bodhanemIcanda paToriyA, janavarI, AvaraNa-pR. 3 nIlAmI dharmacakra kI : saMpAdakIya, akTUbara, pR. 6 naukAoM kI ciMtA ( kavitA ) : bhavAnIprasAda mizra, mArca, pR. 5 paryuSaNa - u - uttamatA kA khoja-parva : DA. nemIcanda jaina, sitambara, pR. 11 pazcimI darzana kA itihAsa ( tricarANikAe~) : DA. surendra varmA, akTUbara, AvaraNa-pR.2-3 pApa prasanna hai ! : mANakacanda kaTAriyA, jUna, pR. 11 pAvA : dalIla sahI, dalIla galata : kanhaiyAlAla sarAvagI, maI, pR. 28 pAsa rakhiye; use jo kare ApakI nindA : DA. kuntala goyala, pharavarI, pR. 29 pratilekhana - satat jAgarUkatA kA sUtra : bhAnIrAma 'agnimukha' janavarI, pR. 16 For Personal & Private Use Only 179 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAda=hiMsA; apramAda=ahiMsA : bhAratIya vizvavidyAlaya aura jaina bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, apraila, vidyA (TippaNI) : DA komalacanda sogAnI, AvaraNa-pR.4 maI, pR 3 __parama dhArmika khoja : hIrAlAla zarmA, bhAvanAyoga - eka vizleSaNa : proktAjulAI, pR.29 AcArya zrI AnandaRSi, saMpA. zrIcanda praznacihnoM kA svarNa mukUTa : saMpAdakIya, surAnA 'sarasa', (samIkSA), mArca, pR.32 jUna pR.5 bhASA, dharma aura saMskRti ke vaiyAkaraNa __ prasaMga : inheM bhulAeM kaise ? agasta, AcArya hemacanda : agaracanda nAhaTA, julAI. AvaraNa-pR.2-3 pR.25 ___ bhaktAmara (hindI-anuvAda) / upAdhyAya bhIr3a kahIM kucala na de ! ; mANakacanda vidyAnanda muni, disambara, janavarI, pharavarI, kaTAriyA, disambara, pR. 11 mArca, apraila, AvaraNa-pR.2 __becArA puNya ! : mANakacanda kaTAriyA, bhagavAn ariSTa nemi aura karmayoga maI, pR.9 zrIkRSNa - eka anuzIlana : devendra muni beDI beDI hai; cAhe sone kI, cAhe zAstrI, (samIkSA), mArca, pR.33 lohe kI : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, bhagavAna pArzva - samIkSAtmaka adhyayana pharavarI, AvaraNa-pR.4 (zodha-prabaMdha) : devendra muni zAstrI, matha rahA kaba se jAne taka (kavitA) (samIkSA), mArca, pR.33 kanhaiyAlAla seThiyA, julAI, pR.15 bhagavAna mahAvIra Adhunika saMdarbha meM : ___ manocikitsA aura mahAvIra : bhAnIrAma saMpA. DA. narendra bhAgavata, (samIkSA), 'agnimukha', akTUbara, pR.9 navambara, pR.54 ___ bhagavAna mahAvIra - eka anuzIlana : ___ mahAvIra aura kalA : saMpAdakIya, devendra muni zAstrI, navambara, pR.53 pharavarI, pR.6 bhagavAn mahAvIra - eka iNTaravyU : ___ mahAvIra kA ahiMsA-darzana : mijI lakSmIcandra jaina, disambara, pR.19 aNNArAya, aprela, pR. 35 ___ bhagavAn mahAvIra kA nirvANa-mahotsava mahAvIra kA punarjanma : saMpAdakIya, aura sarakAra : cImanalAla cakubhAI zAha, julAI, pR.5 apraila, pR.23 mahAvIra kA nirvANa-sthala madhyamA ___ bhagavAna mahAvIra ke hajAra upadeza : pAvA : DA. nemicandra zAstrI, navambara, gaNeza muni zAstrI, (samIkSA), janavarI, pR.39 pR.33 mahAvIra kA naitikatA-bodha : DA. bhaya se ghire haiM Apa : mANakacanda / komalacanda sogAnI, apraila, pR. 31 kaTAriyA, akTUbara, pR.15 / ___ mahAvIra kA satya - merA asatya : bhava ko apanA anubhava do he ! bhAnIrAma 'agnimukha', julAI, pR.16 (kavitA) : kanhaiyAlAla seThiyA, maI pR.5 mahAvIra kitane jJAta, kitane ajJAta : bhArata kI AdhyAmika krAnti ke jamanAlAla jaina, navambara, pR. 48 agradUta varddhamAna mahAvIra : siddhezvara zAstrI mahAvIra kI bhASA-krAnti : DA. nemIcitrAva apraila, pR.27 canda jaina, navambara, pR. 43 180 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI maMgalamaya krAnti : DA. varddhamAna mahAvIra evaM devazAstra-gurumahAvIra sarana jaina, navambara, pR. 33 pUjA : mizrIlAla jaina, (samIkSA), apraila, mahAvIra kI virAsata : mANakacanda pR.42 kaTAriyA, apraila, pR.15 varddhamAna kA mukti mArga : mANakacanda ___ mahAvIra : jIvana aura makti ke kaTAriyA, navambara, pR.17 sUtrakAra : jayakumAra jalaja, pharavarI, pa.19 varddhamAna mahAvIra kA smaraNa (saMdarbha ___mahAvIra-sAhitya (pustakeM aura patra- 1974; tIna navagIta) : naIma, navambara, patrikAe~) 1974, janavarI, pR. 19 varSAyoga : Atmika, sAmAjika aura __ mahAvIra-sAhitya 1974 (pUti), sAMskRtika vikAsa kA prayoga : upAdhyAya pharavarI, pR. 32 muni vidyAnanda, julAI, samAcAramithyAtva : cintana ke naye kSitija : pariziSTa.pa.1 DA. devendrakumAra zAstrI, maI, pR.25 vANI kuSThita hai : mANakacanda kaTAriyA, ___'maktidUta' : ahaM-kIlita karuNA-kathA : janavarI, pa.8 jamanAlAla jaina, agasta, maI, pR. 19 vivAhapaNNAtisUttaM (bhAga 1) : ___ murde ke samAna. . . : RSi tiruvalluvara saMpA. paM. becaradAsa jozI, (samIkSA), kI vANI, mArca, AvaraNa pR.3 navambara, pR.53 ___ mokSa : sabako kyoM nahIM (bodhakathA) : vItarAgatA : jaisA duHkha, vaisA sukha : nemIcanda paToriyA, disambara, AvaraNa bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, navambara, AvaraNa-pR.4 _ 'maiM' se mahAvIra taka (kAvya) : sureza vIrAyana (mahAkAvya) : raghuvIrazaraNa 'marala', (samIkSA), agasta, pR.31 'mitra', (samIkSA), disambara, pR.32 mauta muskarAtI ; nIMda TUTane para : kanhaiyA- vaizAlI meM bhUkampa phira : vIrendrakumAra lAla mizra 'prabhAkara', pharavarI, pR.10 jaina, mArca, pR.28 yajJa-puruSa kA avarohaNa ('anuttarayogI : zAstra, zabda, rUpa * jJAna nahIM hai : tIrthaMkara mahAvIra' ke prathama khaNDa kA dUsarA bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, akTUbara, adhyAya) : vIrendrakumAra jaina, jUna, pR.15 AvaraNa-pR.4 yadi ahiMsA kucha hai to sAmAjika hai : zodhana hI pratizodha bana gayA (gIta): jainendra kumAra, jUna, pR.3 kanhaiyAlAla seThiyA, janavarI, pR.5 yAtrA : bhItara kI ora (bodhakathA) : zramaNa mahAvIra : muni nathamala, nemIcanda paToriyA, akTUbara, pR.19 (samIkSA), janavarI, pR.31 / rAjasthAna kA jaina sAhitya : eka aiti- zrI gaNezaprasAda varNI smRti-grantha : hAsika avalokana : muni mahendrakumAra saMpA. DA. pannAlAla sAhityAcArya, 'prathama', maI, pR.18 (samIkSA), mArca, pR.32 / rekhAe~ hI rekhAe~ hara galiyAre para satya kI khoja : anekAnta ke Aloka (kavitA) : jinezvaradAsa, akTUbara, meM : muni nathamala, (samIkSA), janavarI, pR.13 pR.32 , varddhamAna kaise hama : saMpAdakIya, apraila, sadguNa sAdhu, durguNa asAdhu : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, maI, AvaraNa-pR.4 cau. ja. za. aMka 181 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya dvAra hai satya kA : bhAnIrAma sirivAla cariu (mala : narasenadeva) : 'agnimukha', sitambara, pR. 13 / saMpA.-anu.-DaoN. devendrakumAra jaina, (samIkSA), samayasAra-AtmA ke azarIrIbhAva mAce, pR.31 kI bIjAnabhUti : bra. harilAla, sitambara, sImA : khuziyoM kI mA~ (bodhakathA) : pR.28 nemIcanda paToriyA, apraila, AvaraNa-pR.3 samayasAra-AtmAnusaMdhAna : cArukIrti suneMge hI suneMge, kucha kareMge bhI : mANakabhaTTAraka svAmI, sitambara, pR.29 / canda kaTAriyA, pharavarI, pR.12 samayasAra-'NANaM Narassa NAro' : DA. sUraja nikalA ho aura A~kheM na hoM to devendrakumAra zAstrI, sitambara, pR.30 (?) : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA. 'samayasAra-nATaka' meM rasa-vivecana : janavarI, AvaraNa-pR.4 DA. prakAzacanda jaina, sitambara, pR. 24 syAdvAda : bindu-bindu sindhu : muni samayasAra : prANoM kA prANa, cakSaoM kA buddhamalla, maI, pR.12 cakSu; sitambara, pR.3 / samayasAra : viSakumbha aura amRta varSa 5 (maI 1975 se apraila 1976) kumbha : jamanAlAla jaina, sitambara, pR.31 atimukta (purANa kathA-saMgraha): samayasAra : saMdarbha-graMtha; sitambara, gaNeza lalavAnI, (samIkSA), sitambara, pR. 18 pR. 38 'samyak'-kho gayA hai : mANakacanda ____ atithi devobhava (bodhakathA) : nemIcanda kaTAriyA, sitambara, pR.19 paToriyA, sitambara, AvaraNa-pR. 3 samyagdRSTA : 'sva' kA Asana : DA. ___ atIta meM kucha kSaNa (jana saMkhyA 1911 jayakizanaprasAda khaNDelavAla, sitambara, ke anusAra jaina striyoM kI tulanAtmaka pR.31 sthiti), agasta, pR. 4; (paryuSaNa aura sallekhanA : eka anucintana : muni bAdazAha akabara kA pharamAna, sitambara, buddhamalla, julAI, pR.11 saha-astitva kA samarthana, syAdavAda, anubhava : bhItara ke, bAhara ke :ayodhyAsAtra (TippaNiyA~) : lakSmIcandra jaina prasAda gopalIya, agasta, pR. 13 'saroja', agasta, pR. 25 ____ anekAnta ke binA ahiMsA kitanI paMga saha-astitva : saba, sabake lie : mANakacanda kaTAriyA, sitambara, pR. 7 prakAzacandra pA~DyA, agasta, pR. 13 anekAnta : Adhunika saMdarbha meM : DaoN. sAmAjika vyAkaraNa : saMpAdakIya, nijAmuddIna, akTUbara-navambara, pR. 3 / / agasta, pR.5 ___ aparigraha : Adhunika saMdarbha meM : DA. 'sAra-sAra ko gahi rahe' : zrImatI premasumana jaina, agasta, pR. 17 (DA.) kuntala' goyala, akTUbara, pR.23 aparigraha : mUrti kA : mANakacanda kaTA sA~thiyA : eka anucintana (TippaNI), riyA, agasta, pR. 7 hIrAlAla jaina, janavarI, pR.27 'abhidhAna-rAjendra' koza meM Agata kucha ___ sRjanaparaka ahiMsA : saMpAdakIya, maI, zabdoM kI nirukti : DA. devendrakumAra zAstrI, jUna-julAI, pR. 147 182 tIrthakara : nava disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'abhidhAna-rAjendra' koNa : kucha vizeSa- itihAsa-puruSoM kI zrRMkhalA meM mahAvIra : tAe~ : rAjamala loDhA, jUna-julAI, kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara; disambara, pR. 95 pR. 15 ___'abhidhAna rAjendra' koza : saMdarbha-grantha ; ___ imtahAna, rasa-grahaNa, saMbhAvanAe~, pachajUna-julAI, pR. 105 tAnA (bodha kavitAe~) : dinakara sonavara_ 'abhidhAna-rAjendra' : tathya aura prazakti : kara, jUna-julAI, pR. 144 / muni jayaprabhavijaya, jUna-julAI, pR. 58 ___eka antima patra ayodhyAprasAda goyalIya kA - vIrendrakumAra jaina ke nAma : aba bhI gulAma : saMpAdakIya, maI, pR.7 janavarI, pa. 26 ahiMsA : AkAza-sI vyApaka : bhagavAn eka nayA morcA : vikramakumAra jaina, mahAvIra ne kahA thA, AvaraNa-pR. 5 sitambara, pR. 33 Ao lar3eM : saMpAdakIya, apraila, pR. 7 aura aba : saMpAdakIya, akTUbara-navambara AcArya kundakunda aura zaMkarAcArya : pa. 5 zyAmanandana jhA, apraila, pR. 23 kathanI alaga, karanI alaga (khir3akI : __ AdamI bhUla gayA pyAra, sahaja saMtulana, pAThanIya maMca), apraila, pR. 3 saMbhAvanAe~, akicana, prArthanA ke lie, kama kAma, kama dAma (bodhakathA) nemIakelepana kA saMgIta (bodhakavitAeM): canda paToriyA, akTabara-navambara, AvaraNadinakara sonavalakara, janavarI, pR. 9 __ Aturajana, paritapta hote haiM, karate haiM kamyuTiMga : zaziraMjana pAMDeya, (samIkSA), vyartha hI (!) : bhAnIrAma 'agnimukha', disambara, pR. 40 pharavarI, pR. 22 _ kalpasUtra : eka adhyayana : DA. nemIcanda AtmanirIkSaNa : upalabdhiyoM ke bIca jaina, jana-jalAI. pa. 63 (TippaNI) : phatahacanda ajamerA, agasta, kavivara pramodaruci aura unakA aiti hAsika "vinatipatra' : zA indramala bhagavAnajI __ Atmabodha (kavitA) : ravIndra pagAre, jUna-julAI, pR. 49 agasta, pR. 3 kahA~, kidhara : saMpAdakIya, disambara, eka AtmIya hastAkSara, jo aba khatoM para nahIM hogA (ramA jaina) : DA. nemIcanda ' kahA~ se kahA~ taka' : mArca, AvaraNajaina, agasta, pR. 23 pR. 2-3 Atmazilpa : sikke ke do pahalU : - kAla-cakra ke turaMga dhAve (gIta) : DA. pharavarI, AvaraNa-pR. 4 chailabihArI gupta, jUna-julAI, pR. 180 Arambhika jainadharma : paM. kailAzacandra jaina, kolAhala (hiMsA ke naye aujAra-2) (samIkSA), akTUbara-navambara, pR. 68 mANakacanda kaTAriyA, pharavarI, pR. 7 / ArAmadeha jindagI kA kUr3A (hiMsA ke krodha : kisima-kisima ke, janavarI, naye aujAra-1) : mANakacanda kaTAriyA, pR. 3 / janavarI, pR. 11 - krodha : pASANa/pRthvI/dhUli jala para ikatAre para anahada rAga (bodhakavitA- khiMcI rekhAe~; apraila-AvaraNa , pR. 4 saMgraha) : dinakara sonavalakara, (samIkSA), kyA bUr3he honA abhizApa hai ? : paripUrNAmArca, pR. 44 nanda varmA, mArca, pR. 27 cau. ja. za. aMka 183 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA kareM hama rUpa para abhimAna (gIta) : jainadharma aura bhagavAna mahAvIra : DaoN. khatare : kitane (?) : saMpAdakIya, devendrakumAra jaina, (samIkSA), sitambara, mArca, pR. 7 pR. 39 gajarAtI jaina sAhitya : eka vihaMgAva- jainadharma : vyApakatA aura naitikatA kA lokana : guNavanta a. zAha, disambara, savAla (TippaNI) : bI. TI. bajAvata, pR. 23 mArca, pR. 35 __ ghaTanAe~, jo bhulAye nahIM bhUlatI : jaina patra-patrikAe~ : kaisI hoM? : agaraayodhyAprasAda goyalIya, akTUbara-navambara, canda nAhaTA, janavarI, pR. 28 pR. 24 jaina vAGamaya kI apUrva dena 'AtmA ' : ___ calo, pAra ina sabake : bhAnIrAma balavantasiMha mehatA, agasta, pR. 35 'agnimukha', apraila, pR. 38 jaina sAhitya : kaba se, kitanA, kaisA? : cintana; lIka se haTa kara : niraMjana DaoN. nemIcanda jaina, sitambara, pR. 25 jamAdAra, akTUbara-navambara, pR. 97 jaina sAhitya meM rAjanIti : kanhaiyAlAla chimA : tere rUpa kitane, pharavarI, pR. 3 sarAvagI, akTUbara-nambara, pR. 57 jar3a : santoSa tapa kI, lobha moha kI, jaise zarIra meM sira, vakSa meM jaDa, vaise janavarI, AvaraNa-pR. 4 sAdhatva meM dhyAna : bhagavAna mahAvAra ne jaya rAjendra tumhArI (kavitA) : kahA thA, jUna-julAI, AvaraNa-pR. 4 mani jayantavijaya 'madhukara', jUna-julAI, jyotiSa evaM zrImada rAjendrasari : pR. 26 muni jayantavijaya 'madhukara', jUna-julAI, jindagI : gheroM se bAhara : bhAnIrAma 'agnimukha', mArca, pR. 11 jJAtA, anekAnta (kSaNikAe~) : kanhaiyAjIvana ke AmantraNa (bodhakathAe~) : lAla seThiyA, apraila, AvaraNa-pR. 3 nihAlacandra jaina, (samIkSA), janavarI, jJAna-samAdhi : muni nathamala, jUna julAI, pR. 174 jIvana-parivartana : eka prazna-cihna : ___TUTA silasilA (gIta) : kanhaiyAlAla mANakacanda kaTAriyA, apraila pR. 11 _ seThiyA, janavarI, pR. 16 jIvanavyApI anekAnta : jamanAlAla tapodhana zrI rAjendrasUrijI : muni jaina, disambara, pR. 33 jayavantavijaya 'madhukara', jUna-julAI, pR. 40 jIvana-zilpI zrImad rAjendrasUri : tara-tama trikoNa, prati-prANa, saMkalpamANakacanda kaTAriyA, jUna-julAI, pR. 13 / jainadarzana : pAribhASika zabdoM ke zakti, kurvanneveha (kavitAe~) : bhavAnI prasAda mizra, apraila, pR. 15 mAdhyama se : DaoN. devendrakumAra zAstrI, jUna-julAI, pR. 126 _ 'tIna thuI' siddhAnta kA paricaya : jaina-darzana meM zabda-mImAMsA : DaoN. jUna-julAI, pR. 112 devendrakumAra zAstrI, jUna-julAI, pa. 139 tothaMkara-jIvana-darzana : DA. pradyumna__jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa : kumAra jaina, (samIkSA), janavarI, pR. 30 devendra muni zAstrI (samIkSA), janavarI, thor3e dukha-darada bhI jarUrI hai : kAnti bhaTTa, mArca, pR. 17 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazapura ke purAtAttvika jaina avazeSa : DA. surendrakumAra Arya, agasta, pR. 27 daheja (khir3akI - pAThakIya maMca ) mArca, pR. 3 : 4 deha nAva, videha mallAha : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, maI, AvaraNa-pR. andhe zAsaka ( bodha kathA ) : ayodhyA - prasAda goyalIya, disambara, pR. 20 dharma ke dvAra cAra: kSamA, santoSa, saralatA, komalatA : bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, akTUbara-navambara, AvaraNa-pR. 4 nadI kI talAza ( kavitA ) : jayakumAra jalaja, disambara, pR. 7 nAbhika prakAza, aTapaTI bAta, asmitA ( kavitAe~ ) : DA. surendra varmA, mArca, pra. 21 nirarthaka haiM : binA aMveM meM pakA ghar3A, binA sAdhanA meM khapA tapI, mArca, AvaraNapR. 4 nirvANa varSa kahIM aisA na ho ki vikramakumAra jaina, akTUbara-navambara, pR. 35 naitikatA ke naye mUlyoM kI talAza : kamalezvara, maI, pR. 9 paramANu siddhAnta : DA. ema. jI. paramezvarana, (samIkSA), sitambara, pR. 39 pApa-puNya upAdhyAya muni vidyAnanda, apraila, pR. 31 pArzvanAtha yAtrA, barbaratA se manujatA kI ora, jUna-julAI, pR. 155 pragatizIla jaina manISA : vIrendrakumAra jaina, pharavarI, pR. 11 pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~ : DA. jyotiprasAda jaina, (samIkSA), agasta, pR. 39 DA. puruSa-purANa : vivekI rAya, (samIkSA), sitambara, pR. 37 'prANa de dUMgA, lUMgA nahIM' : ayodhyAprasAda goyalIya, sitambara, pR. 15 cau. ja. za. aMka phira dekho ( kavitA ) ratneza 'kusumAkara '' maI, pR. 5 bhaktAmara : anu. upAdhyAya muni vidyAnanda, maI se pharavarI, AvaraNa-pR. 2 bhaktAmara stotra : Atmazakti kA sAkSAtkAra : DA. devendrakumAra jaina, pharavarI, pR. 15 bhagavAna mahAvIra, upadeza aura paramparA ( marAThI ) : DaoN. vidyAdhara joharApUrakara, (samIkSA), agasta, pR. 39 bhagavAn mahAvIra : eka mukta cintana : rAjakumAra zAha, apraila, pR. 19 bhagavAn mahAvIra ke sandezoM meM lokamaMgala : bAbUlAla paTodI, akTUbara-navambara, 43 bhagavAn mahAvIra smRti grantha : saMpA. DA. jyotiprasAda jaina, (samAkSA), apraila, pR. 50 bhayabhIta maiM abhaya kahA~ ? : vIrendrakumAra jaina, disambara, AvaraNa- pR. 4 bhAratIya nItiyoM kA punarvivecana : kanhaiyAlAla sarAvagI, agasta, pR. 30 bhI ( kavitA ) : ratneza 'kusumAkara', pR. 6 bhIr3abharI A~kheM muni rUpacandra, (samIkSA), disambara, pR. 39 maI, bhUkha : davAnala-sI : vikramakumAra jaina, mArca, pR. 33 bholA paMDita kI baiThaka : DA. barasAnelAla caturvedI, (samIkSA), pharavarI, pR. 30 badalate saMdarbhoM meM mahAvIra kI bhUmikA : yazapAla jaina, akTUbara-navambara, pR. 27 bIja mantra ! : nirgrantha ( kavitA ) : kanhaiyAlAla seThiyA, maI, pR. 5 bodhakSaNikAe~ (paryuSaNa): dinakara sonavalakara, sitambara, pR. 13 magara AsamA~ eka hai ( kavitA ) : muni cauthamala, akTUbara-navambara, pR. 31 185 For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi haricandra : eka anuzIlana : mitratA saba meM sabakI : DA. kamalacanda DA. pannAlAla jaina, (samIkSA), pR. 39 sogAnI, sitambara, pR. 21 mahAvIra : aparigraha aura brahmacarya : mUrti-pratIka' (kavitA): rAjeza jaina, DA. nemIcanda jaina, akTUbara-navambara, agasta, pR. 12 pR. 49 ___ yatikrAnti kA ghoSaNApatra 'kalamanAmA' : mahAvIra : ahiMsA aura saha-astitva : muni devendra vijaya : jUna-julAI, pR. 19 mANakacanda kaTAriyA, akTUbara-navambara, ___ratnarAja se rAjendrasUri (jIvana-citra): jUna-julAI, pR. 79 ___ mahAvIra aura buddha : cImanalAla caku ramA jaina : eka bidAJjali (kavitA): bhAI zAha, apraila, pR. 16 / lakSmIcandra jaina, sitambara, pR. 30 ___ mahAvIra kA aparigraha, : kitanA grAhya ? rAjendrakoza meM 'a' : muni jayantavijaya (TippaNI): DA. nijAmuddIna, maI, pR. 23 'madhukara' (samIkSA), akTUbara-navambara, mahAvIra kA digambaratva : DA. nijAmu- . pR. 67 ddIna. apraila, pR. 44 - rAjendrasUri kA samakAlIna bhArata : ___ mahAvIra kA dharma-darzana : Aja ke saMdarbha jUna-julAI, pR. 91 meM : vIrendrakumAra jaina, akTUbara-navambara, rAjendrasUri : jinake kalamanAme ne rUr3hiyoM ke sara kalama kiye : DA. nemIcanda jaina, ___ mahAvIra kI oLakhANa (rAjasthAnI) : maI, pR. 15 DA. zAntA bhAnAvata, (samIkSA), rAjendrasUri-jIvanavRtta : jUna-julAI, sitambara, pR. 40 pR. 35 ___ mahAvIra kI bhASA : DA. bhagavatIlAla ___rUpa-svarUpa, anubhUti, rAjamArga-bIhar3a purohita, apraila, pR. 27 (kSaNikAe~): kanhaiyAlAla seThiyA, mArca, mahAvIra kI mahattA : DA. prabhAkara pa. 22 mAcave, akTUbara-navambara, pR. 37 loTA khAlI karo (bodhakathA): nemI__ mahAvIra ke videzI samakAlIna : DA. canda paToriyA, maI, pa. 27 bhagavatazaraNa upAdhyAya, jUna-julAI, pR.159 vacanadUtam (kAvya) : mUlacanda zAstrI mahAvIra jIvana meM ? : mANakacanda (samIkSA), mArca, pR. 45 kaTAriyA, (samIkSA), mAce, pR. 43 vaDaDhamANa cariu : eka bahamalya apa__ mahAvIra-yuga kI mahimAmayI mahilAe~ : bhraMzakAvya, (samIkSA), apraila, pR. 47 zrImatI hIrAbAI boradiyA, (samIkSA), vardhamAna rUpAyana : zrImatI kunyA jaina, agasta, pR. 39 (samIkSA), pharavarI, pR. 29 mahilA-varSa : parinirvANa : hama : hamArA vardhamAna rUpAyana (pustaka-paricarcA): dAyitva : maMju kaTAriyA, sitambara, pR. 31 mArca, pR. 37 mAdhyama nahIM haiM zabda (gIta): naIma, vApasI : aMdheroM se rozanI meM (bodhajUna-julAI, pR. 146 kathA) nemIcanda paToriyA, apraila, Ava___ mAnavatA ke mandarAcala bhagavAn mahA- raNa-pR. 2 / / vIra : jamanAlAla jaina, (samIkSA), vApasI khuda kI, khuda meM : saMpAdakIya, akTUbara-navambara, pR. 68 sitambara, pR. 5 186 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhinA terI gati lakhi na pare : zrIcanda santa-sAhitya aura jaina apabhraMza-kAvya : jaina (samIkSA), akTUbara-navambara, pR. 67 DA. rAmamUrti tripAThI, jUna-julAI, pR. 189 vizvapuruSa rAjendrasUri : saMpAdakIya, saMtoSa hI kalpavRkSa (dRSTAnta-kathA): jUna-julAI, pR. 7 zrImad rAjacanda, mArca, pR. 29 vIrendrakumAra jaina : kucha kSetra meM hI saMdarbha : tIrthaMkara mahAvIra (tIna navamujhe vRndAvana diyA gayA * * * : rAma- gIta): naIma, akTUbara-navambara, pR. 14 / nArAyaNa upAdhyAya, maI, pR. 21 sindUra-prakara : somaprabhAcArya, (samIkSA), vairAgya : eka cintana : DA. nemIcanda janavarI, pR. 31 jaina, mArca, pR. 23 saMpUrNa rAjendrasUri-vAGamaya : jUnazaktipuJja 'ammAjI' : nIraja jaina, julAI, pR. 43 agasta, pR. 25 samyaktva : zreSThatAoM kA siMhadvAra : ___ zabda aura bhASAH upAdhyAya muni bhagavAn mahAvIra ne kahA thA, sitambara, vidyAnanda : jUna-julAI, pR. 117 AvaraNa-pR. 4 ___ zabda tAre, zabda sahAre (kavitA): samajha kI samasyA : saMpAdakIya, janavarI bhavAnIprasAda mizra, jUna-julAI, pR. 125 pR. 5 zabda-saMyama : saMpAdakIya, agasta. samayasAra : saMpAdakIya, pharavarI, pR. 5 samaNasuttaM (zramaNasUtram) : (samIkSA), zramaNa aura brAhmaNa : dalasukhabhAI maI, pR. 25 mAlavaniyA, jUna-julAI, pR. 165 sahaja zraddhA : DA. premasAgara jaina, jUnazramaNa mahAvIra kA tapasyA-kAla : / julAI, pR. 181 vIrendrakumAra jaina, sitambara, pR. 19 sApekSatA : mahAvIra aura AinsTIna : zrImad rAjacandra : eka rekhAcitra : mANakacanda kaTAriyA, maI, pR. 12 gAMdhIjI, mArca, pR. 28 sAhirSi zrI rAjendrasUri : madanalAla zrImad rAjendrasUri aura pA~ca tIrtha, jozI, jUna-julAI, pR. 100 jUna-julAI, pR. 97 ___ striyA~ sImita dAyare meM hI kyoM ? : ___ zrImad rAjendrasUri kI krAnti ke vividha mA kaTAriyA, akTUbara-navambara, pR. 32 pakSa : 'pralayaMkara', jUna-julAI, pR. 71 svastika kI vikAsa-yAtrA : padmacandra zrImad rAjendrasUrIzvara kI cunI / hI zAstrI, sitambara, pR. 35 / / huI sUktiyA~ : jUna-julAI, pR. 27 - hama aniketana aniketana : saubhAgyamala __ zrImad rAjezvarasUri ke pada : jana- jaina, (samIkSA), mArca, pR. 45 julAI, pR. 113 __hamArI koza-paramparA aura 'abhidhAna zrImada vijaya rAjendrasUrIzvara ke rAjendra' : indramala bhagavAnajI, jUna-julAI, vividha sthAnIya mUrti-lekha : jUna-julAI, pR. 132 pR. 107 ___ hindU aura jaina : paripUrNAnanda varmA, __ zrI saudharmabRhattapAgacchIya AcArya- janavarI, pR. 17 paramparA : jUna-julAI, pR. 105 hiMsA ke naye aujAra, jo dikhAyI nahIM ___ santana ko kahA sIkarI so kAma : de rahe : mANakacanda kaTAriyA, akTUbaravIrendrakumAra jaina, disambara, pR. 29 navambara, pR. 9 cau. ja. za. aMka 187 For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 6 (maI 1976 se apraila 1977) A~cala aura dAga : lakSmInivAsa biralA, janavarI-pharavarI, pR. 54 atula tulA ( saMskRta kAvya): muni nathamala, (samIkSA), maI, pR. 52 __indirA gAMdhI kA bhArata : niyati ke ___ adbhata premAliMgana (vIra-kathA-prasaMga): maI, pa. 53 dvArA para : mahendra caturvedI, (samIkSA), indIvara jaina, apraila, pR. 22 upalabdhiyA~ : zodha ke kSetra meM (vIraanattara yogI tIrthaMkara mahAvIra : nirvANa-paricarcA) : DA. kastUracanda (pustaka-paricarcA) : disambara, pR. 69 / / kAsalIvAla, disambara, pR. 42 anekAnta kA mAnastambha (anuttara yogI ___eka acUka nuskhA (bodhakathA): tIrthaMkara mahAvIra - khaNDa 3, adhyAya devendra muni zAstrI, agasta, AvaraNa5): vIrendrakumAra jaina, apraila, pR. 27 / apanI eka, par3osI kI do (bodhakathA): eka amara gAthA (bodhakathA) : nemIcanda AcArya rajanIza, mArca, AvaraNa-pR. 2 / paToriyA, sitambara, pR. 12 avinIta : vinIta: mArca, AvaraNa-pR. 4 eka AyAsa anAyAsa (kAvya-saMgraha): avara aura abhaya kitane sukhada (mehamAna ziva jAyasavAla, kamalAkAnta kamala, eka kSaNa) : pratApacandra jaina, sitambara, Adarza, zrImatI maMju govinda, (samIkSA), pa.3 agasta, pR. 46 asala meM mahAvIra hone kA matalaba hai : eka ugatA haA sUrya (yuvA AcArya AcArya rajanIza, apraila, AvaraNa-pR. 2 vidyAsAgarajI) : narendra prakAza jaina, __ asvIta sUrya (kAvya-saMgraha): DA. janavarI-pharavarI, pR. 31 surendra varmA, (samIkSA), agasta, pR. 47 e kalcarala sTaDI oNpha da nizItha ___ahiMsA kucha karane ko kahatI hai : cUrNi (aMgrejI): DA. zrImatI madhusena, mANakacanda kaTAriyA, sitambara, pR. 28 (samIkSA), disambara, pR. 89 ahodAnam, (khaNDa kAvya) : muni vinaya- eka ThA~va, jahA~ rukanA jarUrI hai : kumAra 'Aloka', (samIkSA), mArca, pR.37 saMpAdakIya, jUna, pR. 9 Aja : kitanA kImatI, kitanA bahu- ____ eka bUr3hI kitAba (samyagjJAnadIpikA): mUlya : DA. rAmacaraNa mahendra, sitambara, maMpAdakIya, akTUbara-navambara, pR. 7 AvaraNa-pR. 2 eka rozanadAna : aMdherI duniyA meM AtmavizvAsa (bodhakathA) zrIcandra (kavitA) : umeza jozI, jUna, pR. 7 surAnA 'sarasa', janavarI-pharavarI, AvaraNa- eka sire se dUsare sire taka (jaina patra patrikAoM ke 2500 veM vIra nirvANotsavaAdamI, dosta, duzmana (kSaNikAe~): / varSa meM prakAzita saMpAdakIya aMza), disazazikara, jUna, pR. 39 mbara, pR.6 __ AdhyAtmikaH netA : je. kRSNamUrti, 'kabIra yaha ghara prema kA' : bhAnIrAma maI, pR. 12 'agnimukha', sitambara, pR. 9 / Apa bhale jaga bhalA : zrImannArAyaNa, kabra kI sikhAvana (bodhakathA) : (samIkSA), sitambara, pR. 36 nemIcanda paToriyA, jUna, AvaraNa-pR. 3 AptamImAMsA-tattvadIpikA : saMpAdaka- kama-se-kama adhika-se-adhika : saMpAdaudayacanda jaina, (samIkSA), disambara, pR.86 kIya, sitambara, pR. 5 .188 tIrthakara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATakaDallI jainadharma-oNDu adhyayana caMderiyA : eka karmaTha yogI kA smAraka : (kannar3a) : saMpA. DA. TI. jI. kAlaghaTagI, DA. jagadIzacandra jaina, janavarI-pharavarI, (samIkSA), mArca, pR. 36 kahI jala chUne meM * *, jUna, AvaraNa- jamIna, agale kadama ke lie : saMpAdapR.4 kIya, maI, pa. 9 - kyA yaha nyAyocita hai ? ('mArksavAda : jaya, antima * * * kI : saMpAdakIya, jaina dRSTi meM' para pratikriyA) DA. dhannAlAla apraila, pa. 3 jaina, julAI, pR. 30 ___ jaya parAjaya (upanyAsa) : sumaMgala___kAnphluensa oNpha apojiTsa (aMgrejI): prakAza, (samIkSA), sitambara, pR. 34 bairisTara campatarAya, (samIkSA), agasta, jala thor3o, nehA ghaNU (bodhakathA) : pR. 46 bhAgIratha kAnaur3iyA, julAI, pR. 14 / kAyA : ghara yogiyoM kA; disambara, jyotirdhara jainAcArya : puSkara muni, AvaraNa-pR. 4 (samIkSA), mArca, pR. 36 kucha abhyAsa kA paktiyA : saTha zakara- jindagI naye sire se jAnI hogI : lAla kAsalIvAla (esa.esa. kAsalIvAla): mANakacanda kaTAriyA, janavarI-pharavarI, (samIkSA), prathama khaNDa-agasta, pR. 43; / pR. 11 dvitIya khaNDa, disambara, pR. 84 jIva kulI : zarIra kAvar3a : karma bojha, koI tAlI lagatI (bodhakathA) : AcArya / agasta, AvaraNa-pR. 4 rajanIza, mArca, AvaraNa-pR. 3 jIvana-preraka uddharaNa, julAI, pR. 23 kA~va-kA~va; kuhU-kuha (bodhakathA): ___ jaina ekatA ke saMdarbha meM-1 (vIra nirvANavikramakumAra jaina, julAI, pR. 22 paricarcA) : muni rUpacandra, disambara, pR. 45 khola do avaruddha mana kI argalAe~ __ jaina ekatA ke saMdarbha meM-2 (vIra-nirvANa(kavitA): hajArI lAla jaina sakarAra, paricarcA): bhAna rAma 'agnimukha', disamaI, pR. 56 mbara, pR. 47 khoja : naye dharma kI : mANakacanda jainetaroM kI dRSTi meM : kyA khojA, kaTAriyA, agasta, pR. 13 kyA pAyA (vIra-nirvANa-paricarcA): khola ke bAhara : eka aura jindagI : DA. nijAmahIna, disambara, pR. 39 saMpAdakIya, janavarI-pharavarI, pR. 7 ghRNA yA badale kI bhAvanA nahIM thI ? jaina kalA evaM sthApatya khaNDa, 1, 2, 3 : (mehamAna eka kSaNa): sureza 'sarala', - mUla saMpA. amalAnanda ghoSa, hindI-saMpA. " lakSma candra jaina, (samIkSA),disambara,pR.79 akTUbara-navambara, pR. 5 carama tIrthaMkara zrI mahAvIra (sacitra ___ jaina citrakalA (TippaNI): pramodakAvya) : zrImadvijayavidyAcandrasariH kumAra, janavara:-pharavarI, pR. 48 (samIkSA), disambara, pR. 3 jaina DAyarekTara (tamilanADu; aMgrejI) caitanya cintana (bAraha bhAvanAoM para sapA.-sI. ela. mehatA, (samIkSA), pR. 81 AdhArita): jamanAlAla jaina, (samIkSA), jainadharma kI udAratA : paM. parameSThIdAsa apraila, pR. 70 jaina, (samIkSA), jUna, pR. 37 chanI huI dhUpa yaha (kavitA) : vikrama- jainijma-e sTeDI (aMgrejI) : saMpA. DA. kumAra jaina, janavarI-pharavarI, pR. 6 TI.jI. kAlaghaTagI, (samIkSA), mArca, pR. 35 cau. ja. za. aMka ' 189 For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM dhyAna : itihAsika da giphTa oNpha lavha (aMgrejI) : DA. vizleSaNa : mani nathamala : (1) janavarI- je. sI. jaina, (samIkSA), disambara, pR. 82 pharavarI, 17 ; (2) mArca, pR. 11; (3) ___do sahayAtrI : lAbha aura lobha : maI, apraila, pR. 23 AvaraNa-pR. 4 jaina yuvA kareM kyA ? (khir3akI-pAThakIya dharma meM mor3a (AyA kyA ?,vIra-nirvANamaMca), julAI, pR. 3 paricarcA) : jamanAlAla jaina, disambara, __ jainavidyA saMgoSThiyA~ : vivaraNa aura pR. 34 . mUlyAMkana : DA. kamalacanda sogAnI, DA. ___nandIsena (purANa-kathA) : gaNeza lalapremasumana jaina, disambara, pR. 22 vAnI, sitambara, pR. 17 jaina sAhitya : 1974-76 (anu- ___ navya bhArata kI eka saMskAra lakSmI kramaNa): disambara, pR. 51; pUraka anu- zubhazrI ramA jaina : vIrendrakumAra jaina, kramaNI, apraila, pR. 55 maI, pR. 21 jJAna : paThita aura jJAta : mahAtmA nAma meM kyA rakhA hai (mehamAna eka bhagavAnadIna, agasta, pR. 17 kSaNa) : jayakumAra jalaja, akTUbaratattvArtha sUtra : mUlavAcaka-umAsvAti, navambara, pR. 3 vivecaka-paM. sukhalAla saMghavI, saMpA. DA. nijatA kA anveSI gAyaka-vIrendrakumAra mohanalAla mehatA, jamanAlAla jana, jaina : rAmanArAyaNa upAdhyAya, maI, pa. 47 (samIkSA), disambara, pR. 85 niHkAMkSA : A~khoM kI A~kha : julAI, tAjamahala (kAvya-saMgraha) : kanhaiyAlAla AvaraNa-pa. 4 seThiyA, (samIkSA), agasta, pR. 47 nirmANa : naye sire se (1) saMpAdakIya, tIna kavitAe~ : anantakumAra pASANa, disambara. pa. 3 agasta, pR. 7 nirgrantha (kavitA-saMkalana) : kanhaiyAtIrthaMkara bhagavAna mahAvIra (35 citroM . lAla seThiyA, (samIkSA), disambara, pR.84 kA saMpuTa) : lekhaka-saMyojaka : muni / nirgrantha (pustaka-paricarcA) : apraila, yazovijaya, (samIkSA), jUna, pR. 38 / pR. 59 __ tIrthaMkara mahAvIra (mahAkAvya) : DA. nirvANa : eka chAnabIna (1) kanhaiyAchailabihArI gupta, (samIkSA), apraila, lAla sarAvagI, agasta, pR. 37; (2) : pR.70 sitambara, pR. 22 tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha : DA. hukumacanda bhArilla, (samIkSA), nirvANotsava : AdhunikatA-bodha kA jUna, pR. 37 maMgalAcaraNa : 'pralayaMkara', disambara, pR. 10 ___ tIsarA AdamI (bodhakathA) : yazapAla nirvANa-varSa kI sAhityika upalabdhiyA~ : jaina, julAI, pR. 6 eka vihaMgAvalokana : DA. premasumana jaina, ___ tujhe maranA hai | tU amara hai (bodhakathA): / nemicanda paToriyA, maI, AvaraNa-pR. 2 nirvANa : sthiti yA dazA nahIM ? DA. tola, phira bola : vikramakumAra jaina, devendrakumAra zAstrI, akTUbara-navambara, maI, pR. 20 pR. 25 da kI oNpha naoNleja (aMgrejI) : bairisTara nIlAMjanA (purANa-kathA) : gaNeza campatarAma, (samIkSA), disambara, pR. 88 lalavAnI, akTUbara-navambara, pR. 12 __ tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyapriyatA ( bodhakathA ) : nemIcanda paToriyA, julAI, AvaraNa-pR. 2 nyU DAkyUmeMTsa oNpha jainA peMTiMga (aMgrejI): saMpA. - DA. motIcanda, DA. umAkAnta pI. zAha, (samIkSA), disambara, pR. 87 patajhara meM bhI hare-bhare ( kavitAe~ ) : dinakara sonavalakara : agasta, pR. 11 paryuSaNa parva-pravacana : madhukara muni, (samIkSA), akTUbara-navambara, pR. 27 picchi- kamaNDalu (pustaka-paricarcA ) : upAdhyAya muni vidyAnanda, julAI, pR. 32 pustakeM muskarA bhara detI haiM : DA. jAkira husaina, maI, AvaraNa-pR. 3 pratikriyA : 'nirmANa : naye sire se' ( saMpAdaka ke nAma patra) : bAbUlAla pATodI, janavarI-pharavarI, pR. 51 pratidina kA eka vicAra : zrIcanda rAmapuriyA, (samIkSA), apraila, pR. 67 pratibaddhatA ( kavitA ) : sureza 'sarala', mArca, pR. 16 prapaMca, eka laMgoTIkA ( bodha kathA ) : bhAgIratha kAnor3iyA, julAI, pR. 18 prAkRta : eka samRddha bhASA : upAdhyAya muni vidyAnanda, akTUbara-navambara, pR. 9 prAyopavezana : eka tulanAtmaka samIkSA : DA. harIndrabhUSaNa jaina, akTUbara-navambara, pR. 17 premopaniSad : madara TeresA, sitambara, pR. 7 progresivha jainsa oNpha iMDiyA (aMgrejI ) : satIzakumAra jaina, (samIkSA), mArca, pR. 37 bhakti aura pUjA agasta, pR. 29 bhagavatI sUtra (bhAga 1, 2) : mUla : sudharmA svAmI, aMgrejI anuvAda : ke. sI. lalavAnI, (samIkSA), disambara, pR. 81 bhagavAn mahAvIra : atyanta mUlyavAna : indirA gAMdhI, disambara, AvaraNa-pR. 3; apUrva aura mahAn dena : kAkA kAlelakara, disa., A. - pR. 2 cau. ja. za. aMka bhagavAn mahAvIra, upadeza aura jIvana : zrImatI rAjakumArI begAnI, (samIkSA), mArca, pR. 38 bhagavAn mahAvIra : upayogI aura vyAvahArika : ba. dA. jattI, disambara, AvaraNa- pR. 2; usakI jarUrata hotI hai : svAmI satyabhakta, apraila, AvaraNa-pR. 2, eka jagaha tyAgoge to : nirmalakumAra, apraila, AvaraNa-pR. 2; eka dena, jo hamane lI hI nahIM : mANakacanda kaTAriyA, apraila, AvaraNa- pR. 3; eka bahuta bar3I virAsata : phakharuddIna alI ahamada, disambara, AvaraNapR. 2 bhagavAn mahAvIra aura unakA cintana : DA. bhAMgacandra 'bhAskara', (samIkSA), apraila, pR. 69 bhagavAn mahAvIra ne kyA kahA ? : muni jayantavijaya 'madhukara, (samIkSA), apraila, pR. 68 bhagavAn mahAvIra : lokataMtra unakI raga-raga meM : DA. pradyumnakumAra jaina, apraila, AvaraNa- pR. 3, viveka kI A~kha khulI rakho : jamanAlAla jaina, apraila, AvaraNapR. 3, saMpUrNa mAnya : AcArya vinobA, disambara, AvaraNa- pR. 3; saMpUrNa yAtrA : vyaktitva se astitva kI ora muni nathamala, apraila, AvaraNa-pR. 2 bhadrA (purANa - kathA ): gaNeza lalavAnI, mArca, pR. 21 bhAratIya jaina tIrtha-darpaNa ( saMgraha. e. sI. jaina ), (samIkSA), maI, pR. 52 bhIr3a, citanA ke kSaNa, ahilyA, tathAgata ( kavitAe~ ) : kanhaiyAlAla seThiyA, julAI, 11 pR. bhUmA ( kavitA saMkalana) : muni rUpacandra, (samIkSA), akTUbara-navambara, pR. 28 bhUmi luptA nadI, eka kvAMrI yAda ( kavitA ) : ratneza 'kusumAkara', mArca, pR. 10 For Personal & Private Use Only 191 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhramabhaMga : deveza ThAkura, (samIkSA), jUna, pR. 36 bahare bAdazAha kA hukma ( bodha kathA ) : harSavarddhana goyalIya, julAI, AvaraNa-pR. 3 bAta zrama kI : mANakacanda kaTAriyA, mArca, pR. 17 bar3A pApI kauna ? ( bodha kathA ) : vikramakumAra jaina, julAI, pR. 20 ( bodha kathA ) : bar3I bhI, choTI bhI yazapAla jaina, julAI, pR. 6 bodhakathAe~ : kyA kahatI haiM, uddharaNa : naye rizte, naye mor3a : saMpAdakIya, julAI, pR. 7 bodha kA aMkura, mana kI sIpI meM rUpAtarita ho motI ( kavitAe~ ) : dinakara sonavalakara, disambara, pR. 29 mana, eka kuA (bodhakathA ) : vikramakumAra jaina, julAI, pR. 21 manuSya kI pratiSThA, manuSya ke nAte : mANakacanda kaTAriyA, apraila, pR. 7 mahAvIrAja mizana eNDa meseja (aMgrejI) : DI. esa. paramAja, (samIkSA), apraila, pR. 68 mahAvIra kI ahiMsA : jIvana kA ekamAtra paryAya : AcArya rajanIza, apraila, pR. 12 mahAvIra vANI : DA. bhagavAnadAsa tivArI, (samIkSA), apraila, pR. 67 mahAvIra-vANI : zrIcanda rAmapuriyA, (samIkSA), apraila, pR. 68 mahAvIra : vyakti nahIM, satya : AcArya tulasI, janavarI-pharavarI, pR. 56 mahAvIra : samAdhAna khojatI ghaTanAe~ : jamanAlAla jaina, jUna, pR. 13 mahAvIra - sAhitya : 1974-76 (anukramaNI) : disambara, pR. 61 mahAvIra svAmI kI par3a, putaliyoM meM 'vaizAlI' kA abhiSeka' : DA. mahendra bhAnAvata, disambara, pR. 90 192 mahilAe~ pIche kaise rahatIM (vIra-nirvANaparicarcA ) : rAjakumArI begAnI, disambara, pR. 44 mATI kA sparza, bhaTakA mana, A~kha, vyAkulatA ( kavitAeM) : rAmanArAyaNa upAdhyAya, maI, pR. 11 mArksavAda : jaina dRSTi meM pradyumna kumAra jaina, jUna, pR. 27 mArksavAda : jaina dRSTi meM, punarvicAra Avazyaka ( pratikriyA ) : DA. devendrakumAra jaina, julAI, pR. 29 mukti kI AkAMkSA : agasta, pR. 9 muni jinavijayajI : AjIvana anusaMdhAnarata karmayogI : bhaMvaramala siMghI, sitambara, pR. 13 muskAna bA~Tiye : candanamala 'cA~da', (samIkSA), mArca, pR. 38 megha malhAra (upanyAsa) : DA. sumati dezamADe, (samIkSA), janavarI-pharavarI, pR. 53 merI sammeda zikhara yAtrA (saMsmaraNa) : rAjakumArI begAnI, mArca, pR. 27 mere pAsa kapar3e haiM kahA~ ! ( bodhakathA ) : yazapAla jaina, julAI, pR. 12 mainAvatI ( purANa - kathA ) : gaNeza lalavAnI, apraila, pR. 13 maiM javAba kI khoja meM hU~ (vIra - kathA - prasaMga ) : indIvara jaina, apraila, pR. 20 'maiM tumhAre milana kA ekAnta hU~' (merI sAdhanA - DAyarI ke kucha pRSTha ) : vIrendrakumAra jaina, jUna, pR. 21 maiM dAsAnudAsa mahAvIra kA : vinobA, jUna pR. 25 moha kA eka nirmohI sAdhaka rAjacandra : kanhaiyAlAla sarAvagI, maI, 34 mRtyu : eka anuzIlana : kanhaiyAlAla sarAvagI, janavarI-pharavarI, pR. 39 tIrthaMkara : nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAcanA (bodhakathA) : bhAgIratha kAtau- vIra stava :. gaNeza lalavAnI disambara, r3iyA, julAI, pR. 13 . . . . . .. pR. 30 . . . . . . . . . . _ rathanemi (purANa-kathA) : gaNeza lala- vyartha hai : jJAna se khAlI tapa, tapa se vAnI, disambara, pR. 12 khAlI jJAna, sitambara, AvaraNa-pR. 4 * ramA aura razmi (bodhakathA).: kanhaiyA- zramaNa mahAvIra (aMgrejI) : kastUracanda lAla mizra 'prabhAkara', agasta, AvaraNa-pR.2 lalavAnI (ke. sI. lalavAnI), (samIkSA), ___ rasa-saMkhyAna aura jainAcArya : DA. apraila, pR. 69 sundaralAla kathUriyA, maI, pR. 40 . . zramaNa mahAvIra caritra (mahAkAvya) : revatI (purANa-kathA) : gaNeza lalavAnI, abhayakumAra yaudheya, (samIkSA), disambara, janavarI-pharavarI, pR. 21 pR. 88 lakSya-vedha : lakSya-vadha (vIra-kathA __ zramaNa mahAvIra (aMgrejI) : muni nathaprasaMga) : indIvara jaina, apraila, pR. 19 / mala, (samIkSA), apraila, pR. 68 . zramaNa saMskRti kI kavitA : gaNeza lacIlepana kI umra adhika (bodha lalavAnI, disambara, pR. 85 . kathA) : yazapAla jaina, julAI, pR. 12 / zrAvakAcAra : ka, kha, ga (nirmANa : . laharoM ke bIca : sunIla gaMgopAdhyAya : naye sire se-3) : saMpAdakIya, mArca, pR. 50 (samIkSA), akTUbara-navambara, pR. 27 / / zrAvakAcAra-saMgraha (bhAga 1) : saMpA.lekina pothI par3hanevAle (bodhakathA) : ana.- paM. hIrAlAla siddhAntAlaMkAra : vikramakumAra jaina, julAI, pR. 21 (samIkSA), disambara, pR. 80, bhAga 2 .. vastu eka hai (bodhakathA) : yazapAla (samIkSA), mArca, pR. 37 .. jaina, julAI, pR. 6 sadAkata aura insApha (bodhakathA).:; vaha vandanIya hai, vaha pUjya hai : apraila, harSavarddhana goyalIya, julAI, pR. 17 AvaraNa-pR. 4 ___samaya A gayA ki (bodhakathA) : varddhamAna mahAvIra : nirmalakumAra, AcArya rajanIza, mArca, AvaraNa-pR. 3 (samIkSA), maI, pR. 51 samAdhi sAdhanA kI : bhAnIrAma 'agnivAgmitA : kucha vicAra-sUtra : DA. makha'. akTabara-navambara, pa. 22. zItalA mizra, janavarI-pharavarI, pR. 35 // samudra-saMgama : DA. bholAzaMkara vyAsa, , vijJAna Ara adhyAtma : muni amarendra- (samIkSA), jana. pa. 35 vijaya : (samIkSA), maI, pR. 52 samyaktva-mRdaMga kI ATha thApa : akTUbaravidezoM ke jainoM ke nimitta saMparkasevA . navambara, AvaraNa-pR. 4 (vIra-nirvANa-paricarcA) : kezarImala jaina, ___ sarvamAnyatA kI khoja' . (bodhakathA) : disambara, pR. 49 nemIcanda paToriyA, jUna, AvaraNa-pR. 2 videzoM meM (vIra-nirvANa-paricarcA) gaNeza lalavAnI, disambara, pR. 41 . . savAla sIdhe, javAba muzkila : bhAnIrAma vidrohI AtmAe~ : khalIla jibrAna, 'agnimukha', maI, pR. 17 (samIkSA), sitambara, pR. 35 saMpAdakIya : eka sRjanazIla becainI : viSNu sahasranAma (vinobAjI kI hasta- DA. zItalA mizra, mArca, pR. 33 lipi meM) : (samIkSA), akTUbara-navambara, saMyama : deha kA kaura; tapa : talavAra kI dhAra : janavarI-pharavarI, AvaraNa-pR. 4 pR. 27 cau. ja. za. aMka : 193 For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM kI pahacAna aura usakA vikAsa : janavarI-pharavarI, pR. 53 amRtA prItama, janavarI-pharavarI, AvaraNa- hama uThe kitane ? (vIra-nirvANa-pari carcA), DA. narendra bhAnAvata, disambara, _sAdhanA ke AyAma : DA. pradyamnakumAra pR. 48 jaina, agasta, pR. 21 hamArI bhUmikA : paccIsa sauveM mahAvIrasAmAjika krAMti kI pahala kareM kauna ? nirmANotsava ke bAda (khir3akI-pAThakIya (khir3akI-pAThakIya maMca), agasta, pR. 3 maMca) : maI, pR. 3; jUna, pR. 3 / . sAmpradAyikatA se Upara uTho : paM. hameM vahA~ jAnA hogA jahA~ (vIra'udaya' jaina, (samIkSA), disambara, pR. 83 nirvANotsavoparAnta paricarcA) : mANakacanda suno* * * ! (kavitA) : zrIkAnta kaTAriyA, disambara, pR. 31 jozI, janavarI-pharavarI, pR. 5 honI-anahonI (bodhakathA) : nemIsetu-nirmANa : yazapAla jaina, (samIkSA), canda paToriyA, julAI, pR. 15 00 hA/ C ke gata varSoM kI sajilda phAileM upalabdha purAnI phAileM vizeSAMka varSa 1, 2 (maI 71 se apraila 73): ru. 20 | vIra nirvANa cayanikA (disa. 76) : ru. 5 varSa 3 (maI 73 se apraila 74) : ru. 20 | jaina patra-patrikAeM (agasta-sita.77): ru.10 | varSa 4 (maI 74 se apraila 75) : ru. 20 | munizrI cauthamala janma-zatAbdI (navambara-disambara, 77) : ru. 5-00 varSa 5 (maI 75 se apraila 76) : ru. 20 varSa 6 (maI 76 se apraila 77) : ru. 20 / 0 DAka-vyaya atirikta (pratyeka phAila kA ru. 5-00 aura vizeSAMka kA ru. 3-00) rhegaa| 0 phAiloM kA saMpUrNa seTa kharIdanevAloM ko DAka-vyaya nahIM lgegaa| 0 agasta, 1977 se vArSika sadasya bananevAloM ko vArSika zulka ru. 2000 manIoNrDara se bhejane para donoM vizeSAMka prApta ho skeNge| 0 manIoNrDara se apekSita mUlya Ane para hI phAileM athavA vizeSAMka rajisTrI se bheje jaaeNge| prabandha saMpAdaka, 'tIrthaMkara', 65, patrakAra kaoNlonI, __ kanADiyA roDa, indaura-452 001 (ma.pra.) 194 tIrthakara ! nava. disa. 1977 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( saMpAdakIya : pRSTha 8 kA zeSa ) koI kucha dene AyA to usase durguNa mA~ge, dhana-vaibhava nahIM mAMgA, vyasana mA~ge, asana yA siMhAsana nahIM mA~gA, vipadA mAMgI, saMpadA nahIM mA~gI; unheM aise loga apanA sarvasva arpita karane Aye jinake pAsa zAma kA khAnA taka nahIM thA, aura aise loga bhI saba kucha sauMpane Aye jinake pAsa AnevAlI apanI kaI pIr3hiyoM ke lie bharaNa-poSaNa thA, kintu unhoMne donoM se ahiMsA mA~gI, jIva dayA-vrata mA~gA, sadAcaraNa kA saMkalpa mA~gA, bahumUlya vastra lauTA diye, dhana lauTA diyA; isIlie hama saMtatva kI isa paribhASA ko bhI sajIva dekha sake ki saMta ko kucha nahIM cAhiye, usakA peTa hI kitanA hotA hai? aura phira vaha bhUkhA raha sakatA hai, pyAsA raha sakatA hai, ThaMDa saha sakatA hai, lU jhela sakatA hai, mUsalAdhAra vRSTi use sahya hai, kintu yaha sahya nahIM hai ki AdamI AdamI kA zoSaNa kare, AdamI AdamI kA galA kATe, AdamI AdamI ko dhokhA de, AdamI AdamI na rhe| usakA sArA jIvana AdamI ko Upara aura Upara, aura Upara, uThAne meM pratipala lagA rahatA hai| saMtoM kA sabameM bar3A lakSaNa hai unakA mAnavIya honA, karuNAmaya honA, logoM kI usa jubAna ko samajhanA jise hama darada kahate haiM, vyathA kI bhASA kahate haiN| munizrI cauthamalajI kI vizeSatA thI ki ve AdamI ke hI nahIM prANimAtra ke vyathA-kSaNoM ko samajhate the, unakA Adara karate the, aura use dUra karane kA prANapaNa se prayAsa karate the| AyeM, vyakti-krAnti ke anasta sUraja ko praNAma kareM, tAki hamAre mana kA, tana kA aura dhana kA A~gana kisI sAMskRtika dhUpa kI garamAhaTa mahasUsa kara sake, aura rozanI aisI hameM mila sake jo abujha hai, vastutaH munizrI cauthamala eka aise sUryodaya haiM, jo roja-ba-roja kevala pUraba se nahIM sabhI dizAoM se Uga sakate haiM, kyA hama sUryavaMzI honA pasaMda kareMge? 00 cau. ja. za. aMka 195 For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * "kintu bhUlakara bhI AtmahatyA nahIM karU~gA "garUjI ! maiM AtmahatyA karane ke lie jaMgala meM jA rahA huuN|" eka bejhijhaka AvAja ne zrI jaina divAkarajI mahArAja ko bhIlavAr3A se Age bar3hate hue cauMkA diyaa| pIche se AyI yaha anajAnI AvAja eka ghabarAye hue nirAza yuvaka kI thii| 'AtmahatyA' zabda sunakara zrI gurudeva ke caraNa vahIM ruka gye| karuNArdra svara meM gurudeva ne pUchA / "aisI kaunasI musIbata tujha para maMDarA rahI hai jisase parezAna hokara tU apane amUlya jIvana kA anta karanA cAhatA hai ?" bar3e hI Arta svara meM vaha yuvaka bolA-"gurujI, mere pitA ne bahuta takalIpha bardAzta kara mujhe bI. e. taka phuNcaay|| maiMne bhI DaTakara adhyayana kiyA, pepara bhI acche hae, kintu karmoM kI maayaa| sAre uttara ThIka hote hue bhI kala jaba natIjA nikalA to akhabAra meM kahIM bhI merA nAmonizAna nahIM thA, arthAt merA rola nambara hI nahIM thA, Apa hI vatAyeM prabhu, aisI sthiti meM maiM kaise, kisako muMha dikhAU~ ?" mahArAja zrI ne sAntvanA dete hue kahA-"Azcarya aura lajjA kI bAta hai ki eka mAdhAraNa asaphalatA se vicalita hokara tuma marane ke lie taiyAra ho gaye; agara kahIM isase bhI bhArI vipatti A jAe to tuma use kaise sahana karoge ? tuma jaise bhIru hRdaya yuvaka se bhArata mAtA kyA apekSA karegI? tuma usake pairoM meM jakar3I gulAmI kI jaMjIreM kaise kATa sakoge ? dekho vatsa ! AtmaghAta kisI samasyA kA samAdhAna nahIM hai / tumhAre 'karmoM kI mAyA' sacamuca hI tumhAre sAtha rahegI, saphalatA aura viphalatA karma kI phalazruti hai| astu, binA kisI udvignatA ke niSThApUrvaka aura parizrama ke sAtha apane kartavya-patha para agrasara hote rahanA hI pauruSa hai ?" nitAnta bodhagamya zailI meM usa vidyArthI ko bodha pradAna karate hue mahArAja zrI kucha kSaNa Atmastha rahane ke pazcAt AdezAtmaka svara meM vole-"vatsa ! abhI tU mere sAtha sIdhe zahara cala aura kala kA dainika patra dekhakara phira mere pAsa AnA; sambhava hai terI samasyA kA koI samAdhAna sAmane A jaae|" vaisA hI huA, dUsare dina upa vidyArthI ke Azvarya kA ThikAnA nahIM rahA jaba usane apane rola nambara ko usI dainika patra meM bhUla sudhAra' noTa ke sAtha uttIrNa sUcI meM dekhaa| yuvaka sIdhe gurudeva ke caraNoM meM upasthita huA aura usane AbhAra prakaTa karate hue zrIgurudeva ko eka zubhecchu ke rUpa meM bAra-bAra praNAma kiyaa| apane tRtIya zreNI meM uttIrNa hone ke zubha saMvAda se bhI unheM avagata karAyA jina para prasanna hokara mahArAja zrI ne Age ke lie mArgadarzana diyA-"isa bAta kA hamezA dhyAna rakhanA cAhiye ki hama kSaNika Aveza meM Akara koI aimA kArya na kareM jise sabhI parezAnI meM par3a jAe~ aura tumhAre jaise medhAvI tathA honahAra yuvaka ko to aura bhI soca-vicAra kara koI kadama bar3hAnA cAhiye / " "aba cAhe jaisI dussaha vipatti kyoM na A jAe usase nipaTa lU~gA, kintu bhUlakara bhI AtmahatyA nahIM kruuNgaa|" isa sudRr3ha saMkalpa ke sAtha vaha uttIrNa chAtra apane gA~va kI ora calA gaya! / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indaura Do. ena./62 ma. pra. lAisensa naM ela-62 nava.-disa. 1977 (pahale se DAka-vyaya cukAye binA bhejane kI svIkRti prApta) zAla, eraNDa : AcArya, ziSya - vRkSa cAra prakAra ke haiM 1. eka zAla vRkSa hai aura apane samAna vizAla vRkSoM se parivRta hai; 2. eka vRkSa zAlavRkSa kI bhA~ti mahAn hai, kintu eraNDa samAna tuccha vakSoM se ghirA huA hai| 3. eka vRkSa eraNDa ke samAna tuccha hai, kintu zAlavRkSoM kI bhA~ti ke mahAn vRkSoM se parivRta hai; 4. eka vRkSa eraNDa kI taraha mahattvahIna hai aura aise hI mahattvahIna ___vRkSoM se ghirA huA hai| / isI prakAra AcArya bhI cAra prakAra ke haiM - 1. eka AcArya zAlavRkSa ke samAna mahAn uttama guNoM se yukta hai aura zAla-parivAra ke samAna hI zreSTha ziSya-parika ra se yukta hai; 2. eka AcArya zAlavRkSa kI bhA~ti mahAn uttama guNoM se yukta to hai, kintu eraNDa samAna mahattvahIna kaniSTha ziSya-samUha se ghirA huA hai| 3. eka AcArya eraNDa samAna kaniSTha hai, kintu zAlavRkSa jaise uttama guNa-saMpanna ziSya-parikara se parivRta hai; 4. eka AcArya eraNDa kI bhA~ti hai aura eraNDa samUha jaise kaniSTha ziSya parivAra se ghirA huA hai| zrI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI (rAjasthAna ) dvArA pracArita For Personal & Private Use Only