Book Title: Jinvani Special issue on Acharya Hastimalji Vyaktitva evam Krutitva Visheshank 1992
Author(s): Narendra Bhanavat, Shanta Bhanavat
Publisher: Samyag Gyan Pracharak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003843/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI AcArya zrI hastImalajIma.sA. vyaktitva kRtitva vizeSAMka evaM TER jJAna maNDala on Educationa international, For Persona je se only www.enranare Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama-sAdhanA ke kalpavRkSa AcArya zrI hastI ko unakI prathama puNya tithi para savinaya sAdara samarpita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI maMgala-mUla, dharma kI jananI, zAzvata sukhadA, kalyANI / droha, moha, chala, mAna-mardinI, phira pragaTI yaha 'jinavANI' / / parasparopAhI jIvAm prAcArya zrI hastI vyaktitva evaM kRtitva vizeSAMka pradhAna sampAdaka DaoN. narendra bhAnAvata sampAdaka DaoN. zrImatI zAntA bhAnAvata prakAzaka samyagjJAna pracAraka maNDala bApU bAjAra, jayapura-302 003 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI prAcArya zrI hastI vyaktitva evaM kRtitva vizeSAMka maI-jUna-julAI, 1962 vIra nirvANa saM0 2518 vaizAkha - jyeSTha, 2046 varSa : 46 * aMka : 5-6-7 saMsthApaka : zrI jaina ratna vidyAlaya, bhopAlagar3ha prakAzaka : samyagjJAna pracAraka maNDala bApU bAjAra, dukAna naM. 182-183 ke Upara jayapura - 302003 ( rAjasthAna ) phona : 565667 sampAdakIya samparka sUtra : sI- 235 e, dayAnanda mArga, tilaka nagara jayapura - 302004 ( rAjasthAna ) phona : 47444 bhArata sarakAra dvArA pradatta rajisTrezana naM 0 3653 / 57 stambha sadasyatA : 2,000 ru0 saMrakSaka sadasyatA : 1,000 ru0 AjIvana sadasyatA : deza meM 350 ru0 AjIvana sadasyatA : videza meM 100 DAlara trivarSIya sadasyatA : 80ru0 vArSika sadasyatA : 30ru0 isa vizeSAMka kA mUlya 20) ru0 mudraka : phreNDsa priNTarsa eNDa sTezanarsa jayapura - 302003 noTa: yaha Avazyaka nahIM ki lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka yA maNDala kI sahamati ho / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 Mmru x anukrama apanI bAta : siddha puruSa ko zraddhAMjali : DaoN0 narendra bhAnAvata prathama khaNDa vyaktitva-vandana 1 se 80 1. jIvana-jyoti : saMkalita 2. mahAn upakArI prAcArya deva ! : AcArya zrI hIrAcandrajI ma. sA. 3 3. kalAcArI, zilpAcArI aura dharmAcArI :: upAdhyAya zrI mAnacandra jI ma. sA. 6 4. apramatta sAdhaka kI Adarza dinacaryA : zrI gautama muni 5. mere mana ke bhagavan ! : zrI mophatarAja muNota 6. AdhyAtmikatA ke gaurava-zikhara : DaoN0 sampatasiMha bhAMDAvata 7. pUrNa puruSArthI : zrI TIkamacanda hIrAvata 8. guNasAgara parama pAvana gurudeva ! : zrI jJAnendra bAphanA 9. mere jIvana-nirmAtA pUjya guruvarya : zrI jagadIzamala kuMbhaTa 10. guru hastI cAlIsA : zrI gautama muni 11. gajendra saptaka : zrI rikhabarAja karNAvaTa 12. divya puMja vaha 'jinavANI' kA : sItA pArIka 13. jaba eka tArA jagamagAtA : khaTakA rAjasthAnI 14. pUjita hue tapa-karma : zrI premacanda rAMkA 'cakamaka' 15. Aja ve nahIM hokara bhI haiM aura raheMge : pro0 kalyANamala lor3hA 25 16. yugAcArya tapasvI saMta : madhu zrI kAbarA 17. AtmA-mahAtmA-paramAtmA : zrI kastUracanda bAphaNA 18. zaktipuMja AcArya zrI .: zrImatI maMjulA Ara0 khiMvasarA 41 16. dIrghaprajJa AcArya zrI : zrI zrIcanda sUrAnA 'sarasa' 44 20. samApana nahIM, udghATana : zrI caMcala gir3iyA 21. he Atman ! tumase bar3hakara koI nahIM : DaoN. maMjulA bamba 22. nAma raTo dina-rAta : prabhA gir3iyA 56 23. aise the hamAre pUjya gurudeva : zrI zrIlAla kAvar3iyA 24. aparAjeya vyaktitva ke dhanI : zrI amaracanda lor3hA 25. prAcArya zrI kI sthAyI smRti : zrI mANakamala bhaMDArI 26. saMyama-sAdhanA ke kIrti staMbha : zrI lakSmIcaMda jaina 68 27. adhyAtma sAdhanA ke sumeru : pro0 chogamala jaina 70 28. yuvA pIr3hI ke lie mArgadarzaka : zrI sunIlakumAra jaina 73 24 24 37 65 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vi vyaktitva evaM kRtitva 26. guru-guNa likhA na jAya : zrI azokakumAra jaina 30. naitika utthAna ke prabala pakSadhara : zrImatI RcA sunIla jaina dvitIya khaNDa 76 76 93 12 2 127 kRtitva-mUlyAMkana 81-248 1. AcArya zrI kI kAvya-sAdhanA : DaoN0 narendra bhAnAvata 2. Agama-TIkA-paramparA ko AcArya zrI kA yogadAna : DaoN0 dharmacanda jaina 3. prAcArya zrI kI Agama-sAhitya ko dena : DaoN0 udayacandra jaina 101 4. AcArya zrI kI itihAsa-dRSTi : DaoN0 bhAgacanda jaina 'bhAskara' 5. itihAsa-darzana : saMskRti-saMrakSaNa / : DaoN0 premasumana jaina 6. AcArya zrI hastI : vacana aura pravacana : DaoN. mahendrasAgara pracaMDiyA / 7. AcArya zrI aura unake pravacana : pro0 mahendra rAyajAdA 132 8. AcArya zrI kA pravacana-sAhitya : : DaoN0 puSpalatA jaina 136 6. prAcArya zrI kI dArzanika mAnyatAe~ : DaoN0 suSamA siMghavI 144 10. AtmadharmI AcArya zrI kii| lokadharmI bhUmikA : DaoN0 saMjIva bhAnAvata 155 11. Atma-vaibhava ke vikAsa hetu prArthanA : DaoN0 dhanarAja caudharI 160 AcArya zrI ke sAhitya meM sAdhanA kA svarUpa : zrI kezarIkizora nalavAyA 13. sAdhanA. sAhitya aura itihAsa ke kSetra meM viziSTa yogadAna : zrI lAlacanda jaina 166 14. Atma-sAdhanA aura AcArya zrI : DaoN0 premacandra rAMvakA 175 15. sAdhanA kA svarUpa aura prAcArya zrI kI sAdhanA : zrI kanhaiyAlAla lor3hA 176 16. AcArya zrI kI dena : sAdhanA ke kSetra meM : zrI cA~damala karNAvaTa 17. prAcArya zrI kI sAdhanA viSayaka dena : zrI jazakaraNa DAgA 162 18. sAmAyika sAdhanA aura prAcAryazrI: zrI phUlacanda mehatA 166 16. sAmAyika-svAdhyAya mahAn : zrI bhaMvaralAla pokharanA 206 20. svAdhyAya : 'isa pAra' se 'usa pAra' jAne kI nAva : zrImatI DaoN0 kusuma jaina 210 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * vii 213 m m m l sh llh 246 21. bikhare sUtroM ko jor3ane kI kalA-svAdhyAya : pro0 udaya jaina 22. svAdhyAya ke prabala preraka : zrI caitanyamala DhaDhDhA 216 23. vItarAgatA ke viziSTa upAsaka : zrI sampatarAja DosI 218 24. AcArya zrI evaM nArI-jAgRti : zrImatI suzIlA boharA 220 25. nArI-cetanA aura prAcArya zrI : kumArI anupamA karNAvaTa 226 26. AcArya zrI hastI va nArI-jAgRti: DaoN0 kusumalatA jaina 27. AcArya zrI kI samAja ko dena : nIlamakumArI nAhaTA 237 28. ahiMsA ke pracAra-prasAra meM AcArya zrI kA yogadAna : zrI ha~samukha zAMtilAla zAha 242 26. jIvanta preraNA-pradIpa : DaoN0 zAntA bhAnAvata 244 30. sAdhutva ke Adarza pratimAna : DaoN0 mahAvIramala lor3hA 247 tRtIya khaNDa preraka pada evaM pravacana 246-356 prAcArya zrI ke preraka pada 246-272 1. mere antara bhayA prakAza 2. Atma-svarUpa 246 3. Atma-bodha 250 4. saba jaga eka ziromaNi tuma ho 251 5. zrI zAntinAtha bhagavAna kI prArthanA 6. pArzva-mahimA 252 7. prabhu-prArthanA 253 8. guru-mahimA 254 6. guruvara tumhAre caraNoM meM 255 10. guru-bhakti 11. guru-vinaya 256 12. sAmAyika kA svarUpa 257 13. sAmAyika-sandeza 257 14. sAmAyika-gIta 258 15. jIvana-utthAna gIta 16. svAdhyAya-sandeza 260 17. svAdhyAya-mahimA 260 18. svAdhyAya karo, svAdhyAya karo 261 16. jAgRti-sandeza 261 252 255 256 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vili * vyaktitva evaM kRtitva 263 263 264 264 265 265 266 267 267 268 266 266 w 20. AhvAna 21. vIra-sandeza 22. jinavANI kI mahimA 23. jinavANI kA mAhAtmya 24. saccA zrAvaka 25. saccI sIkha 26. hita-zikSA 27. deha se zikSA 28. zubha kAmanA 26. saMgha kI zubha kAmanA 30. bhagavat caraNoM meM 31. sukha kA mArga-vinaya 32. sevA dharma kI mahimA 33. yaha parva paryuSaNa AyA 34. paryuSaNa hai parva hamArA 35. zIla rI cundar3I 36. pAlo pAlo rI saubhAgina bahano 37. bhagavAna tumhArI zikSA 38. vidAI-sandeza prAcArya zrI ke preraNAspada pravacana 1. jaina sAdhanA kI viziSTatA 2. jaina AgamoM meM sAmAyika 3. jaina AgamoM meM svAdhyAya 4. jainAgamoM meM zrAvaka dharma 5. dhyAna : svarUpa-vizleSaNa 6. prArthanA : paradA dUra karo 7. ahiMsA-tattva ko jIvana meM utAreM 8. jIvana kA breka-saMyama 6. tapomArga kI zAstrIya-sAdhanA 10. aparigraha : mAnava-jIvana kA bhUSaNa 11. karmoM kI dhUpachA~ha 12. jo kriyAvAn hai vahI vidvAn hai 272 272 273-356 273 276 llh llh s 265 305 315 321 327 334 342 346 353 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta : siddha puruSa ko zraddhAMjali prAcArya zrI hastImala jI ma. sA. bhAratIya santa-paramparA ke viziSTa jJAnI-dhyAnI sAdhaka, saMyama sAdhanA ke kalpavRkSa, utkRSTa kriyArAdhaka, sAMskRtika cetanA ke itihAsakAra, saMvedanazIla sAhityakAra aura mahAn prajJApuruSa the| eka varSa pUrva prathama vaizAkha zuklA aSTamI, ravivAra ko nimAja (pAlI-rAjasthAna) meM 81 varSa kI Ayu meM tIna dina kI tapasyA (telA) sahita teraha divasIya saMthArApUrvaka unakA samAdhimaraNa huaa| saMthArA kara AcArya zrI ne mRtyu ko maMgala mahotsava meM pariNata kara diyaa| AcArya zrI hastI zramaNa bhagavAna mahAvIra kI zAsana-paramparA ke 81veM paTTadhara AcArya the / sthAnakavAsI paramparA ke mahAn kriyoddhAraka AcArya zrI ratanacaMda jI ma. sA. ke nAma se prasiddha ratnavaMza ke ve saptama AcArya the| unake likhita gopanIya dastAveja ke AdhAra para caturvidha saMgha dvArA paM0 ratna zrI hIrA munijI aSTama prAcArya aura paM0 ratna zrI mAna munijI upAdhyAya pada para pratiSThita kiye gaye / sampradAya vizeSa ke prAcArya hote hue bhI ve sampradAyAtIta the| 10 varSa kI laghu avasthA meM dIkSita hokara, 20 varSa kI avasthA meM prAcArya banakara, 61 varSa taka AcArya pada kA saphalatApUrvaka nirvAha karane vAle vartamAna yuga ke ve ekamAtra prAcArya the| AcArya hastI eka vyakti nahIM, eka saMsthA nahIM, mAtra AcArya nahIM varan sampUrNa yuga the| yUga kI viSama, bhayAvaha, rUDhibaddha andha mAnyatAoM se grasta paristhitiyoM ko unhoMne bar3I bArIkI se dekhA, samajhA aura isa saMkalpa ke sAtha ve dIkSita hue ki maiM jIvana ko duHkharahita, samAja ko rUr3himukta aura vizva ko samatA va zAMtimaya banAne meM apane puruSArtha-parAkrama ko prakaTa kruuNgaa| aura sacamuca AcArya zrI ne vividha upasarga aura parISaha sahana karate hue jIvanaparyanta yahI kiyaa| AcArya zrI ne anubhava kiyA ki logoM meM pUjA, upAsanA, dharma-kriyAoM/ anuSThAnoM ke prati ruci, AkarSaNa aura utsAha to hai para tadanurUpa AcaraNa aura jIvana meM rUpAntaraNa nahIM parilakSita hotaa| isakA kAraNa hai dharma-kriyA ko rUr3hi rUpa meM pAlanA, phaizana ke rUpa meM use nibhAnA / dharma pozAka nahIM, prANa bane, vaha matamatAntaroM aura sampradAyavAda se nahIM varan mAnavIya savattiyoM aura jIvana-mUlyoM se jur3e, atIta aura anAgata kA darzana na banakara vartamAna jIvana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva sudhAra kA sAdhana bane, isa dRSTi se AcArya zrI ne samyagjJAna-sahI jIvanadaSTi para bala diyA aura Aja se 50 varSa pUrva "samyagjJAna pracAraka maNDala" kI sthApanA kA upadeza diyA / maNDala dvArA na kevala jIvana-utthAnakArI sAhitya prakAzita hotA hai varan niyamita rUpa se mAsika patrikA "jinavANI" kA prakAzana kiyA jAtA hai jisake sAmAyika, svAdhyAya, dhyAna, tapa, karma siddhAnta, aparigraha Adi vizeSAMka bhAratIya darzana aura saMskRti ke marma ko udghATita karane meM vizeSa saphala aura upayogI rahe haiN| AcArya zrI kahA karate the-mAtra jIvana nirvAhakArI zikSA se jIvana saphala aura unnata nahIM ho sakatA / isake liye Avazyaka hai-jIvana nirmANakArI shikssaa| yaha zikSaNa kitAbI adhyayana se prApta nahIM kiyA jA sakatA, isake lie satsaMga aura svAdhyAya Avazyaka hai| prAcArya zrI ne svAdhyAya ke tIna artha kiye| pahalA 'svasya adhyayanaM' arthAt apane ApakA adhyayana / dUsarA 'svena athyayanaM' arthAt apane dvArA apanA adhyayana / tIsarA 'su', 'pAG' aura 'adhyAya' arthAt acche jJAna kA maryAdApUrvaka adhyyn-grhnn| isI saMdarbha meM prAcArya zrI ne kahA 'zAstra hI manuSya kA vAstavika nayana hai|' aura 'hameM zastradhArI nahIM zAstradhArI sainikoM kI AvazyakatA hai|' isa uddezya kI pUrti ke lie prAcArya zrI ne rAjasthAna, madhyapradeza, uttarapradeza, dillI, hariyANA, gujarAta, mahArASTra, Andhrapradeza, karnATaka, tamilanADU Adi pradezoM kI ugra aura lambI padayAtrAe~ kI aura sthAna-sthAna para saiMkar3oM kI saMkhyA meM svAdhyAyI sainika banAye jo ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma se jur3e, hajAroM kI saMkhyA meM pratidina 15 minaTa svAdhyAya-dhyAna karane vAle bhAI-bahina, AbAla vRddha taiyAra kiye| svAdhyAya ko abhiyAna kA, mizana kA rUpa diyaa| AcArya zrI prAcIna bhAratIya sAMskRtika paramparAoM ke prabala pakSadhara hote hue bhI Adhunika bhAva-bodha aura vaijJAnika cintana se sampRkta the / jIvana ke sarvAMgINa vikAsa ke lie ve zAstrIya adhyayana ke sAtha-sAtha-sAtha samAjazAstrIya aura lokadharmI paramparAoM ke adhyayana ko Avazyaka mAnate the| unake dvArA prerita-saMsthApita siddhAnta zikSaNa saMsthAnoM, svAdhyAya vidyApIThoM aura jJAna-bhaNDAroM meM prAcIna-aAdhunika jJAna-vijJAna ke adhyayana, manana, cintana, zodha ke lie sabhI vAtAyana khule haiN| . svAdhyAya ke sAtha AcArya zrI ne samabhAva kI sAdhanA sAmAyika ko jodd'aa| "sAmAyika" kI vyAkhyA karate hue unhoMne kahA--'sama' aura 'pAya' se sAmAyika rUpa banatA hai jisakA artha hai samatA kI prAya / 'samaya' kA artha samyak AcAra yA prAtma-svarUpa hai| maryAdAnusAra calanA athavA prAtma-svabhAva meM AnA bhI sAmAyika hai| prAcArya zrI ne pratidina eka ghaMTA sAmAyika karane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. * xi ke niyama hajAroM logoM ko dilaaye| sAmAyika kevala tana kI na ho, mana kI ho, isake lie svAdhyAya aura dhyAna ko sAmAyika ke sAtha jodd'aa| jagaha-jagaha sAmAyika saMgha gaThita karane kI preraNA dii| nArI-samAja meM isase vizeSa jAgRti AI aura pAramparika dhArmika kriyA ke sAtha jJAnArAdhanA judd'ii| AcArya zrI karuNahRdaya, para du:khakAtara aura parama dayAlu the| ve pravRtti rUpa sakArAtmaka ahiMsA ke pakSadhara the| ve kahA karate the-yadi jJAnI kisI ke A~sU na poMcha sake to usake jJAna kI kyA sArthakatA ? yadi koI dhArmika kisI duHkhI ke duHkha-nivAraNa meM sahayogI na bana sake to vaha kaisA dharma ? yadi koI dhanika kisI saMkaTagrasta ko sahAyatA na pahu~cA sake to vaha kaisA dhanI ? AcArya zrI Atma-dhana ko mahattva dete the, dravya dhana ko nhiiN| ve dhArmikoM ko sAvaceta karate hue kahate the-"sonA, cA~dI, hIre-javAharAta ke Upara tuma savAra raho, lekina tumhAre Upara dhana savAra nahIM ho| yadi dhana tuma hara savAra ho gayA to vaha tumako nIce Dubo degaa|" unhoMne zrImantoM ko salAha dI ki ve "samAja kI A~khoM meM kAjala banakara raheM, jo khaTake nahIM, na ki kaMkara banakara jo khaTakatA ho" / prAcArya zrI kI sAdhanA ke tapa se pradIpta isa vANI kA bar3A asara pdd'aa| phalasvarUpa deza ke vibhinna kSetroM meM jIvadayA, vAtsalya phaNDa, bandhu kalyANa koSa, cikitsAlaya, chAtrAvAsa, pustakAlaya, buka baiMka Adi ke mAdhyama se kaI janahitakArI pravRttiyA~ sakriya haiN| AcArya zrI apramatta sAdhaka the| ve pratidina ghaMToM mauna rahakara apanI zakti kA sadupayoga dhyAna, japa, tapa, svAdhyAya va sAhitya-sarjanA meM karate the| unakI sAhitya-sAdhanA bahumukhI thI / eka ora unhoMne 'nandIsUtra', 'praznavyAkaraNa', 'bRhatkalpa sUtra', 'antagar3a dazA~ga' 'uttarAdhyayana', 'dazavaikAlika' jaise prAkRta Agama graMthoM kI TIkA likhI, vivecanA kI to dUsarI ora AtmakalyANa, lokahita, saMskRti-saMrakSaNa aura samAjonnati ke lie vyAkhyAna diye| unakI yaha vANI 'gajendra vyAkhyAna mAlA' bhAga 1 se 7, 'AdhyAtmika Aloka bhAga 1 se 4 va 'prArthanA pravacana' meM saMkalita hai| pravacana-sAhitya kI yaha amUlya nidhi hai / prAkRta, saMskRta, nyAya, darzana, vyAkaraNa, kAvya ke udbhaTa vidvAn hokara bhI prAcArya zrI apane lekhana meM sahaja, sarala the| unakA bala vidvattA para nahIM vinamratA para, pAMDitya para nahIM AcaraNa para rahatA thA / ve kahA karate thejo kriyAvAna hai vahI vidvAn hai-"yastu kriyAvAna puruSaH sa vidvAn" / unakI preraNA se 'a0 bhA0 jaina vidvat pariSada' kA gaThana huA aura jayapura meM 'AcArya' vinayacanda jJAna bhaNDAra' kI sthApanA huI jahA~ hajAroM kI saMkhyA meM durlabha pAMDulipiyAM, kalAtmaka citra aura nakze saMgRhIta haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * xii * AcArya zrI kI sAhitya sAdhanA kA gaurava zikhara hai 'jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1 se 4 / yaha zuSka itihAsa na hokara bhAratIya vividha sAdhanA paddhatiyoM, dhArmika zrAmdolanoM aura sAMskRtika mUlyoM kA sarasa dastAveja hai / AcArya zrI kA karuraNa komala hRdaya kavitA ke rUpa meM phUTa par3A hai / unakI kavitA ucca AdhyAtmika anubhUtiyoM kA sAkSAtkAra hai / iMdriya-AdhArita sukha-duHkha se Upara uThakara ve atIndriya AnaMda kI anubhUti meM gA uThate haiM'maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa, jahA~ na hotI chAyA dhUpa / ' 1 vyaktitva evaM kRtitva AcArya zrI hastI pArthiva rUpa se Aja hamAre bIca nahIM haiM para unakA yazaH zarIra amara hai / unakA sandeza hamArA pAtheya bane, unakI preraNA hamArI sphuraNA bane / isI bhAvanA se unakI prathama puNya tithi para 'AcArya zrI hastI vyaktitva evaM kRtitva' prakAzana zraddhAMjali rUpa meM unheM samarpita hai | yaha prakAzana tIna khaNDoM meM vibhakta hai / prathama khaNDa 'vyaktitva-vandana' prAcArya zrI ke saMyamazIla bahumukhI vyaktitva para va dvitIya khaNDa ' kRtitvamUlyAMkana' meM unake kRtitva (sAhitya, itihAsa, sAdhanA, dharma, darzana, saMskRti, dainika jIvana Adi kSetroM meM unakI dena) para vizeSa sAmagrI saMkalita kI gaI hai| zrI akhila bhAratIya jaina vidvat pariSad, akhila bhAratIya zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha, samyagjJAna pracAraka maMDala evaM zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha, jodhapura ke saMyukta tattvAvadhAna meM prAcArya zrI hIrAcandra jI ma0 sA0 evaM upAdhyAya zrI mAnacandra jI ma0 sA0 ke sAnnidhya meM 16, 17 va 18 akTUbara, 1661 ko 'AcArya zrI hastImala jI ma0 sA0 ke vyaktitva evaM kRtitva para jodhapura meM akhila bhAratIya vidvat saMgoSThI kA Ayojana kiyA gayA thaa| isa saMgoSThI meM vidvAnoM ne jo nibandha prastuta kiye the, yathAsaMbhava unakA samAveza isa graMtha meM kiyA gayA hai / jo viSaya- bindu chUTa gaye the, una para vidvAnoM se naI racanAe~ maMgavAkara unheM prakAzita kiyA gayA hai / vidvAn lekhako ke sahayoga ke lie AbhAra / tRtIya khaNDa 'prAcArya zrI ke preraka pada evaM pravacana' se sambandhita hai / yaha khaNDa isa prakAzana kA mahattvapUrNa khaNDa hai / isameM prAcArya zrI ke 38 pada va 12 pravacana saMkalita kiye gaye haiM jo bar3e mArmika, Atma jAgRti bodhaka, preraNAdAyaka evaM mArgadarzaka haiM / Jain Educationa International AcArya zrI kA jIvana aura sAhitya, unakA vyaktitva aura kRtitva ananta aura amApa hai / laMgar3e vicAra mana kI kyA bisAta ki vaha usa siddha puruSa ke AdhyAtmika gaurava - zikhara ko chU sake ? For Personal and Private Use Only -narendra bhAnAvata Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa vyaktitvavandana jIva ko jar3a se alaga karatA hai caaritr| -AcAryazrIhastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kI jIvana - jyoti nAma - AcArya zrI hastImalajI ma. sA. / upanAma - zrI gajendrAcArya, zrI gajamuni / janma tithi - vi. saM. 1667 pauSa zuklA caturdazI / janma-sthAna - pIpAr3a siTI (jodhapura) rAjasthAna / pitA kA nAma - suzrAvaka zrI kevalacandajI boharA / mAtA kA nAma - suzrAvikA zrImatI rUpakaMvara / dIkSA tithi - vi.saM. 1977 mAgha zuklA dvitIyA, ajamera / dIkSA - guru - AcArya zrI zobhAcandrajI ma. sA. / zrAcArya - pada - vi. saM. 1987 vaizAkha zuklA tRtIyA, jodhapura / vicaraNa - kSetra - rAjasthAna, madhyapradeza, dillI, hariyANA, uttarapradeza, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, AMdhrapradeza, tamilanADu / kula dIkSAe~ - 85 (saMta 31 tathA sAdhviyA~ 54 ) / svargavAsa - vi. saM. 2048 prathama vaizAkha zuklA aSTamI, ravivAra, rAtri 8 bajakara 21 minaTa para nimAja (pAlI) meM tIna dina kI tapasyA (telA) sahita teraha divasIya saMthArApUrvaka / prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kI sAhitya - sAdhanA (ka) zrAgamika sAhitya : TIkA, vyAkhyA, anuvAda : 1. nandI sUtra bhASA TIkA sAhita, 2. prazna vyAkaraNa sUtra saTIka, 3. bRhat kalpa sUtra saMskRta TIkA sahita, 4. antakRtadazA sUtra zabdArtha sahita, 5. uttarAdhyayana sUtra bhAga 1 se 3 ( artha, TippaNa evaM hindI padyAnuvAda), 6. dazavaikAlika sUtra (artha, vivecana, TippaNa evaM hindI padyAnuvAda) 7. tattvArtha sUtra ( padyAnuvAda) aprakAzita / ( kha ) aitihAsika sAhitya : 1. jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1 se 4, 2. aitihAsika kAla ke tIna tIrthaMkara, 3 . paTTAvalI prabandha saMgraha, 4. jaina AcArya caritAvalI ( padyabaddha ) / (ga) pravacana sAhitya : 1. gajendra vyAkhyAnamAlA bhAga 1 se 7, 2. AdhyAtmika Aloka, bhAga 1 se 4, 3. AdhyAtmika sAdhanA, 4. prArthanA- pravacana, 5. gajendra muktAvalI bhAga 1 va 2, 6. vibhinna cAturmAsoM ke pravacana ( aprakAzita), 7. muktisopAna (aprakAzita) / (gha) kAvya : 1. gajendra pada muktAvalI, 2. bhajana, pada, carita Adi ( prakAzita ) (Ga) anya : 1. kulaka saMgraha (dhArmika kahAniyA~), 2. Adarza vibhUtiyA~, 3. amaratA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva kA pujArI, 4. saiddhAntika praznottarI, 5. jaina svAdhyAya subhASitamAlA, bhAga 1 va 2, 6. SaDadravya vicAra paMcAzikA, 7. navapada ArAdhanA / prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kI preraNA se saMsthApita pramukha saMsthAe~ 1. akhila bhAratIya zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha, jodhapura 2. samyagjJAna pracAraka maMDala, jayapura 3. zrI jaina ratna vidyAlaya evaM chAtrAvAsa, bhopAlagar3ha 4. zrI sthAnakavAsI jaina svAdhyAya saMgha, jodhapura 5. akhila bhAratIya sAmAyika saMgha, jayapura 6. zrI amara jaina meDikala rilIpha sosAyaTI, jayapura 7. AcArya zrI vinayacandra jJAna bhaMDAra, jayapura 8. zrI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jayapura zrI akhila bhAratIya jaina vidvat pariSad, jayapura 10. zrI jaina ratna pustakAlaya, jodhapura 11. AcArya zrI zobhAcandra jJAna bhaMDAra, jodhapura 12. zrI bAla zobhAgaha, jodhapura 13. zrI vardhamAna kanyA pAThazAlA, pIpAr3a 14. zrI vardhamAna jaina meDikala rilIpha sosAyaTI, jodhapura 15. a0 bhA0 mahAvIra jaina zrAvikA saMgha, jodhapura 16. zrI bhUdhara kuzala dharmabandhu kalyANa koSa, jayapura 17. zrI kuzala jaina chAtrAvAsa, jodhapura 18. zrI sAgara jaina vidyAlaya, kizanagar3ha 16. zrI mahAvIra jaina svAdhyAya vidyApITha, jalagA~va 20. zrI mahAvIra jaina haoNspiTala, jalagA~va 21. madhyapradeza jaina svAdhyAya saMgha, indaura 22. mahArASTra jaina svAdhyAya saMgha, jalagA~va 23. karnATaka jaina svAdhyAya saMgha, beMgalaura 24. jaina itihAsa samiti, jayapura 25. jIva dayA amara bakarA ThATa, bhopAlagar3ha 26. a0 bhA0 jaina ratna yuvaka saMgha, jodhapura 27. sAdhanA vibhAga, udayapura 28. zrI vIra jaina prAthamika vidyAlaya, alIgar3ha-rAmapurA 26. vibhinna kSetroM meM dhArmika pAThazAlAe~ Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAn upakArI prAcArya deva !" AcArya zrI hIrAcandrajI ma. sA. siddhiko lakSya banAkara sAdhanA mArga meM caraNa bar3hAne vAle Adarza sAdhaka prAcArya bhagavanta ke sAdhanAmaya jIvana ko lekara vidvAnajana apanA-apanA cintana prastuta kara rahe haiN| ahiMsA, satya, zIla, dhyAna, mauna, saMyama-sAdhanA Adi guNoM ko anekAneka rUpa meM rakhA jA rahA hai / vidvat saMgoSThI ke mAdhyama se Apake samakSa kaI vidvAnoM ne cintana-manana, adhyayana - anusaMdhAna kara apane-apane zodhapatra prastuta kiye haiM / AcArya bhagavanta kI vANI meM proja, hRdaya meM pavitratA tathA sAdhanA meM utkarSa thA / unakA bAhya vyaktitva jitanA nayanAbhirAma thA usase bhI kaI gunA adhika unakA jIvana manobhirAma thA / gurudeva kI bhavya prAkRti meM deha bhale hI choTI rahI ho para unakA dIptimAna nirmala zyAma varNa, prazasta bhAla, unnata sira, tejapUrNa zAnta mukha-mudrA, prema-pIyUSa barasAte divya netra, 'dayA pAlo' kA izArA karate kara-kamala / isa prabhAvI vyaktitva se hara Agata mugdha hue binA nahIM rahatA thA / unake jIvana meM sAgara sI gambhIratA, candra sI zItalatA, sUrya sI tejasvitA aura parvata sI aDolatA kA sAmaMjasya thA / unakI vANI kI madhuratA, vicAroM kI mahAnatA aura vyavahAra kI saralatA chipAye nahIM chipatI thI / unakI viziSTa saMyama sAdhanA advitIya thI / vidvadjanoM ne prAcArya bhagavanta kI sAhitya sevA ke sandarbha meM apanA cintana prastuta kiyA / vastuta: AcArya bhagavanta kI sAhitya sevA anUThI thI / kavitA kI gaMgA, kathA kI yamunA aura zAstra ke sUtroM kI sarasvatI kA unake sAhitya meM adbhuta saMgama thA / prAcArya bhagavan kI kRtiyoM meM vAlmIki kA saundarya, kAlidAsa kI preSaraNIyatA, bhavabhUti kI karuNA, tulasIdAsa kA pravAha, sUradAsa kI madhuratA, dinakara kI vIratA, guptajI kI saralatA kA saMgama thA / zAstroM kI TIkAe~, jaina dharma kA maulika itihAsa, pravacana -saMgraha tathA zikSAprada kathAoM se lekara Atma jAgRti hetu bhajana - stavana ke anekAneka prasaMga Apane sune * jodhapura meM prAyojita vidvata saMgoSThI meM 17-10-11 ko diye gaye pravacana se zrI nauratana mehatA dvArA saMkalita - sampAdita aMza / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * haiM, dekheM haiM / prAcArya bhagavanta kI sAhitya - sAdhanA para jitanI - jitanI khoja kI jAyagI, utanI - utanI mAtrA meM AdhyAtmika navanIta milegA / vyaktitva evaM kRtitva AcArya bhagavanta kI sAdhanA-ArAdhanA ke alaukika tathya Apake samakSa rakhUM yA unake vyaktitva aura kRtitva para kahU~ ? unake guNoM kA bakhAna karanA asambhava hai / kyA kabhI virAT sAgara ko aMjali meM bharA jA sakatA hai ? vizAla pRthvI kyA bAla-caraNa se nApI jAnI sambhava hai ? kyA tAre gine jA sakate haiM ? guru bhagavanta ke anekAneka guNoM kA kIrtana eka sAtha sambhava ho hI nahIM sakatA / dasa varSa kI laghuvaya meM saMsAra kA, parivAra kA aura indriya janita sukhoM kA patha chor3akara AcAryazrI ne sAdhanA mArga meM eka se bar3hakara eka aise kIrtimAna sthApita kiye, jinase Apa, hama saba paricita haiM / ahiMsA, satya, brahmacarya kI unakI sAdhanA ke kucha rUpa prApake samakSa rakhane kI bhAvanA hai / hiMsA ko mana-vacana-karma se AtmasAta karane vAle AcArya deva ne prANimAtra ke prati aisI samatA - ekarUpatA kAyama kI ki prazAnta aura krodha meM prAye hue sarpa ko bhI unhoMne jIvanadAna diyA / tIrthaGkara bhagavAna mahAvIra svAmI bhUle hue nAgarAja ko sAdhanA kA bhAna karAne svayaM usakI bAMbI para pahu~ce, upasarga sahana kiyA aura usake bAda use pratibuddha kiyA / AcArya bhagavanta ke jIvana meM sahaja saMyoga prApta hotA hai satArA nagarI meM / sthaMDila kI AvazyakatA pUrti ke lie bhagavan padhAra rahe the / rAste meM jAtigata dva eSI logoM dvArA sAMpa ko mArA jA rahA thA / bhagavan ne kahA- 'bhAI ! kyoM mAra rahe ho ?' uttara AyA'aisI dayA hai to le jA / ' basa phira kyA thA ? bhagavan ne krodhita sA~pa ko vANI ke mAdhyama se 'ye tujhe mAra rahe haiM, maiM bacAnA cAhatA hU~, magara iSTa ho to prA jA', sA~pa rajoharaNa para A gayA / bhagavan ne use jaMgala meM chor3a diyA / aisI hI ghaTanA bairATha meM huI / nAga ke upadrava se parezAna bhAI ne ghara ke sAmAna ko bAhara nikAla kara jhoMpar3I meM Aga lagA dI / jalatI jhoMpar3I meM se AcArya bhagavanta ne sA~pa ko "maiM tujhe bacAnA cAhatA hU~" vANI ke mAdhyama se kahA - sA~pa rajoharaNa para upasthita ho gayA / Jain Educationa International / AcArya bhagavan bIjApura se vihAra kara bAgalakoTa padhAra rahe the / koranI grAma meM nadI ke bAhara sahaja banI eka sAla meM virAjamAna the vahA~ dekhAgA~va ke rUr3hivAdI loga bAje-gAje ke sAtha bakare ko bali dene ke lie lA rahe / / gA~va meM rUr3hivAdI logoM kI mAnyatA thI ki nadI para bakare kI bali se gA~va meM zAnti rahegI / isa managar3hanta mAnyatA ke kAraNa bakarA bali ko car3hAyA For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. jAnA thA, taiyAriyA~ cala rahI thIM / prAcArya bhagavanta ne sunA to sahaja bhAva se sAtha meM rahane vAle bhAiyoM se kahalavAyA / gA~va vAle Aye / bhagavan ne kahA"dUsaroM ko mArakara sukha kI bAta socanA bhramapUrNa hai / tuma mere kahane se bakare ko chor3a do / " AcArya bhagavan ke prabhAvazAlI vacanoM ko sunakara kucha bali dene ke viruddha ho gaye, kucha bali denA cAhate the / Akhira eka dUsare kI samajhAiza se vaha bali ruka gaI / * 5 AcArya bhagavan ujjaina pdhaare| usa samaya vicaraNa - vihAra meM anantapurA grAma AyA / vahA~ bhI varSoM se devI ke vahA~ bali hotI thii| eka pujArI ke zarIra meM devI upasthita hotI, pujArI thara-thara kA~patA / gA~va vAle smaraNa karate, AvAja karate - devI AI.......devI AI / vahA~ bakare kI bali de dI jAtI / bhagavan pAThazAlA meM virAjamAna the / - unhoMne sunA to pAsa rahane vAle bhAiyoM se kahA -- gA~va vAloM se samparka kro| unheM hiMsA ke svarUpa ko samajhAyA jAyegA to ho sakatA hai unakA mAnasa badala jAya / gA~va vAle AcArya bhagavanta ke pAsa upasthita hue| bhagavan ne kahA - " ahiMsA zreSTha dharma hai, tuma zrahiMsA premI ho, hiMsA tumheM zobhA nahIM detI / " gA~va ke logoM ko bhagavan ke vacana hitAvaha to lage parantu varSoM kI mAnyatA chor3a deM, aisA mana nahIM huA / gA~va vAloM ne kahA- hama pujArI ko pUcheMge / pujArI se pUchA gayA / pujArI ke zarIra meM devI kA praveza huA / vaha bolA- 'aba bali nahIM honI cAhie / ' bhagavan ke sad prayAsa se anantapurA meM bhI bali rukI / sUrasAgara jodhapura kI bAta hai / 25 disambara, 84 ko 'pratinidhi' patra ke sampAdaka AcArya bhagavanta ke caraNoM meM upasthita hue / unhoMne sahaja jijJAsA kI- - Apa sarvazreSTha dharma kise mAnate haiM ? prAcArya bhagavanta ne pharamAyA-'sAdhya vItarAgatA hai, sAdhakatama dharma ahiMsA / sarvazreSTha dharma ahiMsA hai / ' patrakAra bandhu ne phira pUchA - ' ApakI hiMsA kahA~ taka pahu~catI hai ?' javAba thA - 'prANI mAtra ke prati / ' tIsarA prazna thA - ' manuSya ke lie kyA ciMtana hai ? Apa ekendriya pRthvI-pAnI ke jIvoM kI hiMsA nahIM karate lekina anAtha mAnava ke bacce jinheM sar3aka para pheMka diyA jAtA hai, aise baccoM ke lie Apake dharma kI kyA apekSA honI cAhie ?" Jain Educationa International AcArya deva usa samaya maunastha rahe / nivRtti kI bAta alaga hai, pravRtti tator | sAdhaka nivRtti pradhAna hotA hai / patrakAra kI bAta bhagavanta ke cintana meM thI / sahasA kucha dera pazcAt devendrarAjajI mehatA kA Agamana hotA hai / For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mehatA sAhaba ne AcArya bhagavanta ko vandana kiyA aura zrIcaraNoM meM baiTha gae / AcArya bhagavanta ne sahaja pharamAyA-' Aja mujhe eka patrakAra ne niruttara kara diyA / ' vyaktitva evaM kRtitva devendrarAja jI bole- bhagavan ! kisa bAta para ? prAcArya bhagavanta ne jo bAta huI, sAmane rakha dI / mehatA sAhaba ne kahA- 'bhagavan ! yaha kAma ApakA nahIM, yaha to hamArA kAma hai, hama isake lie prayAsa kareMge / ' bhAI devendrarAjajI ne usa samaya saMkalpa liyA / Aja jodhapura meM 'zobhA bAla mandira' hai jahA~ kaI bacce jinake Age-pIche koI nahIM, palate haiM / aise bacce jo yA to sar3aka para lAvArisa milate haiM yA vAsanA ke bhUkhe loga vAsanA pUrti ke bAda bacce chor3akara cale jAte haiM, aise baccoM ke pAlana-poSaNa kA kAma Apake jodhapura meM cala rahA hai| koTA meM bahina prasanna bhaNDArI bhI isa kAma ko kara rahI haiM / bahina prasanna bhaNDArI aise-aise baccoM ko mAtRvat sneha dekara saMskArita bhI karatI haiM / AcArya bhagavanta ne ahiMsA dharma kI svayaM sAdhanA kI aura ahiMsA ke prati aneka logoM ko jor3akara mahattvapUrNa yogadAna kiyA / AcArya bhagavanta kI ahiMsA-sAdhanA kA jaisA ujjvala rUpa thA, vaise hI ve satyavacanI the / prAcArya bhagavanta satya kI sAdhanA ke lie jitanI AvazyakatA hotI, utanA hI bolate / bolate samaya kama bolanA aura utanI mAtrA meM bolanA ki aticAra kA sevana na ho, isakA sadA khyAla rakhate the / azakta avasthA meM bhI agara kisI ko AzvAsana mAtra kaha diyA ki terI bAta kA dhyAna rakhUMgA to unhoMne use pUrA karane kA prayAsa kiyA, apanA vacana nibhaayaa| vacana pUrA karane meM zarIra kI vyAdhi kA AgAra rakhA hone para bhI usakA pAlana kiyaa| jisa sthAna ko pharasane ko kahA, ve vahA~ pahu~ce / jIvana meM maryAdita nape-tule vacana-ratna kA vAgaraNa karane vAle mahApuruSa ne jo kaha diyA, use hara sthiti meM pUrA kiyaa| jahA~ kahIM bhI cAturmAsa kholA, vahIM padhAre / Jain Educationa International AcArya bhagavan mahAn upakArI, karuNAsAgara, akhaNDa bAla brahmacArI tejasvI mahApuruSa the / unhoMne nirdoSa praticAra rahita brahmacarya vrata kA pAlana kiyA, sAtha hI unhoMne apane jIvana meM saikar3oM-hajAroM brahmacArI banAye / 55 varSa kI bhagavan kI janma tithi manAne kA prasaMga AyA, bhagavan ne janma tithi manAne kI anicchA vyakta kI / zrAvaka samAja ke punaH punaH Agraha - anurodha ke bAda bhagavan ne kahA - 55 brahmacArI banAne kA saMkalpa pUrA hotA ho to zrApakA socanA ThIka kahA jA sakatA hai / bhagavan brahmacArI the, akhaMDa bAla brahmacArI the, 'tavesu vA uttama baMbhaceraM' kA Adarza rUpa unake jIvana meM thA isalie hara varSa janma-divasa para utanI utanI saMkhyA meM brahmacArI banate gaye / For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. AcArya bhagavanta ke upakAroM ko samAja kabhI bhulA nahIM sakatA / unhoMne hara avasthA vAle hara mAnava ke vikAsa hetu hara samaya hita zikSA dI / bhagavan kI dena Ane vAlI pIr3hiyoM ko preraNA detI rhegii| choTe-choTe bAlaka-bAlikAoM ko dharma ke saMskAra dekara AsthAvAna banAnA, unake jJAnAbhyAsa hetu dhArmika pAThazAlAe~ aura ziviroM kA prAyojana, yuvAvarga ke jJAna-vardhana hetu svAdhyAya saMgha, vAcanAlaya, jJAna bhaNDAra, vRddha jIvana ke sudhAra hetu sAdhaka zivira, sAdhanA zivira, dhyAna zivira, aura nau niyama sahita sAmAyika sAdhanA kI preraNAe~ phalIbhUta huI haiM / rUr3hi ke nikandana meM bhI bhagavan kI prabhAvI preraNA rahI / vyasanamukta samAja nirmANa meM prAcArya bhagavan kA ullekhanIya yogadAna rahA hai / maiMne apane jIvana meM dekhA - eka - eka dina meM assI assI bIr3I pIne vAle bhAI ne bhagavan ke sAmane baNDala tor3akara pheMka diyA / Der3ha-Der3ha tolA roja amala khAne vAle ne bhagavan ke vacanoM para zraddhA ke kAraNa amala chor3a dI / kosAnA bhagavan kA cAturmAsa thA / eka bhAI roja eka-Der3ha tolA amala letA / binA amala ke usakA uThanA-baiThanA nahIM hotA / vaha bhagavan ke caraNoM meM upasthita huA / bhagavan ke caraNoM meM jo bhI prAtA ve use kucha na kucha avazya dete / prAcArya bhagavan ne usase pUchA- to vaha bolA- bAbajI ! binA amala ke nahIM calatA / prAcArya bhagavan kI hita- mita- madhura bhASA "bhAI ! tumhArA jIvana isase parezAna ho rahA hai, kyoM nahIM tuma amala ko tilAMjali de dete ? " vaha taiyAra ho gayA / bhagavan antarajJAnI the / kahA- 'pahale sAta dina sAvadhAnI rkhnaa|' sAta dina pUre hue| vaha bolA- ' bAbajI ! Apane nihAla kara diyA / ' aise-aise bhAI jinakA zarAba kA rojAnA kharca 300 /- rupaye thA / eka bhAI prArthika rUpa se parezAna ho gayA / pahu~ca gayA bhagavan ke caraNoM I 'bAbajI ! mujhase chUTatI nahIM / ' bhagavan ne samajhAyA - 'bhAI ! zarAba kharAba hai / terA to kyA rAjA-mahArAjAoM ke rAja cale gaye, pUrI dvArikA jala gaI / tU aba bhI sambhAlanA cAhe to sambhala sakatA hai / ' gurudeva kI zAnta sahaja vANIkA asara usake mana para huA aura botala ke phaMde se barabAda hote-hote baca gayA / eka-do nahIM, sau-paccAsa nahIM, bhagavan ne saikar3oM-hajAroM logoM ko upadeza dekara vyasana mukta samAja - saMracanA meM mahattvapUrNa yogadAna kiyA / pUjya zrAcArya zrI zobhAcandajI mahArAja kI zatAbdI manAne ke prasaMga para hajAroM loga nirvyasanI bane / usake pIche bhI bhagavan kI hI preraNA thI / bhagavan pharamAte the - "saccA zrAvaka vahI hai jo sapta kuvyasana kA pahale tyAga kare / sapta kuvyasana kA tyAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva nahIM hogA to ApakA yaha dharmAcaraNa kA rUpa bAhara meM rAmanAmI dupaTTe kI taraha dharma ko lajjita karane vAlA bana sakatA hai|" bhagavan sacce sAdhaka the| unake vyaktitva meM sAdhanA kI camaka thii| mamatA-moha kA nikandana kara ke kamalavat rahe / apane-parAye kA unake jIvana meM bheda nahIM thaa| bhagavan ke darabAra meM jo bhI AyA, khAlI nahIM gayA / hara Agata se cAhe vaha jaina ho-ajaina ho, strI ho, puruSa ho, bAlaka-bAlikA koI bhI kyoM na ho, Agata se unakA pahalA prazna hotA-kyA karate ho ? mAlA japate ho ? sAmAyika hotI hai ? svAdhyAya karate ho yA nahIM ? premapUrvaka smaraNa-bhajana, sAmAyika-svAdhyAya kI bhagavan kI preraNA pAkara lAkhoM bhaktoM kA jIvana badalA hai| AcArya bhagavan ke sAdhanAmaya jIvana ke aneka sUtra haiN| una para ghaNToM nahIM, dinoM taka, mahinoM taka kahA jA sakatA hai| ApakA yahA~ AnA, saMgoSThI kara lenA hI jIvana-vikAsa ke lie paryApta nahIM hai / Apa AcArya bhagavanta ke vyaktitva aura kRtitva ko kahane-sunane samajhane Aye haiM to apane jIvana meM kucha AcaraNa kA rUpa apanAyeM, taba hI bhagavanta ke batAye mArga para Age bar3hane ke adhikArI ho skeNge| mAtra kahane se kabhI asara nahIM hotA, jIvana meM AcaraNa kA rUpa Aye to asara ho skegaa| Apa sAdhanA, svAdhyAya sevA, nirvyasanatA kisI eka sUtra ko pakar3a leM to phUla nahIM phUla kI paMkhur3I arpita karake Age bar3heMge / bhagavan kI sad zikSAe~ AcaraNa meM AyeM, tabhI ApakA yahA~ pAnA, sunanA-sunAnA aura saMgoSThI karanA sArthaka hogaa| santa - mahimA samajha nara sAghu kinake minta / / tera / / hota sukhI jahA~ lahe vasero, kara DerA ekanta / jala sUM kamala rahe nita nyAro, iNa para santa mahanta / / 1 / / parama prema ghara nara nita dhyAve, gAve guNa guNavanta / tilabhara neha dhare nahIM dila meM, sugaNa siromaNi santa / / 2 / / bhagata jugata kara jamata rijhAve, piNa nANe mana bhranta / parama puruSa kI prIta raMgANI, jANI zivapura pantha / / 3 / / 'ratana' jatana kara sadguNa sevo, iNako ehija tNt| Tukabhara mahara huve sadguru kI, Ape sukha anaMta / / 4 / / -AcArya zrI ratanacandajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalAcArI, zilpAcArI aura dharmAcArI - upAdhyAya zrI mAnacandrajI ma. sA. bandhuo ! navapada ArAdhanA ke maMgalamaya divasa cala rahe haiM / Aja tIsarA divasa hai / namaskAra mahAmaMtra meM bhI 'namo AyariyANaM' AcArya pada tIsarA hai| AcArya pada madhya kA pada hai / isa pada para doharA kartavya nibhAnA hotA hai / dahelI-dIpaka nyAya kI taraha unheM apane jIvana ko Age bar3hAne ke lie arihaMta-siddha kA dhyAna rakhanA hai aura pIche upAdhyAya-sAdhu jIvana kA bhI dhyAna rakhanA hotA hai / AcArya svayaM paMcAcAra kA pAlana karate haiM, karavAte haiN| vartamAna samaya meM tIrthaMkara nahIM, gaNadhara nahIM, kevalI nahIM, pUrvadhara nahIM isalie caturvidha saMgha kA bhAra AcArya para rahatA hai / prAcArya ko parama pitA kahA hai| janma dene vAlA pitA hotA hai lekina prAcArya kalyANa kA mArga dikhAtA hai, isalie unheM bhI parama pitA kahA hai / prAcArya ke chattIsa guNa kahe gaye haiM / guNoM ko lekara hI pUjA kA kAraNa mAnA gayA / 'guNApUjyA sthAna na ca liMga na ca vayaM' / hama guNapUjaka haiM, vyaktipUjaka nhiiN| guNoM kI mahattA hai anyathA AcArya ke nAma se jAti bhI hai / DAkota bhI apane Apako prAcArya kahate haiM / nAma mAtra se prAcArya-upAdhyAya to kaI haiM lekina ve bhAva se pUjya nahIM hote / AcArya guNa-sampanna hone caahie| AcArya zrI hastImalajI ma0 guNoM ke dhAraka the| unake svargavAsa ho jAne ke bAda unakI kIrti aura adhika bar3ha gii| unake jIte jI na itane guNagAna kie jAte aura na hI ve mahApuruSa guNa-kIrtana pasanda hI karate / ve svayaM guNAnuvAda ke lie roka lagA dete the / madanagaMja meM prAcArya pada divasa thaa| usa samaya saMtoM ke bola cukane ke bAda merA nambara thA lekina AcArya bhagavanta ne udbodhana de diyA / usake bAda mujhase kahA-tumheM bhagavAna RSabhadeva ke lie bolanA hai / mere bAre meM bolane kI jarUrata nahIM / kaise nispRhI the ve mahApuruSa ! ve prazaMsA cAhate hI nahIM the| __ cAha chor3a dhIraja mile, paga-paga mile vizeSa / prazaMsA cAhane yA kahane se nahIM milatI / vaha to guNoM ke kAraNa sahaja milatI hai / AcArya bhagavanta nahIM cAhate the ki loga ikaTThe hoM para unakI puNya prakRti ke kAraNa logoM kA hara samaya AnA-jAnA banA hI rahatA * jodhapura meM Ayojita vidvat saMgoSThI meM 17-10-61 ko diye gaye pravacana se zrI nauratana mehatA dvArA saMkalita-sampAdita aMza / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva thA / ajamera dIkSA svarNa jayantI ke avasara para prAcArya zrI kA mana nahIM thA para zrAvakoM kI icchA thI isaliye vahAM dIkSA svarNa jayantI mahotsava manAyA gayA / ve mahApuruSa svayaM kI icchA nahIM hote hue bhI kisI kA mana bhI nahIM tor3ate the / unhoMne tyAga-pratyAkhyAna kI bAta rakha kara zrAvaka samAja ke sAmane tyAga-tapa kI rUparekhA rakha dI / unake puNya pratApa se bAraha vratadhArI kaI zrAvaka bane aura vyasanoM kA usa samaya tyAga kAphI logoM ne kiyaa| __- prAcArya bhagavanta ke guNa-kIrtana prati mAsa kiye jAte haiM phira bhI guNoM kA aMta nahIM AtA / unake jJAna-darzana-cAritra aura saMyama sAdhanA ke sAtha unake sAhitya evaM vyaktitva aura kRtitva para Aja ke kaI vidvAn khoja karate haiN| hamAre yahAM tIna prakAra ke prAcArya kahe gaye haiM / eka kalAcArya, eka zilpAcArya aura eka dharmAcArya / prAcArya bhagavan kalAcArI, zilpAcArI aura dharmAcArI the| vyakti ko prAkarSita karane kI unakI adabhata kalA thii| unake saMsarga meM jo pAtA use Age bar3hAte / dhIre-dhIre kaise usa vyakti ko UMcAiyoM taka pahu~cA dete, isa bAta ko Apa jAnate haiM / unake pAsa jo koI AyA, lekara hI gayA / kahanA cAhiye-ve cumbaka the, AkarSita karane kI unakI kalA apane Apa meM anUThI thii| AcArya bhagavanta pArasa the-lohe ko sonA banAnA jAnate the / idhara-udhara bhaTakane vAle, durvyasanoM ke zikArI aura sAdhAraNa se sAdhAraNa jisa kisI ne usa mahApuruSa ke darzana kie, usake jIvana meM sadguNa Ae hii| gurudeva ne cAturmAsa ke liye mujhe dillI bhejA / maiM nAma lekara calA gayA / dillI meM kaI aise zrAvaka the jinhoMne AcArya zrI hastImalajI ma0 ke darzana nahIM kiye / prAcArya bhagavaMta kA tIsa varSa pahale dillI meM cAturmAsa hA thA parantu pUrAne-purAne zrAvaka to cale gaye, bacce javAna ho gye| dillI-vAsiyoM ne jaba saMtoM kA jIvana dekhA to unake mana meM AyA-inake guru kaise hoMge ? dillI ke zrAvaka prAcArya bhagavaMta ke darzanArtha Aye / pAkara kahane lage-'mahArAja! hamane to bhagavan dekha liye / ' gurudeva hara vyakti ke jIvana ko UMcA uThAne vAle kalAcArI the| ____usa mahApuruSa ne eka zilpAcArI ke rUpa meM kaiyoM kA jIvana nirmANa kiyA / merI dIkSA ke bAda bar3I dIkSA mahAmaMdira huI / gurudeva mUthAjI ke maMdira padhAre aura kahA-mere ko apramatta bhAva meM rahakara batalAnA / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. hara samaya unakI yahI zikSA rahatI thI / ve hara samaya zikSA dete hI rahate the| . ve mahApuruSa cAhe jahA~ rahate, hara samaya zikSA dete hI rahate / jayapura meM rAmanivAsa bAga se gujara rahe the| usa samaya zera garaja rahA thA / AcArya bhagavaMta ne pharamAyA-'kyA bolatA hai ?' prAcArya bhagavaMta se maiMne kahA'bAvajI ! zera garaja rahA hai / ' gurudeva bole- 'maiM hU~, maiM hU~ kaha kara batA rahA hai ki maiM piMjare meM par3A huuN| isaliye merI zakti kAma nahIM kara rahI hai / yaha AtmA bhI zarIra rUpI piMjare meM rahI huI hai| AtmA bhI samaya-samaya para huMkAratI hai--maiM hU~ arthAt maiM ananta jJAna se sampanna hU~, maiM ananta darzana se sampanna hU~ Adi aAdi / eka bAra bhagavaMta subodha kaoNleja meM khar3e the| pAsa meM patthara gar3hane vAle vyakti patthara gar3ha rahe the / patthara gar3hate vaha kArIgara pAnI chAMTa rahA thA / gurudeva ne pUchA- 'yaha kyA kara rahA hai ?' maiMne kahA-'kAma kara rahA hai / ' AcArya bhagavan ne kahA-'patthara para pAnI DAla kara narama banA rahA hai, patthara komala ho jAyagA taba gar3hA jaaygaa|' AcArya bhagavaMta ne pharamAyA ki 'ziSya bhI komala hogA to gar3hA jaaygaa|' ve hara samaya jIvana-nirmANa kI bAta batAyA karate the| unakI choTI-choTI bAtoM meM kitanI bar3I zikSAe~ hotI thiiN| ve zilpAcArya kI taraha the| dharmAcArya to ve the hI / varSoM taka caturvidha saMgha ko kuzalatApUrvaka saMbhAlA aura usI kA pariNAma hai ki Aja yaha phulavArI aneka raMgoM meM dikhAI de rahI hai / Aja caturvidha saMgha kA jo sundara rUpa dikhAI de rahA hai, vaha unhIM mahApuruSoM ke puNya pratApa se hai / __AcArya bhagavaMta kA jIvana kaisA thA, Apane dekhA hai, Apa jAnate bhI haiM / unameM thakAvaTa kA kabhI kAma nhiiN| ve kitanA puruSArtha karate the ! ve sAmAyikasvAdhyAya ke liye adhika bala dete the / dillI vAle AcArya bhagavaMta ke zrI caraNoM meM cAturmAsa kI vinatI lekara Aye / unase kahA-'pApa prati varSa vinatI lekara Ate haiM to kyoM nahIM Apa sAmAyika-svAdhyAya kA silasilA prArambha kara apane pairoM para khar3e hote ?' . AcArya bhagavaMta sadA kucha na kucha dete hI rahate / jaba taka svastha rahe sthAna-sthAna para bhramaNa kara jJAna dAna diyA aura anta samaya meM bhI kitanI udAratA, vizAlatA ! ve paramparA ke AcArya hokara bhI kabhI baMdhe nahIM rahe / ve pharamAte-'jinako jahA~ zraddhA ho vahA~ jAno para kucha na kucha karo jruur|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktittva evaM kRtitva ve mahApuruSa saMkIrNatA ke ghere meM kabhI nahIM Aye / eka bAra bhopAlagar3ha meM yuvAcArya zrI madhukara sunijI aura prAcArya zrI ke paNDita ratna zrI lakSmIcandajI mahArAja kA samAgama huA / dUsare dina prAcArya bhagavaMta kI janma tithi thI / usa para madhukarajI ma0 ne prAcArya bhagavaMta ke guNAnuvAda kiye / unakA saba ke sAtha prema sambandha thA / unhoMne kahA - isa bAra jodhapura meM ApakA cAturmAsa ho rahA hai, udhara siMhapola meM dUsaroM kA cAturmAsa ho rahA hai / prAcArya bhagavaMta ne kahA - ' hama donoM alaga-alaga thor3e hI haiM / ' AcArya bhagavaMta ne kitanI zAMti se jabAva diyA / cAturmAsa ke pUrva hI kaha diyA jisako jahAM suvidhA ho lAbha leveM / ' mere bhakta mere pAsa hI Ae~, aisI unakI bhAvanA nahIM thI / ve sarva priya the / 12 ? I AcArya bhagavaMta kI vizAlatA anUThI thI / eka rAjA ne ghoSaNA kI kiM maiM guru banAnA cAhatA hU~ / dharma guru aaeN| maiM unheM maidAna detA hU~ / sAta dina meM sImA bAMdha sakeM, bAMdha leM, IMTa- cUnA patthara de diyA / kaI dharmaguru pahu~ce / saba apanI-apanI sImA bAMdhane lage / rAjA AyA, vaha sImA dekhane lagA / rAjA ne dekhA - eka mastarAma per3a ke nIce baiThA thA / pUchA- kyA bAta hai, Apa kyoM baiThe ho ? mastarAma bolA- rAjan ! maiM kyA sImA bAMdhU merI sImA to kSitija taka hai / rAjA ne aura kisI ko nahIM, mastarAma ko guru banAyA / jaise usa mastarAma kI sImA vizAla thI, AcArya bhagavaMta kI sImA bhI vizAla thI / ve cAhe zramaNa saMgha meM rahe, taba bhI vahI bAta, zramaraNa saMgha meM nahIM rahe taba bhI vahI bAta / zramaNa saMgha se bAhara nikale usa samaya zrAvakoM ne kahA -kisake balabUte para alaga ho rahe ho ? prAcArya bhagavaMta ne kahA - ' maiM AtmA ke balabUte para alaga ho rahA hU~ / maiM apanI Atma-zAMti aura samAdhi ke liye alaga ho rahA hU~ / ' usa samaya loga socane lage - 'kauna pUchegA' para Apane dekhA hai - AcArya bhagavaMta jahAM bhI padhAre saba jagaha zraddhAlu bhaktoM se sthAnaka sadA bhare rahe / cAhe pravacana kA samaya ho cAhe vihAra kA, zrAvaka-zrAvikAoM kA nirantara darzana-vaMdana ke liye AvAgamana banA hI rahA / sthAnaka choTe par3ane laga gaye / unakA jabaradasta prabhAva thA kAraNa ki ve sabake the, saba unake the / aise mahAn AcArya jinheM kalAcArya, zilpAcArya aura dharmAcArya tInoM kahA jA sakatA hai / usa mahApuruSa ke vyaktitva aura kRtitva para unake guNoM para unakI saMyama sAdhanA para aura unakI dena para jitanA kahA jAya kama hai / prApa prAcArya bhagavaMta ke guNa-kIrtana karake hI na raha jAe~, unakI sad zikSAoM ko jIvana meM utAreMge to ApakA jIvana banegA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apramatta sAdhaka kI Adarza dinacaryA zrI gautama muni "ala kusalassa pamAeNaM" arthAt prajJAzIla sAdhaka apanI sAdhanA meM kiMcit mAtra bhI pramAda nahIM krtaa| 'AcArAMga' kI yaha sUkti Apake lie, hamAre lie mAtra adhyayana kA viSaya ho sakatI hai kintu usa yuga-draSTA, divya manISI AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ne to ise apane jIvana meM AtmasAta kara liyA thaa| Apa zrI kI dinacaryA sUryodaya se bahuta pUrva hI prArambha ho jAtI thii| eka bAra sone ke pazcAt rAtri meM jaba kabhI ApakI nidrA khula jAtI thI, Apa zayyA tyAga dete the / uThane ke lie samaya kA intajAra Apane kabhI nahIM kiyaa| uThate hI Apa dhyAna-yoga kI sAdhanA krte| dhyAna va jApa ke pazcAt Apa prANAyAma karate the jo tana va mana donoM kA niyAmaka hai| prANAyAma ke pazcAt jaba sUryodaya meM lagabhaga eka ghaNTA zeSa rahatA thA, Apa prAtaHkAlIna pratikramaNa karate the| pratikramaNa ke pazcAt Apa 'bhaktAmara stotra' ityAdi kA lavalInatA ke sAtha smaraNa karate the, jaba taka ki sUryodaya na ho jaae| pratilekhanAdi kAryoM se nivRtta hokara sUryodaya ke pazcAt Apa sthaMDilArtha padhArate the| isa hetu Apa dUra, nagara se bAhara taka jAkara prAtaHkAlIna bhramaNa ke uddezya kI prati bhI kara lete the| lauTakara Apa alpAhAra hetu baiThate kintu vAstava meM ise alpAhAra ke sthAna para payapAna kI saMjJA denA adhika yathArthaparaka hogA kyoMki isa daurAna Apa prAyaH mAtra peya padArtha hI grahaNa karate the, vaha bhI mAtra jIvana ke saMcaraNa hetu, anyathA Apako apanI nazvara deha se kiMcit mAtra bhI moha nahIM thaa| isake pazcAt Apa manoyogapUrvaka sAhitya-sAdhanA meM saMlagna ho jaate| ApakI yaha sAhitya-sRjana kI pravRtti jIvana ke saMdhyAkAla ko chor3akara sadaiva kAyama rahI, mAtra una dinoM ko chor3akara jaba Apa zrI vihAra karate the kyoMki Apa sAmAnyataH prAta:kAla ke samaya hI vihAra karate the| vihAra karane ke alAvA anya sAmAnya dinoM meM Apa sAhitya-sRjana ke pazcAt pravacana-sthala kI ora prasthAna kara dete the| pravacana kI ApakI zailI atyanta sAragarbhita evaM hRdayAbhigama hotI thii| zAnta, saumya mukhamudrA sahaja hI zrAvakoM kA mana moha letI thii| pravacana ke pazcAt pApa AhArAdi ke lie baiThA karate kintu prAMtarika satya, jo sarvavidita nahIM, yahI hai ki Apa prAya: eka hI samaya AhAra karate the va prAtaHkAlIna AhAra kA tyAga kara dete the| isa taraha gupta tapasyA karake Apa isa tathya kI puSTi karate the ki jaise-jaise cetanA bar3hatI jAtI hai vaise-vaise sAdhaka kI ruci AhAra ke prati kama hone lagatI hai va antatogatvA vaha mAtra eka naisargika *vidvata saMgoSThI meM diye gaye pravacana se kumArI anupamA karNAvaTa dvArA saMkalina-saMpAdita aMza / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 14 anivAryatA kI pUrti ke rUpa meM zeSa raha jAtI hai / tatpazcAt madhyAhna 12 se 2 baje taka, do ghaMTe Apa mauna sAdhanA krte| isa daurAna bhI 12 baje se 1 baje taka Apa mAlA pherate / mAlA pherane kA ApakA samaya varSoM se yahI thA va Apa sadaiva ThIka 12 baje isa hetu baiTha jAte the / yadi kabhI pravacana Adi kAraNavazAt derI ho jAtI thI to Apa prahAra hetu na baiThakara apane samaya kI pAbandI banAe rakhate the / isa prakAra ApakA yaha aTUTa saMkalpa evaM aDiga AtmavizvAsa hamAre lie preraNAspada thA / zeSa eka ghaNTA Apa mAtra mauna rakhate / Apa mauna ko bar3A mahattva dete the kyoMki muni kA tAtparya hI mauna hotA hai / mauna zakti kA saMcAyaka va manana kA kAraka hotA hai / manasA, vacasA aura karmaNA kA mauna sAdhaka kI sAdhanA ko puSTa karatA hai / ata: Apa nitya prati do ghaNTe ke mauna ke sAtha pratyeka guruvAra ko bhI mauna rakhate the va mAha kI vadI dazamI ko to prakhaNDa mauna rakhA karate, kintu isa mauna kI eka aura vizeSatA yaha thI ki Apa apane iSTa prabhu pArzvanAtha kI ekAnta niSkAma sAdhanA karate the / bhagavAn pArzvanAtha Apa zrI ke parama iSTa deva the / ataH kRSNa pakSa kI dazamI ke dina Apa akhaNDa mauna ke sAtha ekAnta zAMta nirjana sthala para ekAsana tapa karate hue prAta: lagabhaga 3-4 ghaNTe prabhusmaraNa meM lavalIna rahate / * vyaktitva evaM kRtitva do baje taka mauna rakhane ke pazcAt Apa eka ghaNTe taka zAstra - vAcanA diyA karate / ApakI yaha pravRtti ApakI zAstrIya dRSTi kA pariNAma thI / zAstra vAcana dvArA Apa ziSyoM ko sAraNA, vAraNA va dhAraNA kI zikSA se saMskArita evaM AcaraNa se unnata banAne kA prayatna karate / tatpazcAt prApa janasAdhAraNa se dharmonmukha carcA karate / jana sAmAnya ke na hone para zrApa punaH sAhitya-sRjana meM rata ho jaate| karIba eka-Der3ha ghaNTe pazcAt Apa sthaMDila hetu jAte va nivRtta hokara prahArAdi karate / phira cauvihAra ityAdi cukAkara Apa kucha dera svAsthya kI dRSTi se sthAnaka meM hI tthlte| isa daurAna kahIM koI kArya najara Ane para Apa saharSa sevA kI sahaja bhAvanA se kArya karane ko tatpara ho uThate / tatpazcAt prApa DAyarI likhA karate the / eka sacce sAdhaka kI bhAMti koI durAva-chipAva na rakhate hue Apake kriyAkalApa khulI pustaka kI bhA~ti hote the / tatpazcAt Apa sAyaMkAlIna pratikramaNa prAyaH khar3e hokara hI karate / anta meM 'kalyANa mandira' ityAdi stotroM kA jApa karate / phira Apa zrAgantukoM kI jijJAsAoM kA samAdhAna karate / sone se pUrva Apa sadaiva 'nandIsUtra' kA vAcana karate / ApakI uparyukta dinacaryA zAstrAnukUla thI / jIvanaparyanta prApakI pravRttiyA~ apramattatA se yukta rahIM / Apa sadaiva pramoda bhAva meM vicaraNa karate the / Apake prati hamArI saccI zraddhAMjali yahI hogI ki hama Apake padacihnoM para valakara apanA va jinazAsana kA gaurava bar3hAe~ aura apane jIvana ko sArthaka kareM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra mere mana ke bhagavan ! 0 zrI mophatarAja muNota mere mana ke bhagavan mahAmahima pUjya gurudeva zrImajjainAcArya zrI hastImala jI ma. sA. gata varSa (prathama vaizAkha zuklA aSTamI) 13 divasIya tapa-saMthAre ke sAtha ravi-puSya nakSatra meM sAdhanA kA carama aura parama lakSya prApta kara mRtyuMjayI bane / vaha dRzya lAkhoM-lAkha zraddhAluoM ke hRdaya-paTala para sadA-sarvadA vidyamAna rhegaa| bhagavan ke svArgArohaNa ko eka varSa hone jA rahA hai| usa divya divAkara kI prathama puNya tithi sthAna-sthAna para tyAga-tapa ke sAtha manAI jA rahI hai, jAnakara pramoda hai / mahAmahima AcArya bhagavana ke vyaktitva evaM kRtitva para ratnavaMza ke aSTama paTTadhara parama zraddheya AcArya pravara pUjya zrI hIrAcandrajI ma. sA., parama zraddheya upAdhyAya paM. ratna zrI mAnacandrajI ma. sA. Adi ThANA ke sAnnidhya meM jodhapura cAturmAsa meM 16 se 18 akTUbara, 1961 taka a. bhA. jaina vidvat pariSad ke tattvAvadhAna meM Ayojita tridivasIya vidvat saMgoSThI meM deza bhara ke ucca koTi ke vidvAnoM ke vicAra-zravaNa kA mujhe saubhAgya milaa| prAcArya bhagavan ke vyaktitva evaM kRtitva para kahane yA likhane ke lie gahana cintanamanana-adhyayana aura anusaMdhAna cAhiye / vastutaH yugadraSTA-yuga manISI ke yazasvI jIvana para kaI grantha likhe jA sakate haiN| hama bhagavan ke guNa smaraNa kareM, avazya kareM lekina hama kevala guNa-smaraNa kara apane kartavya kI itizrI nahIM samajhe / hameM usa yuga puruSa kI sad zikSAoM para AcaraNa kA rUpa ujAgara karanA hai / hama bhagavan ke Adeza-nirdeza-upadeza para amala kareM, tabhI hama aura hamArA saMgha nirantara pragati-patha para agrasara hogaa| bhagavan kI prathama puNya tithi para tyAga-tapa kI prabhAvanA ke sAtha bhagavan kI sad zikSAmoM para bar3hane kA saMkalpa leM, isI zubha bhAvanA ke sAtha -adhyakSa, a. bhA. zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha 61, kalpavRkSa, 27 bI. jI. khera mArga, bambaI-400 006 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 AdhyAtmikatA ke gaurava zikhara D DaoN. sampatasiMha bhANDAvata sAmAyika aura sAdhanA ke prabala preraka AcArya zrI hastImalajI ma. sA. saMyama-sAdhanA, zuddha sAtvika sAdhu-maryAdA, viziSTa jJAna aura dhyAna ke zRMga, ratnatraya-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra-ArAdhanA meM lIna samAdhistha yogI aura AdhyAtmikatA ke gaurava zikhara the| unhoMne apane pravacanoM se samAja kI supta AtmA ko jagAyA, zreSTha mUlyoM kA navanIta pradAna kiyA, jyotistaMbha ke rUpa meM prakAza kA jJAna diyA, dharma kI nayI paribhASA dI aura bhautikatA ke jAla meM phaMse manuSya ko AdhyAtmikatA kA amRta pilaayaa| AcArya zrI ne 70 varSoM taka jJAna aura sAdhanA kI srotasvinI pravAhita kI / isa zatAbdI meM AcArya zrI kI vANI se jo nirbhariNI phUTI usameM asaMkhya zrAvakoM ne DubakI lagAkara AtmAnanda prApta kiyaa| AcArya zrI ke saMthArApUrvaka samAdhimaraNa ne jaina paramparA meM eka kIrtimAna kI sthApanA kI hai| AcArya zrI meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI thI, AcAra kI dRr3hatA aura vicAroM kI udAratA thI, adbhuta teja aura apUrva zAnti thI, vizuddha jJAna aura nirmala AcaraNa thA / ve mahAmanISI sAdhakoM ke preraka the, sAmpradAyika sauhArda aura samatA ke vizvAsI the, dhairya kI mUrti aura bhavyatA kI pratibhUti the, ahiMsA, karuNA aura dayA ke sAgara the, jJAnI aura dhyAnI the, tAtvika aura sAtvika the, ananta karuNA, ananta maitrI aura ananta samatA ke pratIka the / merI dRSTi meM AcArya zrI ke vyaktitva ke ye vibhinna sopAna the aura ina sopAnoM ke dvArA prAcArya zrI AdhyAtmikatA ke gaurava zikhara para pahu~ca kara mUrdhanya adhyAtmayogI bana gye| isa avasarpiNI kAla meM AcArya zrI ne AdhyAtmikatA kI duMdubhi bajAkara bhautikatA meM phaMse supta samAja ko jagAyA, artha ke Upara dharma ko pratiSThita kiyA, anaitikatA ke sthAna para naitikatA kI pratiSThA kI, sAmpradAyikatA kI sImAoM ko tor3akara zramaNa saMskRti ke pravardhana aura saMvardhana ke dvArA mAnavIya dharma kI pratiSThA kii| __ AcArya zrI kI prathama puNyatithi para zraddhAMjali arpita karate hue hama saMkalpa leM ki AcArya zrI dvArA pratipAdita zramaNa saMskRti ke mUlyoM ko hama apane jIvana meM utArakara, bhautika liptatA ko tyAgakara, AdhyAtmikatA kI ora prayANa kreNge| -adhyakSa, samyagjJAna pracAraka maNDala, rainabo hAUsa, pAvaTA, maMDora roDa, jodhapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNa puruSArthI zrI TIkamacanda hIrAvata vyakti eka hai, dRzya bhI eka hai para dRSTiyA~ aneka haiM / vyakti jisa dRSTi se dekhatA hai usake anusAra usa para prabhAva par3atA hai / indriya dRSTi sabase sthUla dRSTi hai / indriya-dRSTi bhoga kI ruci ko sabala banAtI hai, buddhi-dRSTi bhogoM se ruci utpanna karAtI hai aura viveka dRSTi bhoga vAsanAoM kA anta kara jar3acid-graMthi ko khola detI hai / jisake khulate hI antardRSTi udaya hotI hai jo apane hI meM apane ko pAkara kRtakRtya ho jAtI hai arthAt 'para' aura 'sva' kA bheda gala jAtA hai / Aja hama aise hI vyakti ke vyaktitva kI carcA kara rahe haiM jo mAnava se mahAmAnava bana gayA / AcArya zrI ne bAlyakAla meM hI sukha kI dAsatA evaM duHkha ke bhaya ke doSa ko samajha liyA thA / usI kAraNa alpa Ayu meM hI dIkSA lenA, jIvana kI kSaNa ! bhaMguratA ko samajha lenA aura jIvana ke parama Ananda ko prApta karanA hI ApakA lakSya rahA aura usI lakSya kI prApti ke lie jIvana bhara prayatna karate rahe aura use prApta kiyA | AcArya zrI ne kabhI apane ko deha nahIM mAnA / deha na mAnane para koI kAmanA hI utpanna nahIM hotI / kAmanA na hone para sukha-duHkha kA bandhana TUTa jAtA hai aura cirazAnti svataH prApta ho jAtI hai / zAnti meM jIvana buddhi na rahane para zAnti meM bhI ramaNa rucikara nahIM rahatA, kyoMki prANI kI svAbhAvika AvazyakatA jIvana kI hai / zAnti se aruci hote hI zAnti se pratIta ke jIvana kI lAlasA ho jAtI haiM jo usakA vAstavika jIvana hai / ApakA jIvana aisI hI mahAn sAdhanA kA jIvana thA / ApakA jIvana pUrNatayA puruSArthamaya thA / kabhI puruSArtha meM zithilatA nahIM grAne dI, kAraNa jIvana meM koI ahaM nahIM thA / yaha prAkRtika nyAya hai ki puruSArtha kI pUrNatA meM saphalatA nihita hai / AcArya zrI ne yoga, bodha aura prema meM hI jIvana dekhA / usI kA pariNAma hai ki zrama rahita hokara sat kA saMga kiyA / sat kA saMga arthAt zravinAzI kA saMga, jo hai usakA saMga | grAne apane jIvana kA sahI mUlyAGkana kiyA / kabhI bhI apane lakSya ke sambandha meM unheM sandeha nahIM rahA / unake vyaktitva meM itanA nikhAra A gayA thA ki ve mAnava se mahAmAnava bana gaye / aura jana kalyANa meM apanA jIvana samApta kara diyaa| aise mahAmAnava kI gaurava gAthA ko zabdoM meM vyakta nahIM kiyA jA sakatA / isa prathama puNya tithi para unheM koTi-koTi vandana / - kAryAdhyakSa, samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasAgara parama pAvana gurudeva ! [ zrI jJAnendra bApharaNA merI janma bhUmi bhopAlagar3ha meM pUjya gurudeva ke saMvat 2021 ke varSAvAsa kI pAvana smRtiyA~ prAja mAnasa paTala para jIvaMta ho uThI haiM / parama pUjya gurudeva sAnnidhya meM baiThakara praznacarcA evaM jJAnacarcA ke ve kSaNa mere jIvana ke anamola avismaraNIya kSaNa haiM / unhoMne svAdhyAya ke prati ruci jAgRta kI aura zAstroM kI kuJjI thokar3oM kI ora jijJAsA bddh'aaii| eka dina AcArya amita gati kRta 'satveSu maitrIM' zloka eka hI dina meM yAda kara lene kI hameM preraNA kI / gurudeva usa zloka ke mUrtimAna Adarza the / unake jIvana meM jahA~ prANimAtra ke prati maitrI kI gaMgA pravAhamAna thI, vahIM dUsarI ora pratyeka jAne-anajAne vyakti ke guNoM ke prati sahaja pramoda bhAva thA / pUjya bhagavan jahA~ apane Alocaka kI bhI nindA sunane se sarvathA paraheja karate, vahIM kisI bhI vyakti yA mahApuruSa ke guNoM kA paricaya pAkara, sunakara sahaja prasannatA kA anubhava karate / dUsaroM ke guNoM kI prazaMsA sunate-sunate pramoda bhAvanAjanya prasannatA unake Anana para prakaTa hone lagatI, mAno prema, sneha evaM prasannatA kA sAgara laharA rahA ho / dIna-hIna prabodha janoM evaM kliSTa prANiyoM ke prati unake hRdaya meM sahaja karuNA kA sAgara laharAtA, prANimAtra ke kalyANa kI bhAvanA unake hRdaya meM rahatI, sabhI taraha kI paristhitiyoM evaM vyaktiyoM ke prati una mahAyogI ke mana meM taTastha bhAva rahatA / yahI sAdhanA to 'samAdhi varaNa' ke samaya carama rUpa meM hama sabake sAmane pragaTa huI thI / jo bhI pUjya bhagavan ke samparka meM AyA, vaha sadaiva ke lie zraddhAvanata ho gayA, jise bhI una preraNA puMja kI preraNA pAne kA saubhAgya milA, vaha samAja meM apanA sthAna banA gayA / vastutaH bhagavan sAdhAraNa ko asAdhAraNa evaM bhakta ko bhagavAna banAne meM sakSama the / unake jIvana meM vividha guNoM kA adbhuta samanvaya thA / ve jJAnasAgara the to utkRSTa kriyA ke dhanI bhI, dhyAna-sAdhaka the to maunI bhI, ojasvI vaktA the to prakhara lekhaka bhI, itihAsa lekhaka hI nahIM itihAsa nirmAtA bhI / ve svayaM apanI kriyA meM pUrNata: prAcIna paramparA ke hAmI the, para unake bhaktoM meM Adhunika zikSA prApta logoM kA bAhulya thA / aise adbhuta evaM virala yogI ke caraNoM meM koTizaH vaMdana - abhivaMdana / Jain Educationa International - upAdhyakSa, a. bhA. zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha, sI- 55, zAstrI nagara, jodhapura- 342003 For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere jIvana-nirmAtA pUjya guruvarya ! S " zrI jagadIzamala kumbhaTa bAlyAvasthA meM merI bar3I mAtuzrI zrImatI rAjakuMvara jI kumbhaTa (vartamAna meM mahAsatI zrI rAjamatI jI ma. sA.) kI satata preraNA se mujhe mahAmahima AcArya bhagavanta pUjya guruvarya ke darzanoM kA saubhAgya saM0 2007 meM pIpAr3a cAturmAsa meM milaa| mere nAnA sva0 zrI mohanarAja jI bhaNDArI ke sAtha maiM pIpAr3a gyaa| vaha mere jIvana kA svarNima avasara thaa| bhagavan ne pUchA-kyA karate ho ? maiM kucha jAnatA hI nahIM thA isalie kyA javAba detA ? bhagavan ne atyanta AtmIyatA se kahA-21 namaskAra maMtra ginA kro| maiMne hA~ bhrii| pIpAr3a meM bhagavan ke darzanArtha jAne kA mujhe tIna-cAra bAra aura avasara milA / namaskAra maMtra se eka mAlA aura phira sapta kuvyasana ke tyAga taka ke pratyAkhyAnoM se prArambha saMskAra bhagavan ke kRpA-prasAda se pallavita-puSpita hote rahe / Aja bhagavan pArthiva deha se vidyamAna nahIM haiM para unakI preraNAprada hitazikSAe~ mujhe Age bar3hane ko prerita kara rahI haiN| vastutaH bhagavan mere lie hI nahIM, sabhI ke lie preraNApuMja rahe / lAkhoMlAkha bhakta bhagavan ke kRpA-prasAda se jIvana-nirmANa kI ora Age bar3he haiN| mere sAmAjika kSetra meM Ane ke pIche bhI bhagavan kI mukhya preraNA rhii| yuvaka saMgha kI gatividhiyoM se saMgha-sevA meM merI sakriyatA bddh'ii| saMgha-sevA meM yadyapi maiM nayA hU~, phira bhI mujhe yaha jAnakara prasannatA hai ki ratnavaMza pUrvAcAryoM kI paramparA aura prAcArya bhagavan ke batalAye prazasta mArga para gatizIla hai| mahAmahima AcArya bhagavan ke prazasta mArga para hama Age bar3heM tabhI hamArA guNagAna karanA aura puNya tithi manAnA sArthaka hogaa| -mahAmaMtrI, a0bhA0 zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha navakAra, plATa-jI, dUsarI 'sI' sar3aka, saradArapurA, jodhapura-342 003 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya guru hastI cAlIsA 0 zrI gautama muni mahAvIra maMgala karo, vidyA do varadAna / cAlIsA gurudeva kA, gAU~ hRdaya dhara dhyAna / / jaya gajendra jaya jaya guru hstii| pUjya guru AcArya khaae| pAra karo aba merI kistI // 1 // saMta, satI, zrAvaka mana bhAe // 11 // pauSa sudi caudasa dina aaayaa| vicara-vicara upadeza sunaayaa| boharA kula kA bhAgya savAyA // 2 // phira se jinazAsana camakAyA / / 12 / / kevala kula meM hue avtaarii| darzana pAne jo bhI aayaa| zobhA ApakI hai ati bhArI // 3 // huA prabhAvita ati harSAyA / / 13 / / janmeM zahara pIpAr3a meM pyaare| dharma jyoti aisI prakaTAI / mA~ rUpA ke lAla dulAre // 4 // lAkhoM bhakta bane anuyAyI / / 14 / / dhanya zahara ajamera ke maaNii| Agama zAstra ke the ati jnyaataa| guru zobhA se dIkSA pAI / / 5 / / jinazAsana meM hue vikhyAtA / / 15 / / bAla umara meM dIkSA dhaarii| ghara-ghara jJAna kA dIpa jlaayaa| mahimA cahu~ diza meM vistArI / / 6 / / jaga ko dharma kA marma batAyA / / 16 / / hokara pAgama zAstra meM liinaa| vANI meM thA jAdU nAmI / laghu vaya meM hI bhaye pravINA // 7 // bane anekoM supatha gAmI / / 17 / / palaka pramAda na thA jIvana meN| dharma jJAna kI gaMgA bahAI / pratipala rahate sva ciMtana meM // 8 // patita janoM kI nAva tirAI // 18 // pAyA bodha zAstra kA ghraa| sAmAyika svAdhyAya sikhaayaa| jJAna-kriyA kA yoga sunaharA // 6 // jana-jana ko sanmArga batAyA / / 16 / / bIsa varSa kI vaya ati chottii| caraNa Apake jahA~ par3a jaate| guruvara pAI padavI moTI // 10 // dharma dhyAna kA ThATha lagAte / / 20 / / *prAcArya zrI kI mAsika puNya tithi para pravacana-sabhA jodhapura meM munizrI dvArA prastuta kvitaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 21 mahimA aApakI sabase mhtii| jaya guru hastI mahA upkaarii| bhIr3a sadA bhaktoM kI rahatI / / 21 / / pala-pala yAda kareM nara-nArI / / 31 / / race grantha itihAsa puraane| varSa ikahatara saMyama paalaa| eka-eka se bane suhAne / / 22 / / jinazAsana kA kiyA ujAlA // 32 // jaina-jagata ke divya divaakr| jIvana apanA antima jaanaa| ratna vaMza ke guNa ratnAkara // 23 // harSita ho saMthArA ThAnA // 33 // dharma-krAMti kA bigula bjaayaa| Atma-zakti anupama batalAI / soe hue logoM ko jagAyA // 24 // amiTa kahAnI eka banAI / / 34 / / sacce sAdhaka the mhaajnyaanii| AThama suda baisAkha kI jaano| anupama yogI prAtama dhyAnI // 25 / / ravi puSya kA yoga bakhAno // 35 / / bhaktoM ke bhagavAna the pyaare| gAMva nimAja meM svarga sidhAyA / jana-jana ke the eka sahAre // 26 // teraha dina saMthArA AyA // 36 / / parama dayAlu krunnaadhaarii| jaba taka nabha meM cA~da sitAre / maratA nAga bacAyA bhArI // 27 // guNa gAyeMge sabhI tumhAre // 37 // sUrya samAna hue tejsvii| jaya guru hastI bolo bhaaii|| jaga meM camake bane yazasvI // 28 // nAma japata saba vighna nasAI / / 3 / / hA na hogA aisA yogii| jaya guru hastI dIna dyaalaa| lAkhoM meM the saMta suyogI / / 26 / / japate Apake nAma kI mAlA // 36 / / jisane terA liyA shaaraa| Ayo guruvara phira se praayo| Tala gayA usakA saMkaTa sArA / / 30 // patha bhUloM ko rAha dikhAo / / 40 / / jo nara yaha cAlIsA gAve / sukha, zAMti, maMgala vaha pAve / / 41 / / 'muni gautama' gurudeva kA, dhare hRdaya meM dhyAna / . 'hastI cAlIsA' kahI, denA mujhako jJAna / / jo yaha cAlIsA par3he, lagana sahita citta lAya / guru hastI mehara kare, tA ko sukha upajAya / / 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajendra saptaka / zrI rikhabarAja karNAvaTa hastI terA nAma hai, kevalajI ke lAla / ATha dazaka pahale hue, rUpA mA~ ke bAla / / rUpA mA~ ke bAla, pitA ne sAyA chInA / phira bhI U~cA bhAla, dhIraja mAtA ko dInA / / yaha saMsAra asAra, nahIM hai koI bstii| leveM saMyama dhAra, kahA mAtA se hastI / / 1 / / eka dazaka kI Ayu meM, zobhA guru ko paayaa| dIkSA lI ajamera meM, sabakA mana harSAyA / / saba kA mana harSAyA, dekha nanhA sA bAlaka / bola uThe saba loga, banegA yaha saMcAlaka / / hai tejasvI bAla yaha, isameM mIna na mekha / jana-jana kI yaha vANI, aisA lAkhoM meM eka / / 2 / / buddhi dekha bAla muni kI, saMta par3e acaraja meM / zobhA guru kI divya dRSTi, parakha rahI pala-pala meM / / parakha rahI pala-pala meM, diyA jJAnAmRta jama kara / pA~ca varSa ke kAla meM, bharA koSa ajita kara // pAkara ke vizvAsa, guru zobhA dInA lekha / ghoSita bhAvI pUja, zrI saMgha ne buddhi dekha / / 3 / / bIsa varSa ke hote hI, camake bhAnu samAna / bhASA Agama zAstra kA, bharA anokhA jJAna / / bharA anokhA jJAna, caturvidha saMgha ne tthaayaa| AcArya pada dekara, jodhANe Ananda chAyA / / pAyA cahu~ dizi yaza, diggaja saMtoM sI adaa| diyA jJAna kA rasa, deza bhramaNa karake sadA // 4 // aneka grantha pAgama likhe, likhA jaina itihAsa / jJAna kriyA thI ati prabala, AcAryoM meM khAsa // AcAryoM meM khAsa, phailAyA svAdhyAya saMgha / phailI sugandha suvAsa, prema samanvaya ke raMga / / vyasana nivAraNa kAja, nagara grAmoM meM jjhe| aho garIba navAja, dIna harijana bhI pUje / / 5 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ikyAsI kI Ayu meM, pahu~ce gA~va maMbhAra / nimAja gA~va tIratha banA, ThA saMthArA sAra / / . ThA saMthArA sAra, prAye lAkhoM nara-nArI / dhana-dhana Akara hue, darzana bane sukhakArI // gaMgavAla bhavana kA phailA, cahu~ dizi nAma / huI bar3I sarAhanA, bhaMDArIjI kA kAma / / 6 // zukla pakSa vaisAkha kI, tithi aSTamI jAno / gajaba saMdhArA dIpA, yaha kalyANaka mAno // yaha kalyANaka mAno, khabara havA meM phailI / Der3ha lAkha logoM kI aMtima jhAMkI railI // parama puruSa gajendra ko, vandana ho bArambAra / saMsAra sAgara tare, jo leve zikSA dhAra / / 7 / / Jain Educationa International 'RSabhAyatana', roDa I sI, saradArapurA, jodhapura - 342003 divya puMja vaha 'jinavANI' kA anacAhe A~khoM meM AyA, usa dina mahA aMdherA thA, sUraja thA ambara ke patha para, bhU para nahIM saverA thA / divya jyoti dharatI se uThakara, dUra sabhI se calI gaI, mahAkAla ne mAno sabake mana ko Akara gherA thA / / jahA~-jahA~ bhI caraNa par3e, ve patha sAre hI rote the, rotA- rotA kahatA hara patha, hastI guru to merA thA / jana-mana kI zraddhA ke kendra, hastImala mahArAja bane, itihAsoM ke pannoM para, bana prAyA vahI ujerA thA / / miTTI usa nimAja nagara kI, kSaraNa-kSaraNa mahaka rahI hai, mahA santa kA antima kSaNa meM, huA vahIM paga pherA thA / smRti zeSa rahI hastI kI, bastI-bastI bola rahI, divya puMja vaha 'jinavANI' kA, kyA merA kyA terA thA / / saMyama le japa tapa ke saMga, karI sAdhanA jIvana bhara / isalie 'ArAdhanA' jaga, unakA banA citerA thA / * 23 sItA pArIka 'prArAdhanA' For Personal and Private Use Only -- kekar3I roDa, bijaya nagara, ajamera (rAja.) 305 624 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1 ] jaba eka tArA jagamagAtA prathama vaizAkha sudI aSTamI, ravivAra, puNya nakSatra / khaTakA rAjasthAnI jaba eka tArA jagamagAtA, TUTa karake gira gayA thaa| tamasa kucha gaharA huA, lagA samaya bhI ThaharA huA / sAMjha A~sU DhAlatI thI, sisakiyoM ko pAlatI thI / gagana pala-pala ro rahA thA, cA~da bojhila ho rahA thA / hara azrupUrita naina thA, hara hRdaya bhI becaina thA / huI AtmA vaha lIna thIM, dekha duniyA yaha gamagIna thI / hastI mastI meM the soye, aura saba the kho-khoye / maMda sAre sAja the, saba jA rahe nimAja the / jina ratna adbhuta kho gayA, aucaka yaha kyA ho gayA ? do kavitAe~ prathama puNya tithi para merI, lIjie guru-vandanA, * kIjie isa vizva kI, dUra sArI RndanA | Jain Educationa International - kavi kuTIra, vijaya nagara - 305 624 [ 2 ] pUjita hue tapa-karma [] zrI premacanda rAMkA 'cakamaka' yugoM-yugoM se pUjita, hote Ae saMta sadA hai / tapa-tyAga kA kIrtistaMbha, bane, vahI saMta yahA~ mahA hai / kiyA sadA para upakAra, dharA saca dhanya ho gaI / pAkara AcArya pravara ke caraNa, sadA ke lie uraNa ho gaI / the calate-phirate taru, dayA kI dhAma bana gae / AgamajJAtA zAstrajJa, saca meM avatAra bana gae / jo bhI gayA guru zaraNa, usake kaSToM kA kiyA varaNa / Apa guNoM kI ye khAna, jaga vandanIya hue caraNa / jaba taka rahegA nAma, sitAre aura candra rahegA / parahita kI gAthA to, hara Dagara hara grAma kahegA / ApakI gAthA gAeM- likheM, rozanAI itanI kahA~ hai ? pUjita hue tapa karma kiyA, gUMjA jaga meM nAma Apa mahA haiM / jisa Thaura Apake par3e, caraNa raja banI pUjita hai / car3hAlI jisane nija mastaka, pUMjI jaise kI ajita hai / 'cakamaka' jhukAtA nija zIza, koTi-koTi bAra Apake / baMdhana kaTate japane se nAma, kaTate bhavoM ke karma zrApa ke / - gulAbapurA (bhIlavAr3A) rAja. For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAMjali-patra Aja ve nahIM hokara bhI haiM aura raheMge pro0 kalyANamala lor3hA 2e, dezapriya pArka IsTa kalakattA-700026 6.2.62 priya bandhu, abhI-abhI 'prAcArya guru hastI mahimA' stuti [saMkalanakartA : zrI javAharalAla bAghamAra] laghu stavana pustikA milI / jyoMhI ise kholA, merI dRSTi isa vAkya para par3I jinake vimala pratApa se huA hitAhita jJAna' aura phira smaraNa AyA ki are ! pUjya AcArya zrI ke nirvANa divasa ko prAyaH eka varSa ho gayA, kevala do mAsa hI bAkI haiN| samaya pratikSaNa bhAga rahA hai, usakI drutagati hameM pIche, bahuta pIche Dhakela rahI hai| 'ziva mahimna stotra' me kahA gayA hai 'nAsti tattvaM guro param'-guru se zreSThatara koI tattva nahIM hai| vahI parama tattva hai-vahI hitAhita kA jJAna karAne vAlA / hamAre prAcArya zrI ne bhI hameM kahA thA sahI, para hama use kahA~ taka jIbana meM utAra pAe, rakha pAe ? eka prasaMga yAda A rahA hai| mahAtmA gAMdhI ko siyArAma zaraNa gupta apanI kRti 'bApU' kI ve paMktiyA~ sunAne lage 'tere tIrtha salila se prabhu yaha merI gagarI bharI bhrii|' ise sunakara mahAdeba desAI ha~sa pdd'e| pUchane para saTIka uttara diyA 'tIrtha jala se gagarI to bharI to sahI, para usameM jala rahA kitanA ? kahIM aisA to nahIM ki gagarI ke kisI ajJAta chidra se bharA huA tIrtha jala barAbara bAhara nikala rahA ho' pate kI bAta hai / socatA hU~-hamane bhI pUjya AcArya gurudeva ke zrI caraNoM meM baiThakara 'sAmAyika svAdhyAya mahAna' kA saMdeza sunA, apane jIvana ke lakSya kA saMdhAna pAyA, hitAhita kA jJAna, mAMgalika ujjvala cAritra kI mahimA-bahuta kucha, para vaha kitanA, kahA~ aura kaise jIvana meM vidyamAna rahA ! 'Rgveda' kahatA hai 'pAraika panthAM yAtave sUyabhi, aganma yatra pratiranta aayuH|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 26 * abhI vasanta kA samaya hai - prakRti apanA divya aura svargika zRMgAra kara rahI hai, idhara prAcI meM aruNodaya ho rahA hai / cAhate haiM ki hama Age hI Age bar3hate raheM, gatimaya raheM, abhaya / antaratama meM parama jyoti kI AzA phaile / gurudeva ne bhI kahA hai 'mere antara bhayA prakAza / - isa sabake pariprekSya meM socatA hU~ kyA hama usa gati kI, usa prakAza kI, dhAraNA dhyAna kI, yama-niyama kI, sAmAyika svAdhyAya kI alpa manasvitA prApta kara pAe ? usakI kucha bhI upalabdhi huI ? prazna merA hai, uttara prApakA ! kyA devaloka se prAcArya zrI hameM dekhakara kahIM vismita to nahIM ho rahe haiM, kahIM upahAsa to nahIM kara rahe haiM ki hamArI kathanI aura karanI meM, pracAra aura vicAra meM, adhikAra - kartavya meM, sAdhana - sAdhya meM kaisI visaMgati-viSamatA vyApta ho gayI ? kyoM, kaise aura kahA~ ? AcArya zrI ke mahAprayANa ke puNya divasa para Aja mana ina vikalpoM se na jAne kyoM bhayAkula ho rahA hai ? bAhara aura bhItara ke isa alaMghya antarAla ko kauna miTA sakegA ? Jain Educationa International vyaktitva aura kRtitva apane meM saba kucha bhara kaise, vyakti vikAsa karegA, yaha ekAnta svArtha bhISaraNa hai, sabakA nAza karegA / For Personal and Private Use Only kSamA kareM ! Apane likhA thA prAcArya zrI para kucha likhane ko, para yaha bhI to 'bhakti yukta prAcArya guru zrI hastI kA dharUM hRdaya meM dhyAna' se hI to likha rahA huuN| maiMne unake 'dhyAna' ko dekhA hai-usa agAdha aMtardhAraraNA ko yoga kI cidAkAza dhAraNA ko, antarmona ko, jisameM grAtma sAkSAtkAra spaSTa hotA hai / yahI to yoga nidrA hai - jisameM prAntarika vyaktitva adhyAtma kI carama sImA para zrAtmabodha karatA hai / yoga nidrA meM hI to zArIrika kendroM kI sthiti antarmukhI ho jAtI hai| yahI to vyaktitva kI gaharAI meM hone vAlA nAda - yoga hai / maiMne prAcArya zrI meM isI nAdAnusaMdhAna ko unake antima samaya meM aura jIvana meM dekhA hai / viliyama jemsa ne apane prasiddha graMtha 'dhArmika anubhavoM ke vividha AyAma' meM likhA hai "AdhyAtmika tejasvitA meM ullAsa va Ananda kI bAr3ha A jAtI hai / lagatA hai yaha vizva jar3a padArtha nahIM hai, balki hara cIja meM eka jIvanta sattA hai / isa vizva - vyavasthA meM hara vastu eka-dUsare ke hitArtha kArya karatI hai / sampUrNa vizva kA mUla siddhAnta prema tathA paropakAra para, karuNA aura dayA para pradhRta hai / yaha AdhyAtmika pragati aura anubhava bhASA ke pare haiN| lagatA hai ki manuSya samagra sRSTi kA eka Avazyaka, AtmIya aura mahattvapUrNa aMga hai - pravibhAjya / " kaI bAra maiMne AcArya zrI ke dhyAna meM, mauna meM, yoga-sAdhanA meM yahI dekhA hai aura use samajhane kI ceSTA kI hai, para kahA~ " antavanta hama hanta kahA~ se vaha anantatA lAveM / " - jayazaMkara prasAda Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. pUjyapAda ne hI to hameM batAyA thA "svAdhyAya dhyAna sampattayA paramAtmA prakAzate"-yahI to paramAtmA kI prApti kA sAdhana hai-'svAdhyAyAd dhyAnamdhyastAM dhyAnAt svAdhyAya bhAbhanet / ' 'dazavaikAlika' ke cAra uddezyoM ko na jAne kitanI bAra unake zrI mukha se sunA hai-par3hA hai-svAdhyAya se jJAna prApti hotI hai, citta ekAgra hotA hai, samAdhi va zAMti meM sthApanA hotI hai-dUsaroM ko bhI isameM le jAte haiM / para kyA hama svAdhyAya se yaha saba kara pAe haiM ? 'jinavANI' patrikA meM unake kisI pravacana meM par3hA thA 'jaM icchasi appaNato, jaM ca NaM icchasi appaNato, taM iccha parassa vi, ettiNagaM jiNa sAsaNaM / jo tuma apane lie cAhate ho, vahI dUsaroM ke lie bhI cAho, jo apane lie nahIM cAhate, vaha dUsaroM ke lie bhI nahIM-yahI jina zAsana hai / hai to, para hama karate haiM ThIka isake viparIta, cAhate haiM apane lie kucha aura dUsaroM ke lie kucha aura ! kaisA vaiparatya A gayA hai ? kucha dinoM pUrva nAlaDiyAra, (AcArya padumanAra-racita-prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura dvArA prakAzita) subhASita saMgraha milA / usameM SaTa upadeza the / acche lage-mahattvapUrNa / avehi dharma bhava kAla bhIta:, pareritaM mA zruNuM ghora vAkyam / tvaM vaMcanAM muMca kumArga gantrA mA yAhi, vAkyaM mahatAM zruNu tvam / / 172 / / jAno tuma dharma kA patha, raho kAla se bhIta, kaTu vAkya se baco, niSkapaTa raho, khala vyaktiyoM ko tajo aura sajjana-saMtoM ke upadeza se jIvana kA vikAsa kro| hara dharma, hara AcArya, hara saMta yahI batAte haiM / hamAre AcArya zrI ne to bAra-bAra yahI batAyA, yahI sikhAyA, 'saba se karate mela calo'-para na jAne kyoM hama kevala sunate hI rahe / ise gunane kA avakAza hI nahIM milA / kaisI viDambanA hai yaha ? AkAzavANI ke kendra se mahAdevI kA yaha gIta prasArita ho rahA hai :tandrila nizItha meM le Ae, gAyaka tuma apanI amara bIna / prANo meM bharane svara navIna ! tamamaya tuSAramaya kone meM, cher3A jaba tumane rAga eka / prANoM-prANoM ke maMdira meM, jala uThe bujhe dIpaka aneka / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 28 * vyaktitva evaM kRtitva sahI hai, nitAnta akSarazaH satya / jIvana kI tamisrA meM taMdrila avasthA meM vaha mahAn gAyaka apanI amara bIna bajA gayA, bhara gayA hamAre tamapUrNa tuSAramaya jIvana meM navIna rAga aura jala uThe prANoM meM bujhe hue dIpaka / dIptimaya ho gayA pariveza, aura paryAvaraNa / para usa amara bIna-rAginI kI samApti para-kyA vahI 'tamamaya tuSAramaya jIvana kA konA konA-puna: jar3a nahIM ho gayA hai ? yadi huA hai to kyoM, kisalie? Aja bhI vaha divya rAga devaloka se guMjarita ho rahI hai / para kyA hamAre karNa use suna pA rahe haiM ? kyA vaha anahada nAda Aja pAhata to nahIM hai hamAre mithyAcAra se, kRtrima ahaM se, dUSita AcAravicAra se ? hama bhUla gaye haiM mahAvIra ko, bhUla gaye haiM jina zAsana kI mahAn paramparA ko, kahA~ yAda hai gautama, buddha, IsA, muhammada, nAnaka, gAMdhI, athavA eka zAyara ke zabdoM meM-'kise yAda hai isa bastI kA vIrAM honaa|' AkAzavANI kA gIta, gAyana samApta ho gayA aura merI vicAra-zRMkhalA bhI mur3a gyii| hA~, to AcArya zrI kI prathama puNya tithi nikaTa A rahI hai / ve batA gaye the 'karma-nibaddho jIvaH paribhraman yAtanAM bhukte' (subodha ratnAkara) karma-pAza meM baMdhe hue hama dukha bhoga rahe haiM / kisa sAhasa se manAe~ unakI puNya tithi ! kyA isa parva para yaha Avazyaka nahIM hai ki hama 'pahAvantaM ni girAhAmi sughca rassi samAhiyaM' / isa mana rUpa azva ko jJAna kI lagAma Avazyaka hai, jisase yaha idhara-udhara na ho / yahI to unakA sAmAyika-saMdeza bhI thA / kRSNa mUrti kahA karate the 'manotIta bano-mana ko amana kro|' jo mana meM chipA hai, use pakar3o, taba zuddha bhAvanA jAgrata hogI, vahIM manuSya 'dvi bhujaH paramezvara bnegaa| vahIM 'saivaMto viNa sevai' bhogate hue bhI nahIM bhogegA, nahIM bhogate hue bhI bhogegaa| (AcArya kuMdakuMda) / paramAcArya hastI bhI to yahI batAte the 'sAvadya yoga viratiH sAmAyikam vItarAga bhAva kI sAdhanA ke lie sAvadha tyAga rUpa kA ArAdhana sAmAyika hai / yahI jIvana kA upayoga bhI hai-'jIvo uvayoga lkkhnno|' jaba maiMne samAdhi maraNa kAla meM prAcArya zrI ke darzana kiye the--gurudeva kI parikramA kI thI-tikkhuto kA pATha kiyA thA, mujhe lagA ki jIvana eka bindu para Akara kitanA nirmUlya ho jAtA hai-jaba jIvana nirmUlya hotA hai taba mRtyu kA bhI kyA mahattva rahegA-vaha bhI nirmUlya hogii| mRtyu kA utanA hI mUlya aura mahattva hai, jitanA jIvana se hama usameM DAlate haiN| jIvana ko bacAne kI kAmanA hI mRtyu se bacane kI kAmanA hotI hai| yahI satya kA dhra va kendra haijisase amRta kA dvAra khulatA hai-jijIviSA, sisRkSA, bijIgiSA-mAyA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. moha, mAna, mamatva sabhI svataH samApta hote haiM / phrAiDa ne manuSya kI do AkAMkSAnoM ko hI to mUla ginA thA-irosa-jIveSaNa aura thAnATAsa-maraNecchA / samAdhi maraNa ina donoM se pare hai-na to jIvana kI icchA hai aura na maraNa kii| usa dina pUrvAhna meM AcArya zrI kI zAMta mudrA ko dekha kara lagA thA ki kaisI alabhya zAMti hai-yaha / IsA masIha ne kahA thA, jo apane ko bacAyegA, vaha miTa jAegA / jo miTa jAegA, vaha baca jAegA / yahA~ jIvana akUla ho jaaegaa| sImAe~ miTa jaaeNgii| samatA kA amRta tattva prANoM meM pravahamAna hogaa| aAja vijJAna ne jisa sRSTi-UrjA kA anusaMdhAna-anveSaNa kiyA hai-vahI mAnavIya jIvana meM paramocca hai / prakRti ke per3a-paudhoM se lekara carAcara jagat meM UrjA satata pravahamAna hai| rUsa ke kiralimAna ne apanI phoTogrAphI kI hAI phrikaveMsI vikasita kii| manuSya ke hAtha ke citra ke sAtha usake paripArzva meM phailI huI kiraNeM bhI citra meM AtI haiM-AsapAsa ke vidyuta jAla (meganeTika phIlDa) kA bhI citra AtA hai| vikSipta, nirAza, niSedhAtmaka vicAroM aura kupravRttiyoM se bhare manuSya kA citra bhI arAjaka, dUSita aura rugNa hotA hai / isake viparIta zubha bhAvanAoM aura sadAcAra kA citra layabaddha, sundara aura sAnupAtika hogA / vaijJAnikoM kA kahanA hai ki jIva aura ajIva meM kevala eka hI bheda hai AbhA-maMDala kA / jo jIvita hai usake pAsa AbhA-maMDala hai| usakI kSINatA mRtyu ke samaya hotI rahatI hai para mahAn manuSyoM kA AbhA-maMDala yoM hI niHzeSa nahIM hotA / satpuruSoM kA AbhA-maMDala vyApaka hotA hai / AcArya zrI ke antima samaya meM yaha AbhA-maMDala jaise spaSTa rUpa se bhAsita ho rahA thAAloka kiraNeM prasArita ho rahI thiiN| yaha camatkAra nahIM, vaijJAnika satya hai / bhAva-jagat ke rahasya aura maMgala va lokottama sUtra svataH spaSTa the| jo jIvana meM mahAn rahA-Adarza kA mUrta rUpa zramaNa saMskRti kA ujjvala pratIka-vahI mahAprayANa ke samaya bhI vaisA / prAtma-siddha / yahI to manuSya jIvana kI vizeSatA hai 'vidat sva jyotirmana ve jyotirArtham' manuSya ko yahI divya jyoti milI hai / sacamuca AcArya zrI jyotiSpuMja the / bhAratIya mAnyatA hai ki java durlabha devAtmAe~ pRthvI para AtI haiM aura java ye prayANa karatI haiM, taba pRthvI se lekara AkAza paryanta eka vicitra divyatA vyApta ho jAtI hai| bhAratIya manISiyoM ne isakA vibhinna-rUpeNa varNana kiyA hai-AcArya zrI ke janma aura prayANa ke samaya yadi malayAnila rahA ho, yadi AkAza ne vRSTi kI ho, pRthvI RSigaMdha se pUrNa huI ho, yadi meghamAlAoM ne chAyA dI ho, aura dI thI, to yahI svIkAra karanA par3egA ki eka dina unakI devAtmA hI pRthvI para avatarita huI thI aura usI ne mahAprayANa bhI kiyaa| unakA jIvana jina satsaMkalpoM aura prAdarzoM se paripUrNa rahA, jisameM komalatA, karuNA kA ajasra pravAha bahatA rahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva sAdhanA ke uccatama sopAna Ate rahe- guNoM aura lezyAoM kA teja svataH khulatA rahA aura loka jIvana ko naitika maryAdAoM se hameM niSNArata karane kI anavarata abhIpsA rahI-vahI to saccA guru aura prAcArya thA / Aja ve nahIM hokara bhI haiM aura raheMge / para, para bahI prazna punaH punaH mastiSka meM ubhara rahA hai, jisase maiMne yaha zraddhAMjali prArambha kI thii| aba usI se isakA samApana bhI karUM / usa tIrtha jala meM nirantara avagAhana karake bhI kyA hama apane kaSAya aura kAluSya ko eka laghu sImA taka bhI dUra kara pAe ? kyA hama usa mahAn AcArya ke ziSyatva para Aja sahI garva kara sakate haiM ? kyA hama sabhI saumitra-rekha se to nahIM baMdhe haiM / haiM to Aja Avazyaka hai hamAre lie bhI antaryAtrA / kabIra ne bahuta pahale hI kahA thA-'kara kA manakA chAMDike, mana kA manakA phera' yaha mana kA manakA hI to mana ko nirbandha kregaa| vahI saMgha kI zakti hogI-vahI saccI zraddhAMjali bhii| vahI zrAvaka dharma kI yathArthatA aura arthavattA bhI / 'tIrthanAM hRdayaM tIrtha zucInAM hRdayaM zuci'-sArthaka hai veda vyAsa kI yaha ukti / AkAzavANI se prasArita mahAdevI ke gIta kI antima paMkti doharA dUM / AcArya deva ke anugraha se 'diva se lAe phira vizva jAga cira jIvana kA varadAna chIna' aura 'tanme manaH ziva saMkalpamastu / yaha ho tabhI unakA maraNa parva hamArA bhI puNya parva hogA, anyathA...........??? DaoN. narendra bhAnAvata sampAdaka, 'jinavANI' jypur| prApakA kalyANamala loDhA amRta - karaNa * maraNa-sudhAra jIvana-sudhAra hai aura jIvana-sudhAra hI maraNa-sudhAra hai| * jaba ajeya yama kA AkramaNa hotA hai aura zarIra ko tyAga kara jAne kI taiyArI hotI hai taba javAharAta ke pahAr3a bhI Ar3e nahIM Ate / mauta ko hIrAmotiyoM kI ghUsa dekara, prANoM kI rakSA nahIM kI jA sktii| -prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ^ yugAcArya tapasvI saMta - madhuzrI kAbarA pUjya hastImala jI mahArAja sAhaba kI ihaloka lIlA samApta ho gaI aura ve mokSadhAma sidhAra gaye-eka tapasvI saMta kA sAnnidhya hI nahIM eka yuga samApta ho gayA / yahA~ yuga eka vyakti ke kAryakAla se dekhA jaaegaa| eka tapasvI saMta kI taraha unakA padArpaNa hayA aura apane jIvanakAla meM samAja ko, dharma ko itanA kucha de diyA ki usakI tulanA kisI eka lekha yA pustaka se saMbhava nahIM ho paatii| grantha ke grantha likhe jA sakate haiN| dUsarI bAta dharma kI paramparAgata sevA karanA, rUr3higrasta sthitiyoM meM baMdhe rahakara usI dAyare ko sImA mAnakara calate rahanA, yaha bhI eka sevA hai, parantu jo usameM nayA parivartana lAe, naI dizA de-samaya ke bahAva kI paravAha na karate hue dharma kI sahI paribhASA kI bAta kahe, jisake lie priyatA-apriyatA kA koI mahattva nahIM hotA, unake lie to kevala eka hI bAta, eka hI kartavya-vaha hai siddhAMtoM kA pratipAdana, siddhAMtoM ke prati niSThA, usI ko kartavya mAnakara calate rahanA-bhale hI samaya lage, lokapriyatA, lokacAhanA kI parAkASThA yA caramasImA kI paravAha na kare, kevala Thosa niSThAvaMta logoM ke alpa samudAya ko mahattva dekara apane mizana ko Age bar3hAte jAnA-"yuga" ko nayA bodha denA, naI dizA denA-yahI yugapuruSa kI pahacAna hai / yuga badalane vAlA vyakti hI yugapuruSa kahalAtA hai-aise vyakti durlabha hote haiM, bahuta puNyapAramI se hI unakA abataraNa hotA hai| pRthvI para manuSya kA janma to hotA hI rahegA, eka vaha jo kevala apane lie jItA hai, dUsarA apane parivAra kI hada taka socatA hai, tIsarA samAja ke lie to cauthA deza aura duniyA kA hita socatA hai| aise loga hI puruSottama kahalAte haiM, jo apane alAvA samagra mAnava jAti kA kalyANa karate haiN| Aja ke samaya meM dekhate haiM ki loga dharma kI pUjA-pATha bar3I tanmayatA se karate haiM aura koI vAsa-upavAsa bhI zakti ke bAhara kara lete haiN| dharma kI sthUlatA yA bAhyAcAra kI kriyAe~ unake mAnasika sukha-samAdhAna ke lie jarUra stutya haiM, parantu usakA uddezya kyA hai ? dharma aura samAja ko usase kyA lAbha huaA, yaha batAne kI kSamatA unameM nahIM hotii| isalie unakI vaha dharma sevA kevala eka anukaraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 32 * vyaktitva evaM kRtitva hotA hai| dUsarA vaha hai, jo usake tattva ko samajha kara karatA hai, tIsarA vaha hotA hai, jo samajhatA hai aura dUsaroM ko bhI prerita karatA hai / sevA yA tyAga vahI sArthaka hai, jo samajhapUrvaka hai, jisakA artha svayaM ke alAvA dUsare bhI samajha skeN| Azaya yaha nahIM ki usakA DhiMDhorA pITA jAe yA prasiddhi prApta kI jAe-prasiddhi yA nija svArtha kI kAmanA chor3akara vizuddha paropakArI bhAva se sevA aura tyAga kiyA jAe, tabhI usakI sArthakatA hai / pUjya mahArAja sAhaba pIpAr3a kI eka 'hastI' ke rUpa meM prasiddha hue, hara koI unakI sevA, sAdhanA, jJAna va mArgadarzana kI prazaMsA karatA thaa| merI nijI muzkilI rahI ki maiM samajha pakar3ane ke sAtha hI pIpAr3a chor3akara bambaI meM basa gayA, ataH AcArya zrI ke darzanoM kA lAbha cAhate hue bhI nahIM le paayaa| mujhe jaina paramparA kA bhI bahuta AbhAsa nahIM thA, isalie eka-do bAra patra likhe to unakI tarapha se kisI zrAvaka mahodaya ne hI javAba diyaa| mujhe jo mArgadarzana cAhie thA vaha unhoMne eka sandeza ke sAtha likha diyA aura patra kI samApti meM eka vAkya "prAcArya zrI ne nirantara 'svAdhyAya' karane kA sandeza diyA hai|" __ maiM taba unake isa svAdhyAya sandeza ko samajha nahIM pAyA, magara isa tapasvI saMta kI itanI kIrti hai to unake darzana jarUra karane cAhie, magara haradaphA koI na koI nijI duvidhA bAdhaka bana jAtI thii| unake cAturmAsa hI nizcita mukAma para hote the bAkI samagra vihAra para rahate aura vahA~ pahu~canA sambhava nahIM bana pAyA-isalie unake prati nirantara mana kA AkarSaNa bar3hatA hI gyaa| kahIM bhI sAdhu mahAtmA se milane kA saubhAgya milatA to use lene kA kozizapUrvaka prayatna karatA, kabhI-kabhI dharmacarcA yA kisI dainika jIvana saMbaMdhita, samAja saMbaMdhita prazna para bhI carcA karatA, unase matamatAMtara bhI banatA, lekina unake prati zraddhAbhAva meM kabhI koI kamI nahIM aatii| jaina sAdhu saMtoM ke bAre meM Aja bhI merI yaha dhAraNA hai ki dUsare sAdhuoM kI tulanA meM unakA jIvana va anuzAsana adhika kar3A aura tyAgamaya hai| dUsare sampradAyoM ke sAdhu mahAtmAoM ke lie adhika sukha-suvidhAe~ va vaibhava Adi ko nija A~khoM se dekha cukA hU~-unakI tulanA meM mujhe jaina sAdhuoM kA jIvana adhika tyAgamaya lagA hai| hAlAMki dekhane vAle to unameM bhI zithilatA dekhane lage haiM, parantu jisa samAja va duniyA meM jahA~ itanI bhautika sukha-suvidhA kA bolabAlA ho cukA hai, vahA~ ina jaina sAdhu samAja ke lie jo bhI niyama-baMdhana anuzAsana ke rUpa meM lAgU haiM ve nizcita hI unake tyAga ke pratIka haiN| dUsarI bAta jahA~ itanA bar3A samUha hai, itanI bar3I saMkhyA sAdhusaMtoM kI hai, usameM isa bhautikatA se prabhAvita kucha kamajora mana ke loga bhI nikala sakate haiM / maiM use gauNa hI mAnatA hU~, hAlAMki una para bhI anuzAsana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. .33 kA aMkuza jarUra rahanA caahie| to unake tyAga-tapasyA kI jahAM prazaMsA karatA haiM, vahA~ merI khojI A~kheM unake mArgadarzana para bhI lagI rahatI haiN| maiMne pAyA ki adhikAMza vidvAn saMta kevala lIka para calane vAle hote haiM, ve usa baMdhI huI paramparA se bAhara nikalane kA prayAsa nahIM kara pAte yA phira unameM sAhasa yA vaisA cintana nahIM hotA hogaa| dUsarI bAta jo maiMne mAkaM kI vaha yaha bhI hai ki una sAdhu mahAtmAoM kA jIvana tyAgamaya tapasyApUrNa jarUra hai, parantu unake irdagirda vaibhavI logoM kA prabhAvI jamaghaTa bhI dekhA-unakI pravattiyoM meM, unake cAturmAsa meM vaibhava kA prabhAva bhI dekhA, dhana kA bolabAlA dekhaa| jisakA pariNAma samAja ke AyojanoM meM, dhArmika AyojanoM meM, zrAvakoM kI tapazcaryA meM, sabhI jagaha "dhana" ko eka pracalita rivAja ke rUpa meM dekhA jA sakatA haiisa taraha dhana ke prabhAva ko dharma meM, samAja meM Ama svIkRti mila cukI hai| dUsare zabdoM meM kahIM-kahIM dhana kA prabhutva dharma se bhI adhika yA dharma para dhana kA prabhutva chA gayA hai, aisA kahane meM bhI mujhe koI doSa nahIM de sktaa| maiMne yaha bhI dekhA hai ki samAja meM dhana kA prabhutva isa hada taka bar3hA hai jisake kAraNa jo gairajarUrI lenadena, galata rivAja Adi khuzI ke maukoM para khAsakara vivAhasagAI ke avasara para kAphI bar3ha gayA hai, usakA bhI aucitya hai yA nahIM, yaha eka alaga prazna hai| parantu usase bhI Age dharma-sAdhanA, vrata-upavAsa jo dharma kI bhAvanA se Atmazuddhi ke lie kiye jAte haiM, una tapazcaryA ke kAryakramoM meM bhI vahI lenadena ke rivAja Ama banate jA rahe haiN| prAyojana cAhe dIkSA kA ho, cAturmAsa kA ho, yA vAsa-upavAsa kA ho sabhI jagaha 'dhana' kA yaha prabhutva, dhana kA yaha calana uddezyoM kA bhaTakAva sA lagane lagatA hai| usa para maiMne kabhI kisI ko AvAja uThAte nahIM dekhA / prathama bAra jaba AcArya pravara pUjya hastImala jI mahArAja sAhaba ke darzanoM kA saubhAgya milA to vahA~ unake pravacanoM meM mArgadarzana meM isa bAta kA spaSTa nirdeza milA vAsa-upavAsa, dharma, sAdhanA Adi Atmazuddhi ke lie haiM, laukika rivAja nahIM, inameM isa taraha kA vaibhavI pradarzana hagija nahIM honA caahie| loga unheM tapazcaryA ke rUpa meM hI kareM aura yaha dekheM ki ina rivAjoM se kisI ko kaSTa nahIM pahu~ce / dharmasAdhanA jaba rivAja kA rUpa le legI to hara koI sAdhanA ke pahale rivAja ko socegA-ise karane se mujhe kitanA kharca karanA hogA, kisa riztedAra ko kyA-kyA denA hogA-riztedAra bhI socane lagate haiM ki amuka se amuka riztA hai, use rizte ke anurUpa 'vyavahAra' karanA hogA aura vaha vyavahAra bhI eka rivAja bana jAtA hai / ataH tapazcaryA, dharma sAdhanA Adi gauNa ho jAtI haiM, duyyama ho jAtI hai aura 'rivAja' prathama krama bana jAtA hai-dUsarI bAta dharma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 34 * vyaktitva evaM kRtitva kA dhana se yA rivAja se koI vAstA nahIM hai| dharma to bhAvanA se jur3A hai, kaI garIba kevala isalie dharma sAdhanA se vaMcita raha jAte haiM ki unake pAsa 'rivAja' pUrti kI vyavasthA nahIM hotI yA usa hetu bajaTa nahIM hotaa| isa taraha hama dharma ko 'rivAja' se bAMdhakara, eka prakAra kI kusevA hI karate haiN| ataH dharma sAdhanA se 'rivAja' ko mata jor3o-yaha bAta mahArAja sAhaba ne kAphI bhArapUrvaka kahI, jo mujhe anyatra sunane ko nahIM milii| dUsarI bAta ve usa zrAvaka ko, bhAvika ko yaha bhI pUchate the ki vyavasAya ke sivAya bhI koI kAma karate ho? unakA matalaba hotA sevA se / ve unheM isa hetu preraNA bhI dete-dekho! manuSya to apanI jarUrata kisI na kisI rUpa meM pUrI kara legA / manuSya agara bhUkhA hai, kaSTa meM hai to apanI vANI dvArA zorazarAbe yA pracAra dvArA bhI apane lie apanI guhAra samAja yA sarakAra taka / pahu~cA degA-parantu aise jIva jo sRSTi kI, manuSya kI sevA karate haiM, unake kaSTa to ve mUkabhAva se sahate rahate haiM, ata: unakI sevA ke lie koI na koI udyama/prayAsa kro| mujhe yAda hai-maiM bhI eka bAra mahArAja sAhaba ke darzanoM ke lie gayA thA to kisI ne prazaMsAyukta zabdoM meM varNana kiyA, 'bAbajI, hamane skUla banAI hai. haoNspiTala banAyA hai, use lagA ki koI zAbAzI milegI-AcAryazrI ne kevala itanA hI kahA-acchA kiyA hai, magara pazu-pakSI ke lie bhI to koI sevA karo-itanA bhISaNa duSkAla par3A hai, jahA~ AdamI kI phikara meM to sabhI lage haiM, AdamI kA voTa hotA hai, isalie usakI paravAha hogI, magara unakA kyA jo mUka haiM, jinakA voTa bhI nahIM hai / gAya, kabUtara Adi ke lie bhI koI sevA zurU kro| unakI isa preraNA ko lekara kaiyoM ne apane-apane DhaMga se gaUzAlAe~, pakSIvihAra Adi kA nirmANa kiyA, kraayaa| matalaba ki mahArAja sAhaba ne kevala dharmasAdhanA ko hI mArgadarzana kA viSaya nahIM mAnA balki aisI dUsarI upekSita sevAoM ko bhI apanA lakSya bnaayaa| tIsarI mahattvapUrNa dena prAcArya zrI kI thI 'svAdhyAya' / mujhe aneka mahAtmAoM ke samparka meM Ane kA saubhAgya milA, unakI vidvatA ne bhI prabhAvita kiyA, parantu unakA mArgadarzana yA dizAbodha yA to apane paMtha-sampradAya kI sevA kA hotA yA usI ke saMpUraka kiso imArata, mandira, Azrama yA pravRtti ke lie hotaa| thor3I gaharAI se dekheM to yaha saba dharma kI sthUlatA kA hI AkAra hai / parantu dharma ke sUkSmabhAva kA darzana to svAdhyAya meM hI nihita hai| unhoMne kevala svAdhyAya kA Agraha kiyaa| agara koI mere isa kathana ko vivAdAspada nahIM mAne to yaha kahate hue bhI saMkoca nahIM hogA ki kevala 'svAdhyAya' ko hI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. jIvana-darzana mAnane kA ekamAtra sandeza pU0 mahArAja sAhaba ne hI diyA, aisA maiMne anubhava kiyA / imAratoM meM, saMsthAnoM meM, mandiroM meM, pratIkAtmaka dharma ho sakatA hai, parantu dharma kA vAstavika marma, usakA sUkSma darzana to svAdhyAya se hI sambhava hai aura mahArAja sAhaba ne hara kisI ko kevala eka hI saMdeza diyA 'svAdhyAya' karo / jo svAdhyAya karegA vaha dharma ko bhI samajhegA - dharma ko samajhakara hI jIvana meM utArA jA sakatA hai, dharma kA jIvana meM utaranA hI mokSa hai / bAta choTI lagatI hai, 'svAdhyAya' zabda bhI choTA va sahaja buddhigamya hai, lekina usake bhAvArtha kI kitanI gahana paiTha hai / yahI mahattva kI bAta samajhanI Avazyaka hai / Aja vyavahAra meM alaga-alaga paMtha banate jA rahe haiM, alaga-alaga saMpradAyeM bhI khar3I ho rahI haiM, parantu unameM alagatA kyA hai ? moTe taura para bAta to sabhI kI vahI hai / UparI vyavahAra meM thor3A bahuta antara mila jAegA, kisI pUjA-arcanA kI vidhi meM thor3A pharaka ho jAegA, kisI ke tilaka chApe meM thor3I vividhatA dekhI jA sakegI, parantu dharma kI mUla bAta meM pharka kyA hai ? vaha koI samajha nahIM sakegA / 35 mahArAja sAhaba kI sabase bar3I dena yahI rahI ki 'svAdhyAya' jisake liye kahIM koI do mata nahIM ho sakate, usameM koI paMtha- parivartana yA sampradAya-bheda nahIM A sakatA- isalie ki vaha dharma kA sahI marma hai, vahI dharma kI pahacAna mumukSu ko karA sakatA hai| binA pahacAna ke, binA samajha ke, dharma ko kaise grAhya kara sakegA - prAtmasAta kara paaegaa| dharma kisI kepasUla meM bharakara peTa meM nahIM utArA jA sakatA, dharma kisI tAbIja meM bAMdhakara zarIra se nahIM jor3A jA sakatA, dharma kisI tilaka - chApA kI prakRti se aMkita nahIM kiyA jA sakatA, dharma to adhyayana-manana kI vastu hai, jo svAdhyAya se hI AtmasAta ho pAegA / bar3e-bar3e graMthoM se kaThina se kaThina zlokoM se dharma ko Ama AdamI taka pahu~cAnA kaThina hai / dharma ko 'sarala va buddhigamya' jisa prakAra kiyA jAya jisase ki hara sAdhAraNa se sAdhAraNa buddhimAna bhI use grAhya kara sake / dharma saMsthAna utane mahattvapUrNa nahIM haiM, jitane ki dharma ko buddhigamya karanA -- logoM taka pahu~cAnA, vahI Aja kI AvazyakatA hai / dharma hI bhaTakI huI mAnavatA ko sahI dizA de pAegA, isalie dharma ko sugama banAnA hI dharma kI sahI sevA hai aura vaha sevA 'svAdhyAya' dvArA sahaja hI sambhava hai / aba unakI ina tInoM hI bAtoM ko samarAija agara kiyA jAe to bahuta hI sarala zabdoM meM- dharma aura sAdhanA ko 'rivAja' nahIM banAe~ - unheM kharacIlI yA maha~gI nahIM banAyeM tAki vaha hara kisI ke lie sulabha rhe| sAdhanA ko sugama va sarala banAe~ / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jo dUsarI bAta dharma kI, samAja kI, mAnava kI sevA to kareM hI parantu mUka haiM, dayA ke pAtra haiM. unakI pIr3A ko bhI samajheM aura una pazu-pakSI kI sevA hetu bhI hamArI pravRttiyA~ baneM - unheM apanI sevA kA mAdhyama banAe~ / hara kisI ko apane se Upara uThakara dUsaroM ke lie bhI kucha na kucha karanA cAhie / * tIsarI bAta hai, svAdhyAya kI - hama dharma ko sakeMge / dharma ko samajhane ke lie svAdhyAya jarUrI hai, hI dharma banAe~ - kartavya banAe~ / mahArAja sAhaba ke jIvana jo mArgadarzaka haiM, magara maiM una taka pahu~ca nahIM pAyA hU~ yA jo merI samajha taka nahIM pAI haiM / parantu jinheM samajha pAyA hU~, usI para manana karane kA prayAsa kara rahA hU~ / aisI vibhUti jisane apane tyAga tapazcaryA se samAja ko, dharma ko itanA kucha diyA hai, jisakA hisAba hama isa janma meM zAyada hI lagA pAe~ge / kevala eka hI zabda hai ki hama unake hamezA RNI raheMge / vyaktitva evaM kRtitva zrahiMsaka yajJa - sampAdaka 'samAja- pravAha' gaNeza mArga, javAharalAla neharU mArga, muluMDa (pazcima) bambaI - 400 080 svAdhyAya se hI samajha isalie svAdhyAya ko kI aneka aisI bAteM muni zrI sujAnamala jI ma. sA. zravadhU aisA yajJa racAo, tAse pAra bhavodadhi pAtro re / avadhU ||ra || anIta vaidikA vidyata karane, tRSNAMbu chinakAo / IMdhana karma dehakA rasakara, tapa agni prajalAyo re / avadhU. // 1 // Jain Educationa International DAbha-tRNA ghara dumana jogakA, indriya-viSaya pazu ThAo / durbhata - sneha rUpa ghRta sIMcI, caTavo lobha jarAmro re / avadhU. / / 2 / / 1 hiMsA doSa Ahuti dekara svAhA zabda sunAzro / 2 zAMti pATha navakAra veda dhuna, dIpaka jJAna jagAo se | avadhU. ||3|| zrIphala kuMkuma pAna supArI, nAnA guNa darasAo / sAmagrI sahu meli yathAratha, ahiMsA jagga jamAo re / avadhU. ||4|| For Personal and Private Use Only hiMsA jaMga adhaphala du:kha dAtA, karamAno baMdha lakhAno / 'sujANa' jIva jatana jagga karatAM, hove harSa badhAo re / avadhU. ||5|| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sa prAtmA - mahAtmA - paramAtmA - zrI kastUracanda bApharaNA cA~danI cavadasa ke janma kA vizeSa mahattva hotA hai / isI mahattva ko sArthaka kiyA 82 varSa pUrva marudharA ke pIpAr3a zahara meM mAtA rUpAdevI kI kokha se zrI kevalacandajI boharA ke ghara pauSa sudI 14 ko janma lekara eka AtmA ne aura vahI AtmA Age jAkara parama pUjya hastImalajI ma. sA0 ke nAma se vizva-vikhyAta huii| AcArya zrI ke Adi se lekara antima samaya taka ke jIvana para dRSTipAta kareM to mAnanA par3egA ki ve eka mahAn AtmA thiiN| unakA sampUrNa jIvana mahAnatA ko lie hue AzcaryoM kA piTArA thaa| dasa sAla kI alpAyu meM dIkSA jaisA mahAn vrata aMgIkAra karanA kama Azcarya kI bAta nahIM / zera kI taraha saMyama aMgIkAra kara zera kI taraha pAlana kiyaa| isa yuga ke ve evantA kumAra the / laghu vaya meM hI mahAtmA bana ge| __ solaha sAla kI alpAyu meM apane guru parama pUjya zobhAcandajI ma. sA. dvArA unheM uttarAdhikArI cunanA kama Azcarya kI bAta nhiiN| itanI kama umra meM AcArya pada prAptakartA saikar3oM nahIM balki hajAroM varSoM ke itihAsa meM yaha pahalA udAharaNa hai / guru ne aise yogya ziSya kA cayana kiyA, jisane ratna vaMza ke nAma ko rozana kiyaa| . ____ karIba 70 sAla taka saMyama kI kaThora sAdhanA meM nirantara bar3hate rahe / 21 aprela, 61 ko rAjasthAna ke nimAja gAMva meM svargavAsa huA / 70 sAla taka sva tathA para kalyANa kiyA / zarIra kI vRddhAvasthA meM bhI Atmika zakti kA varddhana kiyA / tana bhale hI durbala hone lagA para mana sabala thA / samaya-samaya para ziSya-maNDalI ko yaha bholAvaraNa dete rahate ki khyAla rakhanA-'maiM khAlI hAtha na calA jAU~ / ' are vaha AtmA khAlI hAtha kaise jAtI jisane jIvana ke kSaNa-kSaNa ko sadupayoga kara Atma-zakti ke khajAne ko surakSita kara diyA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 38 * vyaktitva evaM kRtitva jisane acchI taraha jInA sIkhA usane acchI taraha maranA bhI sIkha liyA thA / kisI bhI ziSya va anuyAyI kA dila na dukhAte hue prArambha kI apanI antima sAdhanA / upavAsa kiyA, belA kiyA, telA kiyA, phira pAraNA na karake atyanta pramoda bhAva se saMthArA lekara apane AMtarika Atma-bhAvoM kI utkRSTatA kA udAharaNa rakhA duniyA ke sAmane / jisa sAdhaka ne vizva ko dharma kA sanmArga batAyA, usa sAdhaka ne saMthArA lekara samatA kA utkRSTa yathArtha rUpa bhI batAyA / jIvana ke aMtima dinoM meM utkRSTa samatA dhArI, 13 dinoM ke saMthArA kAla meM kisI prakAra kI upha va Aha taka nahIM kI / apane svarUpa-ramaNa meM masta bane rahe / saba kucha hote hue bhI nirmohI bana gae / nija kI mastI meM jhUmane lage / kyA AkarSaNa thA sAdhanA kA / jaina-ajaina sabhI AkarSita ho rahe the darzana karane ko| isa mahAna vibhUti kA darzana karate-karate aAMkheM thakatI nahIM thiiN| jIvana ke aMtima kAla meM jaba ve atyanta samatA ke sAtha prAMtarika sAdhanA meM lIna the, usa samaya bhI isa sAdhaka kI sAdhanA ne hiMsaka pravRtti ke logoM ko bhI ahiMsA kI ora AkarSita kiyA / muslima bhAiyoM ke mana meM apane Apa icchA jAgI ki eka mahAna AtmA hamAre gAMva meM Akara aMtima sAdhanA meM lIna hai| jaba taka yaha AtmA vidyamAna rahegI taba taka hama hiMsA ke kAma nahIM kareMge / saikar3oM jIvoM ko abhayadAna mila gayA isa mahAn AtmA ke nimitta se / apane varSoM pahale banAe bhajana "maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa, jahAM nahIM hotI chAyA dhUpa" kA akSarazaH mUrta rUpa diyA guruvara ne| jIne aura marane kI jo sundara yojanA isa AtmA ne kI, yaha bhI kama Azcarya kI bAta nahIM / mara kara bhI mRtyuMjayI bana gae 21 aprela 1661 ko| jJAnI-prAcArya zrI isa yuga ke mahAn jJAnI puruSa the / logoM ke manogata bhAvoM ko jAnane kI adbhuta kSamatA thI unameM / eka bAra AcArya zrI bhopAlagar3ha padhAre / 5-10 dina rukane ke bAda unakI icchA kosANA kI tarapha vihAra kI huI / taba mujhe kahA ki tuma kosANA vAloM ko saMketa kara denA / maiMne socA-kosANA vAloM ko sandeza dene se kosANAvAsI yahAM AyeMge aura AcArya zrI yahAM se jaldI vihAra kara jAyeMge / ataH kucha dina bAda sandeza dUMgA aura zrI brajamohanajI ko bhI bola diyA ki kosANA sandeza mata denA tAki prAcArya zrI ke jyAdA virAjane kA lAbha bhopAlagar3ha zrI saMgha ko mila sakegA / dUsare dina darzana karane gayA taba prAcArya zrI eka dama kahane lage "bhAvanA ke vaza kosANA samAcAra nahIM / ghara kA aphasara hotA hai taba Upara kI phAila nIce aura nIce kI phAila Upara / " maiM gadgad Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 36 ho gayA unakA yaha vAkya sunakara / AzcaryAnvita thA ki mere manobhAvoM ko ve kaise jAna ge| mujhe 10-15 dina bukhAra car3hA, kAphI kamajora ho gayA, sIne meM darda hone lagA, tabiyata batAne meM jodhapura gayA / AcArya zrI kA vahIM cAturmAsa thaa| darzana karane "renabo hAUsa" gayA / mere zarIra kI sthiti dekhakara AcArya zrI bole- kyA bAta hai ? maiMne kahA-bukhAra car3ha rahA hai, aura sIne meM darda hai / ataH DaoNkTara ko tabiyata batAne AyA hU~ / Apake darzana kara aba DaoNkTara ke pAsa jAU~gA / sahasA mukhAraviMda se nikalA--"kucha nahIM hai, mausama kA prabhAva hai" phira maiM DaoNkTara ke pAsa gayA / Adhe ghaNTe kI chAnabIna ke bAda DaoNkTara ne kahA-mausama ke kAraNa hI hai, aura kucha nahIM / maiM Azcaryacakita thA gurudeva ke isa nidAna para / eksare kI mazIna kI bhAMti kisI bhI antaraMga bAta ko jAnane kI unameM adbhuta zakti thii| dhyAnI-samayabaddha kAryakrama thA unakA / cAhe koI kitanA bhI bar3A AdamI kyoM na A jAtA para apanI sAdhanA ke kAryakrama meM heraphera nahIM karate / subaha, dopahara, zAma dhyAna va mAlA jApa ke kAryakrama ko kabhI khaNDita nahIM hone diyaa| mAlA pherane vAle dAhine hAtha kI a~guliyoM kI AkRti hara samaya aisI rahane lagI jaisI mAlA pherane ke samaya rahatI thI / kitanA vizvAsa thA prabhu-smaraNa meM ! maunI-mauna sAdhanA ke prabala pakSadhara the gurudeva / pratidina subaha, dopahara, zAma kA samaya nirdhArita thA mauna ke liye / viziSTa tithiyoM para pUre dina-bhara mauna rahakara svAdhyAya meM nimagna rahate the / yahI kAraNa hai ki unheM vacana-siddhi prApta thI, ve alpabhASI the| jJAna-kriyA kA saMgama-prAcArya zrI ne jaba se paMca mahAvrata svIkAra kie zAstrIya AjJA kA unhoMne vAcana hI nahIM kiyA balki "tavesu uttama baMbhacera", "samayaM goyama mA pamAe" hRdayaMgama kara liyA / mahAn tapa akhaNDa brahmacarya kI jIvana bhara sAdhanA kI va eka-eka kSaNa kA apramatta hokara sadupayoga kiyA / tana, mana, vacana va pAMcoM indriyoM para pUrNa niyaMtraNa thA unakA / saMyama kI anUThI mastI thI unameM / saMyama ke pAlana karane va karavAne meM kaThora the para dila ke dayAlu the| zithilAcAra unheM kataI pasanda na thA / sampradAya vizeSa se sambandhita hone para bhI sAmpradAyikatA se bilkula pare the| asIma prAtma-zakti ke dhArI-apanI nirantara sAdhanA meM unhoMne apane choTe se zarIra meM asIma Atma-zakti kA saMcaya kara liyA thaa| bar3e se bar3e Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva daivika prakopa ko bhI nivAraNa karane kI unameM zakti thii| ve vighna-haraNa, maMgala karaNa the / unakA oja va AkarSaNa itanA teja thA ki AgaMtuka vyakti svataH zraddhA se nata mastaka ho jAtA thA / itane bar3e jaina samAja meM hara AdamI unakI saMyama-sAdhanA va tapa-tyAga se prabhAvita thaa| divya guNoM ke Agara the, gambhIratA ke sAgara the gurudeva ! svargavAsa ke bAda bhI gurudeva ke nAma-smaraNa se itanI zakti milatI hai ki cintA va samasyA kapUra kI taraha ur3a jAtI hai / ve adbhuta atizaya sampanna the| jIvana ke antima dinoM jaba nimAja meM saMthAre kI aMtima va mahAn sAdhanA meM lIna the, pratidina dUra-darAja se hajAroM logoM kA AvAgamana thA para kisI prakAra kI koI durghaTanA nahIM honA yaha bhI kama Azcarya kI bAta nahIM / usa samaya nimAja kA dRzya dekhane lAyaka thaa| pAvApurI bana gayA thA nimAja / pAvApurI kyoM na banatA jinake raga-raga meM dharma deva kA nivAsa thA / dharma ke prati unakA jIvana samarpita thA / saM0 1967, pauSa sudI 14 ko avatarita huI - AtmA saM0 1977, mAgha sudI 2 ko bane - mahAtmA saM0 2047, prathama baisAkha sudI 8 ko bana gae - paramAtmA -bhopAlagar3ha (jodhapura) rAja0 amRta-karaNa * antara meM yadi satya, sadAcAra aura sunIti kA teja nahIM hai to bAharI camaka-damaka saba bekAra sAbita hogii| * jJAnAdi pUrNa vizuddha guNoM kA prakaTIkaraNa hI paramAtmA hai| AtmA ke lie paramAtmA sajAtIya hai aura jar3a padArtha vijAtIya haiM / sajAtIya dravya ke sAtha ragar3a hone para jyoti prakaTa hotI hai aura vijAtIya ke.. sAtha ragar3a hone se jyoti ghaTatI hai| --AcArya zrI hastImalajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ no zaktipuMja prAcArya zrI zrImatI maMjulA prAra0 khiMvasarA svastha jIvana kI do dhArA haiM-laukika aura lokottara / laukika dhArA ke antargata rahane vAle jIvana ko hama vyAvahArika jIvana kaha sakate haiM / lokottara jIvana jIne vAle ke lie AdhyAtmika jIvana dhArA kA prayoga kiyA jA sakatA hai / saMsAra meM janma lene vAlA pratyeka prANI, jIvana ko sarvAMgINa saphala banA le, asambhava hai / virale hI vyakti apane jIvana ko ujjvala banAne meM saphala hote haiM / vyAvahArika evaM prAdhyAtmika donoM kSetroM meM yahI bAta hai / pratyeka vyakti meM jIvana ko saphala va niSphala banAne kI tIna zaktiyAM upalabdha hotI haiM / inhIM tIna zaktiyoM se vyakti apane jIvana kA sukhada nirmANa kara sakatA hai aura dukhada bhI / vidyA, dhana aura zakti - ye tIna amUlya nidhiyAM haiM, jo hara vyakti ko alpa yA adhika mAtrA meM avazya milatI haiM / pavitra aura mahAn zrAtmAe~ ina tInoM zaktiyoM kA sadupayoga karake jIvana ko yazasvI banA letI haiM / duSTAtmAe~ inhIM tIna zaktiyoM se apane jIvana ko adhama, nikRSTa banA letI haiM / ve loga jinake pAsa vidyA hai aura prakRti nimna stara kI hai, to vidyA kA upayoga dUsaroM ko kaSTa pahu~cAne meM kareMge / dhana kA Amoda-pramoda, ezo-ArAma aura zakti kA dUsaroM ke jIvana ko naSTa-bhraSTa karane meM, para inhIM zaktiyoM kA sajjana-jana sadupayoga karate haiM / vidyA se nirmANa, dhana se paropakAra aura zakti se sva-para rakSaNa / aise zakti-puMja jinako hama yoddhA, bhaTTa, malla ke nAma se bhI sambodhita kara sakate haiM / Aja hama aura Apa jinake vyaktitva evaM kRtitva ke sandarbha meM carcA kara rahe haiM, ve haiM hamAre AcArya hastImala / hasti, yAne hAthI, svayaM malla yA yoddhA kA kArya karatA hai / vaha eka balavAna prANI hotA hai, zakti kA puMja hotA hai / isI taraha hara kAla meM koI na koI viziSTa zakti-puMja hue haiM / kAla ke cAra vibhAga haiM - satayuga, dvApara, tretA evaM kaliyuga / 1. satayuga meM jo malla ( zakti - puMja) hue ve haiM - RSabhadeva ke samaya meM bAhubalI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva 2. dvApara meM puruSottama rAma ke samaya hanumAna / 3. tretA meM zrIkRSNajI ke samaya meM bhIma mhaablii| 4. kaliyuga meM zrI hastImalajI ma. sA0 / ina sabhI ne apanI milI huI zakti kA sva-para ke lie sadupayoga kiyA hai / bAhubalI cAhate to apane bhAI bharata ko apanI zakti se naSTa karake sattA hathiyA lete, parantu unhoMne aisA nahIM karake apanI zakti kA upayoga kara jIvanotthAna va sarvotkRSTa sukhada sthAna ko prApta kara liyA / yahI bAta hanumAna ke jIvana se le sakate haiN| unhoMne apanI zakti kA sadupayoga kiyA aura anyAyI vyakti kA pakSa na lekara sadAcArI aura nIti sampanna kA sahayoga . karake, apane jIvana ko Adarza banAyA va akSaya sukhoM meM lIna ho gaye / isI taraha bhIma ke jIvana se hameM jAnane ko milatA hai ki anyAya aura atyAcAra ko miTA ke apanA jIvana samarpita kara, ve avicala pada para AsIna ho gye| aba kaliyuga ke samaya meM hue mahAmanA pU0 prAcArya pravara zrI hastImalajI ma0 sA0 / jinakA janma vi0 saM0 1967 pauSa sudI caudasa ko pIpAr3a zahara meM huA / 10 varSa kI alpAvasthA meM apanI mAtA suzrAvikA rUpAdevIjI ke sAtha vi0 saM0 1977 mAgha sudI dUja ke dina, ajamera meM saMyama-patha para ArUr3ha hue| Apake dIkSA-guru pUjya zobhAcandajI ma. sA0 hue / sarva hitAya-sarva sukhAya, vItarAga mArga para ArUr3ha hote hue vi0 saM0 1987 vaizAkha sudI tIja, akSaya tRtIyA ke dina jodhapura siMhapola meM paMca-parameSThI ke tRtIya pada AcArya para ApazrI ko caturvidha saMgha ne suzobhita kiyaa| ApazrI ne apanA sampUrNa jIvana sva-para kalyANa meM hI samarpita kiyA / isI ke kAraNa ApazrI ke samparka meM Ane vAlA koI bhI vyakti khAlI nahIM lauTatA thA / sAmAyika-svAdhyAya, dhyAna, mauna, naitika utthAna, kuvyasanatyAga ityAdi jIvana jIne kI kalA Apa se prApta hotI thI / ApazrI svayaM bhI dhyAna-mauna ke sAdhaka, apramatta jIvana-yApana karane vAle, AkarSaka vyaktitva ke dhanI, asIma Atma-zakti ke puMja, yuga-draSTA, itihAsa-mArtaNDa, sAmAyika-svAdhyAya praNetA evaM caturvidha saMgha para saphala anuzAsaka siddha hue| Aja hama jJAna-carcA ke mAdhyama se mila rahe haiN| eka dUsare ke vicAroM kA AdAna-pradAna kara rahe haiM / isa vidvat pariSada kI sthApanA ke pIche bhI AcArya zrI kI hI preraNA rahI huI hai| isI kAraNa se zrImaMtoM evaM vidvatjanoM Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 43 kA eka sAtha milanA va samparka banA rahatA hai / isa vidvat pariSada kI zurUAta hamAre deza ke madhyabhAga madhyapradeza evaM madhyapradeza ke hRdaya mAM ahilyA kI nagarI indaura meM hI AcArya zrI ke san 1978 ke cAturmAsa ke samaya huii| AcArya zrI ke padArpaNa se yaha ratnatraya kI sundara ArAdhanA-sAdhanA huI evaM ma. pra. jaina svAdhyAya saMgha, mahAvIra jaina svAdhyAya zAlA, zrI gajendra jaina svAdhyAya dhyAna pITha ityAdi kI sthApanA huI / ye sabhI abhI jina-sevA meM samarpita haiN| AcArya zrI kA jIvana Adarza jIvana thA / unakA kahanA thA ki matabheda to ho sakate haiM vicAroM ke, kintu manabheda nahIM honA caahie| isI kAraNa se kisI dArzanika ne kahA hai-"vyakti amara nahIM rahatA, parantu usake vicAra kabhI nahIM marate / ve vartamAna yuga ko preraNA dete haiM, bhAvI yuga ko AzA kA madhura sandeza dete haiN|" mahApuruSoM kI jyoti kA Aloka bharA rahatA hai, na jAne kaba evaM kisa samaya, kisa vyakti ko usakI vANI se preraNA mila jAe....jinakA jIvana jayavaMta rahA hai, unake jIvana kA aMta bhI jayapUrvaka huA, samAdhipUrvaka huA / aise jayavaMta AcArya zrI ke pAvana pada-paMkajoM meM utamAMga zIza jhukAte hue hama zraddhA se vaMdana-abhinandana karate haiM / -175, mahAtmA gAMdhI mArga, depAlapura (indaura) 453115 000 amRta-karaNa * ajJAna aura moha ke dUra hone para bhItara meM Atma bala kA teja jagamagAne lagatA hai| * yadi AtmA ko balavAna banAnA hai to tyAga ko aura acchAI ko AcaraNa meM lAnA hogaa| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIrghaprajJa prAcArya zrI zrI zrIcanda surAnA 'sarasa' bhagavAna mahAvIra ke vizeSaNoM meM eka bahuta hI sArthaka vizeSaraNa haidIha panne - dIrgha prajJa | mahAprajJa aura sUkSma prajJa vizeSaNa jahA~ kisI vastu tattva ko gambhIratA se samajhane kI zakti kA sUcana karate haiM, vahA~ dIrgha prajJa vizeSaNabhaviSya kI, bahuta dUra kI soca ke saMketa haiM / mahAmati cANakya ne kahA hai'dIrghA buddhimato bAhU' buddhimAna kI bhujAe~ bahuta lambI hotI haiM / vaha apane sthAna para baiThA huA bahuta lambI dUra taka bhaviSya meM Ane vAlI bAdhAoM ko bhA~pa letA hai, aura pAnI Ane se pahale hI pAla bA~dha detA hai / I dIrgha prajJa, arthAt dIrghadraSTA, jise hama bhaviSya-draSTA bhI kaha sakate haiM, yaha mAnavIya cetanA kA eka aisA viziSTa guNa hai jo bahuta kama vyaktiyoM meM vikasita ho pAtA hai / jisameM vikasita huA, unhoMne apanI dIrgha - dRSTi se vyakti ko, deza ko, rASTra ko, mAnava jAti ko Ane vAle vighnoM va ApadAoM se bacAyA hai / una pattiyoM ke pratIkAra, pratirodha kA upAya bhI batAyA, sAtha hI vikAsa ke dIrgha pariNAmI sUtra bhI diye / sva. AcArya zrI hastImalajI mahArAja ke vyaktitva meM jahA~ aneka viziSTa guNa the, vahA~ unake vyaktitva ko saphala netRtva meM pariNata karane vAlA -- dIrgha draSTA guNa bhI dekhane ko milaa| unakI dIrgha dRSTi ne nizcaya hI jina zAsana kI garimA meM cAra cA~da lagAye haiM / aneka bAra jaba-jaba AcArya zrI se vArttAlApa kA prasaMga AyA, vicAra carcA huI, hara prasaMga para unake cintana meM, unakI yojanAoM meM dIrgha dRSTi kI gaharI jhalaka milatI thii| maiM vividha prasaMgoM kI carcA nahIM karake, 'jaina dharma ke maulika itihAsa' kA nirmANa aura sAmAyika - svAdhyAya abhiyAna kI carcA karUMgA, jo prAcArya zrI ke amara kIrti stambha banakara Ane vAlI pIr3hI ko dizAbodha dete raheMge / 'jaina dharma ke maulika itihAsa' ke cAra bhAgoM kA nirmANa unakI dIrgha prajJatA kA eka sUkSma pramANa hai / atIta kI paratoM ko ughAr3akara satya kA anusaMdhAna karanA - itihAsavid kA kArya hai / parantu isa prakAra ke itihAsa-lekhana / sRjana kA saMkalpa Ane vAlI pIr3hiyoM ko apanI maulika virAsata sauMpane kI dIrgha dRSTi ke binA sambhava nahIM thA / dvitIya bhAga kA prakAzana hone ke bAda eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. dina carcA ke prasaMga meM maiMne prAcArya zrI se pUchA-jaina itihAsa likhane ke pIche ApazrI kA kyA dRSTikoNa hai ? prAcArya zrI ne bar3A saTIka uttara diyA- "itihAsa tRtIya cakSu hai / do cakSu sAmane haiM / ye sAmane (Age) kA dekhate haiM, kintu itihAsa cakSu-atIta ko bhI dekhatA hai aura anAgata ko bhI........atIta kA jJAna nahIM hogA to bhaviSya ko ujjvala banAne kA saMkalpa kaise jagegA? jaina samAja ne apane gauravamaya atIta (itihAsa) kI gAthAe~ to gAI haiM, parantu isa dIrgha antarAla meM jo kucha ghaTita huA, vaha usake gaurava ko kSati pahu~cAne vAlA hI adhika huA / jaba taka itihAsa kA kRSNa-pakSa aura zukla pakSa-tulanAtmaka rUpa meM sAmane nahIM AyegA taba taka bhaviSya kA zukla pakSa kaise dekhA jAyegA ? maiMne va mere aneka sahayogiyoM ne zrama karake taTastha bhAva se itihAsa kA darpaNa taiyAra kiyA hai, isameM jahA~-jahA~ jaba-jaba jainatva garimA-maMDita huA hai, usakA varNana bhI kiyA hai aura jaba-jaba jahA~-jahA~ jainatva ko, zramaNatva ko kSati huI hai, una saba pakSoM para spaSTa cintana kiyA gayA hai tAki Ane vAlI pIr3hI una Aroha-avaroha se, bacakara apanI garimA ko adhika nikhAra sake, svayaM ko balavAna banA ske| isalie maiM kahatA hU~-itihAsa kA tRtIya netra khulanA jarUrI hai........| AcArya zrI ne atyanta dIrghakAlIna gahana zrama va anusandhAna karake 'jaina dharma kA maulika itihAsa' ke cAra bhAga taiyAra kiye haiN| yaha unakI dIrgha dRSTi kA, bhaviSya dRSTi kA eka jvalanta pramANa hai| itihAsakAra kI taTastha parakha aura anusaMdhAna kI gaharI niSThA-prAcArya zrI kI advitIya thii| Ane vAlI zatAbdiyoM meM jaina samAja unake mahatomahIyAna (yogadAna) se nizcita hI lAbhAnvita hogaa| AcArya zrI kI dIrghadRSTi aura cintana kI samagratA kA dUsarA udAharaNa hai "svAdhyAya evaM sAmAyika pravRtti kA punarujjIvana !" kahA gayA hai-nadharmo dhArmikebinA'-dhArmikoM ke binA dharma jIvita nahIM raha sakatA / Aja saMsAra ke sabhI dharma-sampradAyoM kI lagabhaga yaha sthiti hai ki unameM se dhArmikatA rUpa-prAcAra-bala samApta hotA jA rahA hai aura dharma ko ADambara evaM pradarzanoM meM uchAlA jA rahA hai| jIvana meM dharma-bala kI kamI ho rahI hai aura dharma kA kolAhala bar3hatA jA rahA hai / isa sthiti meM koI bhI dharmasampradAya adhika dina taka jIvita nahIM raha sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva dharmAnuyAyiyoM ke jIvana meM dhArmika saMskAra jIvanta ho, isake lie do hI bAteM anivArya haiM-dharma kA samucita jJAna aura usakA AcaraNa / jJAna-zUnya AcaraNa meM na tejasvitA hotI hai, na sthAyitva aura AcaraNa hIna jJAna to paMgu hai| dharma kA bodha, dharma kriyAoM ke pIche rahe bhAva, uddezya aura jIvana meM unake upayoga/prayoga kA jJAna, svAdhyAya yA adhyayana se hotA hai| dharma-jJAna ke lie svAdhyAya anivArya hai aura dharma ke AcaraNa se samatA, zAnti kI anubhUti ke lie sAmAyika-sabase mukhya sAdhanA hai| AcArya zrI ne bhagavAna mahAvIra ke jJAna-kriyA ke amara siddhAnta ko yuga kI bhASA aura yugIna sandarbho meM svAdhyAyasAmAyika kA svarUpa diyA hai / svAdhyAya-jJAna kI ArAdhanA hai to sAmAyika cAritra kI sAdhanA hai / AcArya zrI ne svAdhyAya-sAmAyika ko jainatva kA paryAya banA diyA, hajAroM logoM ko kevala preraNA hI nahIM dI, kintu isa abhiyAna meM jor3akara-eka aisA prabuddha svAdhyAyI samatAvratI varga khar3A kara diyA hai jo kahIM . bhI jAkara jainatva ko pratiSThita kara sakatA hai| Aja hajAroM svAdhyAyI aura niyamita sAmAyika karane vAle, vRddha, praur3ha, yuvaka, kizora aura bAlaka taiyAra hue haiM, jinako dekhakara yaha vizvAsa hone lagA hai ki eka bahuta bar3e abhAva kI pUrti ho rahI hai| nadI ke bahate pravAha kI bhAMti dharma ke ye saMskAra naI pIr3hI meM bhI pravAhita hote raheMge aura dharma apanA sAkAra rUpa grahaNa karatA rahegA / maiM to yaha pUrNa AsthA ke sAtha kahatA hU~-AcArya zrI ne sAmAyika-svAdhyAya kA abhiyAna calAkara hajAroM varSa taka jaina saMskAroM ko jIvita rakhane kA eka mahanIya kArya kiyA hai| sAmAyika-svAdhyAya Aja jaina kI pahacAna banatI jA rahI hai aura Ane vAle samaya meM yahI jaina dharma ko jIvita rkheNge| jaba-jaba hama sAmAyika-svAdhyAya para carcA kareMge, honahAra pIr3hI ko svAdhyAyI aura sAmAyika vratI ke rUpa meM dekheMge, zraddheya AcArya zrI ke avismaraNIya yogadAna kA smaraNa hotA rhegaa| -e-7, avAgar3ha hAusa, ema. jI. roDa, ajantA sinemA ke sAmane, AgarA-282002 jisa prakAra dhAge meM piroI huI suI gira jAne para bhI guma nahIM hotI hai, usI prakAra jJAna-rUpa dhAge se yukta AtmA saMsAra meM kahIM bhaTakatI nahIM, arthAt vinAza ko prApta nahIM hotii| -bhagavAna mahAvIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApana dghATana 0 zrI caMcala gir3iyA __ kabhI-kabhI bItA huA kAla-atIta prANavAna bana jAtA hai yadi use vartamAna meM sAkSAt karake koI preraNA prApta kare to.......atIta kI yAne 70-72 varSa pUrva kA eka ghaTita ghaTanA-prasaMga / hai eka choTA sA nanhA zizu jisameM bAla sulabha caMcalatA aura saMskAraparaka jAgarUkatA thI........eka mahApuruSa ne dharmagaMgA pravAhita kI jo kisI ke eka kAna se praviSTa hokara dUsare kAna se nikala gayI, kisI ke kAna meM praviSTa ho mukha se bAhara nikalI, kisI birale ke kAna meM yaha vIravANI kI dharma-gaMgA praviSTa hokara hRdaya meM sthApita ho gayI arthAt prathama zreNI ke zrotAoM ne samaya khoyA, dvitIya zreNI ke zrotAoM ne sunakara sarvatra prazaMsA kI aura tRtIya zreNI kA jo biralA zrotA thA, usane na samaya khoyA na prazaMsA kA gIta gAyA kintu apane jIvana ko joyA (dekhaa)| vaha viralA zrotA thA eka bAlaka jisane apanI zakti ko jAnA, pravacana-zravaNa se vaha zramaNa banane ko, Atma-jAgaraNa meM bAdhaka sukha-suvidhAoM ko, vibhinna saMyogoM ko tyAga . karake Atma-svarUpa ko paramAtma svarUpa banAne ko vaha lAlAyita ho utthaa| ___san 1920 meM svataMtratA ke prabala himAyatI lokamAnya tilaka ke rUpa meM eka bhArata kA ravi-ratna astAcala kI ora calA gayA, usI varSa Atma-svataMtratA ke eka divAne bAlaka kA ratna vaMza meM muni hastI ke rUpa meM udaya huaa| rASTranetA to calA gayA kintu bhAvI dharmanetA kA avataraNa huaa| yaha udaya carcA-vicarcA kA viSaya banA ki 10 varSa kA bAlaka kyA samajhatA hai saMyama meM ? muni hastI kA pravrajyA praveza-prasaMga prazaMsanIya thA- adbhuta thaa| eka laghuvaya bAlaka kA mA~ kI goda se mA~ kI goda meM AnA kama Azcaryajanaka nahIM thA balki yaha prasaMga bhogAsakta prANiyoM ke liye cunautI thaa| mA~ rUpA devI ne putra kA moha chor3A aura putra ne saMsAra kA moha chodd'aa| mAtA kI goda kA moha chor3akara aSTa pravacana mAtA kI goda meM pramoda kara liyaa| dharmadevI mA~ rUpA ne svayaM saMyama svIkAra karane kA saMkalpa karake putra ke liye svarUpa-ramaNa kA patha prazasta kiyaa| mA~-beTe donoM ne Atma-arcanA ke mahApatha para samarpaNa kiyaa| jina bhakti prArambha kara dii| bhakti se virakti kA, virAga kA udAtta jAgaraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 48 * vyaktitva evaM kRtitva huA / rAga-dveSa se mukta ho vItarAgI banane ke liye bAlaka lAlAyita ho uThAyAne rAgI se virAgI aura virAgI se viitraagii........| ___ AcArya zrI zobhAcandrajI kI munimaNDalI meM yaha bAlaka muni apanI zrIzobhA bikhera rahA thA kintu prAcArya zrI inheM zramaNaratna banAkara ratmavaMza kI, zrIsaMgha kI zobhA bar3hAnA cAhate the-tadanurUpa inakA nirmANa prArambha huaa| ina choTe muni ne jJAnArAdhanA meM apanI prakhara medhAvI zakti kA kamAla dikhAkara pUjya gurudeva kI bhAvanAoM ko sArthaka kiyaa| hastI muni kI saMyama meM sajagatA, pravacana meM prakharatA, tapa-ArAdhanA meM tatparatA, jJAnArAdhanA meM tanmayatA se sAdhanA meM jo nikhAra utpanna huA, usase saMgha dhanya-dhanya ho utthaa| san 1930 meM AgamajJAtA, pAzuprajJa muni pravara ko ratnavaMza-adhinAyaka banAyA gyaa| isa gurutara dAyitva ko laghuvaya vAlA muni apane kaMdhe para leve, yaha vigata lambe itihAsa meM prathama ghaTanA thii| yaha dAyitva dekara AcArya zrI zobhAcandrajI mahArAja ne apane ziSya kI yogyatA kA, pratibhA kA aura kSamatA kA paricaya diyA / nUtana AcArya, jinhoMne bAlyAvasthA meM saMyama aMgIkAra karake mAtRpakSa aura pitRpakSa donoM ko gauravAnvita kiyA tathA kuzala vaMza kA, apane upakArI pUjyavara kA gaurava bar3hAyA uttama AcaraNa se| pUjya zrI paMcama Are meM jaina dharma ke zRMgAra the| unakA vyaktitva vairAgya ke uttuMga zikhara para pratiSThita thaa| unhoMne jaina saMskRti ko evaM Atma-jyoti ko mahimA-maNDita banAye rakhane ke liye sAvadhAna-sAvaceta ho yAvat jIvana utkRSTa cAritra kA pAlana kiyaa| pUjya zrI dharma ke liye jiye aura dharma ke liye hI miTe arthAt unakA jIvana-maraNa donoM hI dharmamaya the| pUjya zrI ne bAlyAvasthA se hI antarmukhI banakara darzana-vizuddhi ko bar3hAyA / Agama-anuprekSA karake jJAna-bala ko bddh'aayaa| jaisA bhItara meM jAnA, jaisA Agama-jJAna se samajhA, use jIvana meM utAra kara cAritra-bala ko bddh'aayaa| phalataH unake antastala meM jJAna-darzana-cAritra kA sAgara laharAne lagA aura usI ananta sAgara meM kAyotsarga rUpI tapobala ke sAtha pUjya zrI ne apane Apako vilIna kiyA / dhanya hai aise mahAbalI zrI majjainAcArya ko| pUjya zrI hastI eka aisI bejor3a pratibhA the ki Aja unakI pratibhA hamAre sAmane pratyakSa nahIM hai, phira bhI usa pratibhA ke prati pUrvavat praNati bhAva kA Aja bhI janajIvana meM sAkSAtkAra hotA hai| pUjya zrI kA maraNadharmA dehapiNDa bhale hI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 46 saMsAra se uTha gayA ho aura Aja hamAre madhya na ho, phira bhI unakI amara smRtiyA~ aura amUlya kRtiyA~ jIvanta haiM arthAt sAmAyika-svAdhyAya kI divya preraNAyeM bhavyoM ke AcaraNa meM prANavAna haiN| pUjya zrI kA jJAna prakAzita kIrtidIpa 'jaina dharma kA maulika itihAsa' ke rUpa meM advitIya smRti-cihna hai / isa smRti-cihna meM unake prajJA kI prakharatA pratibimbita hotI hai| .. aho ! kitanI bhavya thI mahAmanISI AcArya bhagavana kI prtibhaa| usa bhagavattA ko jAnanA-samajhanA kisI bhI saMkIrNa ghere meM kataI sambhava nahIM / sabhI saMkIrNa kSudra gheroM se mukta hokara hI muktigAmI kI zreSThatA ko hRdaya-paTala para aMkita kiyA jA sakatA hai| hama bhI apanI bhAva-bhASA se usa bhagavattA ko jAnane kA prayAsa kreN| vinAzI aura avinAzI kA saMyoga........phira bhI donoM alaga........donoM kI saMvedanA........donoM kI anubhUti alaga / poSaNa karate the vinAzI kA avinAzI kI carcA ke liye--avinAzI kI arcA ke liye.......rakSA karate the vinAzI (zarIra) kI, vinAzI (karmajanya pudgaloM) se mukta hone ke liye.......lete the sahArA vinAzI kA avinAzI ko pUrNatA ........svabhAva kI pUrNatA.......caitanya kI akhaNDatA pAne ke liye........avinAzI ke sAtha vinAzI kA saMyoga, prayoga kI sAdhanA ke liye| kitane sAvadhAna........sAvaceta........jAgarUka, vinAzI ne bagAvata karanA prArambha kiyA........roga kA AtaMka hai, nAva kamajora ho rahI hai........nAvika tRtIya manoratha sAkAra karane ko lAlAyita hai| udhara eka zrAvaka ko vacana diyA huA hai--antaramana tRtIya manoratha kI pratijJA ko sAkAra karane ko tathA zrAvaka ko diye hue vacana ko sAkAra karane ko kaTibaddha hai kintu........vinAzI kI bagAvata........koI paravAha nahIM........jo sAtha chor3anA cAhatA hai usase kaunasA riztA........jisa makAna kI niyati giranA hai usameM kaunasI mamatA ? basa jo hai usameM se amUlya kI rakSA karanA, asAra meM se sAra nikAlanA, samIma se pare asIma kA poSaNa karanA hI pratibaddhatA hai| ___ jo dhra va hai-jo acala hai-jo aDola hai-jo akampa hai aise caitanya deva ko jAgati ke parama zikhara para pratiSThita kiyaa| jar3a aura caitanya ke parama vijJAtA guru hastI ne saMyamI mastI dikhalA dI aura nimAja kI bastI dhanya-dhanya ho uThI / asAra meM jo sAra rUpa bacA thA use tapAgni meM jhoMka diyaa| asAra meM se sAra nikAlane ke liye prArambha kara dI aSTama bhakta kI aaraadhnaa| prAtmazUddhi kI prakriyA ke sAtha saMlekhanA saMthArA....... jo bAhara dikhAyI de rahA hai, use Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktitva evaM kRtitva sarvathA anadekhA kara diyA, jo bAhara sunAyI de rahA hai, use sarvathA anasunA kara diyA, mAtra ekatva bhAvanA kA cintana, ekIbhAva meM tallIna, svayaM ko sunanA, svayaM ko dekhanA, svayaM ko jAnanA........ .... prantarmukhI avasthA.......parabhAva se sarvathA mukta - bhAramukta avasthA.... . "appA appammi ramro" kI parama dazAsva kI sva ke liye jIne kI parama samAdhivanta sAdhanA AtmopAsanA. .. vItarAga ArAdhanA 50 'maiM AtmA hU~' isa antarmukhI svara ko bulaMda karake jJAnAvaraNIya karma ko zithila kiyA / maiM avinAzI hU~....... apane nija svarUpa ko dekhA, svabhAva se vibhAva dazA ko dekhA - darzanAvaraNIya karma ko zithila kiyA / roga kA AtaMka yaha vedanA........yaha vedanA zarIrajanya hai, maiM zarIra nahIM hU~, dehabhAva se mukta hote hue vedanIya karma ko zithila kara diyA / jJAna, darzana aura cAritra merA hai, jo merA hai vaha jA nahIM sakatA / zarIra jA rahA hai - jAne do, yaha zarIra merA nahIM hai aura maiM usakA nahIM hU~ / janmanA maranA, bananA - bigar3anA, sRjana aura vidhvaMsa yaha anAdikAlIna khela pudgaloM kA hai.. .. mohakarma ko zithila kiyA / pratikSaNa bhAvamaraNa cala hI rahA hai / zarIra pratisamaya jarA ko upalabdha ho rahA hai / vaha miTegA hI, isaliye yaha Ayu kI sImA se Abaddha hai / isa jar3a zarIra ko TikAye rakhane kI aura use miTAne kI arthAt jIne kI, marane kI AkAMkSA vyartha hai ....... Ayu karma ko zithila kiyA / yaha zarIra saMghayaNa saMThANa, yaha saba nahIM hU~, maiM rasa-gaMdha-sparza nahIM hU~ / ye bAdhaka haiM / isa cintana se nAma karma ko zithila kiyA / karmajanya hai / maiM zabda nahIM hU~, maiM rUpa zabdAdi saMyoga merI karma - mukti meM yaha jIvAtmA aneka bAra uccagotra meM janma le cukI hai aura aneka bAra nIca gotra meM / merA astitva U~ca-nIca ke bheda se pare abheda hai / isa cintana se gotra karma zithila kiyA / maiM ananta bala sampanna hU~ / saba jIvoM se maiM khamAtA hU~, sabhI jIva mujhe kSamA kareM / maiM sabhI jIvoM ko kSamA karatA hU~ / isa prakAra sabhI jIvoM ke prati abhayadAna kI bhAvanA se antarAya karma ko kSINa kiyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. isa prakAra pUjya zrI 'appA ceva dameyavvo' ke Adarza ko caritArtha karate hue cinmaya kI sthiti meM tammaya hue / dhanya hai AcArya deva ko, jinhoMne yAvatjIvana svAdhyAya meM rata rahate hue zarIra sApekSa sva ke adhyAya ko parama samAdhi meM vilIna karake jana-jana ko svAdhyAya kA apUrva antima sandeza diyA / AcArya bhagavan pUjya zrI hastImalajI ma. sA. kI yaha yAtrA jIvana kA anta nahIM thA, pUjya gurudeva kA yaha saMthArA jIvana kA samApana nahIM balki antara kI nidhiyoM kA udghATana thA / Jain Educationa International 51 - gir3iyA bhavana, A-35 dharmanArAyaNajI kA hatthA, pAvaTA, jodhapura (rAja.) amRta-karaNa zAnti aura samatA ke lie nyAya-nItipUrvaka dharma kA AcaraNa hI zreyaskara hai / jJAna-darzana Adi nija guNa hI Atma-dhana hai / icchA para jitanA hI sAdhaka kA niyantraNa hogA utanA hI usakA vrata dIptimAna hogA | icchA kI lambI-caur3I bAr3ha para yadi niyantraNa nahIM kiyA gayA to usake prasAra meM jJAna, viveka Adi sadguNa pravAha-patita tinake kI taraha baha jAyeMge / For Personal and Private Use Only - prAcArya zrI hastI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he Atmana ! tumase bar3hakara koI nahIM !! STOSKAR PRANK 0 DaoN0 zrImatI maMjulA bamba Aja se 82 varSa pahale saM0 1967 pauSa zuklA 14 ko pIpAr3a nagara meM janmA eka bAlaka bhArata ke kone-kone meM apanI jJAna-sAdhanA aura apane vyaktitva kA prakAza phailAyegA, yaha kisI ko kyA patA thA ? apane pUrva janma kI ArAdhanA va zubha karmoM kA paripAka kahiye ki usakI mAtuzrI rUpAdevI ke tyAga-vairAgya kA prabhAva usa para aisI amiTa chApa jamAtA gayA ki usane apanI mAtAjI ko bhI dIkSA grahaNa karane kI ora agrasara kiyA va svayaM ne bhI dasa varSa kI laghuvaya meM samvat 1977 meM ajamera zahara meM jaina dIkSA grahaNa kara lii| itanI choTI umra meM jaba sAdhAraNatayA bAlaka hoza bhI saMbhAla nahIM pAtA, zrI kevalacandajI boharA va rUpAdevI ke isa pUtra ne apane viziSTa jJAna va bodha se kevala saMsAra kI asAratA kA hI bhAna nahIM kiyA, kintu apane guru pUjya AcArya zrI zobhAcandrajI kI sevA meM apane ko samarpita bhI kara diyaa| __ apanI tIvra smaraNa-zakti evaM prakhara buddhi ke kAraNa Apane thor3e hI samaya meM vyAkaraNa, prAkRta, saMskRta Adi viSayoM meM pravINatA prApta kara lii| Apake pANDitya ko dekhate hue jaba eka bAra prAcArya pravara zrI zobhAcandrajI ma0 sA0 jodhapura sthita peTI ke nohare meM virAjamAna the to suzrAvaka zrI udayarAjajI luNAvata ne prAcArya pravara se nivedana kiyA ki Apa muni zrI hastImalajI ma. sA0 ko pravacana dene hetu pharamAveM / isa para muni zrI ne uttara diyA ki 'abhI to mujhe jJAna prApta karane do / sUMTha kA gA~ThiyA lekara mujhe paMsArI nahIM bananA hai|' yaha Apa zrI kI prakhara buddhi kA paricAyaka hai| __ mApake Agamika jJAna, prakANDa pANDitya, adbhuta bauddhika vilakSaNatA Adi guNoM ke kAraNa 20 varSa kI laghuvaya meM caturvidha saMgha ne Apako ratna vaMza ke prAcArya pada para pratiSThita kiyA / 600 varSoM ke aMtarAla meM 20 varSa kI avasthA meM AcArya pada prApta karane vAle Apa prathama prAcArya the| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. prAcArya zrI ekatA ke pakSadhara : __ prAcArya pravara sadA jaina ekatA ke samarthaka rahe haiM / yahI kAraNa hai ki jaba bhI ekatA kA prasaMga pAyA, Apa sadaiva usameM agraNI rahe / sAdar3I sAdhu sammelana meM prAcArya pada kA tyAga kara Apane ekatA hetu apanI sampradAya kA vRhad zramaNa saMgha meM vilInIkaraNa kara diyA / Apane zramaNa saMgha meM vyApta kamajoriyoM aura zithilAcAra para dRr3hatA se prahAra kiyA / Apa dikhAve kI ekatA pasanda nahIM karate the / Apa kahA karate the ki "nAraMgI ke samAna UparI ekatA kucha kAma kI nhiiN| nAraMgI Upara se to eka hotI hai parantu andara se alaga-alaga, isake viparIta kharabUjA Upara se bhale hI alaga-alaga dikhAI par3atA hai parantu hotA eka hai|' isI prakAra prAcArya zrI hamezA kharabUje kI taraha kI ekatA ke pakSadhara rhe| prAcArya zrI sAmAyika-svAdhyAya ke prabala preraka : Apa zrI sAmAyika-svAdhyAya ke prabala preraka the / Apane AtmA ke kalyANa ke do mArga batAye jisameM prathama mArga-sAmAyika, aura dUsarA mArga svAdhyAya / Apane sAmAyika ko jIvana meM sukha-zAnti aura Ananda prApta karA dene vAlI rAmabANa auSadhi batAyA hai / Apane svAdhyAya ke bAre meM batalAyA ki svAdhyAya apane mana meM uThane vAle vicAroM kA cintana, manana aura parIkSaNa hai / apanI Antarika zaktiyoM ko jor3ane kA abhyAsa hI svAdhyAya hai / svAdhyAya niyamita rUpa se ho ata: Apane 'svAdhyAya saMgha' ke gaThana kI preraNA dI / pariNAma svarUpa deza ke aneka prAntoM rAjasthAna, madhyapradeza, gujarAta, tamilanADu, mahArASTra meM svAdhyAya saMgha gaThita hue haiM aura ve apanI pUrNa kSamatA se isa kArya ko karate hue isake prasAra-pracAra meM juTe hue haiN| prAcArya zrI karuNA ke sAgara : AcArya zrI vyakti ke prati hI nahIM varan pazuoM ke prati bhI sadA karuNA, vAtsalya evaM prema bhAva rakhate the / jaba Apa mahArASTra meM satArA se dakSiNa kI ora vihAra kara rahe the to Apane dekhA ki kucha vyakti eka bhayaMkara viSadhara nAga ko lAThiyoM se mAra rahe the| yaha dekhakara Apa zrI kA karuNAzIla hRdaya pasIja uThA aura bhIr3a ko cIrate hue lAThiyoM ke prahAroM ko rokA aura ghAyala nAga ko pakar3A va dUra jaMgala meM le jAkara ekAnta sthAna para chodd'aa| nAgarAja ne apane upakArI ke prati anugRhIta hote hue jAte samaya apane phana se AcArya zrI ko tIna bAra namaskAra kiyA aura Age cala pdd'aa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 54 * vyaktitva evaM kRtitva prAcArya zrI kI sAhitya ke prati ruci : __ AcArya zrI kA sAhitya ke kSetra meM bhI pUrNa va amUlya yogadAna rahA hai / uttarAdhyayana, dazavakAlika, nandIsUtra, antagaDasUtra, prazna-vyAkaraNa Adi jainAgamoM para Apane TIkAe~ likhI haiN| "jaina dharma kA maulika itihAsa" ke rUpa meM Apane jaina dharma kA eka tathyapUrNa aura prAmANika itihAsa samAja ko diyA hai / aba taka isake cAra bhAga prakAzita hue haiM / inameM Adi puruSa bhagavAna RSabhadeva se lekara Aja se 500 varSoM pUrva taka kA itihAsa hai| Apake pUrva puNya karmoM kA saMcita udaya aura mAtu zrI ke dhArmika saMskAra va garbhastha zizu para hue prabhAva kA hI pratiphala thA ki Apa zrI ne 5 varSa . kI alpavaya se hI cauvihAra karanA zurU kara diyA / Apane apane jIvana meM lagabhaga eka lAkha kilomITara kI paidala yAtrA kI jo eka mahattvapUrNa bAta hai| jIvana ke aMtima pAMca varSa pUrva taka (77 varSa kI vaya taka) ApakA vihAra kAphI teja gati kA rahatA thA / Apake sAtha calane vAle saMtagaNa, bhaktagaNa jaba vihAra meM hote to Apa kAphI Age nikala par3ate the aura bhaktagaNa kAphI pIche raha jAte the| Apa bAhara se jitane sundara the, nayanAbhirAma the usase bhI adhika manobhirAma andara se the / ApakI maMjula mukhAkRti para niSkapaTa vicArakatA va dRr3hatA kI bhavya AbhA barasatI thI aura ApakI udAra A~khoM ke bhItara se bAlaka ke samAna sarala sahaja snehasudhA jhalakatI thI / jaba bhI dekhate vArtAlApa meM saralatA-zAlInatA ke darzana hote the| hRdaya kI ucchala saMvedanazIlatA evaM udAtta udAratA dikhAI detI thI jo darzaka ke mana aura mastiSka ko eka sAtha prabhAvita karatI thI aura kucha kSaNoM meM hI bIca kI mahAn dUrI ko samApta kara sahaja sneha-sUtra meM bAMdha detI thii| dIptimAna nirmala gehaMA varNa, dArzanika mukhamaNDala para camakatIdamakatI huI nizchala smita-rekhA, utphulla nIlakamala ke samAna muskarAtI huI sneha-snigdha nirmala A~kheM, svarNa-patra ke samAna damakatA huA sarvatobhadra bhavya lalATa, karmayoga kI pratimUrti ke sadRza saMgaThita zarIra--yaha hai hamAre paramArAdhya AcArya pravara zrI hastImalajI ma0 sA0 kI pahacAna evaM jise loga "yuga prarvataka prAcArya zrI hastI guru" ke nAma se jAnate haiM / isa AdhyAtmika yuga puruSa ko unakI prathama puNya tithi para koTikoTi namana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. guru hastI sI hastI bolo kahAM milegI? guru vANI se ghara-ghara kI bagiyA mahakegI / / sAmAyika-svAdhyAya ke prabala pracAraka jaya guru hstii| "jinavANI" ke prabala pracAraka jaya guru hastI / / jaina jagata ke divya sitAre jaya guru hastI / koTi-koTi bhaktoM ke pyAre, jaya guru hastI // merI zakti kahA~ guru-guNagAna karUM maiM / prakhara bhAnu ke sammukha kaise dopa dharU~ maiM / / hU~ pAmara nAdAna na jAnUM zabda sNjonaa| nahIM cAhatI phira bhI svarNima avasara khonA / / jaya guru hastI, zata-zata praNAma ! -3, savAI rAmasiMha roDa, meru pailesa hoTala ke pAsa, jayapura-4 000 amRta-karaNa antara meM zakti ke vidyamAna rahate hue bhI use jagAyA nahIM gayA to vikAsa nahIM hogaa| * mujhe apane ghara kA svAmitva prApta honA cAhie arthAt __ merI AtmA para karma-kirAyedAroM kA adhikAra na hokara merA hI adhikAra honA caahie| * bhAvanA meM yadi anAsakti hai to koI bhI jIvana-nirvAha kA sAdhana bhoga yA parigraha nahIM banatA / Asakti hone para sabhI padArtha parigraha ho jAte haiM / -prAcArya zrI hastI - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... prabhA gir3iyA mahAn vyakti kA smaraNa puNya arjana karAtA hai, mahAn vyakti kI abhivyakti kA smaraNa sadguNoM kA sarjana karAtA hai, mahAn vyakti kI virakti kA smaraNa durguNoM kA visarjana karAtA hai aura mahAn vyakti ke samAdhi kA smaraNa dharma ke prati samarpaNa karAtA hai / nAma raTo dina-rAta aisA mahAn vyakti kauna, jinake nimitta se puNya-arjana, jIvana-sarjana, durguNa - visarjana aura dharma - samarpaNa hotA hai ? aisA mahAn vyakti vahI hai jo AtmA, mahAtmA svarUpa ko dhAraNa kare aura mahAtmA se paramAtmA banane kI dizA meM prayANa kre| aise hI eka mahAn AtmA AcArya zrI hastImalajI mahArAja sAhaba ko apane zraddhA-sumana arpita karane hetu merA mana lAlAyita ho rahA hai / yaha kArya atyaMta durUha hai kyoMki saba dharatI kAgada karU~, lekhanI sava banarAya / sAta samudra kI masi karU~, guru guna likhA na jAya // guru-guraNa ko likhanA sarala nahIM / guru ko laghu kitanA kyA abhivyakta kara sakatA hai ? asIma vyaktitva ko kyA sasIma zabdoM meM gUMthA jA sakatA hai ? kabhI nahIM.... ......... phira bhI maiM likha rahI hU~, aisA kyoM ? yaha prazna anuttarita hI rahegA, kyoMki zraddhA jo hai vaha nirAkAra hai / Jain Educationa International mujhe smaraNa ho rahA hai AcArya mAnatuMga svAmI kA 'bhaktAmara stotra', dinAtha prabhu ke prati utpanna bhAvanA ko zabdoM kI sAkAratA pradAna karanA cAha rahe haiM, sAtha meM apanI asamarthatA jAna rahe haiM / taba unakI jo becainIvyAkulatA thI, mAnasikatA thI, vaha nimna zabdoM se spaSTa hotI hai-- "alpazrutaM zrutavatAM parihAsadhAma, tvadbhaktireva mukharI kurute balAnmAm / For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti, taccAmracAru - kalikA nikaraika hetuH / / " aisI hI sthiti merI bhI banI hai / gurudeva gajendra kA smaraNa mujhe apanI bhAvAvyakti ke lie vivaza kara rahA hai - AcArya bhagavan ! satya dharma ke pratibodhaka the, sAmAyika svAdhyAya ke udbodhaka the, ajJAna aMdhakAra ke nirodhaka the, zithilatA ke avarodhaka the, vItarAgatA ke sajaga upAsaka the, gUr3ha rahasyoM ke ve udghATaka the / * 57 aise gurudeva ne pIpAr3a meM janma lekara vIra vANI ko pInA, AtmasvarUpa ko pAnA aura pApa se DaranA sIkhA thA / pUjya gurudeva "appa dIvo bhava" kI preraNA ke pratyakSa pratIka the / ApazrI kA sampUrNa jIvana dharma-saMskRti ko samarpita rahA / vartamAna yuga ke zrApa eka alaulika yazomahimA ko dhAraNa kiye hue the / vaha mahimA trividha thI / yaha trividha mahimA antara evaM bAharI jagat ko Alokita karane vAlI thI / antara jagat kI trividha mahimA thI 1. sotsAha jJAnArAdhana - jaba dekho taba paThana-pAThana meM nita nUtana anveSaNa - anusandhAna meM tallIna / 2. nirgrantha pravacana para zravicala zraddhAna- yahI kAraNa thA ki bhayaMkara se bhayaMkara vyAdhi ke prasaMgoM meM bhI eka hI svara mukharita hotA thA - ' vinAzadharmA hai / " - " yaha zarIra to 3. zrAgamokta zrAcAra mArga meM dRr3hatA- dRr3ha zrAcAravanta the gurudeva / padapratiSThA ke pralobhanoM ko unhoMne ThukarA diyA / unakI eka hI niSThA thI ki saMyamI garimA ko khokara kucha bhI pAnA Atma-vaMcanA hai / Jain Educationa International isa antara jagat kI mahimA ke kAraNa hI isa mahApuruSa kA deha dhAraNa karanA evaM deha - visarjana karanA donoM hI garimAmaya the / bhItara sAdhanA kA jabaradasta proja thA aura anubhUta mananazIlatA thI / Apake mukha maNDala para For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 58 * vyaktitva evaM kRtitva brahmacarya kA apUrva teja jhalakatA thA aura janamAnasa kI vikRtiyoM ko dUra karane vAlI vacana-zakti ke Apa dhAraka the arthAt prAcArya deva ojasvI, manasvI, tejasvI, vacasvI aura tapasvI the| ApakI bAhya jagat meM jo caturvidha mahimA thI vaha jana-jana meM prazaMsA kA evaM indriya-viSayoM meM anuraktoM ke mana meM zraddhA kA viSaya banI huI tathA caturvidha saMgha ke gaurava ko bar3hAne vAlI thii| vaha caturvidha mahimA thI * laghuvaya meM mahApatha para abhiniSkramaNa / * laghuvaya meM AcArya pada ko suzobhita karanA / * AcArya pada kI sudIrgha paryAya ko dhAraNa karanA / * paMca parameSThI ke tIna pada se arthAt prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina tInoM paramazreSTha padoM se pratiSThita honA / ApazrI ne lAkhoM kilomITara kA pada vihAra karake rAjasthAna, gujarAta, mahArASTra, karnATaka aura madrAsa Adi kSetroM meM sAmAyika-svAdhyAya kA alakha jagAyA / jana-mana ko sAmAyika- svAdhyAya kI maMgala preraNA dekara sAdhanA ke liye unheM utprerita kiyA / ina arthoM meM Apa maMgala puruSa thepAvanatA ke pratIka the| mithyAtva ke prabhAva se, bhautikatA ke tIvra AkarSaNa se pudgalAnandI jIvAtmAe~-jinakI dRSTi para moha-mamatA kA jAla thA, unakI A~khoM ko jisane jJAnarUpa aMjana zalAkA se khola diyaa| aise gurudeva vAstava meM dRSTipradAtA the| ApakI kRpA se kitane hI pAmara prANI samyaktva-ratna pAkara pAvanatA se jur3a gye| Apake taraNa jisa bhUmi para par3e vahA~ kI janacetanA tyAga-vairAgya kI dRSTi se sarasabja bnii| Apa jahA~ bhI gaye vahA~ ApakA karma sirpha pravacana prabhAvanAtmaka hI sImita na rahA, balki Apane vahA~ ke jana-mAnasa ko smjhaa| vahA~ ke dharma premiyoM kA jIvana zAMtimaya-sukhamaya bane, isa hetu unake pArivArika evaM sAmAjika jIvana para dRSTipAta kiyA / jahA~-jahA~ bhI Apane kASAyika jahara ghulatA phailatA-bar3hatA dekhA vahA~-vahA~ Apane vItarAgatA kA pAvana maMtra sunAkara sabako viSa mukta kiyA / pUjya zrI ke ina sAmAjika-zAMti ke kArya jaba smRtipaTala para Ate haiM taba sahaja hI 'dAdU' kI guru-mahimA kI yaha zabdAvalI yAda A jAtI hai Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. "mana bhujaMga bahu viSa bharayA, nirviSa kyUM hI na hoI / 'dAdU' milyA guru gAruDI, nirviSa kinhA soI / / " Apa zrI kA jIvana anekAneka vizeSatAoM se anuraMjita thA / jJAna sAdhanA dvArA jyotirmaya banakara jana-jana ko jyotirmAna karane rUpa tejasvitA, abhaya banakara dharma aura saMskRti ke liye pala-pala Atma-balidAna karane rUpa nirbhayatA, karuNa banakara dIna-duHkhiyoM kA prAtma-sammAna rakhate hue, bAtsalya sahayoga rUpa udAratA Apake mahAn vyaktitva kA paricaya thaa| ApakA jIvana adhyAtma bhAvanA se parisiMcita thA / Apake vyaktitva meM tejasvitA, nirbhayatA aura udAratA kI triveNI pravahamAna thii| yUjya zrI kA jIvanagata AcaraNa salila sA tRptidAyaka thaa| ApakA sAmAyika-saMdeza makkhana sA zaktidAyaka thaa| ApakA svAdhyAya saMdeza amRta sA muktidAyaka thaa| pUjya guru hastI kI saMyamI mastI kA, maMgalamaya uttama jIvana kA antima phalita Adarza samAdhi maraNa thA / atIta ke lambe itihAsa meM kisI AcArya kA isa prakAra jAgRti paraka sudIrgha samAdhimaraNa kI ArAdhanA kA prasaMga sunane, jAnane evaM par3hane ko nahIM milaa| isa rUpa meM isa prasaMga ko itihAsa kA svarNima adhyAya kaha deM to koI atizayokti nahIM hogii| vaise to pUjya AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke samAdhimaraNa kI ghaTanA jahA~ eka ora bhakta samudAya ke liye zoka kI ghaTanA hai vahIM dUsarI ora zramaNa saMskRti ke liye gaurava kA, sAdhaka varga ke liye preraNA kA aura adhyAtma jagat ke liye maMgala kA prasaMga hai| pUjya bhagavanta kA yaha samAdhi varaNa hamAre andara samAdhi kI smRti ko jIvita rakhane meM parama sahayogI bnegaa| devendra narendra se pUjita guru gajendra ke mahimA maNDita vyaktitva ko zata-zata, vandana-namana ke sAtha maiM zraddhA-sumana samarpita karatI huuN| "guru trAtA, bhrAtA guru, guru mAtA, guru tAta / paramezvara sama suguru kA, nAma raTo dina-rAta / / " -gir3iyA bhavana, A-35, dharmanArAyaNajI kA hatthA, pAvaTA, jodhapura (rAja.) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aise the hamAre pUjya gurudeva - zrI zrIlAla kAvar3iyA parama zraddheya AcArya pravara zrI hastImala jI ma. sA. mahAn vyaktitva ke svAmI the| Apane apane zramaNa-jIvana meM aneka dhArmika saMsthAnoM kI sthApanA kI tathA aneka mahAn graMthoM sahita vipula jaina sAhitya kI racanA kI / sAmAyika evaM svAdhyAya ke to Apa prabala preraka the| apane dIrgha sAdhanA-jIvana meM aneka kaThinAiyoM kA samAdhAna karate hue Apane saMgha evaM samAja kI athaka sevA kI tathA bhArata bhara meM rAjasthAna, dillI, paMjAba, uttarapradeza, madhyapradeza, gujarAta, mahArASTra, tamilanADU Adi dakSiNI rAjyoM kA bhramaNa karate hue dharmapremI janatA ko apane pravacana-udbodhana se lAbhAnvita kiyA tathA aneka sthAnoM para svAdhyAya saMghoM kI sthApanA kii| apanA aMtima samaya nikaTa jAnakara, AcArya zrI ne atyadhika asvastha hote hae bhI auSadhi Adi lenA baMda kara diyaa| bhaktajana aneka DaoNkTaroM evaM vaidyoM ko bhI lekara Ae parantu prAcArya zrI ne kahA ki yaha zarIra to nazvara hai tathA eka dina jAnA hI hai aura samAdhipUrvaka apanI sAdhanA meM aTala rhe| nimAja meM virAjita sabhI saMta-satiyoM ne prAcArya pravara kI sevA kA lAbha liyA tathA unakI icchAnusAra, saMlekhanA saMthArA kraayaa| samAdhiyukta avasthA meM 21-4-61 ko rAtri 8 baje lagabhaga AcArya zrI ne nazvara deha kA tyAga kara diyaa| AcArya zrI ke mahAprayANa se pUrva to hajAroM-lAkhoM bhaktoM ne nimAja pahu~cakara darzana evaM sevA kA lAbha liyA hI thA parantu unakI aMtima yAtrA meM to eka lAkha se bhI adhika zraddhAlujanoM kI upasthiti abhUtapUrva thI, jaise darzanArthiyoM kA sAgara umar3a par3A ho| rAjasthAna ke mukhyamaMtrI zrI bhairoMsiMha zekhAvata sahita aneka gaNamAnya vyakti bhI apanI bhAvabhInI zraddhAMjali arpita karane hetu vahA~ upasthita the| AcArya zrI ke antima kAla kA sAnnidhya pA nimAja nagara dhanya ho gayA evaM tIrthasthala bana gyaa| mujhe to bAlyAvasthA se hI AcArya zrI ke sAnnidhya kA suavasara prApta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. hotA rahA hai| ajamera meM saMvat 1960 ke vRhad sAdhu sammelana ke avasara para bhI mujhe Apa zrI ke darzanoM kA lAbha prApta huaa| sammelana meM bar3e-bar3e mahAn saMta, prAcArya, upAdhyAya padhAre the parantu unameM sabase kama Ayu ke prAcArya prApa zrI hI the| saMvat 1963 kA prAcArya pravara kA cAturmAsa ajamera meM, samIra zubha kAryAlaya bhavana (mamaiyoM kA noharA) meM huaa| isa samaya antevAsI ziSya zrI choTe lakSmIcanda jI ma. sA. ke sAnnidhya meM maiMne pratikramaNa sIkhA tathA prAcArya zrI ke darzanoM evaM sevA kA suavasara bhI prApta huaa| AcArya pravara kI vinamratA bhI dekhane ko milii| usa samaya zrI sujAnamala jI ma. sA., zrI bhojarAja jI ma0 sA0 evaM zrI amaracanda jI ma. sA0 ko dIkSA evaM Ayu meM bar3e hone ke nAte AcArya zrI vidhivat vandana karate aura ve mahAn santa AcArya pravara kA sammAna karate / eka bAra mere choTe suputra ci0 sunIlakumAra ko gaMbhIra vyAdhi huii| kAphI cikitsA ke bAvajUda bhI sthiti nirAzAjanaka thii| prAcArya zrI bhI usa samaya ajamera meM virAjita the| unase arja kI to svayaM kRpA karake mere nivAsasthAna padhAre tathA ci0 sunIla ke kAna meM maMtra sunaayaa| usI samaya se usake svAsthya meM pragati prArambha ho gaI tathA zIghra hI pUrNa svAsthya lAbha ho gyaa| aisA thA prAcArya zrI kA vAtsalya evaM pratApa / dakSiNa prAMta evaM bAlotarA ke grAmoM meM vihAra ke samaya AcArya zrI ke sAtha-sAtha calane kA saubhAgya bhI mujhe prApta huaa| choTe grAmoM meM vihAra meM kAphI kaThinAiyA~ sAmane AtI haiM parantu aise mahApuruSa saba paristhitiyoM meM samabhAva rakhate hue nirmala saMyama kI ArAdhanA karate haiN| maiM jaba kabhI bhI AcArya zrI ke darzana karane jAtA, ve hamezA hI dharma dhyAna evaM svAdhyAya kI preraNA dete tathA kaI bAra to mujhe ha~sakara kahate ki tuma to bhAmAzAha ke vaMzaja ho| __ aise se hamAre pUjya gurudeva ! Aja ve hamAse bIca zarIra rUpa meM to nahIM haiM para unakI punIta smRti hameM yugoM-yugoM taka preraNA pradAna karatI rhegii| usa mahApuruSa ke caraNa-kamaloM meM zata-zata vandana / ~kAvar3iyA sadana, kar3akkA cauka, ajamera Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MM ANA aparAjeya vyaktitva ke dhanI hawww 0 zrI amaracanda lor3hA AcArya zrI hastImala jI ma. sA. bar3e prabhAvazAlI aura puNyavAn AcArya the| Apa hajAroM nara-nAriyoM ke AkarSaNa ke kendra the| gehu~mA varNa, ThiganA kada, gaThA huA zarIra, prazasta lalATa aura gola-gola camakatI vAtsalya bharI A~kheM, yaha thA unakA prabhAvazAlI bAhya-vyaktitva / ApakI spaSTavAditA aura usameM jhalakate cAritra ke teja ke sammukha pratyeka vyakti natamastaka ho jAtA thaa| Apa jana sAdhAraNa ke bIca bahuta sAdagI aura saralatA se prAtmIya-bhAva kA srota bahAte the / prAcArya zrI kA prabhAva itanA tIvra thA ki virodhI jana bhI Apase abhibhUta hue binA nahIM rhte| aApakI puNyavattA advitIya thii| jo kArya saiMkar3oM vyaktiyoM ke parizrama aura dhana se bhI sambhava nahIM hotA, ApakI puNyabattA se svayaM hI ho jAyA karatA thaa| ApakA janma vi0 saM0 1667 kI pauSa zuklA 14 ko mAravAr3a meM pIpAr3a nagara ke boharA parivAra meM huA thaa| Apake pitAzrI kA nAma thA zrI kevalacanda jI boharA aura mAtA kA nAma thA ruupaabaaii| jaba Apa garbha meM the tabhI Apake pitAzrI kA svargavAsa ho gayA thaa| mAtAzrI ne Apako bar3e lAr3a-pyAra se paalaa-possaa| kahA jAtA hai ki Apake parivAravAle janma-samaya likhakara eka vRddha anubhavI jyotiSI ko dikhalAne ko le gaye to usane batalAyA ki isa jAtaka (saMtAna) ke 20veM varSa meM pratApI narezoM se bhI bar3hakara mahApuruSa banane kA yoga hai| mAtA isI sunahalI AzA para apane pIhara aura kabhI sasurAla kI chAyA meM baiThakara AzA ke dIpa saMjotI rhtii| pUrva janma ke saMskAra bIjAnukUla vAtAvaraNa pAkara aMkura rUpa meM phUTane lge| khelakUda, khAna-pAna Adi ke prati utanI Asakti jagI hI nahIM thI ki use miTAne kI ceSTA karanI pdd'e| mAtA kI dhArmika vRttiyA~, par3ausa kA dharmAnuprANita vAyumaNDala aura phira saMtajanoM kA samparka Apako utkRSTa virakti kI ora mor3ane meM sahAyaka bnaa| ratnavaMza ke chaThe paTTadhara AcArya zrI zobhAcandra jI ke pAsa 10 varSa kI vaya meM mAgha zuklA dvitIyA ko ajamera nagara meM ArhatI dIkSA svIkRta kara Apa sarvAraMbha parityAgI zramaNa bana gye| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. AcArya hastI prArambha se hI zobhAcandra jI mahArAja ke priya ziSya rahe / ApakI prajJA bar3I prakhara evaM tattva manISA bar3I hI sUkSma thii| Apa dina-rAta tIvra adhyavasAya ke sAtha jJAnArjana meM juTe rahate / guru zobhAcandra jI mahArAja jaise kaThora anuzAsana kI dekharekha meM Apa rahe, para ulAhanA bharA eka zabda bhI kabhI nahIM milaa| yahI ApakI prAcAra-zuddhi kA jIvaMta pramANa hai| bAlaka hote hue bhI Apa sthira yogI the| jApa apanA hara kArya bar3I sAvadhAnI tathA manoyoga se kiyA karate the / bahudhA Apa iMgita se hI saba samajha jAyA karate the / bAlyAvasthA meM hI ApameM yaha asAdhAraNa yogyatA thii| Apake jIvana para zobhA guru kI jo amiTa chApa par3I, vahI preraNA-sUtra banakara Apako AjIvana prerita karatI rhii| Apa sadA nilipta bhAva tathA kartavya-buddhi se hara kArya ko kiyA karate the| vi0 saM0 1983 kI sAvaNa badI amAvasa ko AcArya zobhAcandra jI mahArAja kA svargavAsa huaa| daihika saMskAroM ke bAda samUce saMgha ne milakara Apase prArthanA kI- 'Apa prAcArya pada para viraajeN'| Apane bilakula rUkhA sA uttara diyA-"pahale pUrvAcArya dvArA likhA patra dekho, kisakA nAma hai ?" saMgha kI bhakti bharI manuhAreM aura vinaya bharA Agraha bhI Apako nahIM pighalA skaa| Akhira patra sunAyA gayA tabhI Apane pada grahaNa kiyaa| yaha thI ApakI pada kI apekSA kartavya ko U~cA mAnane kI prakRti / pada kA vyAmoha nahIM, para kartavya Apake jIvana kA anupama Adarza thaa| prAcArya hastI ke zAsana-kAla ko ratnavaMza kA svarNayuga kahA jAtA hai| isa kAla meM jJAna-sAdhanA, pracAra-kSetra, svAdhyAyasaMgha, zrAvaka samAja Adi pratyeka kSetra meM abhUtapUrva vRddhi va unnati huii| cAdara mahotsava vi0 saM0 1987, akSaya tRtIyA ko siMhapola, jodhapura meM huA / saMskRta ke kisI kavi ne ThIka hI kahA hai 'sUtembhaH kamalAni tatparimalaM vAtA vitanvantiyat' arthAt jala to sirpha kamala ko paidA karatA hai, usake parimala ko to pavana hI phailAtA hai| prAcArya hastI ke ucca cAritra aura vidvattA kI mahimA bhArata hI nahIM apitu saMsAra ke sabhI sabhya dezoM meM pahu~ca gaI thii| bar3e-bar3e vidvAnoM ne Apake darzana kiye tathA Apase tattva-carcAe~ bhI kii| Akhira sabane yahI kahA- "hameM bhagavAn mahAvIra kI zuddha paramparA ke zramaNoM ke darzana hue|" Apako tAttvika bAtacIta kA bar3A zauka thaa| Apa vAdavivAda nahIM, saMvAda pasanda karate the| Apa atyanta zItala va madhura svabhAva ke the| kaisA bhI krodhAdi kA prasaMga upasthita hotA, para Apa apane saumya svabhAva se thor3e bhI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 64 * vyaktitva evaM kRtitva vicalita nahIM hote| saMgharSa meM zAnti kA upadeza, mana kA saMtulana, AcAravyavahAra kI spaSTatA AcArya zrI ke jIvana meM paga-paga para parilakSita hotI thii| Apa saMgharSoM ko saphalatA kA pratIka mAnate the| prApakA AkhirI cAturmAsa marubhUmi ke pAlI nagara meM huaa| isa cAturmAsa meM aneka kAryakrama, tapasyAe~ upavAsa, tele, mAsakhamaNa, pacaraMgI Adi hue| yaha parama saubhAgya kI bAta hai ki ApakI 81vIM janma jayantI manAne kA zreya ApakI upasthiti meM pAlI saMgha ko milaa| yaha cAturmAsa jaina itihAsa meM svarNAkSaroM se aMkita rhegaa| __ saMyama-yAtrA kA samyak prakAra se pAlana karate hue Apa sojata siTI padhAre / sojata se nimAja padhAre / aMta meM Apane zarIra kI azakyatA kA bodha kara nimAja meM AmaraNa anazana kara vi0 saM0 2048, prathama vaizAkha zuklA aSTamI ko isa deha kA vyutsarga kiyA / sacamuca eka divya jyoti mahAtAtmA kA hamAre bIca se prasthAna ho gayA, parantu Aja bhI vaha amiTa lau lAkhoM-lAkhoM manuSyoM ke hRdaya meM ajJAna kI tamisrA ko dUra karatI huI bhavyajanoM kA patha prazasta kara rahI hai| ataH usa jyotirmaya divya puMja, kalA-sAdhaka kuMja, sAhitya sAdhaka ko hRdaya kI samasta zubha bhAvanAoM se zraddhAJjali arpita kara maiM apane Apako dhanya aura kRtakRtya anubhava karatA huuN| --pAlI (rAjasthAna) terA nAtha base nainana meM o AcArya zrI ratanacanda jI ma. sA. tU kyoM DhUMDhe vana-vana meM, terA nAtha base nainana meM ||tter / / kaiyaka jAta prayAga vANArasI, kaiyaka vRndAvana meM / prANa vallabha base ghaTa andara, khoja dekha terA mana meM / / 1 / / taja ghara vAsa base bana bhItara, chAra lagAve tana meN| ghara bahu bheSa race bahu mAyA, mugata nahIM che ina meM / / 2 / / kara bahu siddhi, riddhi, nidhi Ape, bagase rAja bacana meN| ye sahu chor3a jor3a mana jinasU, mugati deya ina china meM / / 3 / / mUla mithyAta meTa mana ko bhrama, prakaTe jyota 'ratana' meM / sadguru jJAna ajaba darasAyo, jyoM mukhar3A darapaNa meM / / 4 / / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ko sthAyI smRti - zrI mANakamala bhaNDArI sar3ana, galana aura vidhvaMsa audArika zarIra kA svabhAva hai aura isI ke phalasvarUpa jo audArika zarIra dhAraNa karatA hai, usakI mRtyu avazyaMbhAvI hai| manuSya AtA hai aura calA jAtA hai| aMgrejI ke eka kavi ne ThIka hI kahA hai For man may come, And man may go, But I go on for ever. arthAt manuSya AtA hai aura calA jAtA hai, parantu samaya kA prabhAva sadA hI calatA rahatA hai / mahApuruSa janma lete haiM aura apanI Ayu pUrNa kara cale jAte haiM / pIche chor3a jAte haiM apanI yAdeM, apane siddhAMta, apane upadeza Adi / isI yAdagAra ko tAjA aura sthAyI rakhane hetu kIrti-stambha, mandira, cabUtare, Azrama, aspatAla, skUla Adi kA nirmANa kiyA jAtA hai tAki jAne vAle kI yAdagAra ko amara rakhA jA ske| parantu kyA isa prakAra ke nirmANa sthAyI raha sakate haiM ? sambhavatayA nhiiN| pattharoM ke nirmANa kabhI sthAyI nahIM hote, samaya ke sAtha naSTa ho jAte haiM / pattharoM meM sthAyI yAdagAra mAnanA eka bhrAnti hai| sthAyI smRti antarha daya meM rahatI hai| vaha bAhya pradarzana kI vastu nahIM hai| kisI mahApuruSa kI yAdagAra unake batAye huye mArga kA anusaraNa karane meM hai na ki bAhya nirmANa yA pradarzana meM / Aja se ThIka eka varSa pUrva hamane eka aise mahAn AdhyAtmika yuga-puruSa ko kho diyA thA, jisane vinAzonmukha mAnavatA ko mahAvinAza ke patha se mor3a kara sva-para kalyANakArI vizvakalyANa ke mArga para anekAneka logoM ko prazasta kiyA / usa mahApuruSa kA jIvana apane Apa meM eka khulI pustaka thA aura usa pustaka kA eka-eka adhyAya hamAre liye preraNAspada hai| unake jIvana kA ekaeka kSaNa amUlya thaa| "vasudhaiva kuTumbakam' kI yukti ko hRdayagaMma kara sabhI se maitrIbhAva rakhane kI unheM sadaiva abhilASA rahatI thii| guNI vyakti ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 66 * dekhakara prAcArya zrI kA hRdaya sadaiva pramudita rahatA thA / kavivara 'yugavIra' ke zabdoM meM- " maitrI bhAva jagat meM merA, saba jIvoM para nitya rahe / " vyaktitva evaM kRtitva AcArya pravara ne prabhu mahAvIra ke upadezoM ko jana-jana taka pahu~cAyA / sAmAyika evaM svAdhyAya ke mAdhyama se Apane hajAroM logoM ke jIbana ko eka AdhyAtmika mor3a diyA / sAmAyika aura svAdhyAya to mAno ApakA paryAyavAcI ho gayA ho / jahA~ sAmAyika aura svAdhyAya kA nAma AtA vahA~ ApakA nAma avazya AtA / AcArya pravara aneka guNoM ke dhAraka the| vinaya, sevA, siddhAntoM para aDigatA Adi kucha aise guNa the jinakA prAcArya pravara ne apane sampUrNa jIvana bhara pAlana kiyA / apane se bar3oM kA Adara karanA AcArya pravara kI eka mukhya vizeSatA thI / hamane pratyakSa dekhA hai - prAcArya pravara ne apane se dIkSAvaya meM bar3oM kA sadaiva sammAna kiyA hai / udAharaNa ke rUpa meM ratnavaMza ke vayovRddha santa bAbAjI zrI sujAnamalajI ma. sA. kA, ko AcArya pravara se dIkSA meM bar3e the, prAcArya hote huye bhI unheM Apa vandanA karate the aura bAbAjI bhI saMgha ke nAyaka ke rUpa meM prAcArya zrI ko vandanA karate the / donoM mahApuruSoM kA vandana-vyavahAra eka ora jahA~ ApakI vinaya bhakti kA paricAyaka hai vahA~ dUsarI ora ratnavaMza kA eka Adarza thA jo hamAre santa satiyoM ke lie preraNAspada hai / AcArya pravara dUsaroM kI sevA zuzrUSA karane meM sadaiva tatpara rahate the aura isameM pramoda anubhava karate the / Apa na kevala apane sampradAya ke santoM kI varan itara sampradAya ke santoM kI sevA bhI niSpakSa bhAva se karate the / pUjya AcArya zrI jayamalajI ma. sA. kI sampradAya ke vayovRddha svAmIjI zrI cauthamalajI ma. sA. kI 13 dina ke saMthAre taka sevA kara, Apane jo sevA kA anupama udAharaNa prastuta kiyA, vaha virala hai / apane svayaM ke parivAra ke santoM meM svAmIjI zrI bhojarAjajI ma. sA., zAntamUrti zrI amaracandajI ma. sA., bAbAjI zrI sujAnamalajI ma. sA, prasiddha bhajanIka zrI mAraNakamunijI ma. sA. yadi santoM kI aMtima icchAnusAra unakI sevA meM rahakara Apane sevA bhAva ko mUrta rUpa diyA / kucerA meM sthira vAsa virAjita svAmI zrI rAvatamalajI ma. sA. kI sevA hetu apane do santoM ko unake pAsa bheja kara Apane do sampradAyoM madhura sambandhoM ko eka kadama Age bar3hAyA / ke Jain Educationa International Apake anya guNoM meM apane siddhAnta para himAlaya kI taraha aDiga rahane guNa anya logoM ke liye preraNAspada hai / Apane siddhAntoM se kabhI samajhautA nahIM kiyA, bhale hI isake liye Apako hI upAlambha kyoM na milA ho / bhautikatA ke pravAha meM na bahate hue Apa sadaiva apane siddhAntoM para aDiga rahe For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. cAhe vaha dhvani vistAra ke yantra ke prayoga kA mAmalA ho yA samAja meM vyApta zithilAcAra kA athavA anya kisI viSaya kaa| 'siddhAnta sarvopari hai', yahI Apake jIvana kA pramukha dhyeya thaa| aise aneka prasaMga upasthita hue jaba Apa para vartamAna havA ke rukha ko dekhakara samaya ke sAtha parivartana karane hetu dabAva bhI Aye, parantu Apa kiMcita mAtra bhI nahIM hile / vaise to ApakA sampUrNa jIvana hI tyAga aura tapomaya thA parantu ApakA saMdhyAkAla apane pUrvavartI sAdhanAkAla se bhI kahIM adhika ujAgara niklaa| apane aMtima samaya meM saMthArA grahaNa kara samAdhi maraNa ko prApta kara Apane apane pIche jo sthAyI yAdagAra chor3I hai, vaisI saMbhavatayA pichalI kucha sadiyoM meM kisI bhI prAcArya ne nahIM chodd'ii| yaha ApakI adhyAtma sAdhanA kA hI phala thA ki saMthAre kI avadhi taka musalamAna bandhuoM ne pazuvadha va katlakhAne banda rakhe / kisI ke samajhAne para sambhavatayA aisA ho pAtA yA nahIM parantu yaha ApakI AdhyAtmika zakti kA hI phala thA ki hiMsaka vyaktiyoM ne bhI ahiMsA kA mArga apnaayaa| mAnava hI nahIM pazuoM ke prati bhI Apake prema va sneha ne nAgarAja kA bhI mana jIta liyA aura kahate haiM ki vaha nAgarAja Apake aMtima darzanoM hetu nimAja meM upasthita thaa| hamane arihantoM ko nahIM dekhA, siddhoM ko nahIM dekhA parantu AcArya bhagavan meM hamane arihantoM va siddhoM ko pratibimbita hote dekhA hai| mahApuruSa kisI eka vyakti, parivAra yA sampradAya ke nahIM hote| ve to sabhI ke hote haiM / yahI vAta prAcArya bhagavan para bhI lAgU hotI hai / ve sabake the aura sabake liye the| prAcArya pravara bhale hI zarIra se Aja hamAre bIca nahIM haiM, parantu unake upadeza, unake eka-eka zabda Aja bhI hameM preraNA dete haiM aura hamAre liye mArgadarzaka haiN| unakA diyA huA sAmAyika aura svAdhyAya kA nArA Aja bhI hamArA patha-pradarzaka hai| Aiye, prAcArya bhagavan kI prathama puNya tithi para hama yaha saMkalpa kareM ki yadi hameM unakI smRti ko sthAyI rUpa denA hai to hama unake upadezoM ko, sAmAyika aura svAdhyAya kI pravRttiyoM ko apane antarha daya meM dhAraNa kara unheM apane jIvana meM utAreM aura anya logoM ko bhI isa ora prerita kreN| yahI usa mahApuruSa ke prati hamArI sahI zraddhAMjali hogI aura yahI unakI sthAyI smRti bhii| -rAvatoM kA bAsa, jodhapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iOAD saMyama-sAdhanA ke kIrtistaMbha - zrI lakSmIcanda jaina sAdhanA ke binA vyakti ko Atmasiddhi prApta nahIM ho sktii| sAdhanA kA guNagAna to sabhI kara sakate haiM parantu jIvana meM sAdhanA karane vAle virale hI hote haiN| saMta kI sAdhanA gRhastha kI sAdhanA se ucca koTi kI hotI hai| saMtoM meM bhI jaina saMta evaM jaina saMtoM meM sthAnakavAsI jaina saMta-satiyoM kI sAdhanA ucca koTi kI hotI hai, kyoMki chaH kAyA ke jIvoM kI rakSA viSayaka paripAlanA meM sarvAdhika mahattvapUrNa saMyama-paddhati sthAnakavAsI zvetAmbara jaina saMta-sAdhviyoM kI hai| sthAnakavAsI zvetAmbara jaina saMtoM, prAcAryoM meM bhI eka se adhika ke nAmoM kA ullekha hotA hai, parantu AcArya zrI hastImala jI ma. sA. jaisA AcaraNa dharma kI ArAdhanA karane vAlA saMta ati durlabha hai| (1) lAuDa spIkara kA upayoga nahIM hone denaa| (2) apanA phoTo nahIM khIMcane denA (3) apane nAma para kisI saMsthA kA nAmakaraNa nahIM karane denA, ye kucha aisI virala vizeSatAe~ haiM jinake kAraNa ApakA kRtitva evaM vyaktitva samUce saMta samudAya meM anUThA hai| saMyama-sAdhanA meM apramatta--'caraiveti caraiveti' ke siddhAnta ko Apane jIvana paryanta apnaayaa| svAsthya meM kaI prakAra ke utAra-car3hAva Ae parantu sthiravAsa nahIM kiyaa| pratikSaNa sajaga rahakara saMyama-sAdhanA kii| zAsanapati bhagavAna mahAvIra kA saMdeza-'eka kSaNa kA bhI pramAda mata karo'-Apake jIvana meM sAkAra rUpa se parilakSita hotA rhaa| vicakSaNa pratibhA ke dhanI-bIsa varSa kI hI Ayu meM prAcArya pada pradAna kiyA jAnA hI ApakI vilakSaNa pratibhA kA pramANa hai| sATha varSoM se adhika samaya taka saMgha kA saMcAlana kiyA / pA~ca AcAra jJAnAcAra, darzanAcAra, caritAcAra, tapAcAra evaM vIryAcAra ke pAlana meM Apa advitIya rahe / AcAra meM dRr3hatA evaM vicAroM meM navInatA kA maNikAMcana saMyoga Apake jIvana meM thaa| Apa guNoM ke aise pArakhI the ki eka bAra vyakti Apake saMparka meM A jAya, phira vaha unakI ora khiMcA huA sadaiva calA AtA rahA / ucca zikSA prApta vyaktiyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ko dharma kI ora AkarSita karane vAlA yadi koI bartamAna yuga meM thA to ve AcArya pravara hastImala jI ma0 sA0 the / vizeSa kara zikSA ke kSetra se jur3e parivAroM kA lAbha dharma evaM samAja ko sadaiba milatA rahe, isa hetu navInatama yojanA svAdhyAyI bandhu banAnA, ApakI sUjha-bUjha kA hI paricAyaka hai / lakSmIputroM ko sarasvatI bhakta banAne kA adbhuta kArya Apane hI kiyA / buddhimAna ko vidvAn evaM vidvAn ko jJAnI banAne kI kalA meM Apa pAraMgata the / Apa na kevala adhyAtma-yogI the varan eka aise pArasa mahApuruSa the jo na kevala lohe ko svarNa banAte the, apitu usa bhI pArasa banA dete the / * pAragAmI prajJA puruSa - paristhiti ko pahacAnane meM Apa pAraMgata the / talatala meM pahu~cane kI zakti ApameM vidyamAna thI / vyakti ke cehare ke bhItara jhA~kakara Apa dekha lete the ki isa vyakti ke jIvana ko sughar3a banAne ke lie kisa prakAra ke upacAra kI AvazyakatA hai / bahuta se vyakti Apako bhaviSyadraSTA ke rUpa meM mAnate haiM / isa sambandha meM grApakA spaSTa dRSTikoNa thA ki yadi vyakti apane guNoM kA vikAsa karegA to usakI jIvana-yAtrA nirvighna sampanna hogI, guNoM kI vRddhi kA kahIM ahaMbhAva jAgRta nA ho jAve, isake lie zreya mahApuruSoM ke caraNoM meM apane ko arpita karanA caahie| sAdagI evaM saumya sadbhAvanA se protaprota divya netra, prasannacitta mudrA sahaja rUpa se sabako AkarSita karatI thI / alpa nidrA, alpa upakaraNa, alpabhASI ye kucha aisI vizeSatAe~ thIM jinake kAraNa Apa bhaktoM ke madhya ArAdhya bane rahe / zreSTha zramaNa jIvana kI sAdhanA karate hue svAdhyAya, dhyAna aura mauna kI triveNI meM zrApa tallIna rahe / Apake jIvana kA eka hI lakSya rahA ki "maiM aise sthAna para pahu~canA cAhatA hU~ jahAM le lauTakara kabhI vApasa na AnA par3e / " isa uddezya kI prApti meM Apa anavarata nimagna rahate the / Apa kahA karate the nizidina nayanana meM nIMda na Ave, taba hI nara nArAyaNa bana pAve / Jain Educationa International 66 unake aMtara huA prakAza apane aMtara karo prakAza - apane bhItara prakAza karane kA divya saMdeza dete hue, isa nazvara kAyA ko Apane Atma samAdhi meM lIna hokara chor3I evaM hama sabake mArgadarzaka banakara Apa amara ho ge| ApakI pAragAmI vidyA kA hama yadi raMca mAtra bhI adhyayana kara sakeM to Apake prati hamArI saccI zraddhAMjali hogI / For Personal and Private Use Only guNa chattIsI pUriyA, sundara nai sukhamAla / aise prAcAraja taNA, caraNa namUM tirakAla || - pradhAnAcArya, choTI kasarAvada ( jilA kharagona ) 451228 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma sAdhanA ke sumeru 0 pro0 chogamala jaina jIvana ke paramAnanda va mukti ke lie sAdhanA kA mahattva pratyeka jijJAsu, jJAnI, dhyAnI. tapasvI va prAcArya ne batAyA hai| svayaM sAdhanA to sAdhaka ke lie lAbhaprada hai hI ataH sabhI karate haiM parantu sAdhanA ke lie prerita karanA aura bhUloM-bhaTakoM ko sanmArga dikhAkara sAdhanA kI ora agrasara karanA tathA sAdhanAsaritA satata pravAhita hone ke uddezya se zAzvata prayAsa karanA birale bhAgyazAlI mahApuruSoM ke AzIrvAda se hI sambhava hai| prAcAryajI ne isI dhyeya se apane jIvana meM sAmAyika aura svAdhyAya ko vizeSa mahattva diyA / vaise to sAdhanA sAdhaka ke lie eka vizAla sAgara ke samAna hai / sAdhaka apanI kSamatA evaM suvidhAnusAra kAla, kSetra evaM zarIra-svAsthya kA vicAra karake sAdhanA karatA hai, parantu AcArya zrI ne sarva sAdhAraNa ke kalyANa ke lie tathA sabako suvidhAyukta sAmAyika evaM svAdhyAya para adhika dhyAna diyaa| isa uddezya se sthAna-sthAna para sAmAyika saMgha, svAdhyAya saMgha tathA svAdhyAyiyoM ke lie zivira Adi ke Ayojana prAcArya zrI kI hI dena hai| sAmAyika eka aisI sAdhanA hai ki sAdhaka apane upalabdha samaya meM pratimuhUrta ke hisAba se cAhe jitanI va cAhe jaba kara sakatA hai| 'tattvArtha' sUtrAnusAra tapa ke bAraha bhedoM (chaH bAhya va chaH prAbhyantara) meM pratisaMlInatA bAhya bhedoM meM antima batAyA hai| sAmAyika pratisaMlInatA tapa ke antargata AtA hai| isameM indriya, yoga, kaSAya evaM vivikta zayanAsana cAroM prakAra kI pratisaMlInatA sammilita hai / eka muhUrta taka sAdhaka apanI indriyoM para niyaMtraNa rakhakara, kaSAyoM se dUra rahakara tInoM yogoM kI caMcalatA ko kama karate hue ekAnta sAdhanA karatA hai| kucha jJAniyoM ne to sAmAyika meM sabhI prakAra ke tapoM ko sammilita kiyA hai yathA sAmAyika kI samayAvadhi meM khAna-pAna se mukta rahane se anazana, UnodarI, bhikSAcarI evaM rasa-parityAga tapa kI ArAdhanA ho jAtI hai aura eka sImita sthAna para eka Asanna se baiThane se nyUnAdhika kAyA-kleza kI bhI tapa sAdhanA ho jAtI hai| isI prakAra usa avadhi meM iriyAvahiyaM ke pATha ke mAdhyama se prAyazcitta, bar3oM ke prati sevAbhAva se vaiyAvRtya, kaSAya-mukti se vinaya, adhyayana yA paThana-pAThana se svAdhyAya, dhyAna tathA vyutsarga sabhI prakAra ke prAbhyantara tapa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 71 kI sAdhanA sAmAyika meM nihita hai / isa prakAra eka sAmAyika kriyA se sabhI prakAra kI sAdhanA ho jAtI hai| yaha jAnakAra hI AcArya zrI ne sAmAyika para adhika bala dete hue sAmAyika-sAdhanA ko prAtma-kalyANa ke lie mahattvapUrNa batAyA / svAdhyAya kA yadyapi sarala artha hai svayaM adhyayana karanA / navakAra maMtra kI eka mAlA pherane meM bhI 108 gAthAoM kA svAdhyAya ho jAtA hai kyoMki pUrNa navakAra maMtra eka gAthA hai / AcArya zrI ne svAdhyAya saMghoM kI sthApanAoM ke dvArA zrAvakoM meM dhArmika graMthoM ke paThana-pAThana, adhyayana, ciMtana va manana kA pracAra kiyaa| sAtha hI svAdhyAya ziviroM ke mAdhyama se aise zrAvaka taiyAra karavAye jo zAstra va dharma kA jJAna prApta karake una kSetroM meM paryuSaNa parva ke dinoM meM jAkara dharmArAdhanA karAveM jahA~ saMta-satiyoM ke cAturmAsa nahIM hone se dharmajJAnasaritA sUkha rahI ho| prAcArya zrI ne sAmAyika va svAdhyAya ke pracAra-prasAra ke lie hI sthAnasthAna para sthAnIya zrAvakoM ko prerita kiyA aura isI uddezya se ApakI preraNA se Aja samAja meM pUre deza meM kaI saMsthAe~ kAryarata haiN| kucha saMsthAe~ akhila bhAratIya stara kI haiM jinake dvArA zrAvakoM, zrAvikAoM, yuvakoM, mahilAoM tathA baccoM meM dhArmika bhAvanAe~ jAgRta hokara dharma kI prabhAvanA bar3hatI hai| Apake satprayAsa va preraNA se kucha patrikAoM kA niyamita prakAzana hotA hai jinameM 'jinavANI', 'svAdhyAya zikSA' pramukha haiN| inake dvArA dUra-dUra ke pAThakoM taka zAstra kI vANI va dhArmika saMdeza paha~cAye jAte haiN| vibhinna sthAnoM para dhArmika pAThazAlAoM aura svAdhyAya saMghoM kI sthApanA se jaina bAlakoM aura yuvakoM meM dhArmika zikSaNa ke sAtha hI jaina zAstroM kA pracAra-prasAra ghara-ghara ho rahA hai / prAcArya zrI svayaM eka mahAna sAdhaka the| unhoMne apanI jJAna-sAdhanA meM rata rahakara alpAyu se hI guruvara AcArya zrI zobhAcandrajI ke nirdezana meM kaI AgamoM va zAstroM kA adhyayana kiyA / Apa mauna sAdhaka, mahAn ciMtaka va sAdhakoM ke preraka the / Apane apanI jJAna-gaMgA jana-jana ke upayogArtha pravAhita kii| sAhitya-sarjana va itihAsa-nirmANa jaise kaThora kArya meM apanA yogadAna diyA / AjIvana sAdhanArata rahate hue jana-kalyANa kI bhAvanA hI nahIM prANI mAtra ke kalyANa kI bhAvanA Apake hRdaya meM dravIbhUta hotI rahatI thI / jIvana ke antima prahara meM zArIrika durvalatA hone para bhI Apa apane ziSyoM ko kaSTa denA nahIM cAhate the / ApakI prabala icchA pada-yAtrA kI hI rahatI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 72 * vyaktitva evaM kRtitva Aja na kevala bhArata varana vizva ke aneka dezoM meM AcArya zrI ke bhaktagaNa apane vibhinna kArya-kSetroM meM jIvikopArjana ke sAtha hI sAmAyika va svAdhyAya kI sAdhanA meM rata haiM aura prAcArya zrI se preraNA lekara hI apanA jIvana saphala banAne meM saMlagna haiN| __ AcArya zrI dRr3ha nizcayI, Atma-baladhArI aura AzvAsana ko pUrA karane vAle the / jIvana kI antima belA meM zArIrika durbalatA ke kAraNa sthiravAsa hetu jodhapura ke zrI saMgha kI vinatI para bhI Apa jodhapura na jAkara bhaMDArI parivAra ko diye AzvAsana ko pUrA karane hetu nimAja padhAre / bhaviSyadraSTA prAcArya zrI ne apanA antima samaya nikaTa jAnakara auSadhi na lekara saMlekhanA-saMthArA kI sAdhanA meM apanI deha ko lagAyA aura paMDita maraNa prApta kiyaa| aise mahAn yogI, sAdhaka, prajJApuruSa, tejasvI, karmaTha, bhaviSyadraSTA, saMyamI, sAdhanA ke sumeru, AdhyAtmika guNoM ke dhAraka, saumya aura gaMbhIra vyaktitva ke dhanI prAcArya zrI ke caraNoM meM zata-zata vaMdana / -132, vidyAnagara, indaura-452001 000 amRta - karaNa * samAdhi - avasthA prApta karane ke lie sAmAyika vrata kA abhyAsa Avazyaka hai| * Atma-sthiratA hI sAmAyika kI pUrNatA hai / * AtmA meM jaba taka zuddha vRtti nahIM utpanna hotI, zuddha Atma-kalyANa kI kAmanA nahIM jagatI aura mana laukika eSaNAoM se Upara nahIM uTha jAtA, taba taka zuddha sAmAyika kI prApti nahIM hotii| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvA pIr3hI ke lie mArgadarzaka 0 zrI sunIlakumAra jaina alpAyu meM saMyama-patha ke rAhI banane vAle evaM yuvAvasthA meM prAcAya pada ko suzobhita karane vAle, jinakA jIvana vRtta svayaM hI yuvakoM ko preraNAdAyI hai, aise AcArya pravara kA sAnnidhya jaba prApta hotA thA, taba unakI snehamayI A~kheM jo sandeza detI thIM, vaha kahe jAne vAle hajAroM zabdoM evaM kaI upadezoM se adhika preraNAdAyI hotA thaa| aisA preraka sAnnidhya dene vAle, AcArya pravara hastImala jI mahArAja sAhaba ke dvArA samAja kI naI paudha, nanhe-munne baccoM ke lAlanapAlana, hA~ unake naitika, AdhyAtmika lAlana-pAlana kI dizA meM jo ciMtana sujhAyA, vaha samaya kI sarvAdhika mAMga rhii| unake dvArA baccoM ko saMskArita karane ke lie eka jehAda cher3A gyaa| unake jehAda kA hI pariNAma, baccoM meM eka naI jAgRti dekhI gaI evaM jagaha-jagaha unake dvArA sujhAI gaI, svAdhyAyazAlAe~ kAryarata haiN| Aja jabaki naI pIr3hI ke bhaTakAva kI bAteM sAmane AtI haiN| deza meM, samAja meM yuvakoM ke bhaTakane kI cintA vyApta hai / heroina, gAMjA, carasa, smeka ke naze se jUjhatI yuvA pIr3hI ko AcArya pravara ke dvArA snehamayI bhASA meM kuvyasana kI samajhAiza aura burAiyoM se bacane kA mArga sujhAnA evaM bacapana se hI kuvyasana tyAga kI ora AkRSTa karanA, unakI bahumUlya dena vartamAna samAja ko hai| usa samaya unake dvArA apanI vANI se sIMce gaye bacapana, yuvA ke rUpa meM Aja sAmane Ate haiM, aise vikasita yuvA, kuvyasana se dUra evaM naitika caritra ke bala para hara kSetra meM apanI upasthiti kA AbhAsa karAte haiM to sahaja hI unakI dena cahuM ora prakAzamAna hotI hai| parama zraddheya AcArya pravara hastImalajI ma. sA0 ne jina-zAsana kI prabhAvanA kI dizA meM apanA hara pala sArthaka kiyaa| unhoMne jo AhvAna kiyA thA, vaha samaya kI kasauTI para sArthaka huA, pUrA utraa| unakI kathanI evaM karanI meM koI bheda nahIM thA isalie unakA sujhAyA patha hara kisI ko sahaja zreyaskara lagatA thA / AcArya pravara dvArA racita 'jaina dharma kA maulika itihAsa' unake upadezoM kA sAra, unake aneka graMtha Aja hamAre bIca haiM / unakI yaha dena, anamola hai / samAja ke naitika utthAna ke lie unake dvArA kahA gayA hara zabda anamola ratna hai| aise 'ratna' sampradAya ke tejasvI AcArya ke dvArA apanI saMyama-yAtrA ke daurAna saMcita kiye gaye anamola kaNoM, manakoM ko jaba piroyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 74 * vyaktitva evaM kRtitva gayA, unako gUMthA gayA to vaha eka anamola ratna-jar3ita hAra banA / usa hAra ko nAma diyA gayA-ratna jar3ita hAra, svAdhyAya, svayaM ke kaNoM kA samIkaraNa / eka aisA samIkaraNa, jisameM svayaM ke dvArA, svayaM kI khoja, antarAtmA kI khoja / pratyeka vyakti ke jIvana meM adhyayana kA asIma mahattva hai| binA adhyayana ke manuSya kA jIvana zUnya hai| isa siddhAnta ke pariprekSya meM AcArya zrI ne jaina dharma kI gUr3hatA, prAkRta kI gAthAoM ke bhAvoM ko atyanta hI sAdhAraNa zabdoM meM jana-sulabha karAyA / ve socate the ki isakA marma samajhAne kA prayAsa yadi nahIM kiyA gayA to yuvA pIr3hI dharma se anajAna banI rahegI evaM abhI vaha jitanI dUra hai, isase aura adhika dUrI bar3ha jaayegii| isa dUrI ko pATane ke lie unake dvArA sarvaprathama yuvA-pIr3hI evaM yuvA se bhI pahale, kizora evaM bAlakoM ko samajhAne hetu bAla-sulabha zailI kA mArga akhtiyAra kiyA gyaa| unakA socanA thA ki jo paripakva ho cuke haiM, yAnI ki maTakI cikanI ho cukI hai, usa para to koI asara hone vAlA nahIM hai, ata: ve kacce maTake para raMga-rogana kI adhika bAta karate the, una para adhika dhyAna dene kA bIr3A unhoMne uThAyA / zanaiH zanaiH adhyayana evaM svAdhyAya kI paramparA se yuvakoM ko jor3ane kI unhoMne ThAnI, kyoMki svAdhyAya se jur3A huA sAdhaka, zrAvaka, (zrAvaka kisI bhI umra kA ho sakatA hai, usakI koI sImA nahIM hai, bAlaka bhI zrAvaka ho sakatA hai) zAstra, jinavANI ke adhyayana kI dizA meM apane choTe-choTe paga bar3hAyegA to maMjila kI ora kucha le calegA ho / sahI dizA meM usake calane kI yahI zurUpAta use Agama ke marma ko sujhaayegii| isa taraha svAdhyAya ke patha para agrasara huA. sAdhaka, zrAvaka, svAdhyAyI apane gaMtavya, janma-maraNa se rahita, sUkha-du:kha rahita avasthA kI ora udyata hotA jAyegA, vaha apane Apako sAmAyika avasthA meM pAyegA / prAcArya zrI kA mizana, pathika ko gaMtavya taka pahu~cAne vAlA hai| ADambara evaM anya bAhya upAdAna rahita, sthAnakavAsI jaina dharma ke pAsa apane santoM ke alAvA eka mAtra mAdhyama bacA rahatA hai Agama, grantha, zAstra / lekina jaba taka yaha saba sthAnaka kI AlamArI meM baMda hai, isake kapATa khule nahIM haiM, taba taka inakI upayogitA mAnava jIvana ke lie zUnyaprAya hai / AcArya zrI ne svAdhyAya kI punIta paramparA se, granthoM ko kapATa se niyamita rUpa se bAhara lAne kA eka sarala sA mArga sujhAyA / niyamita svAdhyAya hI jIvana ko eka naI dizA detA hai / jaise bUMda-bUMda se ghaTa bhara jAtA hai, vaise hI nitya kucha-kucha samaya adhyayana ko dene se, svAdhyAya kI dizA meM prakAza kI naI kiraNa pragaTa hotI hai evaM prakAza kI eka kiraNa, dUra-dUra taka phaile tama ko dUra karane meM sakSama hotI hai| svAdhyAya kI belA meM, svAdhyAya kI dhArA meM, par3hA gayA hara zabda samajhA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 75 gayA hara zabda, gUDha Agama ke artha ko naI dizA detA hai, jainAgama, itihAsa kI parta ko naye sire se sAmane lAtA hai evaM mana-mastiSka meM naI AbhA kA sUtrapAta kara detA hai / jaina Agama, itihAsa ko saMvArane va naI dizA dene meM AcArya zrI dvArA jo zrama sAdhya kArya kiyA gayA hai, usakI jitanI sarAhanA kI jAya, utanI kama hai| usakA svAdhyAya hI sahI mAyane meM usakA mUlya hai aura yahI AcArya zrI ke prati hamArI saccI zraddhAMjali hai| -jI-2, pulisa (sI. Ara. pI.) lAIna, ema. vAya. aspatAla ke pIche, indaura-452 001 jJAna rA bIr3A racAyo re 0 muni zrI sujAnamalajI ma. sA. cAla-jJAna kA viravA lagAyo re| jJAna rA vir3alA racAyo re, thAne sadguru de zAbAza, jJAnarA bir3alA racAo re ||tter|| sIla sugandha jala aMga pakhAlo, tapa sirapAva sajAvo re / dharma bhojana jImo bahu-vidha sUM, anubhava bIr3A khAo re ||jnyaan0 1 // nija guNa prema kA pAna maMgAyo, para guNa cUno lagAyo re / samakita kAtho kevar3iyo DArI, upasama lAlI jhalakAo re ||jnyaan0 2 / / surata supArI rA phUla katara kara, dhIraja ilAyacI lyAyo re / subudha bidAma lagana loMga dhara, pravacana pistA milAyo re ||jnyaan0 3 / / naya nikSepa rA DoDA jAvaMtrI, kRpA kistUrI guNa ThAmo re / sonA cAMdI rA varga dharma zukla rA, bIr3A bAMdha lipaTAmo re ||jnyaan0 4 / / viveka bar3avIra ne rAya cetana kahai, hukuma pramANa car3hAyo re| kAma krodha moha mahIpati duzmana, inako khoja gamApro re ||jnyaan0 5 / / moha rAya para kara kesariyA, bIr3o jhAla car3ha jAno re| samatA gar3ha car3ha satya bANa lar3a, jIta nisANa ghur3Ayo re ||jnyaan0 6 / / yA vidha jJAna kA bIr3A cAbI, ziva mArga avadhAro re| 'sujANa' kahe ina bhava para bhava meM, nita rahe raMga badhAo re ||jnyaan0 7 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ guru-guraNa likhA na jAya zrI azokakumAra jaina AcArya zrI hastImalajI ma. sA0 kA vyaktitba bahuAyAmI thaa| niyamita mauna sAdhanA, apramatta jIvana, jJAna aura kriyA kA samanvaya, kathanI aura karanI meM ekarUpatA, samasta prANiyoM ke prati karuNA, sAmAyika-svAdhyAya kI preraNA denA evaM pratyeka jana ke jIvana-nirmANa hetu Apa satata prayatnazIla rahate the / Apa para-nindA, vikathA evaM pramAda se hamezA kosoM dUra rahate the va apramatta bhAva se sAdhanA meM masta rahate the| AcArya zrI anuzAsana priya the / svayaM guru-caraNoM ke kaThora anuzAsana meM rahakara zikSA aura saMskAroM kI vidhi prApta kI thii| isaliye eka sainika kI bhAMti na kevala svayaM anuzAsita jIvana jIte the varan dUsaroM ko bhI anuzAsana meM rahakara kArya karane kI preraNA dete the / ApakA jIvana vANI aura vyavahAra se anuzAsana kI jItI jAgatI tasvIra thA / Apa jaba bhI mauna meM baiThate the, pUrNa rUpa se manonigraha rakhate the| Apa apramatta bhAva se sAdhu-maryAdA kA AjIvana pAlana karate rhe| AcArya zrI karuNA va dayA ke sAgara the / eka prasaMga hai| eka bAra Apa vihAra kara rahe the / eka kAlA sarpa logoM ko dikhAI diyaa| usa sarpa ko dekhakara vihAra meM calane vAle loga usako mArane ke lie cillAne lage / AcArya zrI se yaha saba dekhA nahIM gayA / Apa usa sarpa ke pAsa gaye / use maMgalapATha sunAyA aura apanI jholI meM le liyaa| jholI meM lekara dUra jaMgala meM chor3a diyaa| mAnava mAtra para hI nahIM varan mUka prANiyoM ke prati bhI ApakA hamezA karuNA va dayA kA bhAva rahatA thaa| prAcArya zrI jIvana-paryanta pUrNa ahiMsaka bane rahe / Apa vikaTatama paristhitiyoM meM bhI aisI davAiyA~ lenA pasanda nahIM karate the jisase pratyakSa/apratyakSa rUpa se hiMsA hotI ho / ApakI hamezA prabala bhAvanA rahatI thI ki sAdhu-sAdhvI ekyuprezara paddhati se upacAra karAveM / Apa sUkSma se sUkSma jIva kI hiMsA se bacate the / Aja ke bhautikavAdI va vaijJAnika yuga meM bhI Apane apane pravacanoM meM kabhI bhI mAika kA prayoga nahIM kiyA kyoMki isase vAyukAya evaM tejaskAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. AcArya zrI hastImalajI ma. sA. hamezA sAmAyika-svAdhyAya kI preraNA dete rahate the| Apa kahA karate the-yadi Apako kisI ko preraNA denI hai to svayaM vaisA AcaraNa kro| dUsare Apake AcaraNa ko dekhakara svayaM zikSA leNge| Apa hamezA sAmAyika-svAdhyAya meM nirata rahate the| pratyeka bhAI-bahina ko unakI kSamatAnusAra apanI-apanI sAdhanA paddhatiyoM se niyamita sAdhanA kA saMkalpa karAte the / durvyasanI vyaktiyoM ko vyasana-mukta hone kI preraNA dete rahate the / svayaM bhI aharniza jAgrata hokara apramatta bhAva se svAdhyAya meM rata rahate the| Apake jIvana ko dekhakara hI pratyeka vyakti, jo bhI darzana karane AtA, sAmAyika-svAdhyAya kA niyama avazya letA thaa| usI kA prabhAva hai ki adhikAMza gharoM meM sAmAyika-svAdhyAya niyamita hotA hai| Apa kahA karate the ki jisa prakAra zarIra-puSTi ke liye vyAyAma aura bhojana Avazyaka hai usI prakAra mastiSka ke vikAsa ke lie svAdhyAya Avazyaka hai| AcArya zrI hastImalajI ma. sA0 paropakArI santa the| Apa hamezA dUsaroM ke hita meM socA karate the| kabhI-kabhI to dUsaroM ke duHkha ko dUra karane ke liye svayaM duHkha proDha lete the kintu dUsaroM ko mahasUsa nahIM hone dete the| maiMne apane eka mitra se sunA ki eka bAra eka vyakti bahuta duHkhI thA / vaha ApakI zaraNa meM aayaa| prAcArya zrI ne usake duHkha ko dUra karane ke liye svayaM ko duHkha meM DAla diyA / Apa hamezA samAja kI nava pIr3hI ke bAre meM pharamAyA karate the ki agara ise saccA mArga-darzana nahIM milA to yaha bhaTaka jaavegii| ApakI preraNA se hI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna jayapura, svAdhyAya vidyApITha, jalagAMva Adi zaikSaNika saMsthAe~ khuliiN| ApakI preraNA se saccA mArgadarzana pAkara vahA~ se nikale hue vidyArthI Aja vividha kSetroM meM samAja va rASTra kI sevA kara rahe haiN| __ AcArya zrI dhairyavAna the / kaThina se kaThina paristhitiyoM meM bhI dhairya nahIM chor3ate the| eka ghaTanA sva. paM. zazikAntajI jhA kI DAyarI se uddhRta hai| hindustAna aura pAkistAna ke bIca yuddha cala rahA thaa| pAkistAnI vAyuyAna bama girA rahe the| cAroM ora AtaMka macA rakhA thaa| usa samaya pUjya AcArya zrI kA bAlotarA meM cAturmAsa thaa| TaikoM ke sAmAna se ladI lAriyoM aura yuddhopayogI upakaraNoM se bAlotarA saMgrAma-sthala kI taraha dikhAI detA thaa| prAcArya zrI ke bhaktoM kI rAya thI ki AcArya zrI isa ApAtakAla meM bAlotarA ko chor3akara anyatra cale jAveM / magara AcArya zrI ne dhairyapUrvaka vizvAsa baMdhAyA ki mRtyu avazyambhAvI hai| AnI hogI to vahA~ bhI A jAvegI aura AcArya zrI vahIM rahe, dhairya nahIM chor3A / bar3I vikaTa paristhitiyA~ thIM / aisA laga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 78 * vyaktitva evaM kRtitva rahA thA ki bAlotarA surakSita raha bhI pAyegA yA nahIM / para jaba yuddhabandI kI ghoSaNA huI to patA lagA ki bAlotarA pUrNa rUpa se surakSita thaa| aise the AcArya shrii| prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke vyaktitva ke bAre meM jitanA likhA jAve, utanA hI kama hogaa| saba dharatI kAgaja karU~, lekhana karU~ bnraay| saba samudra kI masi karU~, guru guNa likhA na jAya / / -nijI sahAyaka, vana saMrakSaka (vanya jIva), jayapura D bheSa dhara yU hI janama gamAyo bheSa dhara yUM hI janama gmaayo| lacchana syAla, sAMga dhara siMha ko, kheta lokAM ko khAyo // 1 // kara kara kapaTa nipaTa caturAI, AsaNa dRr3ha jamAyo / antara bhoga, yoga kI batiyAM, baga dhyAnI chala chAyo / / 2 / / kara nara nAra nipaTa nija rAgI, dayA dharma mukha gaayo| sAvajja-dharma sapApa parUpI, jaga saghalo bahakAyo / / 3 / / vastra-pAtra-AhAra-thAnaka meM, sabalo doSa lgaayo| saMta dazA bina saMta kahAyo, pro kAMI karma kamAyo // 4 // hAtha samaraNI, hiye kataraNI, laTapaTa hoTha hilaayo| japa-tapa saMyama prAtama guNa bina, gADara sIsa muNddaayo||5|| Agama veNa anupama suNane, dayA-dharma dila bhaayo| "ratanacanda" Ananda bhayo aba, Atama rAma ramAyo / / 6 / / -prAcArya zrI ratanacandajI ma. sA0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika utthAna ke prabala pakSadhara zrImatI RcA sunIla jaina parama pUjanIya, caturvidha saMgha ke nAyaka pada ko vibhUSita karane vAle, saumya vyaktitva ke dhanI, mRdubhASI, sarala svabhAvI, ratnavaMza ko dIpAne vAle, jJAnI, tejasvI, svAdhyAya-praNetA, sAmAyika ke prabala pakSadhara jinhoMne jaina dharma ke itihAsa ke bikhare hue pannoM ko juTAne kA zramasAdhya kArya kiyA, jaina dharma kA maulika itihAsa saMkalita kara samAja ko jo anUThI bheTa dI, vaha atulanIya hai| nape-tule zabdoM meM, sarala sahaja bhASA meM maMtramugdha karane vAlA unakA udbodhana jo anubhavI evaM dhIra-gaMbhIra zrAvakoM ko bhI utanA hI suhAtA, jitanA ki kizora vaya ke zrotAoM ko / hara zrotA, cAhe vaha kisI bhI vaya kA ho, use lagatA ki AcArya pravara usake hI haiM, use hI samajhA rahe haiM, use hI udbodhita kara rahe haiM / vrata, saMyama, ArAdhanA, sad-AcaraNa kI zikSA ke hAmI rahe AcArya pravara zrI hastImalajI ma. sA0 sadaiva hI apanI jholI ke ina anamola ratnoM se Agantuka ko mAlAmAla kara dete the| _ AcArya pravara baccoM meM saMskAra ke prabala pakSadhara the| unake dvArA indaura meM zrI mahAvIra jaina svAdhyAyazAlA kI nIMva DAlI gii| baccoM ko saMskArita karane kA kArya unake lie sarvocca prAthamikatA kA thaa| unakA mAnanA thA ki saMskAra rahita jIvana andhakAramaya hotA hai evaM asaMskArI bAlaka ko apanI patha-yAtrA kA, apane gantavya kA jJAna hI nahIM hotA aura vaha gantavyahIna dizA meM calatA jarUra hai, lekina pahu~catA kahIM nahIM hai evaM usake dvArA kiyA gayA sArA zrama niSphala hI calA jAtA hai| AcArya zrI ne kuvyasana tyAga kI ora baccoM ko prAkRSTa kiyA, baccoM ko kuvyasana kI hAniyA~ samajhAIM, unheM durguNoM se saceta kiyA / kuvyasana tyAga kI pahalI sIr3hI ke sAtha vIra prabhu kA sAmAyika-svAdhyAya kA pharamAna unake saMrakSaNa meM baccoM ko sahI patha para calane ko udyata karatA hai| baccoM ko saMskArita jIvana kI ora agrasara karane vAle unake isa zrama sAdhya kArya kA mUlyAMkana una baccoM ke saMskArita jIbana ko dekhakara kiyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 80 jA sakatA hai / Aja jaba bhautikatA kI andhI daur3a meM yuvA pIr3hI betahAzA bhAgatI jA rahI hai, deza evaM samAja meM nita naye rUpa meM janma le rahI burAiyA~, smaika, heroina, carasa, gAMjA, bhAMga kA naye rUpa meM upayoga yuvA pIr3hI kI socanesamajhane kI zakti ko lIla rahA hai, nirmANa evaM anusaMdhAna ke naye AyAma dene ke kRta saMkalpita patha se use bhraSTa kara rahA hai, aisI sthiti meM hara burAI se dUra rahane kA naitika sAhasa pradAna kiyA - parama tejasvI AcArya pravara hastImala jI ma0 sA0 ne / unake upadezoM se, unake tejasvI udbodhana se jo saMskAra ka dIpa prajvalita huA, usane ina sArI burAiyoM ke taMtra ko samIpa phaTakane ka maukA hI nahIM Ane diyA / - jI- 2, pulisa AvAsa, sI.Ara.pI. lAina, indaura- 45,2001 000 Jain Educationa International * vyaktitva evaM kRtitva zrI to gar3ha bAMko rAja zrI to gar3ha bAMko rAja, kAyama karane ziva sukha cAkho rAja || 13 ATha karama ko ghATa viSamatA, moha mahIpata jAko / mugatapurI kAyama kI biriyAM, bica-2 kara rahyo sAko rAja || zra0 1 // 3 khAMDe kI dhAra churI ko pAno, viSama suI ko nAko / kAyama karatAM china nahIM lAge, jo nija mana Dhaga rAkho rAja || o0 2 || jagata jAla kI lAya viSamatA, pudgala ko rasa pAko / kuM chor3a nIrasa hoI jAvo, jaga sukha sira raMja nAkho rAja |pro0 3 // " ratanacanda" zivagar3ha kUM car3hatAM, UTha UTha mata thAko / acala akSaya sukha chor3a viSaya sukha, phira-2 mata abhilAkho rAja || zra0 4 // - zrAcArya zrI ratanacandajI ma0 sA0 For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyakhaNDa kRtitvamalyAMkana zAstrahI manuSkA vAstavika nynhai| -AcAryazrIhastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI kAvya-sAdhanA - DaoN. narendra bhAnAvata AcArya zrI hastImalajI ma. sA. bhAratIya santa-paramparA ke viziSTa jJAnI, dhyAnI sAdhaka, utkRSTa kriyArAdhaka aura "jinavANI" ke mahAn upAsaka, saMvedanazIla sAhityakAra the| Apako dhArmika, AdhyAtmika saMskAra virAsata meM mile / jaba Apa garbha meM the, tabhI plega kI capeTa meM A jAne se Apake pitA cala base / mA~ ne bar3e dhairya aura zAMtipUrvaka dharmArAdhanA karate hue ApakA lAlana-pAlana kiyA / sAta varSa bAda plega kA punaH prakopa huA, jisameM Apake nAnA aura unake parivAra ke sAta sadasya eka-eka kara cala base / jisa paristhiti meM zyApakA janma aura bacapana bItA, vaha plega jaisI mahAmArI aura bhayaMkara durbhikSa se grasta thii| loga atyanta du:khI, abhAva grasta aura asahAya the| samAja bAla-vivAha, mRtyu-bhoja, pardA-prathA, aMdhavizvAsa Adi kurItiyoM aura mithyA mAnyatAoM se jakar3A huA thaa| jAta-pAMta, chuAchUta aura U~ca-nIca ke vibhinna staroM meM samAja vibhakta thA / nArI kI sthiti atyanta dayanIya thii| briTiza zAsana, dezI riyAsatI nareza aura jamIMdAra ThAkuroM kI tiharI gulAmI se janatA trasta thii| bAlaka hastI ke acetana mana para ina sabakA prabhAva par3anA svAbhAvika thaa| ina kaThina paristhitiyoM kA bar3e dhairya aura sAhasa ke sAtha mukAbalA karate hue bAlaka hastI ne apane vyaktitva kA jo nirmANa kiyA, vaha eka ora karuNA, dayA, prema aura tyAga se Ardra thA, to dUsarI ora zaurya, zakti, vala aura parAkrama se pUrita thA / ___ sAdhu-santoM ke saMparka se aura mA~ ke dhArmika saMskAroM se bAlaka hastI para vairAgya kA raMga car3hA aura apanI mA~ ke sAtha hI aise santa mArga para vaha bar3ha calA mAtra 10 varSa kI avasthA meM, jahA~ na koI mahAmArI ho, na koI durbhikSa / AcArya zobhAcandajI ma. ke caraNoM meM dIkSita bAla-sAdhaka santa hastI ko jJAna, kriyA aura bhakti ke kSetra meM nirantara pragati karane kA samucita avasara milaa| sAdhanA ke sAtha svAdhyAya aura svAdhyAya ke sAtha sAhitya-sRjana kI preraNA virAsata meM milii| AcArya zrI hastImalajI ma. jaina dharma kI jisa sthAnakavAsI paramparA se sambandhita the, usake mUla puruSa prAcArya kuzalojI haiM / kuzalojI ke guru bhrAtA prAcArya jayamalajI uccakoTi ke kavi the / kuzalojI ke ziSya prAcArya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 82 * vyaktitva evaM kRtitva gumAnacandajI ma. sutIkSaNa prajJAvAna saMta the| unake ziSya prAcArya ratanacandajI ma. mahAn kriyA uddhAraka, dhIra, gaMbhIra, parama tejasvI santa the| inake nAma se hI ratnacandra sampradAya calA hai| prAcArya ratanacandajI ma. utkRSTa saMyama-sAdhaka hone ke sAtha-sAtha mahAn kavi the| inake ziSya AcArya hamIramalajI ma. hue, jo parama guru-bhakta, vinaya mUrti aura tejasvI the / inake ziSya prAcArya kajor3ImalajI ma. kuzAgra buddhi ke dhanI the| inake ziSya AcArya vinayacandrajI ma. hue, jo jJAna-kriyA sampanna viziSTa kavi the| inakI kaI racanAe~ prAcArya vinayacandra jJAna bhaNDAra meM hastalikhita kRtiyoM meM surakSita haiN| inake ziSya AcArya zobhAcandrajI ma. sevAvratI, sarala svabhAvI aura kSamAzIla saMta the| inhIM ke caraNoM meM zrI hastImalajI ma. sA. ne jaina bhAgavatI dIkSA * aMgIkRta kii| uparyukta ullekha se yaha spaSTa hai ki AcArya zrI jisa jaina sampradAya se jur3e, usameM sAdhanA ke sAtha-sAtha sAhitya-sRjana kI paramparA rahI / prAcArya vinayacandrajI ma. ke atirikta isa sampradAya meM zrI durgAdAsajI ma., kanIrAmajI ma., kizanalAlajI ma., sujAnamalajI ma. jaise santa kavi aura mahAsatI jar3Ava jI, bhUrasundarIjI jaisI kavayitriyA~ bhI huI haiM / ataH yaha kahA jA sakatA hai ki AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ne utkRSTa saMyama-sAdhanA ke sAtha-sAtha sAhitya-nirmANa evaM kAvya-sarjanA ko samRddha aura puSTa kara ratna sampradAya ke gaurava ko akSuNNa rakhate hue usameM vRddhi kii| / AcArya zrI hastI bahumAyAmI pratibhA ke dhanI, AgamaniSTha cintaka sAhityakAra the / Apane samAja meM zrutajJAna ke prati vizeSa jAgRti paidA kI aura isa bAta para bala diyA ki rUr3hi rUpa meM kI gaI kriyA vizeSa phalavatI nahIM hotii| kriyA ko jaba jJAna kI A~kha milatI hai, tabhI vaha tejasvI banatI hai| svAdhyAya saMghoM kI saMgaThanA aura jJAna-bhaNDAroM kI sthApanA kI preraNA dekara Apane eka ora jJAna ke prati jana-jAgaraNa kI alakha jagAI hai to dUsarI ora svayaM sAhitya-sAdhanA meM rata rahakara sAhitya-sarjanA dvArA mA~ bhAratI ke bhaNDAra ko samRddha karane meM apanA viziSTa aitihAsika yogadAna diyaa| ApakI sAhitya-sAdhanA bahumukhI hai| isake cAra mukhya AyAma haiM :1. Agamika vyAkhyA sAhitya, 2. jaina dharma sambandhI itihAsa sAhitya, 3. pravacana sAhitya aura 4. kAvya-sAhitya / yahA~ hama kAvya sAhitya para hI carcA kreNge| AcArya zrI prAkRta, saMskRta, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAoM ke prakhara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. vidvAn hone ke sAtha-sAtha Agama, nyAya, dharma, darzana, vyAkaraNa, sAhitya, itihAsa Adi viSayoM ke vyApaka adhyetA aura gUr3ha gambhIra cintaka rahe haiM / isI gUr3ha, gambhIra jJAna, manana aura cintana kI saMvedanA ke dharAtala se Apane kAvya-racanA kI hai, para ApakA kAvya kahIM bhI zAstrIyatA se bojhila nahIM huA hai / vaha sarala, subodha aura spaSTa hai / lagatA hai Apane apane pAMDityapradarzana ke lie nahIM, varan AgamoM meM nihita jIvana-mUlyoM ko jana-sAdhAraNa taka pahu~cAne ke lie tathA jaina sAMskRtika va aitihAsika paramparAoM se use avagata karAne ke uddezya se hI kAvya vidhA ko apanI abhivyakti kA mAdhyama banAyA | Apake kAvya meM loka-maMgala, Atma- jAgaraNa aura naitika unnayana kI bhAvanA spaSTa parilakSita hotI hai / AcArya zrI ke kAvya ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai1. stuti kAvya, 2. upadeza kAvya, 3. carita kAvya aura 4. padyAnuvAda | 1. stuti kAvya - prAcArya zrI bhASA, sAhitya, grAgama va tattvajJAna ke prakhara paNDita hokara bhI aura AcArya jaise mahanIya prabhAvI pada ko dhAraNa karate hue bhI jIvana meM atyanta sarala, vinayazIla aura snehapUrita rahe haiM / jJAna aura bhakti kA zakti aura sneha kA, zruta-sevA aura samarpaNa bhAva kA Apa jaisA samanvita vyaktitva kama dekhane meM AtA hai / stuti meM bhakta apane ArAdhya ke prati nizchala bhAva se apane ko samarpita karatA hai / AcArya zrI kA prArAdhya vItarAga prabhu hai, jisane rAga-dva eSa ko jIta liyA hai / bhagavAn RSabhadeva, zAMtinAtha, pArzvanAtha evaM mahAvIra svAmI kI stuti karate hue unake guNoM ke prati kavi ne apane Apako samarpita kiyA hai / bhagavAn zAMtinAtha kI prArthanA karate hue kavi ne kevala apane lie nahIM, sabake lie zAMti kI kAmanA kI hai-- 1 " bhItara zAMti, bAhira zAMti, tujhameM zAMti, mujhameM zAMti / sabameM zAMti basA, saba milakara zAMti kaho || 1 || " 83 bhagavAn mahAvIra kI vandanA karate hue kabi kI yahI cAha hai ki vaha jyotirdhara, vIra jinezvara kA nAma sadA raTatA rahe aura durmati se sumati meM usakA nivAsa ho - "jinarAja caraNa kA cerA, mAMgU maiM sumati-baserA / pro 'hastI' nita vandana karanA, vIra jinezvara ko ||2|| " AcArya zrI kI apane guru ke prati ananta zraddhAbhakti hai / guru hI ziSya ko patthara se pratibhAvAna banAtA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 84 "guru kArIgara ke sama jagameM, vacana jo khAvelA / patthara se pratimA sama vo nara, mahimA pAvelA | ghaNo sukha pAvelA, jo guru- vacanoM para, prIta bar3hAvelA || " kavi kI dRSTi meM saccA guru vaha hai, jisane jagat se nAtA tor3akara paramAtmA se zubha dhyAna lagA liyA hai, jo krodha, mAna, mAyA, lobhAdi kaSAyoM kA tyAgI hai, jo kSamA-rasa se otaprota hai / aise guru kI sevA karanA hI apane karma - baMdhanoM ko kATanA hai| guru ke samAna aura koI upakArI nahIM aura koI AdhAra nahIM 1 * "upakArI sadguru dUjA, nahIM koI saMsAra | moha bhaMvara meM par3e hue ko, yahI bar3A AdhAra / " "zrI guruvara mahArAja hameM yaha vara do / guru se kavi bhakta bhagavAn sA sambandha jor3atA hai| kabIra guru ko govinda se bhI bar3A batAyA hai, kyoMki guru hI vaha mAdhyama hai, jisase govinda kI pahacAna hotI hai / guru se vinaya karatA huA kavi apane lie Atma-zAMti aura Atmabala kI mAMga karatA hai - vyaktitva evaM kRtitva maiM hU~ nAtha bhava duHkha se pUrA duHkhiyA, prabhu karuNA sAgara tU tAraka kA mukhiyA / kara mahara najara aba dInanAtha tava kara do || Jain Educationa International raga-raga meM mere eka zAMti rasa bhara do / / " kAma krodha mada moha zatru haiM ghere, lUTata jJAnAdika saMpada ko mujha Dere / aba tuma bina pAlaka kauna hameM bala do || stuti kAvya meM jahA~ kavi ne satguru ke sAmAnya guNoM kI stavanA kI hai, vahIM apanI paramparA meM jo pUrvAcArya hue haiM, unake prati zraddhAbhakti va vinayabhAva prakaTa kiyA hai / zrAcArya bhUdharajI, AcArya kuzalojI, prAcArya ratanacandrajI aura AcArya zobhAcandrajI ke mahanIya, vaMdanIya vyaktitva kA guNAnuvAda karate hue jahA~ eka ora kavi ne unake caritra kI vizeSatAoM evaM preraka ghaTanAoM kA ullekha kiyA hai, vahIM yaha kAmanA kI hai ki unake guNa apane jIvana meM caritArtha hoM / guru ke japa / nAmasmaraNa ko bhI kavi ne mahattva diyA hai For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 1. zrI kuzala pUjya kA kIje jApa, miTa jAve saba zoka saMtApa | 2. jaya bolo ratna munizvara kI, dhana kuzala vaMza ke paTTadhara kI / 3. sumaro zobhAcanda munIndra, bho jina dharma dIpAne vAle / 2. upadeza kAvya - jaina saMtoM kA mukhya lakSya Atma-kalyANa ke sAthasAtha loka-kalyANa kI preraNA denA hai / vyakti kA jIvana zuddha, sAtvika, prAmANika aura naitika bane tathA samAja meM samatA, bhAIcArA, zAMti evaM paraspara sahayoga - sahiSNutA kI vRddhi ho, isa udda ezya se jaina saMta grAmAnugrAma pada - vihAra karate hue loka hitArtha upadeza / pravacana dete haiM / unakA upadeza zAstrIya jJAna evaM loka anubhava se saMpRkta rahatA hai / apane upadeza ko janatA ke hRdaya taka saMpreSita karane ke lie ve use sahaja-sarala aura sarasa banAkara prastuta karate haiM / yahI nahIM zAstrIya jJAna ko bhAvapravaNa aura hRdaya-saMvedya banAne ke lie ve kAvya aura saMgIta kA sahArA lete haiM / isI uddezya se jaina saMtakAvya kI sRSTi avicchinna rUpa se Aja taka hotI calI A rahI hai / AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke upadezAtmaka kAvya kI bhI yahI bhAvabhUmi hai / 1 * 85 AcArya zrI ke upadeza - kAvya ke tIna pakSa haiM - 1. Atma-bodha, 2 . samAjabodha aura 3. parva-bodha / ye bodhatraya prAdhyAtmikatA se jur3e hue haiM / prAcArya zrI suSupta Atma-zakti ko jAgRta karane ke lie satata sAdhanA aura sAhitya sRjanarata rahe / mAnava-jIvana kI durlabhatA ko dRSTi meM rakhakara Apane bAra-bAra Atma-svarUpa ko samajhane aura pahacAnane kI janamAnasa ko preraNA dI hai samajho cetana jIva apanA rUpa, yo avasara mata hAro, jJAna darasamaya rUpa tihAro, asthi mAMsamaya deha na thAro / dUra karo jJAna, hove ghaTa ujiyAro || AcArya zrI ne cetanA ke UrdhvakaraNa para bala dete hue kahA hai ki zarIra aura AtmA bhinna haiM / zarIra ke vibhinna aMga aura A~kha, nAka, kAna, jIbha Adi dikhAI dene vAlI indriyA~ kSaNika haiM, nazvara haiN| para inheM saMcAlita karane vAlA jo zakti tattva hai, vaha ajara-amara hai hAtha, paira nahIM, sira bhI na tuma ho, gardana, bhujA, udara nahIM tuma ho / netrAdika indriya nahIM tuma ho, para sabake saMcAlaka tuma ho / pRthvI, jala, agni, nahIM tuma ho, gagana, anila meM bhI nahIM tuma ho / mana, vANI, buddhi nahIM tuma ho, para sabake saMyojaka tuma ho / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva jaba bahirAtmA antarmukha hotI hai, taba surUpa-kurUpa, kAle-gore, lambe-baune Adi kA bhAva nahIM rhtaa| indriya AdhArita sukha-duHkha se cetanA Upara uTha jAtI hai / taba na kisI prakAra kA roga rahatA hai, na zoka / rAga-dveSa se Upara uThane para jo anubhava hotA hai, vaha atIndriya Ananda kA anubhava hai| anubhUti ke isI kSaNa meM prAcArya hastI kA kavi hRdaya gA uThatA hai maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa, jahA~ nahIM hotI chAyA-dhUpa / tArA maNDala kI na gati hai, jahA~ na pahu~ce sUra / jagamaga jyoti sadA jagatI hai, dIse yaha jaga kUpa / zraddhA nagarI bAsa hamArA, cinmaya koSa anUpa / nirAbAdha sukha meM jhUlU~ maiM, sacitta aAnanda rUpa / maiM na kisI se dabane vAlA, roga na merA rUpa / 'gajendra' nijapada ko pahacAne, so bhUpoM kA bhuup| isa sthiti meM AtmA ananta prakAza se bhara jAtI hai| koI AzAicchA mana meM nahIM rhtii| zarIra aura AtmA ke bheda-jJAna se bhava-prapaMca kA pAza kaTa jAtA hai / kavi parama cetanA kA sparza pA, gA uThatA haimere antara bhayAprakAza, nahIM aba mujhe kisI kI Asa / roga zoka nahIM mujhako dete, jarA mAtra bhI trAsa / sadA zAMtimaya maiM hU~, merA acala rUpa hai khAsa / moha mithyAtva kI gA~Tha gale taba, hove jJAna prakAza / 'gajendra' dekhe alakha rUpa ko, phira na kisI kI Asa / / yaha Atmabodha ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma kI ArAdhanA karane se saMbhava ho pAtA hai| Atma-bodha ke sAtha-sAtha samAja-bodha ke prati bhI prAcArya zrI kA kavi hRdaya sajaga rahA hai / prAcArya zrI vyakti kI vrataniSThA aura naitika pratibaddhatA ko svastha samAja racanA ke lie Avazyaka mAnate haiN| isI dRSTi se "jAgojAgo he Atma bandhu" kahakara ve jAgRti kA saMdeza dete haiN| AcArya zrI jAgRta samAja kA lakSaNa bhautika vaibhava yA dhana-sampadA kI akhUTa prApti ko nahIM maante| ApakI dRSTi meM jAgata samAja vaha samAja hai, jisameM svAdhyAya arthAt sazAstroM ke adhyayana ke prati ruci aura samyakajJAna ke prati jAgarUkatA ho / apane "svAdhyAya saMdeza" meM Apane kahA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . .87 kara lo zrutavANI kA pATha, bhavika jana, mana-mala harane ko| bina svAdhyAya jJAna nahiM hogA, jyoti jagAne ko| rAga-roSa kI gA~Tha gale nahIM, bodhi milAne ko| prAcArya zrI bAra-bAra kahate haiM "svAdhyAya karo, svAdhyAya karo" kyoMki "svAdhyAya binA ghara sUnA hai, mana sUnA hai sadjJAna binaa|" prAcArya zrI kA AhvAna hai ki yadi duHkha miTAnA hai to ajJAna ke aMdhakAra ko dUra karo aura vaha svAdhyAya se hI saMbhava hai| jIvana kA aura samAja kA bhI mukhya lakSya sukha va zAMti hai aura yaha binA samatA bhAva ke saMbhava nhiiN| samatA kI prApti ke lie prAcArya zrI ne sAmAyika para bala diyA hai| ApakI preraNA paMkti hai--"jIvana unnata karanA cAho to sAmAyika sAdhana kara lo|" sAmAyika kI sAdhanA samatA rasa kA pAna hai| isase viSamatA miTatI hai aura jIvana-vyavahAra meM samatA AtI hai| prAcArya zrI sAmAjika aura rASTrIya ekatA ke pakSapAtI haiM / Apa vyakti aura samAja ke sambandha ko aMga-aMgI ke rUpa meM dekhate haiM "vibhinna vyakti aMga samajha lo, tana-samAja sukhadAyI / "gajumuni" sabake hita saba daur3eM, duHkha daridra nasa jAhiM // " Adarza samAja-racanA ke lie AcArya zrI vinaya, maitrI, sevA, paropakAra, zIla, sahanazIlatA, anuzAsana Adi jIvana mUlyoM ko Avazyaka mAnate haiM / pratyeka vyakti ImAnadArI aura vivekapUrvaka devabhakti, gurusevA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna rUpa SaTakarma kI sAdhanA kare, to vaha na kevala apane jIvana ko ucca banA sakatA hai varan Adarza samAja kA nirmANa bhI kara sakatA hai| AcArya zrI samAja utthAna ke lie nArI zikSaNa ko vizeSa mahattva dete haiN| Apa nArI jAti ko preraNA dete haiM ki vaha sAMsArika rAga-raMga aura deha ke banAva-zRMgAra meM na ulajhe varan zIla aura saMyama se apane tana ko sajAye 1. zIla aura saMyama kI mahimA, tuma tana zobhe ho| sonA cAMdI hIraka se, nahiM khAna pUjAI ho / 2. sadAcAra sAdApana dhAro, jJAna, dhyAna se tapa sinngaaro| para upakAra hI bhUSaNa, khAsa samajho marma ko jii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 88 * vyaktitva evaM kRtitva AcArya zrI mUlataH AdhyAtmika saMvedanA ke kavi haiM / sAmAjika anuSThAnoM, parva-tithiyoM, utsava-meloM Adi ko bhI Apane AdhyAtmika raMga diyA hai| __rakSA bandhana ko AcArya zrI ne jIva mAtra ke prati rakSA kA preraka tyauhAra batAyA hai-"bAMdho-bAMdho re, jatanA ke sUtra se, rakSA hovelA / " dIpAvalI, bhagavAna mahAvIra kA nirvANa divasa prajJA aura prakAza kA parva hai| yaha saMdeza detA hai ki hama aMdhakAra se prakAza meM jaaveN| prAcArya zrI ne dIpaka kI taraha sAdhanArata rahane kI preraNA dI hai "dIpaka jyoM jIvana jalatA hai, mUlyavAna bhAyA re jagat meM / satpuruSoM kA jIvana parahita, jalatA zobhAyA re jagat meM / / " holI vikAra-vigalana kA parva hai "jJAna-dhyAna kI jyoti jagA, duSkarma jalApro re, svArtha bhAva kI dhUla ur3Akara, prema bar3hAo re / rASTra dharma kA zuddha gulAbI raMga jamAyo re // " janmASTamI kA saMdeza hai--pazuoM ke prati prema bar3hAveM, jIvana meM sAdagI lAyeM, anyAya aura atyAcAra kA nIti pUrvaka mukAbalA kreN| AcArya zrI ke zabdoM meM "kRSNa kanhaiyA janme Aja, bhArata bhAra haTAne / guriNayoM kA mAna bar3hAne, hiMsA kA pApa ghaTAne // " loka jIvana meM zItalA saptamI aura akSaya tRtIyA kA bar3A mahattva hai| AcArya zrI ne zItalA mAtA ko dayAmAtA ke rUpa meM dekhA hai-"hamArI dayAmAtA thAne manAU~ devI shiitlaa|" akSaya tRtIya, akSaya dharmakaraNI kA preraNAdAyI tyauhAra hai| isa dina varSItapa ke pAraNe hote haiM / japa-tapa, dAna, tyAga aura Atma-sudhAra kI preraNA dete hue prAcArya zrI kahate haiM "akSaya bIja vRddhi kA kAraNa, tyauMhi bhAva vicAra / japa-tapakaraNI khaNDita bhAva meM, nahIM karatI uddhAra // " jaina paramparA meM cAturmAsa aura paryuSaNa parva kA vizeSa mahattva hai| jIvarakSA aura saMyama-sAdhanA kI vizeSa vRddhi ke lie sAdhu-sAdhvI varSAkAla meM eka Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 89 jagaha hI sthira rahate haiM / isa kAla meM dharmakaraNI kI preraNA dete hue AcArya zrI kahate haiM "jIva kI jatanA kara lIje re| Ayo varSAvAsa dharma kI karaNI kara lIje re| dayA dharma ko mUla samajha kara, samatA rasa pIje re // " paryuSaNa parva saba paryoM kA rAjA hai| isameM jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI ArAdhanA karate hue apane svabhAva meM sthita huA jAtA hai| kRta pApoM kI AlocanA kara kSamApanA dvArA Atmazuddhi kI jAtI hai| viSaya-kaSAya ghaTAkara AtmaguNa vikasita kiye jAte haiN| AtmollAsa ke kSaNoM meM AcArya zrI kA kavi hRdaya gA uThatA hai "yaha parva paryuSaNa pAyA, saba jaga meM Ananda chAyA re / tapa-japa se karma khapAvo, de dAna dravya-phala paavo| mamatA tyAgI sukha pAyA re / / samatA se mana ko jor3o, mamatA kA bandhana tor3o, he sAra jJAna kA bhAyA re||" isa prakAra AcArya zrI ne samAja meM Atma-bodha, samAja-bodha aura parvabodha jAgRta karane kI dRSTi se jo kAvyamaya upadeza diyA hai, vaha AtmasparzI aura preraNAspada hai| 3. carita kAvya-carita kAvya sRjana kI samRddha paramparA rahI hai| rAmAyaNa aura mahAbhArata do aise graMtha rahe haiM, jinako AdhAra banAkara vividha carita kAvya race gaye haiN| jaina sAhitya meM triSaSTizlAkA puruSoM ke jIvana vRtta ko AdhAra banAkara vipula parimANa meM carita kAvya likhe gaye haiN| kathA ke mAdhyama se tattvajJAna ko janasAdhAraNa taka pahu~cAne kI yaha paramparA Aja taka calI A rahI hai / kathA ke kaI rUpa haiM....yathA-dhArmika, paurANika, aitihAsika, laukika Adi / prAcArya zrI ne jina carita kAvyoM kI racanA kI hai, ve aitihAsika aura dhArmika-Agamika AdhAra lie hue haiN| AcArya zrI itihAsa ko vartamAna pIr3hI ke lie atyadhika preraka mAnate haiM / itihAsa aisA dIpaka hai, jo bhUle bhaTakoM ko sahI rAstA dikhAtA hai / Apake hI zabdoM meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 60 "yuga pradhAna saMtoM kI jIvana gAthA, unake anugAmI ko nhAyeM mAthA / rAga- aMdha ho, bhUlA jana nija guNa ko, dharma gAthA jAgRta karatI jana-mana ko / suno dhyAna se satya kathA hitakArI / / " * aura sacamuca AcArya zrI ne 210 chandoM meM bhagavAn mahAbIra ke prathama paTTadhara sudharmA se lekara Aja taka ke jaina AcAryoM kA itihAsa "jaina AcArya caritAvalI" meM nibaddha kara diyA hai / isameM kisI eka AcArya ke caritra kA AkhyAna na hokara bhagavAn mahAvIra ke bAda hone vAle pramukha jaina AcAryoM kI jIvana - jhAMkI prastuta kI gaI hai / isa kRti ke anta meM AcArya zrI ne dharma aura sampradAya para vicAra karate hue kahA hai ki donoM kA sambandha aisA hai jaisA jIva aura kAyA kA / dharma ko dhAraNa karane ke lie sampradAya rUpa zarIra kI AvazyakatA hotI hai / dharma kI hAni karane vAlA sampradAya, sampradAya nahIM, apitu vaha to ghAtaka hone ke kAraNa mAyA hai| binA saMbhAle jaise vastra para maila jama jAtA hai, vaise hI sampradAya meM bhI parimArjana cintana nahIM hone se rAga-dveSAdi kA bar3ha jAnA saMbhava hai / para maila hone se vastra pheMkA nahIM jAtA, apitu sApha kiyA jAtA hai, vaise hI sampradAya meM Aye vikAroM kA nirantara zodhana karate rahanA zreyaskara hai "dharma prANa to sampradAya kAyA hai, kare dharma kI hAni, vahI mAyA hai / binA saMbhAle maila vastra para Ave, sampradAya meM bhI rAgAdhika chAve / vAda haTAye, sampradAya sukhakArI // " vyaktitva evaM kRtitva AvazyakatA isa bAta kI hai ki dRSTi rAga ko chor3akara hama guNoM ke bhakta baneM - " dRSTi rAga ko chor3a, bano guNarAgI / " Jain Educationa International AcArya zrI ne itihAsa jaise nIrasa viSaya ko rAdhezyAma, lAvaNI, khyAla, rAsa jaisI rAga-rAginiyoM meM Abaddha kara sarasa banA diyA hai / apanI sAMskRtika evaM dhArmika paramparAoM ko kAvya ke dharAtala para utAra kara jana-jana taka pahu~cAne meM yaha 'caritAvalI' saphala bana par3I hai / For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. "yaha jina zAsana kI mahimA, jaga meM bhArI, lekara zaraNA tire ananta nr-naarii|" kI Tera zrotAoM ke hRdaya meM barAbara gUMjatI rahatI hai / isakI racanA saM. 2026 meM Deha gA~va (nAgaura) meM kI gaI thii| AcArya zrI ne "uttarAdhyayana" aura "antagar3a sUtra" ke preraka caritroM ko lekara bhI kaI carita kAvyoM kI racanA kI hai yathA-bhRgupurohita dharmakathA, pratyeka buddha nami rAjaRSi, jambUkumAra carita, mammaNa seTha carita, DhaMDhaNa muni carita, vijaya seTha, vijayAseThAnI carita, jayaghoSa vijayaghoSa carita, mahArAjA udAyana carita Adi / ye carita kAvya bividha rAga-rAganiyoM meM DhAlabaddha haiN| inakA mukhya saMdeza hai-rAga se virAga kI ora bar3hanA, vibhAva se svabhAva meM AnA, indriyajayatA, AtmAnuzAsana, samatA, zAMti aura vItarAgatA / 4. padyAnuvAda-AcArya zrI prAmaganiSTha vidvAn vyAkhyAtA, kavi aura sAhityakAra the / ApakA barAvara yaha cintana rahA ki samAja zAstrIya adhyayana aura svAdhyAya kI ora pravRtta ho, prAkRta aura saMskRta ke adhyayana-adhyApana ke prati usakI ruci jge| isI uddezya aura bhAvanA se Apane AtmapreraNA jagAne vAle 'uttarAdhyayana', 'dazavaikAlika' jaise Agama granthoM kA saMpAdana karate samaya sahaja, sarala bhASA zailI meM unake padyAnuvAda bhI prastuta kiye, tAki janasAdhAraNa Agamika gAthAoM meM nihita bhAvoM ko sahajatA se hRdayaMgama kara sake / Apake mArgadarzana meM paNDita zazIkAnta zAstrI dvArA kiye gaye padyAnuvAda sarala, spaSTa aura bodhagamya haiM / Apane 'tatvArthasUtra' kA bhI padyAnuvAda kiyA, jo aprakAzita hai| AcArya zrI kA kavi rUpa sahaja-sarala hai| guru gambhIra pAMDitya se vaha bojhila nahIM hai / bhASA meM sAralya aura upamAnoM meM lokajIvana kI gaMdha hai| jIbana meM ajJAna kA aMdhakAra haTakara jJAna kA prakAza prasphuTita ho, jar3atA kA sthAna cinmayatA le, uttejanA miTe aura saMvedanA jage, yahI Apake kAvya kA uddezya hai / "saccI sIkha' kavitA meM Apane spaSTa kahA hai jo hAtha dAna nahIM de sakate, ve niSphala haiM, jo kAna zAstra-zravaNa nahIM kara sakate ve vyartha haiM, jo netra muni-darzana nahIM kara sakate, ve nirarthaka haiM, jo pA~va dharma sthAna meM nahIM pahu~cate, unakA kyA aucitya ? jo jihvA 'jina' guNagAna nahIM kara sakatI, usakI kyA sArthakatA ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 * " binA dAna ke niSphala kara haiM, zAstra zrabaNa bina kAna / vyartha netra muni darzana ke bina, take parAyA gAta // dharma sthAna meM pahu~ca sake nA inake sakala karaNa jaga meM, hai khAkara sarasa padArtha bigAr3e, bola bigAr3e bAta / vRthA milI vaha rasanA, jisane gAI guna jina guNagAta // " vyaktitva evaM kRtitva vyarthaM mile ve pA~va / satsaMgati kA dAMva / / AcArya zrI ne apane jIvana ko jJAna, darzana, cAritra aura dAna, zIla, tapa, bhAva kI ArAdhanA meM manoyogapUrvaka samarpita kara sArthaka kiyA / saMthArApUrvaka samAdhibhAva meM lIna ho Apane mRtyu ko maMgala mahotsava meM badalakara sacamuca apanI "saMkalpa" kavitA meM vyakta kiye hue bhAvoM ko mUrta rUpa pradAna kiyA hai Jain Educationa International gurudeva caraNa vandana karake, maiM nUtana varSa praveza karU~ / zama-saMyama kA sAdhana karake, sthira citta samAdhi prApta karU~ // 1 // tana mana indriya ke zubha sAdhana, paga-paga icchita upalabdha karU~ / ekatva bhAva meM sthira hokara, rAgAdika doSa ko dUra karU~ || 2 || ho cittasamAdhi tana mana se, parivAra samAdhi se vicarU~ / avazeSa kSaraNoM ko zAsanahita, arpaNa kara jIvana saphala karU~ || 3 || nindA vikathA se dUra rahU~, nija guraNa meM sahaje ramaNa karU~ / guruvara vaha zakti pradAna karo, bhavajala se naiyA pAra karU~ || 4 | zamadama saMyama se prIti karU~, jina zrAjJA meM anurakti karU~ / paraguNa se prIti dUra karU~, "gajumuni" yo AMtara bhAva dharU~ ||5|| niSkarSata: : kahA jA sakatA hai ki Apane kavitA ko vicAra taka sImita nahIM rakhA, use AcAra meM DhAlA hai / yahI ApakI mahAnatA hai / For Personal and Private Use Only - adhyakSa, hindI - vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama-TIkA paramparA ko prAcArya zrI kA yogadAna 0 DaoN0 dharmacanda jaina Agama-manISI AcArya pravara zrI hastImalajI ma. sA. kA AtmajIvana to Agama-dIpa se Alokita thA hI, kintu ve usakA prakAza jana-jana taka pahu~cAne hetu prayAsarata rahe / isI kAraNa AcArya pravara AgamoM kI sugama TIkAe~ prastuta karane hetu sannaddha hue / AcArya pravara kA lakSya Agama ke gUDhArtha ko saralatama vidhi se prastuta karanA rhaa| __ AcArya zrI kI dRSTi Agama-jJAna ko zuddha evaM sugama rUpa meM saMpreSita karane kI rahI / yahI kAraNa hai ki AcArya pravara ne pUrNa tanmayatA se AgamoM kI pratiyoM kA saMzodhana bhI kiyA / unheM saMskRta chAyA, hindI padyAnuvAda, anvaya pUrvaka zabdArtha evaM bhAvArtha se samanvita kara sugama banAyA / phalataH AcArya pravara ko yuvAvasthA meM hI apanI 'nandI sUtra' Adi kI TIkAoM se dezabhara ke jaina santoM meM pratiSThita sthAna milA / AcArya zrI kI sarva prathama saMskRtahindI TIkA 'nandI sUtra' para prakAzita huii| usake pazcAt 'bRhatkalpa sUtra' para sampAdita saMskRta TIkA, 'prazna vyAkaraNa sUtra' para vyAkhyA evaM 'antagaDadasA sUtra' para TIkA kA prakAzana huA / jIvana ke Dhalate varSoM meM Apake tattvAvadhAna meM likhita 'uttarAdhyayana sUtra' evaM 'dazavakAlika sUtra' para hindI padyAnuvAda ke sAtha vyAkhyAe~ prakAzita huI / isa prakAra AcArya pravara ne do aMga sUtroM'prazna vyAkaraNa' evaM 'antagaDadasA' para, tIna mUla sUtroM 'nandI sUtra' 'uttarAdhyayana' evaM 'dazavaikAlika' para tathA eka chaMda sUtra 'bRhatkalpa' para kArya kiyaa| Agama-TIkA paramparA kA eka lambA itihAsa hai / pA~cavIM zatI se aba taka aneka saMskRta, hindI evaM gujarAtI TIkAe~ likhI jA cukI haiN| prAcIna pramukha TIkAkAra rahe haiM -prAcArya haribhadra sUri, prAcArya abhayadeva sUri, prAcArya zIlAMka, AcArya malayagiri Adi / arvAcIna TIkAkAroM meM pramukha haiM--paM0 muni zrI ghAsIlAlajI ma0, zrI amolaka RSijI ma0, prAcArya zrI AtmArAmajI ma0, AcArya zrI tulasI Adi / parantu adyAvadhi prakAzita saMskRta, hindI evaM gujarAtI TIkAoM meM AcArya pravara hastImalajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 64 kI TIkAe~ sugama, subodha evaM Agama- mantavya ke anukUla haiM / Agama-TIkA paramparA meM saMskRta chAyA evaM prAkRta zabdoM ke artha va vivecana ke sAtha hindI padyAnuvAda kA samAveza prAcArya pravara kI maulika dRSTi kA paricAyaka hai / AcArya pravara kRta pratyeka TIkA kA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta hai / vyaktitva evaM kRtitva nandI sUtra : dvitIya vizva yuddha ke samaya jaba prAcArya pravara mahArASTra kSetra meM vicaraNa kara rahe the, taba saMvat 1968 ( san 1942 I0 ) meM AcArya pravara ke dvArA saMzodhita evaM anUdita 'zrImannandI sUtram' kA sAtArA se prakAzana huA / prakAzaka the rAyabahAdura zrI motIlAlajI mUthA / 'nandI sUtra' kA yaha saMskaraNa vividha dRSTiyoM se advitIya hai / isameM prAkRta mUla ke sAtha saMskRta chAyA evaM zabdAnulakSI hindI anuvAda diyA gayA hai / jahA~ vivecana kI AvazyakatA hai vahA~ vistRta evaM vizada vivecana bhI kiyA gayA hai / 'nandI sUtra' ke anuvAda-lekhana meM AcArya malayagiri aura haribhadra kI vRttiyoM ko AdhAra banAyA gayA hai, sAtha hI aneka upalabdha saMskaraNoM kA sUkSma anuzIlana kara vidvAn muniyoM se zaMkA-samAdhAna bhI kiyA gayA hai / AcArya pravara ne jaba 'nandI sUtra' kA anuvAda likhA taba 'nandI sUtra' ke aneka prakAzana upalabdha the, parantu unameM mUla pATha ke saMzodhana kA paryApta prayatna nahIM huA thA / AcArya pravara ne yaha bIr3A uThAkara 'nandI sUtra' ke pAThoM kA saMzodhana kiyA / 'nandI - sUtra' ke vividha saMskaraNoM meM aneka sthaloM para pATha-bheda thA, yathA-- sthavirAvalI ke sambandha meM 50 gAthAe~ thIM tathA kucha meM 43 gAthAe~ hI thIM / isI prakAra 'dRSTivAda' ke varNana meM bhI pATha-bheda milatA hai / ina saba para paryAlocana karate hue AcArya pravara ne UhApoha kiyA / 'nandI sUtra' ke isa saMskaraNa kI vidvattApUrNa bhUmikA kA lekhana upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja ne kiyA / isa sUtra ke prakAzana kA prabandha paM0 duHkhamocana jhA ne kiyA jo prAcArya pravara ke guru to the hI kintu prAcArya pravara kI vidvattA evaM tejasvitA se abhibhUta bhI the / svayaM prAcArya pravara ne 'nandI sUtra' kI vyApaka prastAvanA likhakara pAThakoM ke jJAna-prArohaNa hetu mArga prazasta kiyA / prastAvanA meM 'nandI sUtra' kI zAstrAntaroM se tulanA bhI prastuta kI hai / AcArya pravara ne 31 varSa kI laghuvaya meM 'nandI sUtra' kI aisI TIkA prastuta kara tatkAlIna prAcAryoM evaM vidvAnoM meM pratiSThA arjita kara lI thI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. isa saMzodhita 'nandI sUtra' saMskaraNa ke aneka pariziSTa haiM / prathama pariziSTa pAribhASika evaM viziSTa zabdoM kI vyAkhyA para hai / dvitIya pariziSTa meM 'samavAyAMga sUtra' meM varNita dvAdazAMgoM kA paricaya hai / tRtIya pariziSTa 'nandI sUtra' ke sAtha zAstrAntaroM ke pAThoM kI samAnatA para hai / cauthA pariziSTa zvetAmbara evaM digambara sampradAyoM kI dRSTi se jJAna kI prarUpaNA kA nirUpaNa karatA hai tathA antima pariziSTa meM 'nandI sUtra' meM prayukta zabdoM kA koza diyA gayA hai| sUtra ke prakAzana-kArya ko sAdhu kI dRSTi se sadoSa mAna kara bhI prAcArya pravara ne tIna uddezyoM se isa kArya meM sahabhAgitA svIkAra kii| svayaM prAcArya zrI ke zabdoM meM-"pustaka mudraNa ke kArya meM sthAnAntara se grantha-saMgraha, sammtya rtha patra-preSaNa, prUpha-saMzodhana va sammati pradAna karanA Adi kArya karane yA karAne par3ate haiN| isa bAta ko jAnate hue bhI maiMne jo Agama-sevA ke lie usa aMzata: sadoSa kArya ko apavAda rUpa se kiyA, isakA uddezya nimna prakAra hai 1. sAdhumArgIya samAja meM viziSTatara sAhitya kA nirmANa ho / 2. mUla AgamoM ke anveSaNapUrNa zuddha saMskaraNa kI pUrti ho aura samAja ko anya vidvAn munivara bhI isa dizA meM Age laaveN| 3. sUtrArtha kA zuddha pATha par3hakara janatA jJAnAticAra se bce| ina tInoM meM se yadi eka bhI uddezya pUrNa huyA to maiM apane doSoM kA prAyazcitta pUrNa huA samajhUgA / " prAcArya pravara kRta yaha ullekha unakI prAgama-jJAna-prasAra niSThA ko ujAgara karatA hai| bRhatkalpa sUtra : 'zrI bRhatkalpa sUtra' para prAcArya pravara ne eka ajJAta saMskRta TIkA kA saMzodhana evaM sampAdana kiyA thA jo prAkkathana evaM bRhatkalpa-paricaya ke sAtha pAMca pariziSToM se bhI alaMkRta hai| isa satra kA prakAzana samyagjJAna pracAraka maNDala ke purAtana kAryAlaya tripoliyA bAjAra, jodhapura dvArA kaba karAyA gayA, isakA grantha para kahIM nirdeza nahIM hai kintu yaha sunizcita hai ki isa sUtra kA prakAzana 'prazna vyAkaraNa' ko vyAkhyA ke pUrva arthAt san 1950 I0 ke pUrva ho cukA thaa| AcArya pravara hastI ko 'bRhatkalpa' kI yaha saMskRta TIkA ajamera ke suzrAvaka zrI saubhAgyamalajI DhaDhDhA ke jJAna-bhaNDAra se prApta huI jo saMrakSaNa ke abhAva meM bar3I jIrNa-zIrNa avasthA meM thii| prAcArya pravara jaba dakSiNa kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 6 * pada yAtrA para the taba unhoMne isakI pratilipi karavA kara ise saMzodhita evaM sampAdita kiyA / 'bRhatkalpa' ke ye saMskRta TIkAkAra kauna the, yaha jJAta nahIM kintu yaha saMketa avazya milatA hai ki zrI saubhAgya sAgara sUri ne isa subodhA TIkA ko bRhaTTIkA se uddhRta kiyA thA / usI subodhA TIkA kA sampAdana AcArya zrI ne kiyA / vyaktitva evaM kRtitva 'bRhatkalpa sUtra' cheda sUtra hai jisameM sAdhu-sAdhvI kI samAcArI ke kalpa kA varNana hai / AcArya pravara ne sampUrNa kalpa sUtra kI viSaya-vastu ko hindI pAThakoM ke lie saMkSepa meM 'bRhatkalpa paricaya' zIrSaka se diyA hai jo bahuta upayogI evaM sAragarbhita hai / anta meM pAMca pariziSTa haiM / prathama pariziSTa meM akArAdi ke krama se sUtra ke zabdoM kA hindI artha diyA gayA hai jo 34 pRSThoM taka calatA hai / dvitIya pariziSTa meM pATha-bheda kA nirdeza hai / tRtIya pariziSTa 'bRhatkalpa sUtra' kI vibhinna pratiyoM ke paricaya se sambaddha hai caturtha pariziSTa meM vRtti meM Ae vizeSa nAmoM kA ullekha hai jo zodhArthiyoM ke lie upAdeya hai| paMcama pariziSTa meM kucha vizeSa zabdoM para saMskRta bhASA meM vistRta TippaNa diyA gayA hai / yaha saMskRta TIkA aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai / isakI bhASA sarala, subodha evaM prasAda-guNa se samanvita hai kintu isameM sUtroddiSTa tathyoM kA vizada vivecana hai / saMskRta adhyetAnoM ke lie yaha TIkA Aja bhI mahattvapUrNa hai / AcArya pravara ne jaba saMskRta TIkA kA sampAdana kiyA taba 'bRhatkalpa sUtra' ke do-tIna saMskaraNa nikala cuke the / prAtmAnanda jaina sabhA, bhAva nagara se niryukti, bhASya aura TIkA sahita yaha sUtra chaha bhAgoM meM prakAzita ho cukA thA kintu vaha sabake lie sulabha nahIM thA / DaoN0 jIvarAja chelA bhAI kRta gujarAtI anuvAda evaM pUjya amolaka RSijI ma0 kRta hindI anuvAda nikala cuke the tathApi prAcArya pravara dvArA sampAdita yaha saMskRta TIkA zuddhatA, vizadatA evaM saMkSiptatA kI dRSTi se viziSTa mahattva rakhatI hai / isakA sampAdana AcArya pravara ke saMskRta-jJAna evaM zAstra - jJAna kI kSamatA ko puSTa karatA hai / Jain Educationa International prazna vyAkaraNa sUtra : 'nandI sUtra' ke prakAzana ke prATha varSa pazcAt disambara 1950 I0 meM 'prazna vyAkaraNa sUtra' saMskRta chAyA, anvayArtha, bhASA TIkA ( bhAvArtha ) evaM TippaNiyoM ke sAtha pAlI ( mAravAr3a) se prakAzita huA / isakA prakAzana suzrAvaka zrI hastImalajI surANA ne karAyA / For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 'prazna vyAkaraNa sUtra' kA yaha saMskaraNa do khaNDoM meM vibhakta hai / prathama khaNDa meM pAMca AsravoM kA varNana hai to dvitIya khaNDa meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pAMca saMvaroM kA nirUpaNa hai / pariziSTa meM zabdakoza, viziSTa sthaloM ke TippaNa, pAThAntara-sUcI aura kathA bhAga diyA gayA hai / yaha sUtra-grantha prAcArya pravara ke vidvattApUrNa 17 pRSThoM ke prAkkathana se alaMkRta hai| pAThAntaroM yA pATha-bhedoM kI samasyA 'prazna vyAkaraNa' meM 'nandI sUtra' se bhI adhika hai / isakA anubhava svayaM prAcArya zrI ne kiyA thaa| unhoMne pATha-bheda kI samasyA para prAkkathana meM ullekha karate hue likhA hai-"Agama mandira (pAlItANA) jaisI prAmANika prati jo zilA-paTTa aura tAmra-patra para aMkita ho cukI hai, vaha bhI azuddhi se dUSita dekhI gaI hai / " ataH AcArya pravara ne pATha-saMzodhana hetu aneka pratiyoM kA tulanAtmaka upayoga kiyA thA, jinameM pramukha thIM-abhayadeva sUri kRta TIkA, hastalikhita TabbA, jJAna vimala sUri kRta TIkA evaM Agama mandira pAlItAraNA se prakAzita mUla pATha / saMzodhita-pATha dene ke bAda prAcArya pravara ne pAThAntara sUcI bhI dI hai jisameM anya pratiyoM meM upalabdha pATha-bheda kA ullekha kiyA hai| ___ 'prazna vyAkaraNa' ke jo pATha-bheda adhika vicAraNIya the, aise 17 pAThoM kI eka tAlikA banAkara samAdhAna hetu viziSTa vidvAnoM yA saMsthAoM ko bhejI gaI jinameM pramukha haiM-1. vyavasthApaka, Agama mandira pAlItAraNA 2. puNya vijayajI, jaisalamera 3. bhairoMdAnajI seThiyA, bIkAnera 4. jinAgama prakAzana samiti, byAvara evaM 5. upAdhyAya zrI amara munijI, byAvara / tAlikA kI eka prati 'samyagdarzana' meM prakAzanArtha sailAnA bhejI gaI, kintu inameM se tIna kI ora se pahu~ca ke atirikta koI uttara nahIM milaa| 'samyagdarzana' patrikA ke prathama varSa ke gyArahaveM aMka meM yaha tAlikA prakAzita huI, kintu kisI kI ora se koI TippaNI nahIM aaii| isa prakAra sAdhana-hIna evaM sahayoga rahita avasthA meM bhI prAcArya pravara ne athaka zrama evaM niSThA ke sAtha zruta sevA kI bhAvanA se 'prazna-vyAkaraNa' sUtra kA viziSTa saMzodhita saMskaraNa prastuta kara Agama-jijJAsuoM kA mArga prazasta kiyaa| siri aMtagaDadasAmro: AcArya pravara kRta saMskRta-hindI anuvAda yukta 'siri aMtagaDadasAno' ke do saMskaraNa nikala cuke haiM / prathama saMskaraNa san 1965 I0 meM nikalA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 68 * vyaktitva evaM kRtitva tathA dUsarA saMskaraNa san 1975 I0 meM prakAzita huA / donoM saMskaraNoM kA prakAzana samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura se huA / prathama saMskaraNa meM prAkRta mUla evaM hindI artha diyA gayA thA tathA anta meM eka pariziSTa thA jisameM viziSTa zabdoM kA sarala hindI artha diyA gayA thaa| dvitIya saMskaraNa adhika zrama evaM vizeSatAoM ke sAtha prakAzita huaa| isa saMskaraNa meM kaoNlama paddhati apanA kara pahale prAkRta mUla phira usakI saMskRta chAyA tathA usake sAmane ke pRSTha para zabdAnulakSI hindI artha (chAyA) tathA aMtima kaoNlama meM hindI bhAvArtha diyA gayA hai / ina cAroM ko eka sAtha eka hI pRSTha para pAkara nitAnta maMda buddhi prANI ko bhI Agama-jJAna prApta ho sakatA hai tathA tIkSNa buddhi prANI eka-eka zabda ke gUr3ha artha ko samajha sakatA hai| 'aMtagaDa' kI pATha-zuddhi evaM artha ke nirUpaNa hetu upAdhyAya zrI pyAracandajI mahArAja dvArA anUdita patrAkAra prati, sailAnA se prakAzita pustaka, prAcIna hastalikhita prati, Agamodaya samiti, sUrata se prakAzita saTIka 'antakRddazA sUtra' aura 'bhagavatI sUtra' ke khaMdhaka prakaraNa kA vizeSa avalambana liyA gayA hai / abhayadeva sUri kRta saMskRta TIkA, prAcIna TabbA evaM paM0 ghAsIlAlajI mahArAja kRta saMskRta-TIkAoM ko bhI dRSTi meM rakhA gayA hai| dvitIya saMskaraNa vizeSataH paryuSaNa meM vAcana kI suvidhA hetu nirmita hai, jo sUtra ke artha ko zIghra hI hRdayaMgama karAne kI adbhuta kSamatA rakhatA hai| zuddha mUla ke sAtha zabdAnulakSI artha kI jijJAsA rakhane vAle pAThakoM ke lie yaha atyanta upAdeya hai / saMskRta kA yatkicita jJAna rakhane vAlA pAThaka bhI mUla Agama kA hArda sahaja rUpa sesamajha sakatA hai| _ 'aMtagaDadasA sUtra' kA aisA kaoNlama paddhati vAlA suspaSTa anuvAda evaM bhAvArtha anya AcAryoM dvArA kRta hindI anuvAda se nizcita rUpa se viziSTa hai / anta meM pramukha zabdoM kA vivecanayukta pariziSTa bhI isa graMtha kI zobhA hai| uttarAdhyayana evaM dazavakAlika sUtra : Agama-grathoM meM sarvAdhika paThana-pAThana 'uttarAdhyayana' evaM 'dazavaikAlika' sUtroM kA hotA hai / AcArya pravara ne inakA hindI meM padyAnuvAda karA kara inheM sarasa, subodha evaM geya banA diyA hai / adhunAyAvat Agama-grathoM kA hindI padyAnuvAda nahIM huA thA kintu AcArya pravara kI satpreraNA evaM samyak Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 66 mArga-darzana meM paM0 zazikAnta jhA ne yaha kArya prAcArya zrI kI sannidhi meM baiThakara sampanna kiyA / svayaM prAcArya pravara ne hindI padyAnuvAda kiyA thA, aise saMketa bhI milate haiM kintu isameM koI sandeha nahIM ki unhoMne ina donoM AgamoM ke hindI padyAnuvAda meM apanI lekhanI se saMzodhana, parivardhana evaM parivartana kiyA thaa| phira bhI prAcArya pravara zreya lene kI spRhA se dUra rahe aura hindI padyAnuvAda-kartA ke rUpa meM donoM graMthoM para paM0 zazikAnta jhA kA nAma chpaa| _ 'uttarAdhyayana sUtra' tIna bhAgoM meM samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura dvArA prakAzita huA hai / prathama bhAga meM 1 se 10 adhyayanoM, dvitIya bhAga meM 11 se 23 adhyayanoM tathA tRtIya bhAga meM 24 se 36 adhyayanoM kA vivecana hai / ye tInoM bhAga zrIcanda surAnA 'sarasa' ke sampAdakatva meM kramazaH san 1983 I0, san 1985 I0 evaM san 1986 I0 meM prakAzita hue / tInoM bhAgoM ke prArambha meM sampAdaka kI ora se bRhad prastAvanA hai / pratyeka adhyayana ke prArambha meM usa adhyayana kA sAra diyA gayA hai jisase pAThaka pAThya viSaya ke prati pahale se jijJAsu evaM jAgarUka ho jAtA hai / vaha adhyayana bhI isa kAraNa sugama bana jAtA hai / prathama bhAga meM mUla prAkRta gAthA kA hindI padyAnuvAda, anvayArtha, bhAvArtha evaM vivecana dene ke sAtha pratyeka adhyayana ke anta meM kathApariziSTa diyA gayA hai, jisameM usa adhyayana se sambaddha kathAoM kA rocaka prastutIkaraNa hai| prAkRta-gAthAoM kI saMskRta chAyA bhI sAtha meM prastuta ho, isa para prAcArya pravara kA vidvad samAja kI dRSTi se dhyAna gyaa| vidvat samudAya saMskRta chAyA ke mAdhyama se prAkRta gAthAoM ke vAstavika artha ko saralatA pUrvaka grahaNa kara letA hai / ataH 'uttarAdhyayana sUtra' ke dvitIya evaM tRtIya bhAga meM 21 se 36 adhyayanoM kI prAkRta gAthAoM kI saMskRta chAyA bhI dI gaI hai| ... hindI-padyAnuvAda meM yaha vizeSatA hai ki jahAM jo hindI zabda upayukta ho sakatA hai vahAM vaha zabda prayukta kiyA gayA hai / padyAnuvAda sahaja, sugama, sarala evaM layayukta hai| mAtra hindI padyAnuvAda ko par3hakara bhI koI svAdhyAyI pAThaka sampUrNa graMtha ke hArda ko samajha sakatA hai| padyAnuvAda ke atirikta mUla gAthAoM meM vidyamAna kliSTa zabdoM kA vivecana, vizleSaNa evaM viziSTArtha bhI kiyA gayA hai / isa hetu zrI zAntyAcArya kRta vRhadvatti evaM prAcArya nemicandra kRta cUNi kA avalambana liyA gayA hai / vivecana meM prAcIna TIkA-grathoM ke sAtha AcArya zrI AtmArAmajI mahArAja kRta 'uttarAdhyayana' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva kI hindI TIkA evaM jaina vizva bhAratI, lADanUM se prakAzita 'uttarajjhayaNANi' kA bhI sahayoga liyA gayA hai / 'dazavakAlika sUtra' kA prakAzana maI, san 1983 I0 meM samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura se huA / yaha bhI padyAnuvAda, anvayArtha, bhAvArtha evaM TippaNiyoM se alaMkRta hai / padyAnuvAda paM0 zazikAnta jhA ne kiyA hai / caturtha adhyayana ke prAkRta gadya kA bhI hindI padyAnuvAda kiyA gayA hai / yaha sUtra paM0 basantIlAlajI nalavAyA kI dekharekha meM ratalAma se chapA hai / isakA bhI hindI padyAnuvAda sarasa, subodha evaM layabaddha hai tathA hArda ko prastuta karatA hai| upasaMhAra : __AcArya pravara ne 'tattvArthAdhigama' sUtra kA hindI padyAnuvAda kiyA thA, aisA ullekha 'prazna vyAkaraNa sUtra' ke prArambha meM paM0 zazikAnta jhA ne apanI lekhanI se kiyA hai| vaha padyAnuvAda upalabdha nahIM ho pAyA hai / vaha bhI nitAnta mahattvapUrNa sUtra hai kyoMki vaha zvetAmbara evaM digambara donoM jaina sampradAyoM ko mAnya hai| zruta sevA kI bhAvanA se prAcArya pravara ne vibhinna mahattvapUrNa AgamoM kI TIkAe~, anuvAda, vivecana, padyAnuvAda Adi prastuta kara jo tulanAtmaka dRSTi pradAna kI hai tathA Agama-saMzodhana ko dizA pradAna kI hai vaha vidvad samudAya ke lie upAdeya hai / AgamoM kA pATha-saMzodhana ho yaha Avazyaka hai| ekAdhika pAThoM se sunizcita nirNaya nahIM ho pAtA hai / hindI padyAnuvAda evaM sarala hindI anuvAda se sAmAnya svAdhyAyiyoM kA upakAra huA hai kyoMki inake mAdhyama se ve Agama kI gaharAI taka pahu~cane meM sakSama huye haiN| -sahAyaka prophesara, saMskRta vibhAga, jodhapura vizvavidyAlaya, 387, madhura I-sI roDa, saradArapurA, jodhapura-342003 jisa prakAra sasUtra (dhAge se yukta) suI kahIM gira jAne para bhI vinaSTa (guma) nahIM hotI, usI prakAra sasUtra (zruta-sampanna) jIva bhI saMsAra meM vinaSTa nahIM hotaa| * jisa prakAra kachumA Apatti se bacane ke lie apane aMgoM ko sikor3a letA hai, usI prakAra paNDitajana ko bhI viSayoM kI ora jAtI huI apanI indriyoM ko adhyAtma jJAna se sikor3a lenA cAhie / -bhagavAna mahAvIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI AgamasAhitya ko dena DaoN. udayacandra jaina adhyAtma-upavana ke prabuddha evaM kuzala mAlI yuga-yugAntara taka nanheM-nanheM abodha, jJAnazUnya ko jJAna rUpI jala pradAna kara pratidina saMrakSaNa karane meM sahAyaka hote haiN| unakI cintana-dRSTi se, unakI sAdhanA se, unake Agamika dizAbodha se evaM unakI sRjanAtmaka kalA se abhinava saMketa satata prApta hote rahate haiM / atIta to atIta hai, vartamAna meM aneka loga aise mahApuruSoM ke saMyama, sAdhanA, tapa aura tyAga kI ArAdhanA se mahApatha kI ora avazya hI agrasara hote haiM / AcArya zrI hastImalajI eka mahAmahima vyaktitva ke dhanI haiN| jinake siddhAnta meM cintana hai, vizva-kalyANa kI bhAvanA hai tathA rasapUrNa mIThe madhura phala haiM, Atma poSaka tattva haiN| unakI Agama kI anupama dRSTi ne Agama meM sarasatA evaM jJAna-vijJAna kA mahA Aloka bhara diyaa| unake bahu-AyAmI vyaktitva meM jIvana kI gahanatA, jIvana kI vAstavika anubhUti, AdhyAtmika nIra kA avirala pravAha, sAMskRtika adhyayana evaM prAcAra-vicAra ke talasparzI anuzIlana kI pratibhA hai / Agama ke pApa sandarbha haiM, itihAsa ke pArakhI haiM tathA Apake prakANDa pANDitya ne samyagjJAna ke pracAra meM jo sahayoga diyA, vaha sAmAyika aura svAdhyAya ke rUpa meM mukharita hotA rhegaa| tIrthaMkaroM ke artha ko aura gaNadharoM ke sUtra ko saphala sandeza vAhaka kI taraha jana-cetanA ke rUpa meM prAcArya zrI ne jo kArya kiyA, usase Agama ke cintana meM sugamatA utpanna huI / gIti, kavitA, kahAnI, saiddhAntika praznottarI, prabacana Adi ne jana-jana ke mAnasa meM tyAga, dhArmika bhAvanA aura vairAgya ke svaroM ko bharane kA jo kArya kiyA, vaha apane Apa meM stutya hai / AcArya zrI Agama-rasajJa the, isalie Agama ko AdhAra banAkara 'jainadharma ke maulika itihAsa' ke hajAroM pRSTha likha DAle, jo na kevala Agama ke prakAza-stambha haiM, apitu itihAsa ke sthAyI stambha tathA unakI prArambhika sAdhanA ke zreSThatama jyotipuMja haiM jo yugayuga taka mahAn prAtmA ke Aloka ko pAlokita karate raheMge / ApakI Agama dRSTi ko nimna binduoM ke AdhAra para nApA-tolA, jAMcA-parakhA jA sakatA hai| prAgamika sAhitya : __ AcArya zrI kI anubhUti Agama ke rasa kA mUlyAMkana karane meM avazya sakSama rahI hai| prAkRta ke jIvanta-prANa kahalAne vAle Agama jaise hI unakI cintana-dhArA ke aMga bane, vaise hI kucha AgamoM ko apanI painI dRSTi se dekhakara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 102 * vyaktitva evaM kRtitva unake rahasya ko khola DAlA / svAdhyAyazIla vyaktiyoM kI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara kucheka AgamoM ko jana-jana taka pahu~cAne ke lie jo kadama uThAyA, usase svAdhyAya premI jitane adhika lAbhAnvita hue, usase kahIM adhika zodhArthiyoM ke lie jo zodhapUrNa sAmagrI milI, vaha avazya hI prazaMsanIya kahI jA sakatI hai| jisa saMskRta-niSTha evaM kliSTa siddhAnta ke gambhIra tattvoM se samanvita TIkA ke lakSya ko dhyAna meM rakhakara kArya karAyA gayA, vaha unakI AdhyAtmika sAdhanA kI eka viziSTa upalabdhi kahI jA sakatI hai| Agama kA sampUrNa cintana kucheka zabdoM meM kaha pAnA sambhava nahIM, parantu unake sAhitya se jo Aloka prApta huA, usI dRSTi ko AdhAra banAkara kucha likha pAnA yA kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisI hI dRSTi hogii| phira bhI unakA maulika cintana yahI ho sakatA hai : 1. prAgama kI prAdhyAtmika sAdhanA 2. Agama kI divya kahAniyA~ 3. Agama ke dharma-cintana ke svara 4. Agama kA AcAra-vicArapUrNa darzana 5. Agama ke upadezAtmaka, preraNAtmaka prasaMga 6. Agama ke tAttvika kSaNa 7. Agama ke aitihAsika tathya 8. Agama kA itihAsa 6. aitihAsika puruSa evaM nAriyA~ 10. paurANika puruSa evaM nAriyA~ 11. sAdhanA kI kunyjii| isake atirikta kaI sAhityika, sAMskRtika, dhArmika, dArzanika, kalAtmaka evaM vaijJAnika tathya kholakara AcArya zrI ne hamAre sAmane rakha diye jisase hamAre Adarza (Agama) bhArata kI sAMskRtika dhArmika Adi kI gAthA spaSTa ho skii| prAcArya zrI kI mUla bhAvanA svAdhyAya ko bar3hAnA rahA hai, isalie unhoMne svAdhyAya ke bahu-pakSI AgamoM ko prakAza meM lAnA hI ucita samajhA hogaa| AcArya zrI ke 'bRhatkalpa-sUtra', 'siri aMtagaDa-dasAo' sUtra anubhava kA abhinava Aloka banakara mAnavIya guNoM ke pratiSThAna meM sahAyaka hue| unhIM ke nirdezana meM zikSA, zikSaka, svAdhyAya, sAmAyika, tapa-tyAga, evaM samyaktva ke pradhAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. tattvoM ko ujAgara karane vAlA 'uttarAdhyayana sUtra' mahAvIra kI antima dezanA 'satyaM zivam sundaram' kA rUpa dene meM avazya hI sammAnanIya evaM ziromaNi banA / 'uttarAdhyayana' ke 36 adhyayana ke vivecana ko sarala rASTrabhASA meM tIna khaNDoM meM vibhakta karake vidvAnoM evaM svAdhyAyI janoM ke sammukha rakhA gayA, usase bhautika vaibhava meM Asakta janoM ke lie avazya hI mArga-nirdeza prApta hogaa| svAdhyAya-sAmAyika ke preraka manISI cintaka parama ArAdhya AcAryazrI ne Agama kI dUradarzitA ko dhyAna meM rakhakara jo kArya kiyA, usase aisA lagatA hai ki ve dharmanIti, tattva-cintana, samyak zraddhA, tattva bodha ko jIvana se jor3a denA cAhate haiN| isalie 'uttarAdhyayana' meM unhoMne anvayArtha, bhAvArtha, zabda-vizleSaNa, artha-vizleSaNa Adi ko kholane ke lie sadaiva prayatna kiyA-karavAyA / prastuta 'uttarAdhyayana sUtra' sarvopayogI kahA jA sakatA hai / AcArya zrI kI sarvagrAhI sUkSmadRSTi bahujana hitAya, bahujana sukhAya kI rahI hai / unhoMne samAja meM mAnavIya guNoM kA saMcAra karane kA prathama kadama svAdhyAya evaM sAmAyika se hI utthaayaa| phalasvarUpa Agama-svAdhyAya kI ruci bddh'ii| muniyoM ke atirikta gRhasthoM ne bhI 'uttarAdhyayana' jaise sUtroM ke AdhAra para rasAnubhUti lenA zurU kara diyA / isakA pratyeka adhyayana pahale rahasya ko kholatA hai, jisase sAdhAraNa svAdhyAyI bhI lAbha lene meM samartha ho skaa| pravacana sAhitya : antaHkaraNa kI gaharAI ko chu jAne vAle cintana pUrNa pravacana aAtmA se nikalate haiM, AtmA kA sparza karate haiM, cintana manana aura AcAra-vicAra para bala dete haiM / Agama meM kahA hai guNa-suTTiyassa vayaNaM, ghaya-parisittuvva pAvo bhavai / guNahINassa na sohai, nehabihINo jaha paIvo / arthAt guNa saMyukta vyakti ke vacana ghRta siMcita agni kI taraha tejasvI evaM pavitra hote haiM, kintu guNahIna vyakti ke vacana sneha rahita dIpaka kI bhAMti nisteja aura andhakAra yukta hote haiM / prAcArya zrI kA udbodhana aisA hI hai, jahA~ Agama kA sampUrNa cintana ubhara AyA hai| unhoMne kahA jJAna AtmA kA guNa hai, jJAna ke binA zraddhA kI pavitratA nahIM pAtI hai| svAdhyAya karo, jJAna prApta kro| (gajendra vyA. bhAga 6) Apake vyAkhyAnoM kA mUla-srota pAgama hI rahA hai / Agama ko mUla AdhAra banAkara jo kucha vivecana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 104 - * vyaktitva evaM kRtitva kiyA, vaha nizcita hI jIvoM ke lie jJAna, kriyA, caritra, tapa, dhyAna, svAdhyAya evaM sAmAyika Adi para cintana karane kI preraNA detA hai / unake vyAkhyAnoM ke kucha sUtra isa prakAra haiM : 1. cAturmAsa-doSa parimArjana karane kA sAdhana hai / pAlocanA, pratikramaNa aura pratyAkhyAna Avazyaka kriyAe~ haiN| AlocanA meM doSoM kA smaraNa, pratikramaNa meM bhUloM yA galatiyoM kA svIkAra karanA, galatI ko kabUla kara punaH use nahIM duharAnA / ityAdi (ga. vyA. bhAga 6, pR. 8-12) ukta ke bheda-prabheda Agama ke sUtroM ke AdhAra para hI prastuta kiye haiM khavettA puvva-kammAiM saMjameNa taveNa ya / 2. mokSa ke do caraNa-(1) jJAna aura (2) kriyA nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya sddhe| caritteNa nigiNhAi, taveNaM parisujjaI / / (u. 28/35) 3. baMdhana-mukti-jJAna vaha hai jo hamAre bandhana ko kATe / (ga.6, pR.32) 4. vinaya-jJAna, darzana aura cAritra kA kAraNa hai| (pR. 40) vinaya meM vinaya ke sAta bheda ginAe~ haiM / vinaya karane yogya arahaMtAdi haiN| 5. dharma--kAmanA kI pUrti kA sAdhana artha hai aura mokSa kI pUrti kA sAdhana dharma hai / 'dazavaikAlika' sUtra ke "dhammo maMgalamukkiTTha" kA AdhAra banAkara dharma kI vyAkhyA kI hai / (ga. 6, pR. 56-116) 6. jayaM care, jayaM ciTTha-prAcAra, bicAra evaM AhAra kI vizuddhatA hai| 7. prAtmika prAvazyaka karma-jJAna, darzana, cAritra, tapa, vItarAga dharma kI ArAdhanA, ahiMsA kI sAdhanA, dAna, saMyama Adi (pR. 134-147) ___8. prAtma-zAnti ke lie dharmAcaraNa-kAmanA kA kSetra tana hai, kAmanAoM kA upazama dharma se kreN| 6. tyAgI kauna ? dIkSA bhI tyAga, saMta-samAgama bhI tyAga, vaiyAvRtya bhI tyAga, icchAoM kA nirodha bhI tyaag| 10. saMskAroM kA jIvana para prabhAva11. kimAha-baMdhaNaM vIro (ga. bhAga 3. pR. 8) 12. parigraha kaisA ? sacitta aura acitta (pR. 20) mucchA pariggaho vutto (pR. 14) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 105 13. jJAna prApti ke mArga-1. sunakara aura 2. anubhava jagAkara / jisa tattva ke dvArA dharma, adharma, satya, asatya jAnA jAya vaha jJAna hai, jJAna prAtmA kA guNa hai| 14. saMta-satI samAja bhI jinazAsana kI phauja bhii| . saMtApa hAriNI jinavANI kI pavitra pIyUSamayI rasadhArA pravAhita kreN| kathA-sAhitya-dhArmika evaM mAnasa ko jhakajhorane vAlI haiM unakI dhArmika kahAniyA~ / kathA pravacana kI pramukhatA hai, prAcArya zrI ne Agama ke saiddhAntika kathAnakoM ko AdhAra banAkara sarvatra Agama ke rahasya ko kholA hai| mUrchA ke lie rAjaputra gautama, ArdrakumAra kA udAharaNa / sAmAyika, svAdhyAya, tapa Adi se pUrNa kathAnaka prAyaH sarvatra dikhAI par3ate haiM / tapa ke lie caMdanA / cora, sAhUkAra Adi ke udAharaNa bhI haiN| kAvyAtmaka dRSTi-mana ke vicAroM ko kisI na kisI rUpa meM avazya likhA jAtA hai| yadi vicAra kavitAmaya bana gayA to gIta dhArmika, AdhyAtmika aura sAmAjika bhAvoM se paripUrNa mAnava ko sajaga karane lagatA hai| kabhI kAvyaciMtana rUpa meM hotA hai, kabhI bhAvanA pradhAna, dharmapradhAna, saMyama pradhAna / jaise : sumati do sumatinAtha bhagavAn / siddha svarUpa-aja, avinAzI, agama, agocara, amala, acala, avikAra / jIvana kaisA-jisameM nA kisI kI hiMsA ho (pR. 61, bhAga 6) sAdhu-zAnta dAnta ye sAdhu sahI (pR. 125) pArAdhanA-SaDkarma ArAdhana kI karo kamAI / (pR. 142) svAdhyAya-bina svAdhyAya jJAna nahIM hove / (pR. 194) mahAvIra zikSA-ghRNA pApa se ho, pApI se kabhI nahIM / sundara-sundara eka santoSa / parigraha-parigraha kI icchA sImita rakha lo| Agama ke sajaga praharI ne Agama ke rahasya ko sarvatra kholakara rakha diyaa| jinAgama ke prAyaH sabhI AgamoM kA sAra Apake cintana meM hai / kintu AcArAMga, sUtrakRtAMga, ThAraNAMga, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandi, kalpasUtra Adi ke udAharaNa ApakI Agama-sAdhanA para vizeSa bala dete haiN| -piUkuMja, aravinda nagara, udayapura-313001 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI itihAsa-dRSTi -DaoN. bhAgacanda jaina bhAskara prajJA-puruSa AcArya zrI hastImalajI ma. sA. jaina jagat ke jAjvalyamAn nakSatra the, sadjJAna se pradIpta the, AcaraNa ke dhanI the, sajaga sAdhaka the aura the itihAsa-manISI, jinhoMne 'jaina dharma kA maulika itihAsa' likhakara zodhakoM ke lie eka nayA AyAma kholA hai| isa grantha ke cAra bhAga haiM jinameM se prathama do bhAga prAcArya zrI dvArA likhe gaye haiM aura zeSa do bhAgoM meM unhoMne mArgadarzaka ke rUpa meM kArya kiyA hai| inake atirikta 'paTTAvalI prabandha saMgraha' aura 'prAcArya caritAvalI' bhI unakI kuzala itihAsa-dRSTi ke sAkSya graMtha haiN| ina graMthoM kA niSpakSa mUlyAMkana kara hama unakI pratibhA kA darzana kara skeNge| jaina dharma kA maulika itihAsa prathama khaNDa saM. 2022 ke bAlotarA cAturmAsa ke nizcayAnusAra AcArya zrI sAmagrI ke saMkalana meM juTa gye| unake isa mahattvapUrNa kArya ke lie zrI gajasiMha rAThaur3a kA vizeSa sahayoga rahA / saM. 2023 ke cAturmAsa (ahamadAbAda) meM prathama khaNDa kA lekhana kArya vidhivat Arambha huaa| isameM caubIsa tIrthaGkaroM taka kA itihAsa samAhita hai| jaina dharma kA AdikAla isa avasarpiNI kAla meM 24 tIrthaGkaroM meM AdinAtha RSabhadeva se prArambha hotA hai| isake lekhana meM lekhaka ne Agama granthoM ke sAtha hI jinadAsagariNa mahattara (I. 600-650), agastyasiMha (vi. kI tRtIya zatAbdI), saMghadAsa gaNi (I. 606), jinabhadra gaNi kSamAzramaNa (vi. saM. 645), vimala sUri (vi. saM. 60), yati vRSabha (I. caturtha zatI), jinasena (I. havIM zatI), guNabhadra, raviSeNa (chaThI zatI), zIlAMka (navIM zatI), puSpadanta (navIM zatI), bhadrezvara (11vIM zatI), hemacandra (13vIM zatI), dharma sAgara gaNi (17vIM zatI) Adi ke granthoM ko bhI AdhAra bnaayaa| unhoMne prathamAnuyoga ko dhArmika itihAsa kA prAcInatama zAstra mAnA hai aura jaina itihAsa ko pUrvAcAryoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 107 kI avirala paramparA se prApta prAmANika itivRtta ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| apane samarthana meM 'paumacariyam' kI eka gAthA ko bhI prastuta kiyA hai jisameM pUrva graMthoM ke artha kI hAni ko kAla kA prabhAva batAyA gayA hai|' yahI bAta AcArya zrI ne dvitIya khaNDa ke prAkkathana meM likhI hai-"isa prakAra kevala isa prakaraNa meM hI nahIM, AlekhyamAna saMpUrNa granthamAlA meM zAstrIya ullekhoM, abhimatoM athavA mAnyatAoM ko sarvopari prAmANika mAnane ke sAtha-sAtha Avazyaka sthaloM para unakI puSTi meM prAmANika AdhAra evaM nyAyasaMgata, buddhisaMgata yuktiyA~ prastuta kI gaI haiN|2 matabheda ke sthaloM meM zAstra sammata mata ko hI pramukha sthAna diyA gayA hai (pR. 26) / ___ yaha bAta sahI hai ki purANa, itivRtta, AkhyAyika, udAharaNa, dharmazAstra aura arthazAstra hI prAcIna AryoM kA itihAsa zAstra thaa| parantu vizuddha aitihAsika dRSTi ko usameM khojanA upayukta nahIM hogaa| jaba taka dharmazAstra paramparA purAtAttvika pramANoM se anumata nahIM hotI, use pUrNataH svIkAra karane meM hicakicAhaTa ho sakatI hai| tIrthaGkaroM ke mahAprAtihArya jaise tattva vizuddha itihAsa kI paridhi meM nahIM rakhe jA skte| tIrthaMkaroM meM 'nAtha' zabda kI prAcInatA ke saMdarbha meM AcArya zrI ne 'bhagavatI sUtra' kA udAharaNa 'loganAheNaM', 'loganAhANaM' dekara yaha siddha kiyA hai ki 'nAtha' zabda jainoM kA apanA hai / nAtha saMpradAya ne use jainoM se hI liyA hai| yativRSabha (caturtha zatI) ne 'tiloyapaNNatti' meM saMtiNAha, aNaMtaNAha Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai (4-541/566) / jaina paramparA ke kulakara aura vaidika paramparA ke manu kI saMkhyA samAna milatI hai| 'sthAnAMga' aura 'manusmRti' meM sAta, mahApurANa (3/226-232) aura 'matsyapurANa' (havAM adhyAya) Adi meM caudaha aura 'jaMbadvIpa prajJapti' meM RSabha ko jor3akara 15 kulakara batAye gaye haiM / tulanArtha yaha viSaya draSTavya hai| tIrthaMkaratva prApti ke lie 'Avazyaka niyukti' ke anusAra bIsa kAraNa (176-178, jJAtAdharmakathA 8) aura 'tattvArtha sUtra' (6.23) yA 'AdipurANa' 1. evaM paraMparAe parihANi puvvagaMtha atthANaM / nAUNa kAkabhAvaM na rusiyabdhaM buhajaNeNaM / / paumacariyam jaina dharma kA maulika itihAsa, prathama khaNDa, apanI bAta, pR. 10 2. jaina dharma kA maulika itihAsa, dvi. khaM, prAkkathana, pR. 26 3. purANamitivRttamAkhyAyikodAharaNaM dharmazAstramarthazAstraM cetihAsaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 108 * vyaktitva evaM kRtitva ke anusAra SoDaza kAraNa haiM jo lagabhaga samAna haiM (pR. 10), zvetAmbara-digambara paramparA meM mAnya 34 atizayoM kI tulanA, saMkoca, vistAra aura sAmAnya dRSTibheda kI carcA huI hai (pR. 38), samavazaraNa kI vyAkhyA (pR. 41-43) bar3I yuktisaMgata huI hai / 'Avazyaka niyukti' (gAthA 351-58) kA uddharaNa dekara prAcArya zrI ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki parivrAjaka paramparA samrATa bharata ke pUtra marIci se zurU haI hai jo sUkUmAra hone ke kAraNa parISaha sahana nahIM kara sakA aura tridaNDa. kSara-maNDana. candanAdi kA lepa, chatra, khaDAUM, kaSAyavastra, snAna-pAnAdi kA upayoga vihita batA diyaa| kahA jAtA hai yahI marIci bAda meM tIrthaMkara mahAvIra huA (pR. 46-47) / parivrAjaka paramparA kI utpatti kA yaha varNana kahA~ taka sahI hai, nahIM kahA jA sakatA, para itanA avazya hai ki parivrAjaka saMsthA bahuta purAnI hai| uttarakAla meM yaha zabda vizeSaNa ke rUpa meM zramaNa bhikSu ke sAtha bhI jur3a gayA / 'mahApurANa' (18-62.403) meM marIci ke ziSya kapila ko parivrAjaka paramparA kA prathama AcArya mAnA gayA hai| bAda meM yahA~ RSabhadeva ko jainetara paramparAoM meM kyA sthAna milA hai, isakA bhI Akalana kiyA gayA hai| RSabhadeva ke vaizAkha zuklA tRtIyA ko varSI-tapa kA pAraNA kiye jAne ke upalakSya meM 'akSaya tRtIyA' parva kA pracalana, vyavahArataH use saMvatsara tapa kI saMjJA kA diyA jAnA, brAhmI aura sundarI ko bAlabrahmacAriNI kahe jAne para use 'dattA' zabda kA samyak artha batAkara yuktisaMgata siddha karanA, sanatkumAra cakravartI ko tadbhavamokSagAmI mAnane vAlI paramparA ko mAnyatA denA, Adi jaise viSayoM se saMbaddha praznoM ko sayuktika samAdhAna denA prAcArya zrI kI pratibhA kA hI phala hai| ___ tIrthaMkara RSabhadeva se suvidhinAtha (puSpadanta) aura zAntinAtha se mahAvIra taka ke pATha, ina kula 16 antaroM meM saMgha rUpa tIrtha kA viccheda nahIM huA / parantu suvidhinAtha se zAntinAtha taka ke sAta antaroM meM dharmatIrtha kA viccheda ho gyaa| prAcArya zrI kA abhimata hai ki yaha samaya rAjanItika aura sAmAjika saMgharSa ke kAraNa jaina dharma ke lie anukUla nahIM rahA ho| yaha bhI mAnA jAtA hai ki RSabhadeva se suvidhinAtha taka ke antara meM 'dRSTivAda' ko chor3akara gyAraha aMga zAstra vidyamAna rahate haiM para suvidhinAtha se zAntinAtha taka ke antarakAla meM bArahoM hI aMgazAstroM kA pUrNa viccheda ho jAtA hai / zAntinAtha se mahAvIra ke pUrva taka bhI 'dRSTivAda' kA hI viccheda hotA hai, anya gyAraha aMgazAstroM kA nahIM / (pravacana sAroddhAra, dvAra 36) / (pR. 14) / tIrthakara ajitanAtha se naminAtha taka ke tIrthaMkaroM kI jIvana-ghaTanAoM kA varNana adhika nahIM miltaa| para unake pUrvabhava, devagati kA AyukAla, cyavana, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. janma, janmakAla, rAjyAbhiSeka, vivAha, varSIdAna, pravrajyA, tapa, kevalajJAna, tIrthasthApanA, gaNadhara, pramukha AryA, sAdhu-sAdhvI Adi kA parivAra mAna Adi para jo bhI sAmagrI milatI hai vaha sAdhAraNata: digambara-zvetAmbara paramparAoM meM samAna hai / jo kucha bhI thor3A-bahuta matabheda hai vaha zrutibheda aura smaraNabheda ke kAraNa hai / (pR. 22) / yahA~ vaha ullekhanIya hai ki ina tIrthaMkaroM ke jIvana-prasaMgoM meM jo bhI vyakti nAmoM kA ullekha milatA hai usakA sambandha jJAta/upalabdha aitihAsika rAjAoM se dikhAI detA hai / sambhava hai unhIM ke AdhAra para sUtroM, niyuktiyoM aura purANoM meM una nAmoM ko jor3a diyA gayA ho| isalie unakI aitihAsikatA para lagA praznacihna nirarthaka nahIM dikhAI detaa| tIrthaMkara ariSTanemi kA sambandha harivaMza aura yaduvaMza se rahA hai| isI kAla meM kaurava aura pANDava tathA zrI kRSNa vagairaha mahApuruSa hue| maryAdApuruSottama rAma aura vAsudeva lakSmaNa, tIrthaMkara munisuvratanAtha ke samaya hue / prasiddha brahmadatta cakravartI, ariSTanemi aura pArzvanAtha ke madhyavartI kAla meM huaa| vaidika, jaina aura bauddha paramparAoM meM isakA lagabhaga samAna rUpa se varNana milatA hai| jaina paramparA meM variNata ariSTanemi, rathanemi aura dRr3hanemi ne pAli sAhitya meM bhI acchA sthAna pAyA hai| ataH itihAsa kI paridhi meM rahakara ina para bhI vicAra kiyA jAnA caahie| tIrthaMkara pArzvanAtha niHsandeha aitihAsika mahApuruSa haiN| pAli sAhitya meM unake ziSyoM aura siddhAntoM kA acchA varNana milatA hai| prAcArya zrI ne pippalAda, bhAradvAja, naciketA, pakudha-kaccAyana, ajitakezakambala, tathAgata buddha Adi tatkAlIna dArzanikoM para unake siddhAntoM kA prabhAva saMbhAvita batAyA hai / maiMne bhI apanI pustaka 'Jainism in Buddhist Literature' meM isa tathya kA pratipAdana kiyA hai| ___ yahA~ yaha ullekhanIya hai ki prAcArya zrI ne 'nirayAvalikA sUtra' ke tRtIya varga ke tRtIya adhyayana meM nihita zukra mahAgraha ke kathAnaka kA ullekha karate hue kahA hai ki "somila dvArA kASThamudrA muMha bAMdhanA pramANita karatA hai ki prAcIna samaya meM jainetara dhArmika paramparAoM meM kASThamudrA se mukha bAMdhane kI paramparA thI aura pArzvanAtha ke samaya meM jaina paramparA meM bhI mukha-vastrikA bAMdhane kI paramparA thii| anyathA deva somila ko kASTha mudrA kA parityAga karane kA parAmarza avazya detaa| parantu mukha-vastrikA kA sambandha pArzvanAtha ke samaya taka khIMcanA vicAraNIya hai / rAjazekhara ke SaDdarzana prakaraNa se tatsambandhI uddharaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 110 * ko prastuta kara apane vicAra kI puSTi karanA kAlakrama kI dRSTi se vicAraNIya hai / vyaktitva evaM kRtitva tIrthaMkara mahAvIra kA nayasAra kA jIva brAhmaNapatnI devAnandA kI kukSi meM pahu~cA / hariNagameSI ne garbhApahAra kara use kSatriyANI trizalA ke garbha meM pahu~cAyA / garbhApahAra kA yaha prasaMga 'sthAnAMgasUtra' meM dasa AzcaryoM meM ginA gayA hai / ise itihAsa kI koTi meM ginA jAye kyA, yaha prazna abhI bhI hamAre sAmane hai | gozAlaka dvArA prakSipta tejolezyA ke kAraNa zramaNa mahAvIra ko raktAtisAra kI bAdhA AI jo revatI ke ghara se prApta bijorApAka ke sevana se dUra ho gaI / isa prasaMga meM 'bhagavatI sUtra' ( zataka 15 uddeza 1 ) meM prAye 'kavoyasarIra' aura 'majjArakaDae kukkuDamaMsae' zabdoM kA artha vivAdAspada rahA hai jise AcArya zrI ne prAcArya abhayadeva sUri aura dAnazekhara sUri kI TIkAoM ke AdhAra para kramazaH kUSmAMDaphala aura mArjAra nAmaka vAyu kI nivRtti ke lie bijorA artha kiyA hai (pR. 427 ) / isa prasaMga meM 'AcArAMga' kA dvitIya zrutaskandha smaraNIya hai jisameM uddezaka 4, sUtra kra. 1, 24, 46, udda ezaka 10, sUtra 58 meM isa viSaya para cacAM huI hai / isI taraha dazavaikAlika sUtra 5-1-75-81, nizItha uddezaka 6, sUtra 76, upAsaka dazAMga (1-8) bhI isa saMdarbha meM draSTavya haiM / vRttikAra zIlAMka ne lUtA Adi rogopacAra ke lie apavAda ke rUpa meM lagatA hai, ise vihita mAnA hai / parantu jainAcAra kI dRSTi se kisI bhI sthiti meM mAMsa bhakSaNa vihita nahIM mAnA jA sakatA / AcArya zrI ne acela zabda kA artha prAgamika TIkAkAroM ke AdhAra para alpa mUlya vAle jIrNazIrNa vastra kiyA hai (pR. 487-88 ) aura sAntottara dharma ko mahAmUlyavAna vastra dhAraNa karane vAlA batAyA hai / isI taraha kumAra zabda kA artha bhI yuvarAja kahakara vivAhita kiyA hai / para digambara paramparA meM kumAra kA artha kumAra avasthA meM dIkSA dhAraNa karane se hai / Jain Educationa International isa khaNDa meM 'tIrthaMkara paricaya patra' ke nAma se pariziSTa 1 meM tIrthaMkaroM ke mAtA-pitA nAma, janmabhUmi, cyavana tithi, cyavana nakSatra, cyavana sthala, janma tithi, janma nakSatra, varNa, lakSaNa, zarIramAna, kaumArya jIvana, rAjya kAla, dIkSAtithi, dIkSA nakSatra, dIkSA sAthI, prathama tapa, prathama pAraNA dAtA, prathama pAraNAsthala, chadmasthakAla, kevalajJAna tithi, kevalajJAna nakSatra, kevalajJAna sthala, caityavRkSa, gaNadhara, prathama ziSya, prathama ziSyA sAdhu saMkhyA, sAdhvI saMkhyA, zrAvaka saMkhyA, zrAvikA saMkhyA, kevalajJAnI, mana:paryaya jJAnI, avadhijJAnI, vaikriyaka For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 111 labdhidhArI, pUrvadhArI, vAdI, sAdhaka jIvana, Ayu pramANa, mAtA-pitA kI gati, nirvANa tapa, nirvANa tithi, nirvANa nakSatra, nirvANa sthala, nirvANa sAthI, pUrvabhava nAma, antarAla kAla Adi viSayoM para digambara-zvetAmbara granthoM ke AdhAra para acche jJAnavardhaka cArTa prastuta kiye haiN| yaha khaNDa vizuddha paramparA kA itihAsa prastuta karatA hai aura yathAsthAna digambara paramparA ko bhI sAtha meM lekara calatA hai| zailI suspaSTa aura sAmpradAyika abhiniveza se dUra hai| dvitIya khaNDa isa khaNDa ko AcArya zrI ne kevalikAla, zrutakevalikAla, dazapUrvadharakAla, sAmAnyapUrvadharakAla, meM vibhAjita kara vIra ni. saM. se 1000 taka kI avadhi meM hue prabhAvaka prAcAryoM aura zrAvaka-zrAvikAoM kA sundara DhaMga se jIvanavRtta prastuta kiyA hai aura sAtha hI tatkAlIna rAjanItika gatividhiyoM aura sAMskRtika paramparAoM kA bhI Akalana kiyA hai| kevalikAla: vIra nirvANa saM. 1 ne 64 taka kA kAla kevalikAla kahA jAtA hai| mahAvIra nirvANa ke pazcAt digambara paramparAnusAra kevalikAla 62 varSa kA haigautama gaNadhara 12 varSa, sudharmA (lohArya) 11 varSa tathA jambU svAmI 36 varSa / parantu zve. paramparAnusAra yaha kAla kula 64 varSa kA thA-12+ 8+ 44 / inameM indrabhUti gautama kA jIvana alpakAlika hone ke kAraNa sudharmA svAmI prathama paTTadhara the| indrabhUti aura sudharmA ko chor3akara zeSa 6 gaNadharoM kA nirvANa mahAvIra ke sAmane hI ho cukA thA / AcArya zrI ne sudharmA ko paTTadhara hone meM do aura kAraNa diye| pahalA yaha ki ve 14 pUrva ke jJAtA the, kevalI nahIM jabaki gautama kevalI the| dUsarA kAraNa yaha ki kevalI kisI ke paTTadhara yA uttarAdhikArI nahIM hote kyoMki ve AtmajJAna ke svayaM pUrNa adhikArI hote haiM / tIrthaMkara mahAvIra ne nirvANa ke samaya sudharmA ko tIrthAdhipa banAyA aura gautama ko gaNAdhipa madhyamapAvA meM / (gaNaharasattarI 2, pR. 62) / sampUrNa dvAdazAMga tadanusAra sudharmA svAmI se upalabdha mAnA jAtA hai / yadyapi usameM zabdataH yogadAna sabhI gyAraha gaNadharoM kA hI rahA hai / jambU svAmI 44 varSa taka paTTadhara rahe / dvAdazAMgoM meM 'AcArAMga' kA 'mahAparijJA' nAmaka sAtave adhyayana kA lopa prAcArya zrI kI dRSTi meM naimittika bhadrabAhu (vi. saM. 562) ke bAda huA / usameM zAyada maMtravidyAoM kA samAveza thA jo sAdhAraNa sAdhaka ke lie varjanIya Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 112 * thA (pR. 87 ) yahA~ prAcAya zrI ne yaha mata bhI sthAyita karane kA prayatna kiyA hai| ki 'AcArAMga' kA dvitIya zruta skandha 'AcArAMga' kA hI abhinna aMga hai / vaha na 'AcArAMga' kA pariziSTa hai aura na pazcAdvartI kAla meM jor3A gayA bhAga hai (pR. 62 ) / Age unhoMne kahA ki aisA pratIta hotA hai ki 'nizItha' ko 'zrAcArAMga ' kI pAMcavIM cUlA mAnane aura usake pazcAt use 'prAcArAMga' se pRthak kiyA jAkara svatantra chedasUtra ke rUpa meM pratiSThApita kiye jAne kI mAnyatA ke kAraNa padasaMkhyA viSayaka matabheda aura usake phalasvarUpa dvitIya zrutaskandha ko 'AcArAMga' se bhinna usakA pariziSTa athavA AcArAgra mAnane kI kalpanA kA prAdurbhAva huA (pR. 6) / isa kathana ko lekhaka ne kAphI gaMbhIratApUrvaka siddha kiyA hai / vyaktitva evaM kRtitva zrutakevalI kAla : zve. paraMparAnusAra zrutakevalI kAla vI. ni. saM. 64 se vI.ni.saM. 170 taka mAnA gayA hai| isa 106 varSa kI avadhi meM 5 zrutakevalI hue - prabhavasvAmI ( 11 varSa), zayyaMbhava (23 varSa), yazobhadra (50 varSa), saMbhUtivijaya ( 8 varSa) aura bhadrabAhu (14 varSa ) / di. paraMparA inake sthAna para kramaza: viSNukumAra- naMdi ( 14 varSa ) nandimitra ( 16 varSa ), aparAjita ( 22 varSa), govardhana ( 16 varSa) aura bhadrabAhu ( 26 varSa ) / kula kAla 100 varSa thA / viSNunandi ke viSaya meM prAcArya zrI kA kahanA hai ki digambara paramparA meM unakA vistAra se koI paricaya nahIM milatA / zve. paramparA meM unakA nAmollekha bhI nahIM hai (pR. 316 ) / zayyaMbhava dvArA racita 'dazavaikAlika' sUtra upalabdha hai / Jain Educationa International ina pA~coM zrutakevaliyoM meM bhadrabAhu hI aise zrutakevalI haiM jo donoM paramparAoM dvArA mAnya haiM / parantu unakI jIvanI ke viSaya meM matabheda haiM / AcArya zrI ne donoM paraMparAoM kI vividha mAnyatAoM kA vistAra se ullekha karate hue kahA ki vI. ni. saM. 156 se 170 taka AcArya pada para rahe hue chedasUtrakAra caturdaza pUrvadhara prAcArya bhadrabAhu ko aura vI. ni. saM. 2032 ( zaka saM. 427 ) ke AsapAsa vidyamAna varAhamihira ke sahodara bhadrabAhu ko eka hI vyakti mAnane kA bhrama rahA hai jo sahI nahIM hai / isI taraha zrutakevalI bhadrabAhu ko niyuktikAra nahIM mAnA jA sakatA (pR. 356 ) / niryuktikAra bhadrabAhu naimittika bhadrabAhu the, varAhamihira ke sahodara ' titthogAlipainnA' 'Avazyaka cUrNi', 'Avazyaka hAribhadrayA vRtti' aura prAcArya hemacandra kA 'pariziSTa parva' ina prAcIna zve. paraMparA ke granthoM ke AdhAra para unhoMne yaha niSkarSa nikAlA ki titalI bhadrabAhu antima caturdaza pUrvadhara the, unake samaya dvAdaza vArSika kAla par3A, ve lagabhaga 12 varSa taka nepAla pradeza meM rahe jahA~ unhoMne mahAprANa For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 113 dhyAna kI sAdhanA kI, usI samaya unakI anupasthiti meM AgamoM kI vAcanA vI. ni. saM. 160 ke AsapAsa pATaliputra nagara meM huI, unhoMne Arya sthUlabhadra ko do vastu kama 10 pUrvo kA sArtha aura zeSa pUrvo kA kevala mUla vAcana diyA, unhoMne cAra cheda sUtroM kI racanA kI (pR. 377) / dazapUrvadhara kAla : vI. ni. saM. 170 meM zrutakevalI bhadrabAhu ke svargArohaNa ke bAda dazapUrvadharoM ke kAla kA prArambha hotA hai / zve. paraMparA vI. ni. saM. 170 se 584 taka kula milAkara 414 varSa kA aura di. paraMparA vI. ni. saM. 162 se 345 taka kula milAkara 183 varSa kA dazapUrvadhara kAla mAnatI hai| __ Arya sthUlabhadra gautama gotrIya brAhmaNa naMda sAmrAjya ke mahAmAtya zakaTAla ke putra the / vararuci bhI isI samaya kA prakANDa vidvAna thaa| nandavaMza kA abhyudaya aura anta tathA mauryavaMza kA abhyudaya bhI isI kAla meM huA / sikandara, candragupta aura cANakya se sambaddha ghaTanAoM kA bhI yahI kAla thaa| AcArya zrI ne aneka pramANa dekara candragupta kA rAjyAbhiSeka kAla vI. ni. saM. 215 arthAt I. pU. 312 nizcita kiyA hai| Arya mahAgiri ke samaya samrATa bindusAra aura Arya suhasti ke samaya samrATa azoka aura samprati ne jainadharma ke pracAra-prasAra meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| 'kalpasUtra' kI sthavirAvalI Arya suhastI se sambaddha rahI hai / Arya balissaha ke samaya kaliMga, khAravela aura puSpamitra zuMga kA rAjya thA / Arya samudra ke samaya kAlakAcArya aura siddhasena hue| isake bAda Arya vajrasvAmI aura Arya nAgahasti hue| digambara paraMparA meM bhI eka bajramuni hue haiM jo vividha vidyAoM ke jJAtA aura dharma-prabhAvaka the| vajrasvAmI aura vajramuni eka hI vyaktitva honA cAhie jinake svargArohaNa ke bAda vI. ni. saM. 606 meM aura digambara paramparAnusAra vI. ni. saM. 606 meM digambara-zvetAmbara paraMparA kA spaSTa bheda prArambha huA (pR. 585) / sAmAnya pUrvadhara kAla : vI. ni. saM. 584 se vI. ni. saM. 1000 taka sAmAnya pUrvadhara kAla rhaa| AryarakSita ke pazcAt bhI pUrvajJAna kI kramazaH pari hAni hotI rahI aura vI. ni. saM. 1000 taka saMpUrNa rUpeNa eka pUrva kA aura zeSa pUrvo kA AMzika jJAna vidyamAna rhaa| AryarakSita sAmAnya pUrvadhara AcAryoM meM pradhAna haiN| ve anuyogoM ke pRthakkartA ke rUpa meM prasiddha haiN| Arya sudharmA se lekara Arya vajrasvAmI taka jaina zAsana binA kisI bheda ke calatA rahA / use 'nirgrantha' ke nAma se kahA jAtA thA / parantu vI.ni.saM. 606 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 114 * vyaktitva evaM kRtitva meM yaha sthiti samApta ho gaI aura digambara-zvetAmbara ke nAma se sampradAya-bheda prakaTa ho gyaa| di0 paramparA ke anusAra yaha kAla vI0 ni0 saM0 606 ho sakatA hai| prAcArya zrI ne donoM paramparAoM kA tulanAtmaka adhyayana kara yaha niSkarSa nikAlA hai (pR0 613) / samagra kathAnakoM se yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki bhadrabAhu kI paramparA di0 sampradAya se aura sthUlabhadra kI paramparA zve0 sampradAya se jur3I huI hai| ardhaphalaka sampradAya kA yahA~ ullekha dikhAI nahIM diyA jo mathurA kaMkAlI TIle se prApta zilApaTTa meM aMkita eka jaina sAdhu kI pratikRti meM dikhAI detA hai / saMbhava hai, zve0 sampradAya kA yaha prArUpa rahA hai / isa prasaMga meM 'sAntarottara' zabda kA bhI artha draSTavya hai| zIlAMka ke zabdoM meM jo AvazyakatA hone para vastra kA upayoga kara letA hai anyathA use pAsa rakha letA hai| 'uttarAdhyayana' kI TIkAoM meM 'sAntarottara' kA artha mahAmUlyavAna aura aparimita vastra milatA hai| kintu 'pAcArAMga' sUtra 206 meM Aye 'santaruttara' zabda kA artha bhI draSTavya hai| vahA~ kahA gayA hai ki tIna vastradhArI sAdhuoM kA kartavya hai ki ve jaba zIta Rtu vyatIta ho jAye, grISma Rtu A jAye aura vastra yadi jIrNa na hue hoM to unheM kahIM rakha de athavA sAntarottara ho jaaye| 'sAntarottara' ke ina arthoM para vicAra karane para lagatA hai, acela kA artha vastrAbhAva ke sthAna meM kramazaH kutsitacela, alpacela aura amUlyacela ho gayA hai| 'pAcArAMga' sUtra 182 meM acelaka sAdhu kI prazaMsA tathA anya sUtroM (5-150-152) meM aparigrahI hone kI AvazyakatA evaM 'ThANAMga' sUtra 171 meM acelAvasthA kI prazaMsA ke pAMca kAraNa bhI isa saMdarbha meM draSTavya haiN| dhIre dhIre yApanIya aura caityavAsI jaise sampradAyoM kA udaya hunaa| AcArya zrI ne ina sampradAyoM ke itihAsa para bhI yathAsambhava prakAza DAlA hai| unakI dRSTi meM yApanIya saMgha vi0 kI dvitIya zatAbdI meM digambara sampradAya se aura caityavAsI sampradAya sAmantabhadra sUri ke vanavAsIgaccha se vi0 saM0 800 ke AsapAsa astitva meM aayaa| haribhadrasUri ne caityavAsiyoM kI zithilatA kI acchI khAsI AlocanA kI hai| yahA~ prAcAryazrI ne digambara sampradAya meM jAne mAne AcArya samantabhadra (dvitIya zatAbdI) ko samantabhadra sUri hone kI saMbhAvanA vyakta kI hai (pR0 633) jo vicAraNIya hai| vAcaka vaMza paramparA meM hue prAcArya skandila (vI0 ni0 saM0 823) ke netRtva meM mathurA meM Agamika vAcanA huii| skandila aura nAgArjuna (ballabhI) . 1. dekhie lekhaka kA grantha "jaina darzana aura saMskRti kA itihAsa" pR0 37-56. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 115 Agama-vAcanAoM ke pazcAt mila nahIM sake, isa kAraNa donoM vAcanAoM meM rahe hue pATha-bhedoM kA nirNaya athavA samanvaya nahIM ho sakA (pR0 653) / lagabhaga 150 varSa bAda AcArya devaddhigaNI kSamAzramaNa ne vI0 ni0 saM0680 meM ballabhI meM AgamoM ko lipibaddha kraayaa| unake svargArohaNa ke bAda pUrvajJAna kA viccheda ho gyaa| parantu digambara paramparA meM pUrvajJAna kA viccheda antima daza pUrvadhara dharmasena ke svargastha hote hI vI0 ni0 saM0 345 meM huaa| donoM paramparAtroM kI mAnyatAoM meM yaha 655 varSa kA antara vicAraNIya hai (pR0 700) / AcArya zrI kI samanvayAtmaka dRSTi meM di0 paramparA meM dvAdazAMgI kI taraha aMgabAhya Agama bhI vicchinna kI koTi meM gine jAte haiM para aMgabAhya AgamoM kI vilupti kA koI lekha dekhane meM unheM nahIM aayaa| strImukti, kevalibhakti Adi choTe-bar3e 84 matabhedoM ke atirikta zeSa sabhI siddhAntoM kA pratipAdana donoM paramparAoM meM paryAptarUpeNa samAna hI milatA hai / unameM jo aMtara hai vaha nAma, zailI aura krama kA hai / isI krama meM unhoMne yahA~ digambara paramparA meM mAnya AcArya puSpadanta aura bhUtabali ko vI0 ni0 saM0 800 se bhI pazcAdvartI batAyA hai aura pAryazyAma (pannavaNA sUtra ke racayitA) ko vI0 ni0 saM0 335 se 376 ke bIca prasthApita kiyA hai| (pR0 723) / yahIM unhoMne pannavaNA aura SaTkhaNDAgama kI tulanA bhI prastuta kI hai| isa bhAga kI nimnalikhita vizeSatAe~ aba hama isa prakAra dekha sakate haiM 1. eka hajAra varSa kA rAjanItika aura sAmAjika itihAsa jainadharma ke pariprekSya meN| 2. niyuktikAra bhadravAhu zrutakevalI bhadrabAhu nahIM the, nimittajJa bhadrabAhu (dvitIya) the| 3. antima zrutakevalI bhadrabAhu duSkAla ke samaya dakSiNa kI ora nahIM, nepAla kI ora gaye the| 4. antima caturdaza pUrvadhara prAcArya bhadrabAhu ke pAsa maurya samrATa caMdragupta kA dIkSita batAyA jAnA bhramapUrNa hai| chaThI zatAbdI meM hue prAcArya bhadrabAhu aura unake ziSya candragupti kI dakSiNa vihAra kI ghaTanA ko bhUla se isake sAtha jor3a diyA gayA hai / zravaNa belagolA kI pArzvanAtha vasati para prApya zilAlekha isakA pramANa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 116 * vyaktitva evaM kRtitva 5. pradhAnAcArya, vAcanAcArya, gaNAcArya kI paramparAoM para sayuktika prakAza DAlA gayA hai| 6. nandi sthavirAvalI aura kalpasUtrIyA sthavirAvalI kA AdhAra lekara mathurA ke kaMkAlI TIlA meM prApta zilAlekhoM kI sAmagrI para abhinava prakAza / 7. kaniSka ke rAjya ke cauthe varSa vI0 ni0 saM0 606 se pUrva kI koI jainamUrti mathurA ke rAjakIya saMgrahAlaya meM nahIM hai| 8. vizuddha paramparA kI vAcanAcArya, gaNAcArya aura yugapradhAnAcArya kI paramparAoM kI kSINatA caityavAsI paramparA kI lokapriyatA ke kaarnn| 6. caityavAsI paramparA kA varcasva aura zithilAcAra se jainadharma meM saMkaToM kA paanaa| 10. mukhavastrikA kA aitihAsika ullekha / 11. vizuddha paramparA ko punarujjIvita karane kA abhiyAna prArambha / tRtIya khaNDa tRtIya khaNDa ke donoM bhAga bhI AgamoM meM pratipAdita jainadharma ke mUla svarUpa ko hI pramukha AdhAra banAkara likhe gaye haiM kyoMki prAgametara dharmagranthoM meM etadviSayaka ekarUpatA ke darzana durlabha haiM (sampAdakIya, pR0 10) / isa khaNDa ke lekhana meM 'titthogAli painnA, mahAnizItha, sandoha dohAvali, saMghapaTTaka, pAgama aSTottarI Adi granthoM tathA zilAlekhoM kA vizeSa upayoga kiyA gayA hai / isa khaNDa meM vI0 ni0 saM0 1001 se 1475 taka kA itihAsa Akalita huA hai| prAcAryazrI ke mArgadarzana meM zrI gajasiMha rAThaur3a ne isa bhAga ko taiyAra kiyA hai / lekhaka ko isameM adhika zrama karanA par3A hai| - prArambha meM vIranirvANa se devaddhikAla taka kI paramparA ko mUla paramparA kahakara use saMkSipta rUpa meM lekhaka ne prastuta kiyA hai aura bAda meM uttarakAlIna dharmasaMgha meM caityavAsiyoM ke kAraNa jo vikRtiyAM pAyIM, unakI vikAsAtmaka pRSThabhUmi ko bhI spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| bhaTTAraka paramparA : zvetAmbara-digambara donoM paramparAoM meM bhaTTAraka paramparA vI0ni0 saM0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kI 11vIM zatAbdI meM pratiphalita huii| usane madhyama mArga ko apanAkara maTha, nasiyAM, bastiyAM Adi banAI, zikSaNa saMsthAe~ zurU kI, grantharacanA kI, vidhividhAna, karmakANDa, mantra-tantra taiyAra hue / phalataH bhaTTAraka paramparA kI lokapriyatA kAphI bar3ha gii| isa paramparA ke zithilAcAra kI bhartsanA prAcArya kundakunda ne bhI kI hai jinakA samaya AcArya zrI ne I0 san 473 anumAnita kiyA hai| bhaTTAraka paramparA ke prathama rUpa ko lekhaka ke anusAra digambaraHzvetAmbarayApanIya saMghoM ke zramaNoM ke bIca hI vI0 ni0 saM0 640 se lekara 880 taka dekhA jA sakatA hai| ina bhaTTArakoM ne bhUmidAna, dravyagrahaNa Adi parigraha rakhanA prArambha kara diyA thaa| dUsare rUpa ko nandisaMgha kI paTTAbalI meM khojaa| isa paramparA ke pUrvAcArya prArambha meM prAyaH nagna tadanantara ardha nagna aura ekavastradhArI rahate the| vikrama kI terahavIM zatAbdI se savastra rahane lge| tIsare rUpa meM to ye AcArya gRhasthoM se bhI adhika parigrahI bana gaye (pR0 143) / rAjAoM ke samAna ve chatra, camara, siMhAsana, ratha, zivikA, dAsa, dAsI, bhUmi, bhavana Adi cala-acala sampatti bhI rakhane lage / zvetAmbara paramparA meM bhaTTAraka paramparA ko zrIpUjya paramparA athavA yati paramparA kahA jAne lgaa| isa paramparA para yApanIya paramparA kA prabhAva rahA hai| lekhaka ne "jainAcArya paramparA mahimA" nAmaka pANDulipi ke AdhAra para apanA vivaraNa prastuta kiyA hai| yApanIya saMgha kI utpatti digambara AcArya zvetAmbara paramparA se aura zve. AcArya diga0 paramparA se mAnate haiN| yaha saMgha bheda vI0ni0 saM0 606 meM huaa| unakI vibhinna mAnyatAoM kA bhI ullekha lekhaka ne kiyA hai| apratihata vihAra ko chor3akara niyatanivAsa, mandira-nirmANa, caraNapUjA Adi zurU hue / isa prasaMga meM aneka naye tathyoM kA ullekha yahA~ milatA hai| lekhaka ne ina sabhI paramparAoM ko dravya-paramparA kahA hai jo mUla (bhAva) paramparA ke sthAna para prasthApita huI haiN| bhAvaparamparA ke punaH saMsthApita karane ke lie aneka mumukSuoM ne prayatna kiyaa| 'mahAnizItha' sUtra ne ina donoM paramparAoM kA samanvaya kiyA hai / prAcArya haribhadra, siddhasena divAkara, vRddhavAdI-jinadAsagaNimahattara, nemicaMdra, siddhAnta cakravartI Adi prAcAryoM ne samanvaya paddhati kA jo prayAsa kiyA, usakA vizeSa pariNAma nahIM AyA / phalasvarUpa una vidhi-vidhAnoM ko suvihita paramparA ke gaNa-gacchoM ne to apanA liyA parantu dravya paramparAoM ne samanvaya kI dRSTi se 'mahAnizItha' meM svIkRta bhAva paramparA dvArA nihita zramaNAcAra ko nahIM apnaayaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . * vyaktitva evaM kRtitva AgamAnusAra zramaNa-veSa-dharma-AcAra kI carcA karate hue lekhaka ne 'AcArAMga' sUtra, 'prazna vyAkaraNa' aura 'bhagavatI sUtra' ke AdhAra para yaha siddha kiyA hai ki mukhavastrikA, vastra-pAtra Adi dharmopakaraNoM kA pramukha sthAna thaa| dUsarI paramparA savastra avasthA meM mokSa prApti ko svIkAra nahIM karatI thii| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki 'AcArAMga' ke dvitIya zrutaskandha ko bhI AcArya zrI utanA hI prAcIna mAnate rahe haiM jitanA prathama zrutaskandha ko jo sAdhAraNataH koI svIkAra nahIM kara skegaa| ve sampUrNa Agama zAstroM ke vilupta hone kI bAta ko bhI asvIkAra karate haiM (pR0.376)| aura yaha bhI prazna khar3A karate haiM ki dUsarI paramparA ke pAsa phira koI sarvajJa yA gaNadharoM yA caturdaza/dasa pUrvadharoM dvArA nirmUDha koI dharmagrantha sarvamAnya hai ? yaha prazna vicAraNIya hai| uttaravartI prAcArya paramparA (vI0 ni0 saM0 1000 ke bAda) : tIrthaMkara mahAvIra ke bAda yathAsamaya paristhitiyoM ke anusAra prAcAraniyamoM meM parivartana hotA gyaa| zithilAcAra ke sAtha hI anya dharmoM ke AkarSaka AyojanoM aura prAratiyoM ke taura tarIkoM ko apanAyA jAne lgaa| loka-pravAha ko dRSTi meM rakhate hue dharmasaMgha ko jIvita rakhane ke lie dharma ke svarUpa meM samayAnukUla parivartana hotA rhaa| isa adhyAya meM lekhaka ne 27veM paTTadhara devaddhigaraNa kSamAzramaNa ke uttaravartI kAla kI mUla zramaNa paramparA ke prAcAryoM ko pramukha sthAna dete hue kramabaddha yugapradhAnAcAryoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai jise sAmAnya zrutadharakAla (1) mAnA hai aura 27veM yugapradhAnAcArya taka ke bivaraNa ko sAmAnya zrutadharakAla (2) ke antargata niyojita kiyA hai| bha0 mahAvIra ke 28veM paTTadhara prAcArya vIrabhadra ke samakAlIna 26veM yuga pradhAnAcArya zrI hArilla sUri, bhadrabAhu (dvitIya)-(vI0 ni0 saM0 10001045) aura mallavAdI (vi0 kI chaThI zatAbdI) kA mUlyAMkana kiyaa| AcArya sAmantabhadra aura samantabhadra ko abhinna vyaktitva mAnakara unheM vi0 kI 7vIM zatAbdI meM rakhA hai (pR0.433) / isI krama meM baTTakera (pAMcavIM-chaThI zatI I0) zivArya, sarvanandi aura yativRSabhAcArya kA bhI kAla nirNaya kiyA hai| 26veM paTTadhara zaMkarasena, 30veM paTTadhara jinabhadragaNi kSamAzramaNa tathA aAge ke kramaza: paTTadhara AcArya vIrasena, vIrajasa, jayasena, hariSeNa Adi kA vivaraNa diyA hai| yahI jainadharma dakSiNApatha meM kisa prakAra saMkaTApanna sthiti meM rahA, isakA bhI acchA vivecana kiyA hai (pR0 474) / tRtIya bhAga kI vizeSatAoM kA Akalana hama isa prakAra kara sakate haiM1. digambara saMgha kI bhaTTAraka paramparA kA rocaka aura tathyapUrNa itihAsa / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 2. mAghanandi kI dUradarzitA para prakAza / 3. yApanIya paramparA para abhinava prakAza / 4. cola, cera, pANDya, gaMga, hoyasala, rASTrakUTa, cAlukya Adi rAjAoM kA jainadharma ke lie AzrayadAna / 5. 475 varSoM ke timirAcchanna itihAsa para naye zodhapUrNa tathyoM kA praakln| 6. jainadharma saMgha para saMkrAnti ke bhayAnaka bAdaloM kA udghATana / 7. dravya paramparA kA pracAra-prasAra aura bhAva paramparA kI varcasvatA ke hrAsIkaraNa para prkaash| 8. abhilekhoM para nayA vicAra / 6. nayI paTTAvaliyoM kI khoja-jaitAraNa bhaNDAra se prApta devaddhigaNi kSamAzramaNa kI paTTAvalI kA AdhAra grahaNa / 10. caityavAsI paramparA kA kramabaddha itivRtta aura usakI zithilAcAravRtti para abhinava prakAza / 11. jainAcArya caritAvalI aura paTTAvalI prabandha saMgraha granthoM meM nihita aitihAsika tathyoM para punarmUlyAMkana kI aavshyktaa| isake bAda lekhaka ne haribhadrasUri (vi0 saM0 757-827), akalaMka (I0 720-780), aparAjitasUri (vi0 kI 8vIM zatI), caityavAsI AcArya zIlaguNasUri (vI0 ni0 kI 13vIM zatI) vappabhaTTasUri (vi0 saM0 800-865), udyotanasUri (8vIM zatI), jinasena (vi0 kI havIM zatI), vIrasena (vi0 saM0 738), zAkaTAyana (zaka saM0 772), zIlAMkAcArya, yazobhadrasUri, guNabhadra, svayaMbhU, vidyAnanda Adi prAcAryoM kA vivaraNa dete hue kASThA saMgha, mAthura saMgha, sAMDeragaccha, hathUDIgaccha, baDagaccha Adi kI utpatti aura unake samakAlIna rAjavaMzoM ke yogadAna kI bhI carcA kI hai| caturtha khaNDa __ zrI gajasiMha rAThor3a dvArA likhita itihAsa ke isa caturtha bhAga meM vI0 ni0 saM0 1476 se 2000 taka ke itihAsa ko samAviSTa kiyA gayA hai| isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 120 * vyaktitva evaM kRtitva kAla meM jainadharma para aneka saMkaTa Aye rAjanItika aura sAMskRtika jinakA zodhapUrNa DhaMga se isa bhAga meM vivaraNa diyA gayA hai| isI samaya I0 san 177 meM gajanavI sulatAna kA AkramaNa huaa| caityavAsI paramparA sazakta huii| AcArya vardhamAnasUri se lekara jinapatisUri taka sabhI AcAryoM ne 11vIM se 13vIM zatAbdI ke bIca caityavAsI paramparA se ghanaghora saMgharSa kiyaa| vardhamAnasUri (vI0ni0 kI 16vIM zatI) ke prayatna se caitvavAsI paramparA kA hrAsa huaa| unhoMne durlabharAja kI sabhA meM jAkara sUrAcArya aura unake ziSyoM ko parAjita kiyaa| aura kriyAddhAroM kI zrRMkhalA kA sUtrapAta huA / jinezvarasUri aura abhayadevasUri ne bhI yaha krama jArI rkhaa| para abhayadevasUri ne kucha samanvayAtmaka paddhati kA Azraya liyaa| caityavAsI paramparA ke prAcArya droNAcArya ne bhI isa paddhati ko svIkAra kiyaa| bAda meM uttarakAlIna prAcArya jinaballabhasUri, jinadatta sUri, vAdidevasUri, hemacandrasUri, kumArapAla Adi ke yogadAna para vizada prakAza DAlA gayA hai| jinadattasUri se vi0 saM0 1206 meM kharataragaccha kA prArambha huaa| caityavAsiyoM ko parAjita kara durlabharAja kA use Azraya milaa| bAda meM upakezagaccha, aMcalagaccha, tapAgaccha, bar3agaccha Adi kA varNana lekhaka ne acche DhaMga se kiyA hai aura batAyA hai ki caityavAsI paramparA dvArA AviSkRta aneka mAnyatAoM kA prabhAva suvihita paramparAoM para aneka prakAra ke kriyAddhAroM ke uparAnta bhI banA rahA / (pR0 633) / isake bAda lagabhaga 200 pRSThoM meM adhyAtmika sAdhaka lokAzAha kI jIvanI aura sAdhanA para vistRta prakAza DAlA gayA hai / kula milAkara isa khaNDa meM nimnalikhita vizeSatAyeM draSTavya haiM 1. jainadharma ke virodha meM liMgAyata sampradAya kA udbhava aura jainoM kA sAmUhika badha jaise atyAcAra kA prArambha / phalataH dakSiNa meM jaina saMkhyA kA kama ho jaanaa| 2. caityavAsiyoM kA vi0 saM0 1080 se 1130 taka adhika prabhutva aura phira kramazaH hrAsa / 3. cAlukkarAja bukkarAya dvArA jainoM kA vaiSNavoM aura zaivoM ke sAtha samajhautA karAkara unakI rakSA krnaa| 4. kriyoddhAra kA prArambha vi0 saM0 1080 se 1530 ke bIca aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 121 aneka gacchoM kA udbhava / unameM pArasparika khaNDana-maNDana kI paramparA ne bhI janma liyaa| 5. lokAzAha dvArA jainAcAra kA uddhAra / isa prakAra 'jainadharma kA maulika itihAsa' grantha ke cAroM khaNDa Agamika paramparA kI pRSThabhUmi meM likhe gaye haiN| lekhana meM unmukta cintana dikhAI detA hai| bhASA sarala aura prabhAvaka hai, sAmpradAyika kaTutA se mukta hai / lekhakoM ne AcAryazrI ke mArgadarzana meM itihAsa ke sAmane katipaya naye AyAma cintana ke lie khole haiN| - adhyakSa, pAli-prAkRta vibhAna, nAgapura vizvavidyAlaya, nAgapura amRta-karaNa - AcArya zrI hastI * zastra kA prayoga rakSaNa ke lie honA cAhie, bhakSaNa ke lie nahIM / * bhabasAgara jisase tarA jAye, usa sAdhanA ko tIrtha kahate haiN| * mAnasika caMcalatA ke pradhAna kAraNa do haiM-lobha aura ajJAna / * noToM ko ginane ke bajAya bhagavAn kA nAma ginanA zreyaskara hai| * jo khuzI ke prasaMga para unmAda kA zikAra ho jAtA hai aura duHkha meM ApA bhUlakara vilApa karatA hai, vara ihaloka aura paraloka donoM kA nahIM rhtaa| * mithyA vicAra, mithyA AcAra aura mithyA uccAra asamAdhi ke mUla kAraNa haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsa-darzana, saMskRti-saMrakSaNa aura prAcArya zrI - DaoN. prema sumana jaina atIta kI ghaTanAe~, vicAra-darzana, sabhyatA ke badalate pratimAna evaM saMskRti ke vibhinna unmeSa saba milakara kisI yuga vizeSa ke itihAsa kA nirmANa karate haiM / ataH itihAsa vaha darpaNa hai, jahA~ sabhyatA aura saMskRti ke pratibimba jhalakate haiM / aise itihAsa kI vibhinna kar3iyoM ko milAkara use eka sunizcita svarUpa pradAna karane se itihAsakAra kI bahuzrutatA evaM kaThora parizrama kA digdarzana hotA hai / itihAsa-ratna AcArya zrI sva. pUjya hastImalajI mahArAja sA. ne "jaina dharma kA maulika itihAsa" ke cAra bhAgoM kA nirmANa kara jaina saMskRti ke kSetra meM aitihAsika kArya kiyA hai| jaina saMgha aura saMskRti kI paramparA hajAroM varSa prAcIna hai| deza-videza ke vistRta bhU-bhAga meM phailI huI hai| saikar3oM prAcAryoM evaM saMghoM ke upabhAgoM meM baMTI huI hai| vibhinna bhASAoM ke, kalA-sAdhanoM ke ghaTakoM meM antanihita hai| una sabako eka sUtra meM bA~dhakara jaina dharma ke itihAsa ke bhavana ko nirmita karanA pUjya AcArya zrI jaise mahArathI, manISI santa ke puruSArtha kI hI bAta thI, anya sAmAnya itihAsakAra isameM samartha nahIM hotaa| prAcArya zrI ke puruSArtha aura itihAsa-darzana se jo yaha "jaina dharma kA maulika itihAsa" likhA gayA hai, vaha jaina saMskRti kA saMrakSaNa-gRha bana gayA hai| yaha eka aisI AdhArabhUta bhUmi banI hai, jisa para jaina saMskRti ke vikAsa ke kitane hI bhavana nirmita ho sakate haiN| deza-videza ke mUrdhanya vidvAnoM ne AcArya zrI dvArA nirmita isa itihAsa grantharatna kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| usa sabako saMkSepa meM sameTanA cAheM to isa grantha kI nimnAMkita vizeSatAe~ ujAgara hotI haiM 1. jaina dharma kA yaha taTastha aura prAmANika itihAsa hai| -paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA (ahamadAbAda) 2. jaina dharma ke itihAsa sambandhI AdhAra-sAmagrI kA jo saMkalana isameM huA hai, vaha bhAratIya itihAsa ke lie upayogI hai| -DaoN. raghubIrasiMha (sItAmaU) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 5. 3. digambara evaM zvetAmbara paramparA ke prasiddha puruSoM ke caritroM kA isameM dohana kara liyA gayA hai / 4. itihAsa ke aneka naye tathya isameM sAmane Aye haiM / 7. * 123 - sva. paM. hIrAlAla zAstrI ( byAvara ) -- sva. zrI agaracanda nAhaTA (bIkAnera) caubIsa tIrthaMkaroM ke carita ko tulanAtmaka dRSTi se prastuta kiyA gayA hai / - sva. DaoN. zrI jyotiprasAda jaina ( lakhanaU ) 6. isa itihAsa se aneka mahattvapUrNa naI bAtoM kI jAnakArI hotI hai / - pro. DaoN. ke. sI. jaina (ujjaina) jaina tIrthaMkara - paramparA ke itihAsa ko tulanAtmaka aura vaijJAnika paddhati se mUlyAMkita kiyA gayA hai / -- DaoN. nemIcanda jaina (indaura ) 8. aitihAsika tathyoM kI gaveSaNA ke lie brAhmaNa aura bauddha sAhitya kA bhI upayoga kiyA gayA hai / Jain Educationa International - zramaNa (vArANasI) meM samIkSA 6. phuTanoTsa ke mUla granthoM ke sandarbha se yaha kRti pUrNa prAmANika bana gaI hai / - DaoN. kamalacanda sogAnI (udayapura) 10. isa grantha meM zAstra ke viparIta na jAne kA vizeSa dhyAna vidvAn lekhaka ne rakhA hai / -- DaoN. bhAgacanda jaina bhAskara (nAgapura) ina mantavyoM se spaSTa hai ki AcArya zrI ne isa itihAsa ke nirmANa meM vibhinna AyAmoM kA dhyAna rakhA hai / yaha kevala kisI dharmaM vizeSa kA itihAsa nahIM hai apitu jaina dharma kI paramparA meM hue dhArmika mahApuruSoM, AcAryoM aura lekhakoM ne apane jIvana ke vibhinna kSetroM meM jo mahattvapUrNa kArya kiye, una sabakA itivRtta aitihAsika dRSTi se isameM prastuta kiyA gayA hai / prAcArya zrI kA yaha kathana satya hai ki "dhArmika puruSoM meM prAcAra-vicAra, unake deza meM pracAra evaM prasAra tathA vistAra kA itivRtta hI dharma kA itihAsa hai / " ata: 'jaina dharma ke maulika itihAsa' ke ina cAra bhAgoM meM jaina dharma ke Adi pravartaka, kulakara aura unake vaMzaja prAdideva RSabha tIrthaMkara se lekara pandrahavIM zatAbdI ke dhArmika krAnti-pravartaka lokAzAha ke samaya taka kA jaina saMgha kA itihAsa upalabdha jaina For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 124 * srotoM ke AdhAra para, prastuta kiyA gayA hai| isa itihAsa meM prastuta sAmagrI dharma, darzana, sAhitya, samAja evaM saMskRti ke liye kaI dRSTiyoM se upayogI hai / vyaktitva evaM kRtitva isa itihAsa ke prathama bhAga meM jaina paramparA meM kulakara - vyavasthA para prakAza DAlA gayA hai / bhagavAn RSabha deva se lekara bhagavAn mahAvIra taka ke caubIsa tIrthaMkaroM kA jIvana carita isameM variNata hai / prasaMgavaza sindhu sabhyatA, vaidika kAla evaM mahAkAvya yuga ke itihAsa kI pramukha ghaTanAoM, rAjAoM evaM samAja kA vizleSaNa bhI isameM huA hai / grantha ke dvitIya bhAga meM mahAvIra ke nirvANa se lekara 1000 varSa taka kA dhArmika itihAsa prastuta kiyA gayA hai / isameM kevalikAla, dasa pUrvadharakAla, zrutakevalikAla evaM sAmAnya pUrvadharakAla kA vivaraNa hai / yaha sAmagrI digambara evaM zvetAmbara paramparA ke udbhava evaM vikAsa ko jAnane ke liye mahattvapUrNa hai / Agama sAhitya evaM usake vyAkhyA sAhitya para bhI isase prakAza par3atA hai / mauryayuga aura usake paravartI rAjavaMzoM, videzI AkrAntAoM tathA vicAraka AcAryoM ke sambandha meM bhI yaha grantha kaI naye tathya prastuta karatA hai / prAkRta evaM saMskRta meM likhita maulika aitihAsika sAmagrI ke parijJAna ke lie yaha khaNDa vizeSa mahattva hai / isa khaNDa kI katipaya mAnyatAe~ evaM niSkarSa itihAsajJoM kA dhyAna apanI ora AkarSita karate haiM, jina para abhI bhI gahana cintana-manana kI AvazyakatA hai / 'jaina dharma kA maulika itihAsa' kA tRtIya bhAga kina kaThinAiyoM meM likhA gayA, isakA vivaraNa sampAdaka mahodaya zrI gajasiMha rAThaur3a ne prastuta kiyA hai| devaddhi kSamA zramaNa ke svargArohaNa ke uparAnta 475 varSoM ke jaina dharma kA itihAsa isa bhAga meM hai / arthAt IsA kI lagabhaga caturtha zatAbdI se navIM zatAbdI taka kI aitihAsika ghaTanAe~ isameM samAyI huI haiM / yaha kAla sAhitya aura darzana kA utkarSa kAla hai, kintu isa samaya meM aitihAsika sAmagrI kI pracuratA nahIM hai / isaliye yaha khaNDa vibhinna tulanAtmaka sandarbhoM se yukta hai / yaha bhAga yApinI saMgha, bhaTTAraka paramparA, dakSiNa bhArata meM jaina dharma, dArzanika jainAcAryoM ke yogadAna, gupta yuga ke zAsakoM Adi para vizeSa sAmagrI prastuta karatA hai / sAhityika sandarbhoM se itihAsa ke tathya nikAlanA duSkara kArya hai, jise AcArya zrI jaise khojaka santa hI kara sakate haiM / svabhAvataH isa khaNDa meM prastuta kaI niSkarSa vibhinna paramparAoM ke itihAsajJoM evaM dhArmika pAThakoM kI punaH cintana-manana kI preraNA dete haiM / itihAsa kA adhyayana karavaTa badale, yahI isa khaNDa kI sArthakatA hai / Jain Educationa International vIranirvANa samvat 1476 se 2000 varSa taka arthAt lagabhaga IsA kI dasavIM zatAbdI se pandrahavIM zatAbdI taka ke jaina dharma ke itihAsa ko itihAsa For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 125 granthamAlA ke caturtha bhAga meM prastuta kiyA gayA hai / AcArya zrI kI preraNA aura mArgadarzana meM isa bhAga kA lekhana zrI gajasiMha rAThaur3a ne kiyA hai| jaina dharma aura itihAsa ke marmajJa lekhaka ne isa bhAga ko bar3e zramapUrvaka likhA hai aura upayogI sAmagrI prastuta kI hai| isa bhAga meM sAmAnya zrutadhara jaina AcAryoM kA prAmANika vivaraNa upalabdha hai / jinacandrasUri, abhayadevasUri, AcArya hemacandra, jinaprabhasUri Adi aneka prabhAvaka AcAryoM ke yogadAna kI isameM carcA hai / kintu sambhavataH vistAra bhaya se digambara jainAcAryoM kA ullekha nahIM hai / yaha khaNDa zve0 paramparA ke pramukha jaina gacchoM aura saMghoM kA itihAsa prastuta karatA hai / prasaMgavaza mugala zAsakareM, pramukha jaina zAsakoM aura zrAvakoM kA vivaraNa bhI isameM diyA gayA hai| madhyayugIna bhAratIya itihAsa ke lie isa khaNDa kI sAmagrI bahuta upayogI hai| yaha yuga dhArmika krAntiyoM kA yuga thaa| jaina dharma aura saMgha ke anuyAyiyoM meM bhI usa samaya pArasparika pratispardhA evaM uthala-puthala thI / itihAsa lekhaka isake prabhAva se baca nahIM sktaa| ataH isa khaNDa meM vahI sAmagrI prastuta kI jA sakI hai, jisase jaina dharma ke itihAsa kI kar3iyA~ jur3a sakeM aura usake siddhAnta/svarUpa meM koI vyavadhAna na pdd'e| grantha ke AkAra kI, samaya kI bhI sImA hotI hai ata: bahuta kucha jaina itihAsa ke ve tathya isameM raha bhI gaye haiM, jinase jaina paramparA kI kaI zAkhAe~-prazAkhAe~ pallavati-puSpita huI haiN| "jaina dharma kA itihAsa" vibhinna AyAmoM vAlA hai| tIrthaMkaroM, mahApuruSoM, prabhAvaka zrAvaka-zrAvikAoM, rAjapuruSoM, dArzanikoM, sAhityakAroM, saMghoMgacchoM, prAcAryoM Adi ko dRSTi meM rakhakara itihAsa likhA jA sakatA hai| yaha suniyojita evaM vidvAnoM ke samUha ke athaka zrama kI apekSA rakhatA hai| pUjya AcArya zrI hastImalajI mahArAja sA. ne "jaina dharma kA maulika itihAsa" ke cAra bhAgoM kA nirmANa evaM prakAzana karAkara eka aitihAsika kArya kiyA hai| tIrthaMkaroM evaM unake ziSyoM/paTTadharoM ko AdhAra banAkara yaha itihAsa likhA gayA hai| prasaMgavaza isameM sampUrNa jaina saMskRti kA saMrakSaNa ho gayA hai| AcArya zrI ne samAja ko ve itihAsa cakSu pradAna kara diye haiM jo aura gahare . gote lagAkara jaina dharma ke itihAsa ko pUrNa aura vividha AyAma vAlA banA sakate haiN| jaina dharma ke itihAsa kA adhyayana-anusaMdhAna gatizIla ho, isake lie nimnAMkita Adhunika grantha upayogI ho sakate haiM :1. jaina paramparAno itihAsa, bhAga 1-2, (tripuTI) 2. jaina zilAlekha saMgraha bhAga 1, 2, 3, 4, bambaI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 126 * vyaktitva evaM kRtitva 3. bhagavAn pArzvanAtha kI paramparA kA itihAsa (muni jJAnasundara), phalaudI jainijma ina sAutha iNDiyA (desAI), zolApura 5. dakSiNa bhArata meM jaina dharma (paM. kailAzacandra zAstrI), bArANasI 6. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA bhAga 1-4 (DaoN. nemicandra zAstrI) sAgara 7. jaina dharma ke prabhAvaka AcArya (sAdhvI saMghamitrA), lADanUM 8. jaina dharma - prAcIna itihAsa (paM. hIrAlAla zrAvaka), jAmanagara hai. jaina sAhitya aura itihAsa (paM. nAtharAma premI), bambaI 10. jaina sAhitya va itihAsa para vizada prakAza (paM. jugala kizora mukhtAra) 11. jaina paramparA kA itihAsa (muni nathamala), cUrU 12. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 1 (paM balabhadra jaina) dillI 13. jaina dharma kA prAcIna itihAsa bhAga 2 (paM. paramAnanda zAstrI), dillI 14. tripiTaka aura Agama-eka parizIlana (muni nagarAja) 15. jainijma ina rAjasthAna (DaoN. ke. sI. jaina), zolApura 16. jaina dharma kA maulika itihAsa bhAga 1-4 (prAcArya hastImala), jayapura 17. jaina sorjeja oNpha da hisTrI oNpha enziyenTa iNDiyA (DaoN. jyotiprasAda jaina), dillI 18. jaina saMskRti aura rAjasthAna (DaoN. narendra bhAnAvata), jayapura jaina dharma ke itihAsa se sambandhita ukta granthoM kI sUcI meM aneka grantha abhI aura jur3a sakate haiM / itihAsa viSayaka sAmagrI se yukta saikar3oM prAcIna jaina grantha haiM, kucha aitihAsika kAvya grantha haiM evaM katipaya sAhityika granthoM meM, prazastiyoM meM itihAsa kI sAmagrI guMthI huI hai / idhara jaina sAhitya ke jo grantha prakAza meM Aye haiM, unake sampAdakoM ne itihAsa viSayaka sAmagrI kA mUlyAMkana bhI kiyA hai| isa saba aitihAsika sAmagrI kA tulanAtmaka vizleSaNa aura adhyayana kiyA jAnA Avazyaka hai| "jaina dharma kA bRhata itihAsa" kaI bhAgoM meM niSpakSa rUpa meM likhe jAne kI apekSA hai, taba kahIM jaina saMskRti ke sabhI pakSa vibhinna AyAmoM meM udghATita ho skeNge| AcArya zrI hastImalajI mahArAja ke isa itihAsa grantha ke bhAgoM ke naye saMskaraNoM meM bhI adyAvadhi prakAzita evaM upalabdha navIna tathyoM ke samAveza se grantha kI upayogitA dviguNita hogii| aise mahattvapUrNa aura vizAlakAya granthoM kI prakAzana saMsthA evaM anudAtA dharmapremI bandhu badhAI ke pAtra haiN| -vibhAgAdhyakSa-jainavidyA evaM prAkRta vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastI : vacana aura pravacana 1 DaoN0 mahendra sAgara pracaMDiyA candana aura cA~danI meM zItalatA to hai para uSNatA nahIM, Aditya aura anala meM uSNatA to hai para zItalatA nahIM / sAgara meM gaharAI to hai para U~cAI nahIM, adri meM U~cAI to hai para gaharAI nhiiN| prAcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja meM zItalatA, uSNatA, gaharAI aura U~cAI samAna rUpa se vidyamAna rahI hai| unameM tapazcaraNa kI uSNatA, AtmAnubhUti kI zItalatA tathA cAritra kI U~cAI to jJAna-gaharAI eka sAtha mukhara ho uThI thii| ve jaba cale to sanmArga ke caraNa cala par3e parantu ve lIka para kabhI nahIM cale / unhoMne sva-para kalyANa ke lie naye-naye paMthoM ko prakAzita kiyaa| ve jitanA jiye svAvalambI banakara ThATha se jiye aura jaba maraNa ko prApta hue to use mRtyu-mahotsava manAte hue / adbhuta kintu anukaraNIya jIvanAdarza sthApana karane meM AcArya zrI sacamuca sAkAra ananvaya alaMkAra the| aise janavaMdya pUjanIya AcArya zrI hastImalajI mahArAja ne sva-para kalyANArtha jaba-jaba 'vacana' ucAre ve taba-taba 'pravacana' banakara jana-jana ke kaNThahAra bana gaye / yahA~ unake katipaya 'vacana' aura 'pravacana' ke sandarbha meM saMkSipta carcA karanA hameM mUlataH abhipreta hai| sAmAnyata: 'vacana' zabda kA tAtparya hai-bolane kI kriyA athavA AdamI ke mukha se nikale hue sArthaka zabdoM kA samUha / dhArmika sandarbha meM yadi 'vacana' kA artha liyA jAya to vaha hogA-zAstra Adi kA vAkya / bolanA eka kalA hai| isI kalA kA pariNAma hai-'vcn'| bhASA samiti se anuprANita jo bolA jAtA hai vaha 'vacana' vastutaH viziSTa hotA hai aura usakA prayojana hotA hai kalyANakArI / sAdhu samudAya meM 'samiti' kA prayoga sAmAnya bAta hai / calanA, bolanA, khAnA, uThAnA-rakhanA, malamUtra kA nikSepaNa karanA ina sabhI kriyAoM meM kartA jaba sAvadhAnI rakhatA hai to dRSTa aura adRSTa jIvoM kI virAdhanA se bacA jA sakatA hai / saMtoM ke vacana vastutaH hote haiN-vishisstt| __ sukha aura samRddhi se sampRkta jIvana jIne ke lie santa ke sabhI yIka 'samiti' pUrvaka sampanna huA karate haiN| ina sabhI kriyAoM ke karate samaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva santa prAyaH mUrchA-mukta rahatA hai| yama, niyama pUrvaka uThAye gaye caraNa vastutaH sadAcaraNa kA pravartana karate haiN| unakI jIvana-caryA yama, niyamoM, prAcAra saMhitA kI prayogazAlA hotI hai / jJAnapUrvaka jo 'vacana' prayoga zAlA meM Akara parimArjita hotA hai, usakI abhivyakti vastuta: 'pravacana' kA rUpa dhAraNa karatI hai| 'vacana' jaba 'pravacana bana jAte haiM taba bauddhika pradUSaNa samApta ho jAtA hai| AcArya zrI hastImalajI ma. sA. jaina saMtoM meM eka jAgarUka, krAMtikArI santa ke rUpa meM samAhata rahe haiN| ve sadA lIka se haTakara cale aura unhoMne sadA bhoge hue yathArtha ko ADambara vihIna arthAt ArjavI caryA meM caritArtha kiyaa| caritravAna pUjyAtmAoM kI vANI vimala aura viziSTa huA karatI hai| vANI caritra kI pratidhvani huA karatI hai| AcArya zrI kI vANI sadA saMyata aura sArtha huA karatI thii| asaMyata aAlApa zastra kI vANI ko janma detA hai jabaki saMyata aura sadhe hue vacana-pravacana zAstra kI vANI kahalAte haiM / AcArya zrI hastImalajI mahArAja kI vANI zAstra kI vANI hai| usameM prANI mAtra ke kalyANa kI bhAvanA aura kAmanA vidyamAna hai| pravacana zAlA meM unakI vANI ko jinhoMne sunA, ve dhanya ho gaye aura jinhoMne usako jIvana meM utArA ve vastutaH ananya ho gye| unake samagra pravacana ko jitane pramANa aura parimANa meM saMkalana kiyA, vaha sArA kA sArA zAstra bana gyaa| usI ke AdhAra para unakI pravacana-paTutA kA saMkSepa meM anuzIlana karanA yahA~ hamArA mUla abhipreta hai| 'gajendra vyAkhyAna mAlA' bhAga 3 meM AcArya zrI dvArA paryuSaNa kAla meM diye gaye sAta pravacanoM kA saMkalana hai / darzana se lekara dAna paryanta Apane jisa bArIkI ke sAtha dhArmika lakSaNoM para vivecana kiyA hai, vastutaH vaha anyatra durlabha hI hai / prastuta pravacanoM meM pratyeka sAdhaka ko prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya prApta karAne vAlI sAdhanA taka kA mArgadarzana milegaa| isake sAtha hI usameM Adarza gRhastha banane, Adarza samAja kA nirmANa karane aura dharma kI AdhArazilA ko sudRr3ha evaM sudIrgha kAla taka sthAyI banAne ke upAyoM para bhI vizada prakAza DAlA gayA hai| 'bodha karo, baMdhana ko tor3o' nAmaka prasaMga meM AcArya zrI pharamAte haiM"bodha karo ki bhagavAna mahAvIra ne vaMdhana kise kahA hai aura kina-kina bAtoM ko jAnakara usa baMdhana ko tor3A jAtA hai / baMdhana aura baMdhana ko tor3ane kA jJAna prApta kara baMdhana ko todd'o| sacitta athavA acitta vastu ko pakar3a kara jo koI thor3e se bhI parigraha ko letA hai, usa para mUrchA mamatA karatA hai athavA usa para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 126 mUrchA mamatA karane vAle kA anumodana karatA hai, vaha vyakti duHkha se mukta nahIM hotaa|" (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 3, pRSTha 34) isI prakAra 'dAna prakaraNa' meM AcArya zrI sAtvika dAna kA pravacana ke dvArA svarUpa sthira karate haiM-"binA kisI upakAra-pratyupakAra evaM phala kI AkAMkSA karate hue isI niHsvArtha udAra bhAva se ki mujhe denA hai, jo dAna ucita, deza, kAla meM yogya pAtra ko diyA jAtA hai, usI dAna ko bhagavAna mahAvIra ne sAtvika dAna kahA hai / " (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 3, pRSTha 148) 'gajendra vyAkhyAna mAlA' bhAga 6 meM AcArya zrI ke jalagA~va (mahArASTra) meM varSA-vAsa ke avasara para diye gaye pravacanoM para AdhArita katipaya pravacanoM kA vyavasthita saMkalana hai / jJAna kI sArthakatA kriyA athavA AcaraNa meM hai, ataH prAcArya zrI ne jJAna ke sAtha AcaraNa aura AcaraNa ke sAtha jJAna ko jor3ane kI dRSTi se jana-jana ko sAmAyika aura svAdhyAya kI preraNA dii| isI preraNA ke phalasvarUpa samAja aura deza meM svAdhyAya ke prati vizeSa jAgRti paidA huI / ina pravacanoM meM mukhyata: saMskAra-nirmANa, vyavahAra zuddhi aura svAdhyAyazIlatA para vizeSa bala diyA gayA hai| ve to AcAra niSTha jIvana, loka maMgala bhAvanA aura tapaHpUta cintana kA pAvana udgAra haiM', isIlie vastuta: ve pravacana haiM jo zraddhAlu jana-jana ke mArgadarzana ke lie prasphuTita hue haiN| cAturmAsa vastutaH doSa-parimArjana aura sukha-prApti kA avasara pradAna karate haiM / isa avasara para sAdhaka ko vrata-sAdhanA meM tallIna hone kA avasara milatA hai| ___ "vrata karane vAle bhAI pauSadha karanA nahIM chodd'eN| yadi paristhitivaza nahIM kareM to bhI dhyAna rakheM ki ve bolacAla meM uttejanA kI bhASA nahIM boleNge| gussA nahIM kareMge, gAlI-galauja nahIM kareMge / apane tana-mana kA saMyama karake raheMge to unakA vrata yA upavAsa saphala hogaa|" (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 6, pRSTha 16) parigraha kA vizleSaNa karate hue prAcArya zrI kI pravacana-paTutA zrotA ke mana ko chUne meM sarvathA samartha hai| yathA-"bahuta U~cA AdamI zAsana meM yA udyoga meM yadi yaha soce ki dUsaroM ke vAhana lakar3I ke takhtiyoM ke hote haiM to maiM sonA, cA~dI ke pATiyoM kA jahAja banAU~ / cA~dI-sone kI pATiyoM ke jahAja para baiThakara bhAI sAhaba yAtrA kareM to bhAI sAhaba kI kaisI gati banegI-DUba jAe~ge / Apa isase anubhava kara leMge aura hRdaya meM cintana kareMge ki ye rajata, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 130 * vyaktitva evaM kRtitva svarNa, hIre aura javAharAta ke parigraha bhAra haiM / idhara dariyA meM Dubote haiM aura udhara bhavasAgara kI dariyA meM bhI Dubote haiM / to mAI kA lAla ! yadi parigraha kuTumba kI AvazyakatA ke lie rakhanA jarUrI hai to aisA karo ki usa para tuma savArI karo lekina tumhAre para vaha savAra na ho / sonA, cA~dI, hIre-javAharAta ke Upara, tuma savAra raho lekina tumhAre Upara dhana savAra nahIM ho / yadi dhana tuma para savAra ho gayA to vaha tumako nIce Dubo degA / yaha hai arihaMta bhagavAna kI shikssaa|" (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 6, pRSTha 43) ___ 'prArthanA pravacana' nAmaka grantha kA prathama saMskaraNa 1662 meM prakaTa huA thA, usI kA dUsarA saMskaraNa 1660 meM prakAzita kiyA gyaa| ina pravacanoM meM AcArya zrI ke prArthanA para diye gaye pravacanoM kA amUlya saMkalana hai / prArthanA ko lekara abhI taka pAradarzI dRSTi se bahuta kama vibecana ho pAyA hai| 'prArthanA pravacana' usa kamI kI pUrti kI dizA meM eka stutya kadama hai| ina pravacanoM meM AcArya zrI ne prArthI aura prArthanA kA vivecana karate hue janatA ke sammukha prArthanA kI mahattA kA sundara vivecana prastuta kiyA hai| vivecya kRti meM prAcArya zrI prArthanA ke svarUpa ko vyakta karate hue kahate haiM "prArthanA kA prANa bhakti hai| jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai taba anAyAsa hI jihvA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai| isa prakAra antaHkaraNa se udbhUta prArthanA hI saccI prArthanA hai|" (prArthanA-pravacana, pRSTha 2) ___kAvya zAstrIya nikaSa para yadi bicAra kareM to pravacana nibandha ke antargata rakhe jA sakate haiM kintu yaha nibandha se bhinna sarvathA maulika kAvya rUpa hai| 'pravacana' vyakti pradhAna hote haiN| unameM pravAcaka ke gahana adhyayana aura anubhUti kA adbhuta saMgama hotA hai / pUjya AcArya zrI hastImalajI mahArAja ke pravacanoM meM unake dharmagranthoM kA vyApaka adhyayana aura gahana anubhUti kA adbhuta samanvaya vidyamAna hai| manuSya ko manuSya banane ke lie choTe-choTe dhArmika saMkalpoM ko lekara prAcArya zrI ne isa prakAra vyaMjita kiyA hai ki unameM zrotA athavA pAThaka kA antaraMga prabhAvita hue binA nahIM raha sktaa| inake pravacanoM meM prabhAvanA kA atireka sarvatra vidyamAna hai| duruha se duruha viSaya ko prAcArya zrI jIvana kI prayogazAlA meM caritArtha kara dRSTAntoM ke rUpa meM isa prakAra zabdAyita karate haiM ki varNya viSaya kA kAThinya kAphUra ho jAtA hai aura zrotA athavA pAThaka ke lie viSaya-kalevara kA bodha sugama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. aura sahaja ho jAtA hai / isa prakAra ina pravacanoM kI atirikta vizeSatA haiprabhAva kI anviti / vivecya pravacanoM meM ArSa granthoM kI sUktiyoM kA bhI pracura prayoga huA hai / una sUktiyoM ko Adhunika pariprekSya meM jIvaMta prAyogika bAnA pahinAkara isa prakAra prastuta kiyA gayA hai ki unakI artha-sampadA sahaja aura sarala pratIta ho uThatI hai sAtha hI unakI prAsaMgikatA bhI pramANita ho jAtI hai / pravacanoM kI bhASA prAyogika hai / usameM choTe-choTe vAkyoM, zabda yugmoM ke virala kintu sarala prayoga abhISTa artha - abhiprAya ko abhivyakta karane meM sarvathA sakSama haiM / pravAcaka ke cAritrika bAtAyana se zabda, vAkya isa prakAra phUTate calate haiM ki zrotA ke caMcala citta ko ekAgra hokara sunane ke lie vivaza kara dete haiM | maMtramugdha kI nAIM pravacanoM kI zailI kA adbhuta sammohana sarvathA ullekhanIya hai / yahI dazA hotI hai pravacana- anuvAcanakartA kii| isa prakAra sAra meM sArAMza meM kahA jA sakatA hai ki AcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja ke pravacana, prabhAvaka, paTutApUrNa tathA artha-abhiprAya se sarvathA sampRkta haiM jinake pArAyaNa athavA zravana-manana se prAraNI ko sadhane aura sudharane kI bejor3a preraNA prApta hotI hai / - 364, maMgala kalaza, sarvodaya nagara, 131 anubhava - mitra anubhava tuma sama mitra na koya / / Tera / / anubhava0 // seMga sakhAI tuma sama nAhIM, antas karane joya || anubhava0 || 1 || AgarA roDa, alIgar3ha (u. pra. ) satya dharama kI gaila calAo, durmati bhurakI dhoya / antara nyAya nicokara kAr3ho, tAra jJAna ko soya || anubhava0 || 2 // Jain Educationa International tyAga, bhAga, bairAga, amara phala, bagasa-bagasa zraba moya / 'sujANa' surata- jJAna motiyana kI, anubhava lar3iyAM poya || anubhava 0 || 3 || - muni zrI sujAnamalajI ma. sA. For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI aura unake pravacana 0 pro0 mahendra rAyajAdA AcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja jainAcArya hone ke sAtha hI bhAratIya zramaNa paramparA ke AdhyAtmika-santa, jJAnI-sAdhaka, bahujJa-vidvAn tathA pratibhA sampanna mUrdhanya manISI the| unakA sampUrNa jIvana tapa, tyAga evaM saMyama ke saurabha se AveSTita rahA / unhoMne apanI jJAna-jyoti se hajAroM-lAkhoM AtmAoM ke jIvana ko Alokita kiyA / Adhunika zramaNa-santoM meM ve zIrSastha evaM ziromaNi the / jitanA Adara evaM sammAna jaina jagat meM unhoMne arjita kiyA anya koI bhI zramaNa nahIM kara skaa| prAcArya pravara zrI hastImalajI ne bhArata ke vividha prAntoM meM yAyAvarI jIvana vyatIta karate hue aneka sthAnoM para cAturmAsoM ke daurAna apane preraNAdAyI pravacana kiye / samyak jJAna pracAraka maNDala, jayapura ne AcArya zrI ke una pravacanoM kA 'gajendra vyAkhyAna mAlA' ke rUpa meM prakAzana kiyA hai / AcArya pravara zrI hastImalajI ke una pravacanoM kI katipaya pustakoM ko par3hane kA saubhAgya mujhe prApta huA hai| 'prArthanA-pravacana' zIrSaka pustaka meM prAcArya zrI ke prArthanA para die gae pravacanoM kA eka mahattvapUrNa Akalana hai / ina pravacanoM meM prArthI aura prArthanA kA sundara vivecana kiyA gayA hai| prArthanA kA mUla kendra, prArthanA kI mahattA, prArthanA kA jIvana ke dainika cintana meM kyA mahattva hai Adi aneka viSayoM kA ina prabacanoM meM vijJAna-sammata vivecana prastuta kiyA gayA hai / AcArya zrI ke anusAra prAtmA apane mUla rUpa meM ananta cetanA, jJAna-darzana yukta, nirvikAra aura niraMjana hai / Atmopalabdhi kI tIvra abhilASA Atma-zodhana ke lie preraNA jAgRta karatI hai / kisI ne jJAna ke dvArA Atma-zodhana kI AvazyakatA batalAI hai, kisI ne karma-yoga kI anivAryatA batalAI hai, to kisI ne bhakti mArga ke sarala mArga kA avalambana karane kI bAta kahI hai / jaina dharma kisI bhI kSetra meM ekAntavAda ko prazraya nahIM detA aura jJAna aura karma ke samanvaya dvArA prAtma-zuddhi honA pratipAdita karatA hai / prabhu kI prArthanA hI Atma-zuddhi kI paddhati kA aMga hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. apane eka pravacana meM AcArya zrI kahate haiM ki "prabhu kI prArthanA Atmazuddhi kI paddhati kA eka Avazyaka aMga hai / ........ prArthanA kA prANa bhakti hai / jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai, taba anAyAsa hI jilA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai / " 133 AcArya pravara ne prArthanA kA vargIkaraNa tIna vibhAgoM meM kiyA hai(1) stuti - pradhAna ( 2 ) bhAvanA - pradhAna ( 3 ) yAcanA - pradhAna / ina tInoM prakAroM kI sundara vyAkhyA sarala bhASA meM kI hai / ve udAharaNoM dvArA apanI bAta ko suspaSTa kara samajhAte jAte haiM / unakA kathana hai ki jaina dharma kI mAnyatA hai ki pratyeka AtmA svabhAva se samAna hai / cAhe siddha paramAtmA ho yA saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA sAdhAraNa jIva, donoM meM samAna guNa-dharma vidyamAna haiM / antara hai to kevala vikAsa ke tAratamya kA / AcArya zrI ke anusAra prArthanA ke rahasya evaM prArthanAoM ke tAratamya ko samajha kara stuti - pradhAna prArthanA se bhAvanA- prArthanA meM AnA cAhiye aura jIvana ke chipe hue tattva ko, AtmA kI soI huI zaktiyoM ko jagAnA caahie| isase anirvacanIya prAnanda kI prApti hotI hai / AcArya zrI hastImalajI ne apane ina pravacanoM meM yaha bhI batalAyA hai ki prArthanA kaisI honI cAhie, prArthanA kA lakSya kyA hai, prArthanA antaHkaraNa se ho, prArthya aura prArthI kaise hone cAhie Adi bAtoM kA bodhagamya, sundara vivecana evaM nirUpaNa kiyA hai| samAja meM vyApta rUr3hiyoM tathA aMdha-vizvAsoM kA khaNDana karate hue AcArya pravara ne prArthanA karane hetu vyAvahArika evaM vaijJAnika dRSTi kA pratipAdana kiyA hai / 'gajendra vyAkhyAna mAlA' tRtIya bhAga meM prAcArya zrI mahArAja ke san 1976 meM bAlotarA cAturmAsa ke samaya paryuSaNa parva ke sAta dina ke vyAkhyAnoM ko saMkalita kiyA gayA hai / jaina samAja ke sarvAMgINa vikAsa evaM abhyudaya hetu AcArya zrI hastImalajI ne ina sAta dinoM meM jo pravacana kiye, ve atyanta mArmika, preraNAtmaka tathA patha-pradarzaka haiM / ye vyAkhyAna prAya: sarala bhASA meM die gae haiM, kintu inameM nihita bhAva evaM vicAra guru gambhIra haiM / "ina pravacanoM meM sAdhanApUta AdhyAtmika ciMtana-manana kiyA gayA hai / prAcArya kI AtmAnubhUti se yukta pAvana vANI kA pIyUSa ina udgAroM meM nihita hai / " ina pravacanoM meM kahA gayA eka -eka zabda atyanta mahattvapUrNa hai jo zrotA yA pAThaka kI hRdaya-taMtrI ko jhaMkRta kara detA hai / pAThaka ke antaH cakSuoM ko unmIlita kara vyakti ko sAdhanA ke sapatha para agrasara hone ko utprerita karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 134 * vyaktitva evaM kRtitva prAcArya zrI ke ina pravacanoM meM prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya ko prApta karane hetu sAdhanA kA ucita mArga darzAyA gayA hai| sAtha hI pravRtti mArga kA niSedha na karate hue eka Adarza samAja ke nirmANa hetu mArga batalAyA gayA hai / vyakti gRhastha dharma kA pAlana karate hue apane jIvana ko dharma kI sudRr3ha nIMva para AdhArita kara paramArtha ke mArga para cala sakatA hai / suvijJa pAThaka ina pravacanoM kA pArAyaNa kara apane jIvana ko unnata banA sakatA hai / apane eka pravacana meM prAcArya zrI ne 'parigraha' ke prakAroM kA sundara vivecana karate hue parigraha kI pravRtti ko samAja-virodhI evaM samasta avaguNoM kI jar3a batalAyA hai jo vyakti ko vinAza kI ora le jAtI hai| __ina pravacanoM meM sAdhAraNa gRhastha ke lie Adarza gRhastha banane ke upAyoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya taka le jAne vAlI sAdhanA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dharmAnusAra prAcaraNa karate hue vyakti Adarza samAja ke nirmANa meM apanA amUlya sahayoga pradAna kara sakatA hai| paryuSaNa parva ke dinoM meM Atma-nirIkSaNa kara apanI kamiyoM ko dUra karane hetu Atma-cintana para vizeSa bala dene kI AvazyakatA haiyahI prAcArya zrI kA mantavya hai / zraddheya AcArya pravara zrI hastImalajI Adhunika jaina santa-paramparA ke purodhA haiM / Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha loka-kalyANa ke mArga ko prazasta karanA Apake pravacanoM kA mUla lakSya rahA hai / san 1976 kA cAturmAsa prAcArya zrI ne mahArASTra ke jalagAMva meM kiyA thaa| isa cAturmAsa ke daurAna Apane apane pravacanoM meM mukhya rUpa se saMskAra-nirmANa, vyavahAra-zuddhi aura svAdhyAya-zIlatA para vizeSa bala diyaa| ina pravacanoM meM se pramukha 26 pravacanoM kA cayana kara 'gajendra vyAkhyAna mAlA'- bhAga 6 meM saMkalana kiyA gayA hai / isa pustaka kA kuzala sampAdana DaoN0 harirAma AcArya ne kiyA hai| DaoN0 harirAma ne apane sampAdakIya meM likhA hai- 'yaha to AcAraniSTha jIvana, loka maMgala bhAvanA aura tapaHpUta cintana kA pAvana udgAra haiisaliye 'pravacana' hai, jo zraddhAlu jana-jana ke mArga-darzana ke lie prasphuTita huaA hai / jinhoMne prAcArya prabara ke zrImukha se sunA hai, ve dhanya haiN| jinheM yaha avasara nahIM milA, ve bhI ina pravacana-muktAoM kA pArAyaNa kara lAbha uThA sakeM-isIlie yaha prakAzana hai|' niHsaMdeha DaoN0 prAcArya kA yaha kathana sarvathA ucita hai / AcArya zrI hastImalajI ne apane ina pravacanoM meM mAnava jIvana sambandhI mahatvapUrNa tattvoM evaM aneka viSayoM kA bodhagamya bhASA meM sarala vivecana kiyA hai| dharma-sAdhanA ke lie zArIrika nirogatA tathA pArivArika anukUlatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 135 Avazyaka hai| sad karma, jJAna, dharma, sAdhanA, viveka tathA saMyama dvArA manuSya apane jIvana ko unnata kara sakatA hai| prAhAra-zuddhi, AcAra-vicAra zuddhi, paramArtha-ciMtana tathA samAja-sevA Adi viSayoM kI sarala evaM sArthaka vyAkhyA karate hue prAcArya zrI ne apane ina pravacanoM meM mAnava jIvana kI sArthakatA kA mUla maMtra batalAyA hai| AcArya pravara ke ina pravacanoM ke mukhya viSaya haiM-mokSa mArga ke do caraNa-jJAna aura kriyA, parigraha-nivRtti, sAdhana-saMyama, vikAra-vijaya se Atma-zakti kA vikAsa, sadAcAra aura sad vicAra hI dharma kA AdhAra, AhAra-zuddhi se prAcAra-zuddhi, vAstavika tyAga kA svarUpa, parigraha duHkha kA mUla, saccA tyAga hI dharma sAdhanA kA AdhAra, caMcala mana ko sAdhanA meM lagAne ke upAya aura paMca mahAvrata, rAga-zamana ke upAya aura Atma-sAdhanA se lAbha tathA kAmanA kA zamana, saccA zrAvaka dharma Adi / AcArya zrI ne ina sabhI viSayoM kI vyAvahArika dRSTi se vizada vyAkhyA karate hue hajAroMlAkhoM zrotAoM tathA pAThakoM ko lAbhAnvita kiyA hai / vizvAsa hai, isa vyAkhyAnamAlA ke pravacana-parAga se mumukSu pAThaka apane aMtaramana ko suvAsita kara apane jIvana ko sArthaka evaM saphala banAne kI dizA meM agrasara hoNge| samyak jJAna pracAraka maNDala, jayapura ne prAcArya zrI ke vibhinna sthAnoM para diye gaye prabacanoM ko aneka bhAgoM meM pustakAkAra rUpa meM suvyavasthita evaM suniyojita DhaMga se prakAzita karane kA zlAghanIya kArya kiyA hai / ata: isa prakAzana se jur3e hue sabhI loga sAdhuvAda ke pAtra haiN| -5-kha-20, javAhara nagara, jayapura-4 amRta-karaNa * vrata ke samaya kI kImata nahIM, usameM kImata hai citta kI nirvikAratA kii| * jinakA citta svaccha nahIM hai ve paramAtma-sUrya ke teja ko grahaNa nahIM kara skte| * tapa ke kAraNa AdamI japa ke lAyaka banatA hai| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcAryazrI kA pravacana sAhitya : eka mUlyAMkana * DaoN. puSpalatA jaina AcArya zrI hastImalajI ma. sA. eka kuzala pravacanakAra the| unakI pravacana zailI atyanta prabhAvaka aura jhakajhorane vAlI thii| zrotA unheM sunakara kabhI Ubate nahIM the aura apane vyaktitva-vikAsa ke lie dRr3ha-pratijJa se bana jAte the / unakI bhASA, zailI aura viSaya-prastutikaraNa meM aisA AkarSaNa thA ki sAdhaka jIvana meM krAMtikArI parivartana kiye binA nahIM rhtaa| AcArya zrI ke bahu-AyAmI vyaktitva meM se hama unake samantabhadra pravacanazIla vyaktitva ko samajhane kA prayatna kareMge jisameM bAlakoM aura yuvA pIr3hI ke sAtha hI vRddhoM kI cetanA ko jAgrata karane kI ahama bhUmikA rahI hai| hamAre sAmane unake pravacana sAhitya meM se 'gajendra vyAkhyAna mAlA' zIrSaka se prakAzita do bhAga (tIsarA aura chaThA) tathA 'jinavANI' meM prakAzita katipaya pravacana haiM jinake AdhAra para hama usakA mUlyAMkana kara rahe haiM aura unakI upayogitA para prakAza DAla rahe haiN| prAdhyAtmika dRSTi se-prAcArya zrI AdhyAtmika kSetra meM race-pace sAdhaka the| svAdhyAya aura sAmAyika Andolana ke pravartaka the isalie unake pravacana kA adhikAMza bhAga adhyAtma se adhika sambaddha hai| adhyAtma kA hI eka bhAga naitika tattva hai aura dUsarA usakA vikasita rUpa darzana hai / ata: ina tInoM tattvoM para vicAra karanA Avazyaka hai / cUMki prAcArya zrI pAgama ke marmajJa the, unake vicAra aura pravacana, Agama kI sImA se bAhara jAte dikhAI nahIM dete| unhoMne AtmA, karma, svAdhyAya, paryuSaNa, tapa, tyAga, dAna jaise upayogI viSayoM para sarala bhASA meM sodAharaNa acchA prakAza DAlA hai aura pAbAla vRddhoM ko dharma aura adhyAtma kI ora AkarSita kara jIvana ke mUlya ko sahI DhaMga se pahacAnane kA patha prazasta kiyA hai| unakA samarpita vyaktitva adhyAtma sAdhaka thA aura ve samAja ke unnayana meM krAMtikArI parivartaka the / jinavANI aura zrAvaka-prAcArya zrI jinavANI ko jJAnagaMgA kahA karate the jo mana-zuddhi aura Atma-zuddhi karatI hai| vANI kI nirmalatA vaktA para nirbhara karatI hai| cUMki jinavANI kA vaktA rAga-dveSa ne mukta vItarAgI sarvajJa hai ataH Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 137 usakI vANI kA nirmala aura sarvatobhadra honA svAbhAvika hai / jinavANI kA avagAhana karane se hamArA pArasparika sneha bar3hegA aura jIvana zAMtimaya rhegaa| (jinavANI, pR. 1, aprela 1986, maI 1960) / upadezaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha kisI ko asatya mArga na batAye / yaha mArga taba taka nahIM ho sakatA jaba taka vaha vItarAgI na ho / sAdhaka kA bhI kartavya hai ki vaha satya ke pIche kar3avApana baradAzta kare / jar3a ko chor3akara tyAga aura guNa kI upAsanA jaba taka nahIM hogI, taba taka saccA upAsaka nahIM kahA jA sakatA (jinavANI, maI, 1660) / kAmanAoM kA zamana hI saccA zrAvaka dharma hai-'kAmeNa kamAhI kamiyaM khu dukkhaM'-dasaveyAliya / agandhana sarpa ke samAna chor3I huI vastu ko grahaNa mata karo-NicchaMti vaMta yaM bhuttuM kule jAyA agandharaNe' / sahI zrAvaka ke lie zAstroM kI sahI jAnakArI honA caahiye| zrAvaka mAtA-pitA, bhAI ke samAna haiM jo paraspara vicAra-vinimaya kara tathya ko samajhane kA prayatna karate haiM / yahI samyakadarzana hai / (jinavANI, jUna, 1983) 'sthAnAMga sUtra' ke AdhAra para AcArya zrI ne zrAvaka ke tIna bheda kiyejaghanya, madhyama aura utkRSTa / jaghanya zrAvaka vaha hai jo sthUla hiMsA kA tyAgI ho, madirA-mAMsa-aMDe kA sevana na kare aura namaskAra maMtra kA dhAraka ho / madhyama zrAvaka vaha hai jo 21 guNoM kA dhAraka, SaTkarmoM kA sAdhaka aura 12 vratoM kA pAlaka ho / utkRSTa zrAvaka hI paDimAdhArI aura vAnaprasthAzramI kahA gayA hai| (jinavANI, jUna, 1983) prAtma-sAdhanA-'AcArAMga-sUtra', ke 'purisA ! attAraNameva abhiNigicjha evaM dukkhApamokkhasi' ke AdhAra para prAcArya zrI ne AtmA ko hI apanA tAraka mAnA hai / sukha-duHkha kA kAraNa hamAre bhItara hI hai| basa, usakI anubhUti honI cAhie / manuSya kI buddhi aura bhAvanA hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai| vaha svayaM hI tAraNa, mAraNa maMtra kA vidhAtA hai| aAtmA ke dvArA hI prAtmoddhAra hotA hai| Agama AtmA kI ekatA pratipAdana karatA hai--'ege AyA / ' sabhI AtmAyeM apane mUla svarUpa meM eka-sI haiM, unameM koI antara nahIM hai| unameM jo vividhatA hai vaha bAhya nimitta se haiM, karmoM kI vicitratA ke kAraNa haiM / AtmA kI jJAna-sukha rUpa zaktiyAM karmoM se dUra ho jAne para prakaTa ho jAtI haiN| prAbhyantara aura vAhya parigraha kI sImA kA bhI yadi nirdhAraNa kara liyA to prazasta mArga prApta ho sakatA hai| "icchA hu AgAsa samA aNaMtiyA" (uttarAdhyayana) ataH parigraha kI sImA nirdhArita ho aura AvazyakatA se adhika dhana kA saMcaya na ho| AtmajJAna anantazakti kA srota hai / use prApta kiyA jA sakatA hai (jinavANI, agasta, 1975) / AtmajJAna Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 138 * vyaktitva evaM kRtitva aura zraddhA ko surakSita rakhane ke lie hiMsAdika kAryoM se dUra rahanA cAhiye zraura Atma-nirIkSaNa karanA cAhiye / ( jinavANI, pharavarI, 84) / , dharma kA svarUpa - prAcArya zrI ne dharma ko mAMgalika evaM utkRSTa mAnA hai - " dhammo maMgala mukkaTTha" " aura yaha dharma hai ahiMsA, saMyama aura tapa / kisI bhI prANI ko kisI bhI taraha na satAnA hI ahiMsA hai - 'sabbe pANA, sabbe bhUyA, sabbe jIvA, sabbe sattA na haMtabvA' ( AcArAMga ) / isa ahiMsA kA pAlana saMyama hI ho sakatA hai / rezama, kuruma, camar3A zrAdi hiMsA janya haiM ata: inakA upayoga nahIM karanA cAhie / ( jina, sitambara, 81 ) / dharma ke svarUpa kA varNana karane ke pUrva prAcArya zrI ne vinaya para ciMtana kiyA aura use jJAna-darzanacAritra kA AdhArabhUta tattva batAyA / aisA lagatA hai ki unakI dRSTi meM vinaya dharma kA eka aparihArya aMga hai / yaha ThIka bhI hai| paMca parameSThiyoM ko hamArA namana hamArI vinaya kA pratIka hai / unakI dRSTi meM dharma kI dUsarI vizeSatA hai samadRSTitva, jisake antargata unhoMne nizchala hRdaya se apanI bhUla kI svIkRti, maryAdA, madhukarI vRtti dvArA yathocita AdAna-pradAna ko rakhA hai (jina. julAI, 83) / AcArya zrI maryAdA para adhika dhyAna dete the / isalie dharma para vicAra karate samaya unhoMne maryAdA ko adhika spaSTa kiyA / unhoMne kahA ki zakti ke anusAra hamArI kriyA ho, para prAcaraNa prAmANika ho ( jina, aprela, 82 ) / yaha dharma ihabhaba aura parabhava meM kalyANakArI hotA hai / vaha paise se nahIM kharIdA jA sakatA / krodha se nivRtti paise se nahIM ho sakatI / dharma kabhI kisI ko duHkha nahIM detA / duHkha kA anta dharma se hotA hai, mRtyu se nahIM / dharma nahIM to kucha nahIM ( jina. julAI, 85 ) / 1 dharmoM kI tIna zreNiyA~ haiM - samyaSTi, dezavratI aura sarvavratI / inameM sabase mukhya bAta hai AcaraNa meM kadama rakhanA / sadAcaraNa ko prAcaraNa meM lAne ke do rAste haiM - burAI ke apathya ko chor3a denA aura pathya ko grahaNa karanA / Atma-zAnti ke lie dharmAcaraNa Avazyaka hai / dharmAcaraNa ke lie kAmanAoM kA zAMta honA Avazyaka hai / dRr3hatA ke binA tapasyA ho hI nahIM sakatI / usameM na matsara hotA hai aura na mana kA kaccApana / sevA hI vastutaH sahI tapa hai / sevA hI dharma hai / dharma vaha hai jo AtmA ko patana se roke / kusaMgati patana kA kAraNa hai (jinavANI, janavarI, 82 ) / Jain Educationa International mana ke niyamana kI bAta karate hue prAcArya zrI ne dharma - sAdhanA kI bAta kahI hai aura use loka-sAdhanA se jor3a diyA hai| loka-sAdhanA bhautikavAdI pravRtti hai para usakA niyamana dharma se honA cAhie / AMtarika pariSkAra ke vinA koI bhI sAdhanA saphala nahIM ho sakatI / zreNika kI sAdhanA ko loka sAdhanA For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 136 kahA jA sakatA hai jisameM dharma aura artha ke bIca sAmaMjasya thaa| Aja bhI usakI AvazyakatA hai / sadguNa hamameM usI taraha vidyamAna hai jisa taraha lakar3I meM agni / gRhiNI suyogya ho aura sadAcaraNa pUrvaka santati nirodha kA dhyAna rakhe, yaha Aja kI AvazyakatA hai (jina0 akTUbara, 60) / isalie dharma zikSA hI saccI zikSA hai, satpuruSArtha hI pragati kA saMbala hai, tana se pahale mana kA ciMtana Avazyaka hai, apane arthArjana ke anusAra vyaya karane kI pravRtti ho, dhana kA pradarzana na ho, madhukarI vRtti ho, sAmudAyika cetanA ke AdhAra para munAphAkhorI saMyamita ho, tapa vivekapUrvaka ho, svArtha prerita na ho (jinavANI, pharavarI, 83) / karmAdAna (karmAzrava ke kAraNa)-jaina dharma karma ko paudgalika mAnatA hai isalie usakI nirjarA ko saMbhavanIya batAtA hai| prAcArya zrI ne karmoM ke svarUpa ko sundara DhaMga se vizleSita kiyA, jisakA prakAzana 'karmAdAna' ke nAma se 'jinabANI' ke aneka aMkoM meM lagAtAra hotA rahA hai / karmAdAna se tAtparya hai jisa kArya yA vyApAra se ghanaghora karmoM kA baMdha ho, jo kArya mahArambha rUpa ho aise karmoM kI saMkhyA Agama meM 15 batAyI gayI hai jinameM dasa karma se sambaddha haiM aura 5 vyApAra se| bhogopabhoga parimANa vrata meM inhIM karmoM ke sambandha meM maryAdA kI jAtI hai| isa sandarbha meM unhoMne prAkRtika cikitsA kI ora apanA rujhAna batAte hue use svAsthyaprada, upayogI aura ahiMsaka cikitsA praNAlI ke rUpa meM dekhA hai (jinavANI, nabambara, 87) / karma do prakAra ke hote haiM-mRdu karma aura khara karma / jisa karma meM hiMsA na bar3ha jAye, yaha vicAra rahatA hai vaha mRdu karma hai aura jo AtmA ke lie aura anya jIvoM ke lie kaThora bane, vaha khara karma hai / mRdu karma sadgati kI ora le jAtA hai aura khara karma durgati kI ora / karmAdAna kA saMdarbha khara karma se adhika hai| yaha karmAdAna 15 prakAra kA hai-1. aMgAra karma, 2. vana karma, 3. sAr3I kamma (zakaTa karma-gAr3I calAnA), 4. bhAr3I kamma (jAnavaroM dvArA bhAr3A kamAnA), 4. phor3I kamma (bhUmi ko khodanA), 6. daMta bANijya (dAMtoM kA vyApAra karanA), 7. lakkha vANijya (lAkSA kA vyApAra karanA), 8. viSa vANijya, 6. keza vANijya, 10. jaMta pIlaNa kamma (yantra pIr3ana karma), 11. nillaMchaNa kamma (pazuoM ko nAthane kA kArya karanA), 12. davaggi dAvaNiyA (kheta yA carAgAha meM Aga lagA denA) 13. saradaha talAya sosaNayA kamma (tAlAba ko sukhAne kA kAma karanA) aura 14. asaIjana posaNayA kamma (vyabhicAra jaise ghRNita karma) jisakA artha kucha logoM ne kiyA ki sAdhuoM ke atirikta kisI bhUkhe ko roTI denA pApa hai / AcArya zrI ne isa artha kI AlocanA kI hai (jina. navambara 87, akTUbara 88) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 140 * vyaktitva evaM kRtitva svAdhyAya-karmAdAna kI carcA karate hue prAcArya zrI ne kahA ki manuSya janma pAkara bhI yadi abhI kucha nahIM kiyA to kava karoge ? (jina. disambara, 86) / manuSya apane jIvana meM cAhe jaisA kAma kare, kintu yadi vaha apanA anta samaya sambhAla letA hai to saba kucha sambhala jAtA hai / cilAtI putra kI kathA kA udAharaNa dekara unhoMne apane kathya ko spaSTa kiyaa| isake lie prAcArya zrI ne vizeSa rUpa se do upAya batAye-prathama pravRtti vivekapUrNa ho aura dvitIya svAdhyAya-pravRtti ho / 'jayaM care jayaM ciTTha' kA udghoSa karake unhoMne niSkAma sevA para adhika bala diyA aura jJAna-kriyA pUrvaka sAdhanA ko sukha-zAnti aura Ananda-prApti kA upAya btaayaa| paryaSaNa ke SaSTha divasa ko 'svAdhyAya divasa' manAye jAne kI saMkalpanA ke sAtha prAcArya zrI ne 'antagaDa sUtra' kA udAharaNa dekara sarvaprathama to yaha kahA ki jaina dharma varNa, jAti Adi jaisI sImAoM ko bilkula nahIM mAnatA / jo bhI jina-prabhu ko bhaje, vahI jaina hai / tapa, bhakti, AcaraNa sabhI sAdhanAoM kA mUla AdhAra sthala unhoMne svAdhyAya ko mAnA / cUMki ve Agama-paramparA para adhika bala dete the, isalie svAdhyAya kI paribhASA "suyadhammo sajjhAyo" (sthAnAMga sUtra) ke rUpa meM svIkAra kii| yaha svAdhyAya dharma kA eka prakAra hai jisameM svayaM kA adhyayana aura Atma-nirIkSaNa karanA (svasya adhyayana svAdhyAya) tathA sAtha hI sadgranthoM kA samIcIna rUpa se paThana-pAThana karanA / samIcIna kA tAtparya hai jisa graMtha ko par3hane se tapa, kSamA aura ahiMsA kI jyoti jage / 'dazavaikAlika' meM aise svAdhyAya ko samAdhi kI saMjJA dI gaI hai| isake cAra lAbha haiM-sUtra kA jJAna, citta kI ekAgratA, dharmadhyAna tathA saMta-samAgama kA lAbha (jina. pharavarI, 81) jisase graMthi bheda karane meM sahAyatA milatI hai| ise prAcArya zrI ne dainika kriyA kA aMga tathA samAja dharma banAne kI preraNA dii| isase vyakti yA sAdhaka kA sarvatomukhI vikAsa ho skegaa| 'svAdhyAya' sva-para bodhaka kI eka mahattvapUrNa kriyA hai| kevalajJAna ke bAda zrutajJAna kA krama AtA hai jo svAdhyAya kA Alambana hai, cAritra kA mArgadarzaka hai aura SaDAvazyakoM ko pAlane ke lie sopAna hai (jina. jUna, 82) / ise AcArya zrI ne jIvana-nirmANa kI kalA ke rUpa meM prastuta kiyA hai jisameM viSamatAyeM virAma le letI haiM, AhAra zuddhi ko AdhAra milatA hai, bhrAtRtva bhAvanA panapatI hai, anuzAsana bar3hatA hai| isalie unhoMne isakA prazikSaNa dene kI pezakaza kI jisase sAmAyika, pratikramaNa aura zAstrIya svAdhyAya kI paramparA ko vikasita kiyA jA sake / 'sthAnAMga sUtra' ke AdhAra para unhoMne punaH svAdhyAya ke pA~ca lAbha batAye-jJAna-saMgraha, paropakAra, karmanirjarA, zAstrIya jJAna kI nirmalatA aura zAstra-saMrakSaNa (jinavANI, agasta, 87) / 'ThANAMga' Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 141 meM lAbha ke rUpa meM pA~ca kAraNa diye haiM-jJAna-vaddhi, darzana-vizuddhi, cAritravizuddhi, kaSAya-vizuddhi tathA padArtha jJAna (jina. sitambara, 87) / 'bhagavatI sUtra' (25.7) aura 'aupapAtika' meM svAdhyAya ke 5 bheda batAye haiM-vAcanA, pratipRcchA, anuprekSA, parivartanA aura dharmakathA / prAcArya jI ke sAnnidhya meM svAdhyAya zikSaNa kA manohArI kAryakrama calatA rahA hai / isa zikSaNa meM vicAra-goSThI, praznottara, kavitA pATha, stuti pATha, vicAra-vinimaya, svAdhyAya, dhyAna, ciMtana, manana Adi kAryakrama rakhe jAte the| isase adhyetAoM aura svAdhyAya-premiyoM ke lie usameM abhiruci jAgrata ho jAtI thii| isa sandarbha meM rAyacUra meM hindI aura jaina saMskRti ke vizeSajJa tathA karmaTha kAryakartA DaoN0 narendra bhAnAvata ke kuzala saMyojana meM eka tridivasIya 'svAdhyAya saMgoSThI kA Ayojana bhI kiyA gayA thA jisameM svAdhyAya ke vividha praAyAmoM para vicAra-vimarza huaA (jina., navambara, 81) / azAMti kA mUla krodha-lobhAdi vikArI bhAva haiN| vizAkhabhUti aura vizvabhUti kA udAharaNa hamAre sAmane hai / inase mukta hone ke lie AlocanA, pratikramaNa, prAyazcitta jaise sAdhana svAdhyAya ke sAtha bahuta upayogI hote haiM aura phira sAmAyika to vizeSa rUpa se kaSAya-bhAvoM para niyantraNa prasthApita karane kA amogha sAdhana hai / 'bhAvI-vilor3e kA paTTA AsAnI se nahIM milatA' vAlI kahAvata usake sAtha jur3I huI hai| binA puruSArtha ke vaha sambhava nahIM hotA (jinavANI, janavarI, 83) / Atma snAna hI pratikramaNa hai| __jJAna aura sadAcaraNa-Atma ciMtana aura svAdhyAya se mumukSu bhAva jAgrata hotA hai, samyagjJAna prakaTa hotA hai, puruSArtha meM pravRtti hotI hai, vRddhamati ke samAna jar3amati bhI agragaNya bana jAtA hai| isalie prAcArya zrI ne kahA ki hameM zastradhArI nahIM, zAstradhArI sainika bananA cAhie jisase sva-para kA bhedavijJAna ho jAye aura Atma-niyantraNa pUrvaka svatantratA prApta kara sakeM / tabhI parijJA kI upalabdhi ho sakatI hai, saMyama kI sahI sAdhanA ho sakatI hai (jina., agasta, 82) / samyagjJAna mukti kA sopAna hai (bujjhijja tti uTThijjA, baMdhaNaM parijANiyA, sUya. prathama gAthA) / usake sAtha samyavikrayA zAzvata sukha dene vAlI hotI hai / jJAna zUnya caritra bhava-bhramaNa kA kAraNa hai, asaMyama kA janaka hai / bhavamramaNa ko dUra karane ke lie zArIrika zakti kI nahIM, Atmazakti aura zIla kI AvazyakatA hotI hai (jina., akTUvara, 83) / Atmika zakti binA AhArazuddhi prApta nahIM ho sakatI (AhAra micchaM miyamesajijje, uttarA. 32.4) / AhAra zuddhi hI jIvana zuddhi haiM / usase jJAna aura kriyA kI jyoti jagatI hai jo vyaktitva ke sahI AbhUSaNa haiM, (jina., mArca, 86), mokSamArga ke do caraNa haiM / (gajendra. bhAga 6, pR. 10) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 142 * zrAtmazuci ke upAya - samyagjJAna aura samyakcAritra ke paripAlana se AtmA pavitratA kI ora bar3hatI hai / aisI pavitratA kI ora bar3hane ke lie paryuSaraNa jaise AdhyAtmika parva atyanta upayogI siddha hote haiM / prAcArya zrI isa parva para yathAsamaya pravacana karate rahe haiM aura tapa tyAgAdi ke svarUpa para ciMtana karate rahe haiN| unakI dRSTi meM tapazcaraNa kA sAra hai - kaSAya- vijaya aura kaSAyavijaya mAnavatA kI nizAnI hai (jina, agasta, 80 ) / ahiMsA aura kSamA sabhI samasyAoM ke samAdhAna ke lie amogha astra haiM / khamata - khAmaNA parva bhI vyaktigata vidveSa kI zAMti ke lie manAyA jAtA hai (jina, agasta, 86 ) / vyaktitva evaM kRtitva paryuSaNa parva meM taposAdhanA kI jAtI hai / yaha tapa hiMsA nahIM, dayA hai, vratoM kI ArAdhanA karane kA uttama sAdhana hai / tapa jvAlA bhI hai aura divya jyoti bhI / vaha AtmA ke zatruoM-kAma-krodhAdi vRttiyoM ko tapAtA hai / zarIra prati mamatva na rakhane aura anAsakti bhAva hone se yaha tapa karmoM kI nirjarA karane vAlA hotA hai ( jina, akTUbara, 80 ) / akelA jJAna kAryakArI nahIM hotA, usake sAtha darzana aura cAritra bhI honA caahie| yaha tapasyA pradarzana kA muddA na vane balki Atma-vizuddhi aura mokSa kA sAdhaka bananA cAhie / dAna Atma- pavitratA ke sAtha diyA jAnA caahie| aisA dAna sva-para kalyANaka hotA hai isalie vaha gRhastha dharma kA pramukha aMga hai jise AcArya zrI ne dramaka kA udAharaNa dekara samajhAyA hai / dAna se hI vastutaH parigraha - tyAga kI bhAvanA kI sArthakatA hai / tyAga nirapekSa hotA hai para dAna meM pratilAbha kI bhAvanA sannihita hotI hai (jina, maI, 81 ) / tyAga mamatvahInatA se palatA hai, mamatA- visarjana se puSpita hotA hai / isake lie ve jJAna-sarovara meM DubakI lagAne ke pakSa meM rahe haiM jise unhoMne 'svAdhyAya' kI saMjJA dI thI / prArthanA aura bhAvabhakti ko Atma-zodhana kA mArga batAkara ve Atma zuddhi ko aura bhI puSTa karane ke pakSadhara the (jina., sitambara, 74, di. 80 ) / Jain Educationa International bhASA-zailI - zrAcArya zrI kI bhASA saMskRtaniSTha na hokara jana-sAdhAraNa ke samajhane lAyaka thii| unakI bhASA meM urdU zabdoM kA bhI prayoga milatA hai, para adhika nahIM / vyAsa zailI meM diye gaye unake pravacanoM meM bar3I prabhAvakatA dikhAI detI hai / AcArAMga, sUtrakRtAMga, dazavaikAlika, ThANAMga Adi AgamoM se uddharaNa dekara apanI bAta ko kahane meM ve siddhahasta rahe haiM / bhRgu purohita, AnaMda, anAthImuni, bhartRhari, harikezI, zreNika, rAjA veNu, sudarzana Adi kI kathAoM kA uddharaNa dekara pravacana ko sarasa aura sarala banA dete the / 'Thakura suhAtI', 'bhAI kA mAnA bhAI', 'paThitavyaM to bhI martavyaM, na hi paThitavyaM to bhI martavyaM, tahiM vRthA daMda khaTAkhaTa kiM kartavyaM' (jina, agasta, 87), 'bhAvI bilAr3e kA paTTA For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * AsAnI se nahIM milatA' 'achate kA tyAgI' Adi kahAbatoM kA prayoga kara use aura bhI sarala aura AkarSaka banA dete the / 143 AcArya zrI eka dUradarzI saMta the / ve paramparA ke poSaka the para sudhAravAdI bhI kama nahIM the / sAmaMjasya aura samanvaya ke AdhAra para ve samAja ko vighaTana aura TUTana se bacAte rahe haiM / AcArya zrI kI dRSTi meM satya, zAMti aura lokakalyANa ke lie paramparA aura sudhAravAdI prayoga donoM kA ucita samanvaya honA Avazyaka hai / unakI samanvayavAditA taba bhI dikhAI dI jaba unhoMne sthAnaka - vAsI samAja ke vibhinna sampradAyoM ko yathAvata rakhate hue eka saMyukta saMgha banAne kI pezakaza kI jo pRthak netRtva kI sthiti meM bhI paraspara madhura sambandhoM ko kAyama rakha sake (jina., mArca - maI, 71) / isa prakAra AcArya zrI ke pravacana sAhitya kA mUlyAMkana karate samaya hameM aisA anubhava huA ki eka AdhyAtmika santa apane pavitra hRdaya se saMsArI prANiyoM ko bhautikatAvAdI vRtti se vimukha kara unake vyaktitva kA vikAsa karane ke lie kamara kase hue the / unakI pravacana- zailI meM zrAgamana paddhati kA prayoga adhika dikhAI detA hai jahA~ ve kendrIya tattva ko sUtra rUpa meM rakhate the aura phira usakI vyAkhyA karate cale jAte the / ve apane pravacanoM meM rAjasthAnI zailI ke 'pharamAyA' jaise zabdoM kA prayoga bhI karate the / vaktA aura zrotA ke bIca itanI AtmIyatA sthApita kara dete the ki zrotA maMtramugdha-sA hokara unake vacanAmRtoM kA pAna karatA thA / yahI kAraNa hai ki unake zrAvakoM kI saMkhyA anagina sI ho gayI / zrAvakoM ke mana meM unake prati jo apAra bhakti hai, vaha AcArya zrI kI lokapriyatA kA udAharaNa hai / - adhyakSa, hindI vibhAga, esa. epha. esa. kaoNleja, nAgapura (mahArASTra ) Jain Educationa International amRta - karaNa mana kI mamatA jamIna se jAyadAda se, paise se chUTe tabhI dAna diyA jA sakatA hai, garIboM kI, jarUratamandoM kI svadharmiyoM kI sevA kI jA sakatI hai / agara parigraha para se mana kI mamatA nahIM chUTatI to dAna, sevA Adi koI zubha kArya nahIM ho sakatA | For Personal and Private Use Only - zrAcArya zrI hastI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI __ dArzanika mAnyatAe~ T 0 DaoN0 suSamA siMghavI zramaNa saMskRti ke amara gAyaka prAcArya zrI hastImalajI mahArAja ke jIvana jIne kI kalA hI unakI dArzanika mAnyatAoM kA pratibimba thii| itihAsa ke marmajJa AcArya zrI ne itivRttoM ke marmasparzI darzana ko jana-jana taka pahu~cA kara caitanya ujAgara karane kA adabhut zaMkhanAda phUMkA / sUkSmavyavahita aura viprakRSTa kA sAkSAtkAra karAne hetu apanI vyApaka samagra dRSTi, nirAvRtta Agraha zUnya dRSTi aura saMyamamayI karuNA ke sAnnidhya kI dRSTi ke nimitta se Apane jo darzana kI dhArA pravAhita kI usameM majjana kara jana-jana AhlAdita huA; sthUla se sUkSma kI aora prayANa humA, AvaraNa ko kATakara svAdhIna Atma-darzana karane kI cetanA jAgI aura parokSa ko pratyakSa karane kA puruSArtha jaagaa| prAcArya zrI ne bRhaspati, akSapAda, gautama, kapila, pataJjali, jaiminI aura bAdarAyaNa maharSiyoM kI taraha kisI cArvAka, vaizeSika, nyAya, sAMkhya, yoga, pUrva mImAMsA, uttara mImAMsA (vedAnta) darzana kA praNayana nahIM kiyA tathApi zramaNa-paramparA ke vAhaka bhagavAn buddha aura mahAvIra dvArA prarUpita zramaNa-saMskRti ke mUla darzana ko jisa prakAra paravartI prAcAryoM ne sIMca kara jIvita rakhA, usI krama meM prAcArya zrI ne jJAna kI kudAla se AvaraNa haTAkara zraddhA ke jala se siMcana kara cAritra kI nigarAnI meM jaina darzana ke pAdapa ko suzobhita kiyA / gurudeva ke zabdoM meM-sAdhanAbIja sabhI tIrthaMkaroM meM samAna hotA hai / unakA jIvana alaga-alaga hotA hai parantu alaga-alaga prakAra kA nahIM hotaa| prAcArya zrI kI samasta dArzanika mAnyatAe~ jaina darzana kI dArzanika mAnyatAe~ haiM / darzana kaise jIvana bana gayA, isakA advitIya udAharaNa prAcArya zrI svayaM haiM / jo darzana pustakoM meM simaTa kara pustakAlaya kI zobhA bar3hAve vaha kaisA darzana ? jo darzana apanI mAnyatAoM ke Agraha meM vAda-vivAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . * 145 ko janma de, vaha kaisA darzana ? jo darzana jJAtA ke ahaMkAra ko jagAkara adhogati kA kAraNa bane, vaha kaisA darzana ? jo darzana hiMsA aura chala ko avakAza de, vaha kaisA darzana ? AcArya zrI ne usa darzana kI prarUpaNA kI jo svayaM ke darzana karA de 'dRzyate anena iti darzanam / ' jIvana itanA nirmala ho ki jIvana niyantA prAtma tattva kA darzana sahaja sulabha ho jAya, yahI to dArzanika jIvana jIne kI kalA hai aura isameM siddhahasta the hamAre prAcArya pravara / isIliye AcArya pravara kI dArzanika mAnyatAe~ mithyA jJAna ke ADambara bojha se bhArI nahIM haiM, kAvya-kalA ke paridhAnoM se sajI nahIM haiM, lavaNAmbuja kI apAra nidhivata kevala saJcaya-sAdhana nahIM haiM apitu nirmala jinavANI kI vaha saritA hai jisakA ajasra pAna kara mAnava-mAtra kI janma-janma kI pyAsa bujhI hai, tApatraya se zAnti milI hai, svataMtratA kI zvAsa sadhI hai| jaina darzana ke gUDha maMtavyoM ko vyavahAra aura kriyA kI mathanI-DorI se mathakara jo snigdha navanIta gurudeva ne prastuta kiyA, vahI AcArya zrI kI dArzanika mAnyatAe~ haiN| nava zIrSakoM ke antargata AcArya zrI ko dArzanika mAnyatAoM kA Akalana karane kA prayAsa karUMgI(1) vijJAna adhUrA, jinavANI pUrNa hai / (gajendra vyAkhyAna mAlA bhAga 6, pR0 346) / (2) prArthanA Atma-zuddhi kI paddhati hai / (prArthanA pravacana, pR0 2) / (3) jJAna kA prakAza abhaya banA detA hai| (4) jo kriyAvAn hai vahI vidvAn hai / svAdhyAya se vicAra-zuddhi aura sAmAyika se AcAra-zuddhi sAdhanA-ratha ke do pahiye haiN| (5) Atmazuddhi hetu pratikramaNa nitya Avazyaka anyathA saMthArA kalpanA mAtra / (6) parigraha upakaraNa bane, adhikaraNa nhiiN| (7) apramatta raha kara hI dharmAcaraNa sambhava / (8) vItarAgatA prApta karane ke liye jIvana meM paiThI huI kuTevoM ko badalanA Avazyaka / sAtha hI aMdhavizvAsoM se Upara uThanA bhI Avazyaka hai / (prArthanA pravacana, pR073)| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 146 (6) dharma mArga kI sIkha paNDita ko dene se anuyAyI svataH parivartita hote haiM / (ma0 vyA0 mA0 6/278) / vyaktitva evaM kRtitva navapada ArAdhana ke punIta parva ke upalakSa meM, anyAya para nyAya kI vijaya ke vijayAdazamI parva ke upalakSa meM, bhakti aura zakti ke saMyoga kI ghar3I meM AcArya zrI kI dArzanika mAnyatAoM kI navavidha kiraNeM hamAre anantakAlIna mohAMdhakAra ko vinaSTa kara Atma-prakAza ujAgara kareM, isI zraddhAMjali ke sAtha pUjya AcArya pravara ke caraNa kamaloM meM koTizaH vandana / - TRACT 7 577 T 14 FOR REF 1. vijJAna adhUrA, jinavANI pUrNa hai-vaijJAnika kI zodha niyaMtrita paristhiti meM paristhitiyoM ko niyaMtrita karane ke liye kI jAtI hai / unakA parIkSaNa anumAna tathA bAhya upakaraNoM para AdhArita hotA hai / vijJAna ke niSkarSa sArvabhaumika aura sArvakAlika nahIM hote / vaijJAnika 'para' ke mAdhyama seM 'para' kI khoja karatA hai aura 'para' ke sukha kI vyavasthA kara apanI iti svIkAratA hai, use Atmika jJAna kI apekSA nahIM hotI / vaijJAnika zodha ke mAdhyama se bhautika satya aura tathya ko prastuta karane kA prayAsa karatA hai kintu usakI zodha kA pariNAma upabhoktA ke rAga aura dveSa kA jAmA dhAraNa kara bhautika upayoga kI vastu yA bhautika vinAza kA sAdhana bana jAtA hai / isIliye vijJAna adhUrA hai / vItarAga padArthoM ke satya aura tathya ko prastuta karate haiM kintu rAga aura dva eSa ko jIta lene vAle vItarAga kI vANI meM bhautikatA se zUnya Atma-lAbha ke atirikta sarvasva anupAdeya hai / vItarAga ne apane anubhava kI prayogazAlA meM zodhita niSkarSoM ko syAdvAda ke tarka purassara vANI se prastuta kiyA / sApekSa satya aura sApekSa tathya hI vItarAgiyoM kI vANI kI pUrNatA hai / vijJAna ne eka ora sardI, garmI Adi ke prakopa se hone vAle pratikUla vedanIya duHkha se nijAta dilAI, dUrI kama karadI, AvAgamana Adi ke sAdhana sulabha karA diye, audyogIkaraNa, zaharIkaraNa, bhautika sAmrAjyIkaraNa ne jo vAyu pradUSaNa, jala pradUSaNa, dhvani pradUSaNa Adi samasyAe~ dIM, ve mAnavamAtra hI nahIM prANImAtra ke jIvana ko khatare meM DAle hue haiM / paristhiti niyaMtraNa kA yaha pratiphala hama bhoga rahe haiM / i jinavANI ne manaHsthiti niyaMtraNa kA zaMkhanAda phUMkA jisase lobha aura moha para vijaya kara svayaM vItarAga pada pAyA jA sakatA hai / Jain Educationa International 2. prArthanA zrAtma zuddhi kI paddhati hai - Atmopalabdhi kI tIvra abhilASA vAle mumukSu, vItarAga ko prArthya mAnakara 'arihanto maha devo' ke mAdhyama se For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 147 nirmoha dazA meM prArthI atyanta bhAva-vibhora ho tAdAtmyatA kA anubhava karane lage, aisI prArthanA Atma-zuddhi kI paddhati hai / AMtarika guNoM ko dRSTi meM rakhakara prArthanIya (prArthya) arihanta, siddha yA sAdhanA patha para agrasara hue nirgrantha mahAtmA koI bhI ho sakatA hai / vaha AdhyAtmika vaibhava, jo paramAtmavAda ko prApta karatA hai use vikasita karane kA sAdhana prArthanA hai / vItarAga kI prArthanA se AtmA ko eka sambala milatA hai, zakti prApta hotI hai| eka prazna upasthita hotA hai ki stuti-prArthanA kI paramparA vaidika paramparA kA anukaraNa hai; jaina darzana ke anusAra vItarAgI puraskartA yA daNDadAtA nahIM hai phira prArthanA kA kyA prayojana ?; yAcanA kabhI zreSTha nahIM hotI Adi-Adi / AcArya zrI ne eka-eka prazna uThA kara unakA samAdhAna prastuta kiyA aura granthibheda karate hue nimrantha ho jAne kI kalA ko anAvRtta kara diyaa| gaNadhara racita sAhitya meM, 'sUtrakRtAMga' Adi Agama meM, 'vizeSAvazyaka bhASya' meM stuti-prArthanA ke bIja vidyamAna haiM / 'siddhA siddhi mama disaMtu, titthayarA me pasIyaMtu' prArthanA hI hai / tIrthaMkaroM kI jinavANI kI AjJA kA maiM pAlana karUM yahI to vyavahAra se tIrthaMkaroM kA prasanna honA hai / jisakI AjJA mAnI jAtI hai vaha prasanna hotA hI hai| kartRtva do prakAra kA hotA hai-(1) sAkSAtkartRtva, jisameM kartA ke mana-vacana-kAyA kA sIdhA prayoga ho aura (2) kartA ke yogoM ko sIdhA vyApAra nahIM hotA kintu usakI dRSTi yA kRpA se kArya ho jAtA hai / (prArthanA pravacana, pR0 44) sUrya yA vAyu ke sAkSAtkartA hone kI AvazyakatA nahIM hai tathApi unakA sevana nIrogatA pradAna karatA hai aura sevana na karane vAle usa lAbha se vaMcita rahate haiN| yAcanA vaha heya hai jo rAga-dveSa se AveSita hoM / jahAM vyavahAra bhASA se yAcanA ho aura prArthI tathA prArthya ke bheda kA avakAza hI nizcaya naya kI dRSTi se na ho, aisI prArthanA svayaM kI hI prArthanA hotI hai, yAcanA nhiiN| prArthanA kA jitanA spaSTa aura hRdayahArI nirUpaNa gurudeva ne prastuta kiyA, vaha prAcArya zrI ke saMgIta sAdhaka tathA bhakta hRdaya, ananya karuNAmUrti hone kA nidarzana prastuta karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 148 * vyaktitva evaM kRtitva 3. jJAna kA prakAza abhaya banA detA hai-apane svAdhIna svarUpa ko jAnanA Avazyaka hai / AcArya zrI bher3oM ke baccoM ke bIca palane vAle siMhazAvaka kA dRSTAMta dekara yaha spaSTa karate the ki bodha karo / 'sUtrakRtAMga' kI prathama gAthA kA uddharaNa AcArya zrI kI isa dArzanika mAnyatA kA mUla thA ki jJAna binA nahIM bhAna / bujjhajja tiuhejjA baMdhaNaM parijANiyA / kimAha baMdhaNaM vIro ? kiM vA jAraNaM tiuTTai / / (ga0 vyA0 mA0 3/7) baMdhana ko jAno, baMdhana ko kATo / sva-para viveka-jJAna kA prabhAva hone se hI mAnava bhogopabhoga sAmagrI ke bichoha-bhaya se bhayabhIta rahatA hai / prAcArya zrI ne samajhAyA ki jisa sAmagrI meM svabhAva se hI sukha vidyamAna nahIM hai vaha prApta ho athavA chUTa jAya, sAdhaka isase prabhAvita nahIM hotA, bhaya kA to avakAza hI nahIM / 'mere antara bhayA prakAza, mujhe aba nahIM kI Aza / ' jJAna kA prakAza moha kA nAza karatA hai / moha zabda ke mUla meM 'muha' dhAtu hai / 'muha' dhAtu se 'kta' pratyaya lagakara zabda banatA hai 'mUr3ha' / 'mUr3ha' kA artha hai mithyAtvI. ajJAnI, mUrkha, avivekI / jIba ko ajIva jAnanA kisI aura ajIva ko jIva jAnanA mithyA-jJAna hai / kyA hama isI mithyA-jJAna meM jIkara to moha nahIM bar3hA rahe haiM ? mujhe zarIra se moha hai, putra-parivAra, mitra-sampatti-sattA se moha hai, isakA tAtparya hai ki zarIrAdi samasta parapadArtha mere nahIM haiM, maiM ina sabase bhinna hU~ yaha bodha-jJAna mujhe nahIM hai / yaha moha tabhI chUTegA jaba yaha jJAna dRr3ha ho jAve ki-'jo mero hai so jAve nahIM, jo jAve hai so mero nhiiN|' vastu ke svabhAva ko jAna lenA hI jJAna hai aura isI se abhaya prApta hotA hai| jo kSaNika hai vaha to chUTatA hI hai, isameM bhaya kaisA ? yahI abhaya ahiMsA kA janaka hai / isI se mohavijaya saMbhava hai| 4. jo kriyAvAna hai vahI vidvAna hai-prAcArya zrI kA samasta ciMtana Atmaparaka thA / unakI dArzanika mAnyatA thI ki zuSka tarka ke bala para buddhi ke prayogoM se sabhA ko vismita kara dene vAlA vidvAn nahIM hai, zAstroM kA vaktA, zrotA yA pAThaka vidvAn nahIM hai, zAstroM kA saMcaya kara pustakAlaya nirmANa karane vAlA vidvAn nahIM hai, anekAneka DigriyoM se svayaM ko maNDita karane vAlA vidvAn nahIM hai, zodha ke kSetra meM varSoM prayogazAlAoM meM jIvana khapA dene vAlA bhI vidvAn nahIM hai, yadi inake jIvana meM svayaM kI pahacAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 146 karAne vAle cAritra kA pAlana nahIM ho, yadi jJAna ke sAtha kriyA kA saMyoga nahIM ho, yadi vidvAn kriyAvAn na ho / jJAna aura kriyA meM antara hai / kriyA ke binA prayojana lAbha nahIM hotA / baMdhana-mukti, svarUpa-prApti sarvapriya hone para bhI usake jJAna mAtra se prApti nahIM hotii| binA puruSArtha kiye svataMtrA prApti nahIM, prAtmAnaMda prApti mahIM, mukti lAbha nahIM, baMdhana-mukti nahIM / cAritra ke binA jJAna aura darzana kA ratha maMjila taya nahIM kara sktaa| ___ yaha puruSArtha tapa aura saMyama pUrvaka honA cAhiye / vrata aura tapa tabhI kImatI haiM jaba unake pIche saMyama ho, cAritra-pAlana ho| (ga0 vyA0 mA0 6/12) Aja Adhunika yuga tvarA kA yuga hai / gati kI gati itanI teja ho gaI hai ki AdhunikatA kA paryAyavAcI hI vana gayA hai-tvarA / mana-vacana aura kAyA ke vyApAra tvarita upakaraNoM kI sahAyatA se itane agragAmI ho gaye haiM ki vizva ne bhautika kSetra meM tIvra gati ko pakar3a liyA hai| isa tvarA ke yuga meM yadi AtmA ke prAvaraNa ko kATane hetu utanI hI tIvratA se tapa kA tApa aura saMyama kI anila nahIM bahegI to saMtulana asambhava hai| hameM gurudeva kA sandeza samajhanA hogaa| vidvattA meM kriyA kA saMyoga karanA hogaa| isa antarikSa raNa ke yuga meM, antara ko samatA se bhara leN| tvarita kAla ke viSama bhAva ko, tapa saMyama se pUta kreN| vibhAva meM gati kI itanI tejI aura svabhAva meM eka kadama bhI Age nahIM bar3he to santulana asambhava hogaa| jJAna ko AcaraNa meM DhAlanA hI vidvattA kI kasauTI hai| AcArya zrI ne apane sAdhanAmaya sampUrNa jIvana ke anubhavoM se hamAre samakSa sAmAyika aura svAdhyAya ko jIvana unnata karane kI kuJjI ke rUpa meM prastuta kiyA-"jIvana unnata karanA cAhA to sAmAyika sAdhana karalo / " "svAdhyAya karo, svAdhyAya kro|" yahI vaha kriyA hai jisakI prAcArya zrI ko vidvAnoM se apekSA hai / svAdhyAya se vicAra-zuddhi aura sAmAyika se prAcAra-zuddhi hotI hai / sAdhanA-ratha ko sAdhya taka pahu~cAne hetu sAmAyika aura svAdhyAya ye do sabala pahiye haiM / sAkSaratA aura bhautikatA ke atyadhika vikAsa ke samaya sAmAyika aura svAdhyAya adhika Avazyaka hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 150 * vyaktitva evaM kRtitva 5. prAtma-zuddhi hetu pratikramaNa-AcArya zrI ne nitya pratikramaNa karane para bahuta bala diyaa| maraNa kI sAdhanA hI jIvana kA prayojana honA caahiye| gurudeva kA dRr3ha saMkalpa thA ki mRtyu mahotsava bana jAya, rAga-dveSa kI granthi khula jAya, samatva kI zayyA prApta ho aura nispRha bhAva se prayAraNa ho isake liye sampUrNa jIvana meM saMyama kA abhyAsa apekSita hai / jIvana-paryanta sAdhanA kA vilakSaNa sAdhana hai pratikramaNa ke mAdhyama se AlocanA / AlocanA aura pratikramaNa AtmA kA snAna hai / bahuta se loga kahA karate haiM ki galatI karate jAte haiM phira pratikramaNa kyoM karanA ? jhUTha, hiMsA Adi chor3A nahIM, kevala 'micchAmidukkar3a kara gye| kala phira aisA hI karanA hai to pratikramaNa kA kyA lAbha ? maiM una bhAiyoM se kahatA hU~ ki nahAne ke bAda maila AnA nizcita hai phira roja kyoM nahAte haiM ? kamare meM jhADU roja lagatA hai, kyoM ? isIlie ki adhika jamAva na ho| kyA yaha soca leM ki marane ke samaya jaba saMthArA kareMge taba saba sApha kara leMge ? aisA socakara 50-60 varSa taka galatiyoM ko yUM hI dabAye rakheMge to ve galatiyA~ parezAna kreNgii| tana kI taraha mana aura AtmA kI zuddhi bhI Avazyaka hai / isa zuddhi ke lie bhagavAn mahAvIra ne duniyA ko pratikramaNa karane kA Adeza diyaa| (gajendra vyAkhyAna mAlA bhAga 6, pR0 6-7) pratikramaNa kA artha hai pIche haTanA arthAt doSoM se haTakara AtmA ko mUla sthiti meM le aanaa| (vahI pR0 5) kapar3e para dhUli laga jAya use kapar3e para rakhanA nahIM hai| pratikramaNa sAdhana hai jAti-smaraNa jJAna kA / apanA pUrva bhava dikhA dene kI adbhuta kalA bhagavAn mahAvIra ke pAsa thii| sAdhaka ke vairAgya kI puSTi hotI hai jaba vaha pIche lauTakara yaha dekha letA hai ki sattAsampatti-sukha sabhI nazvara the, cirasthAyI to AtmA kI mUla sthiti hai| isIliye gurudeva ne prAtaH-saMdhyA pratikramaNa karane para bala diyaa| jIvana jIne kI zailI hI jaba taka sAdhanAmaya nahIM ho jAyegI taba taka anta samaya mRtyu upasthita hone para saMthArA sAdhanA kalpanA mAtra hI hai / jaina darzana kI vilakSaNa dena saMthArA-samAdhimaraNa kA jIvanta nidarzana AcArya zrI the / Apane apramatta saMyamI jIvana ke antima kSaNoM kI anupama samAdhi sAdhanA se alaukika divya maraNa kA Adarza prastuta kiyA / AcArya zrI jaise zramaNa zreSThoM ko lakSya kara hI kundakundAcArya ne kahA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 151 samasattubaMdhuvamgo, samasuhadukkho psNsrinndsmo| sama lokaMcaNo puNa, jIvida maraNe samo samaNo // samatva hI dharma hai aura samatva kI sAdhanA karane vAlA hI dhArmika / yaha thI prAcArya zrI kI dArzanika mAnyatA / 6. parigraha upakaraNa bane adhikaraNa nahIM - aparigrahI moha vijaya kareM prAtma-lAbha karatA hai isa uddezya se prAcArya zrI ne aparigrahI banane hetu sArthaka sandeza pradAna kiyaa| aparigraha kI jaisI vyAkhyA prAcArya zrI ne prastuta kI vaha mAgama-sammata tattva-nirUpaNa kI anUThI zailI kA nidarzana hai| bhagavAn mahAvIra ne parigraha ko baMdha kA kAraNa kahA ataH na to parigraha karanA cAhiye aura na hI karane vAle kA anumodana karanA cAhiye / anyathA 'duHkha mukti sambhava nhiiN| AcArya zrI 'sUtrakRtAMga' kI sAkSI prastuta karate haiM cittamaMtamacittaM vA, parigijha ki sAma vi| aNNaM vA aNu jANAi, evaM dukkhA na muccai / / vicAraNIya hai ki mUrchA arthAt Asakti ko parigraha kahA gayA hai / prastuta uddharaNa meM mUrchA-parigraha na karane tathA karate hue kA anumodana nahIM karane kA upadeza hai, yaha ucita hI hai kyoMki anya ko padArtha diye jA sakate haiM para mUrchA nahIM dI jA sktii| mUrchA to svayaM hI koI karatA hai yA mUcchita parigrahI kA anumodana kara sakatA hai| parigraha ke do yoga hI kahanA isIliye sArthaka pratIta hotA hai| AcAryazrI ne spaSTa kahA ki Arambha aura parigraha ko jAne binA dharma-zravaNa lAbha bhI nahIM hotA / parigraha AtmA ko jakar3ane vAlA hai| 'sUtrakRtAMga' meM parigraha ke sacitta, acitta aura mizra trividha bhedaH kiye haiM tathA 'sthAnAMga' meM karma-parigraha, zarIra-parigraha aura bhANDopakaraNa parigraha yaha vividha vibhAjana hai / prAcArya zrI ne spaSTa kiyA ki parigraha-upadhi yA upakaraNa bhI hote haiM yadi parigraha sAdhanA hetu upayogI bana jAya / jo sAmagrI yA sAdhana kAma meM lie jAte haiM, saMgraha nahIM kie jAte ve aparigraha hI ho jAte haiM kyoMki ve upakaraNa bana jAte haiM / AcArya zrI kA udghoSa thA ki parigraha upakaraNa bane, adhikaraNa nahIM / adhikaraNa baiMdha kA kAraNa hotA hai, zubha kArya meM upayogI upadhi-upakaraNa bandha kAraNa nahIM, isIlie sAdhu 14 upakaraNa rakhane para bhI aparigrahI hote haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 152 * vyaktitva evaM kRtitva kitanA mArmika vizleSaNa kiyA hai AcArya zrI ne-mA haTI to ber3I kaTI / jo dhana tumane juTAyA hai use yaha samajho ki vaha merI nizrA meM hai / vastu merI nahIM, merI nizrA meM hai, yaha kahane, socane, samajhane se mamatva visarjana hotA hai| jahAM mamatva nahIM, vahAM duHkha nhiiN| saMcaya se lavaNAmbuja kA athAha jala bhI anupayogI aura khArA ho jAtA hai, saMcita lakSmI bhI svAmI ke kalaMka kA kAraNa bana jAtI hai / AcArya zrI ne kitanA sundara kahA-'dhana-sampatti ke gulAma mata bano, sampatti ke svAmI bano / saMcita sampatti kI surakSA meM citita svAmI sacamuca usa sampatti kA dAsa hai aura mamatva haTAkara sampatti kA zubhopayoga meM visarjana karane vAlA hI sampatti kA svaamii|' sampatti ke sadupayoga se sevA kA amRta phala bhI upalabdha hotA hai / sevA ke kSetra kA jitanA-jitanA vistAra hotA hai, rAga-dveSa vijaya hotI hai| prANimAtra ke prati karuNA visarjita honA hI to vItarAgI honA hai kyoMki sevA ke vistAra se rAga patalA hokara TUTa jAtA hai| rAga kA gherA TUTA aura vItarAgatA prakaTa huii| parigraha ko upakaraNa banA kara hI yaha sambhava hai, adhikaraNa mAna kara nhiiN| 7. apramatta raha kara hI dharmAcaraNa sambhava-AcArya zrI kA sampUrNa jIvana apramatta bhAva meM rahane kI sIkha detA hai| 'samayaM goyama mA pamAyae' kA saMdeza AcArya zrI ke jIvana meM paiTha gayA thA / AcArya zrI apramatta raha kara hI dharmAcaraNa ko sambhava mAnate the / samaya kA durupayoga Apake liye hiMsA ke samAna tyAjya thA / mauna-sAdhanA meM rata, kAla kI sUkSmatama ikAI samaya bhara bhI pramAda na karane meM kuzala, jIvana kI hara kriyA ko dharma-sUtra meM pirokara bahumUlya banAne meM siddhahasta AcArya zrI kI yaha mAnyatA thI ki gRhastha saMsArI ke artha aura kAma puruSArtha yadi dharma-sammata hoM tabhI vaha zrAvaka kI bhUmikA kA nirvAha kara sakatA hai| nIti pUrvaka arjana zrAvaka ke liye parama Avazyaka hai / asaMyama ko roka kara hI dharma sambhava hai| apane jIvanakAla meM AcArya zrI ne saikar3oM manuSyoM ko saMyama-patha para agrasara kiyA / sAmUhika cetanA meM saMyama phUMkane vAle sAdhaka ko koTizaH vndn|.. sAdhanA hetu du:kha sahana kA abhyAsa Avazyaka'mAyAvayAhI caya soga mallaM / kAme kamAhI kamiyaM khu dukkhaM / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . * 153 zarIra kI komalatA ko aise sAdho ki kisI bhI paristhiti meM vaha prasanna rahe / mana caMcala na bane isakA abhyAsa karane para hI apramatta sAmAyika sadhatI hai / duSkRta nindA aura sukRta anumodanA se abhyAsa pUrvaka apramatta bhAva kA vikAsa karanA caahiye| __apramatta dazA ke vikAsa hetu zrotA ko cAhiye ki vaha apane anukUla vastu ko pakar3ane kA dRSTikoNa tyAga kara zravaNa lAbha kre| 8. kuTevoM ko badalanA Avazyaka-'prArthanA pravacana' pR0 73 ke anusAra prAcArya zrI kI mAnyatA rahI ki bItarAgatA prApta karane ke liye jIvana meM paiThI huI kuTevoM ko badalanA Avazyaka hai / sAtha hI aMdha-vizvAsoM se Upara uThanA bhI Avazyaka hai| AcArya zrI ne jana-jAgaraNa kI dizA meM vyasana-mukti aura aMdha-vizvAsa mukti kA jo zaMkhanAda phUMkA usase hajAroM kI saMkhyA meM mAnavoM kA jIvana-sudhAra huA / karor3oM kI rAzi vyaya karake aneka varSoM ke anavarata prayAsa se sarakAra bhI jitanI lakSya-pUrti isa kSetra meM nahIM kara pAI hogI jitanI prAcArya zrI jaise divya vyaktitva ne apane jIvana-kAla meM hajAroM vyaktiyoM ko vyasana-mukta kiyA tathA devI-devatAoM aura arihaMta ke svarUpa kI vyAkhyA kara manautiyoM, ThaNDA bhojana-prayoga, bali car3hAnA, kAyakleza ke ADambara karanA Adi aMdha-vizvAsoM se jana-mAnasa ko mukta karAyA / devI-devatAoM aura parvo ke dhArmika svarUpa kI kalpanA prastuta kara janajAgaraNa kiyA aura kahA ki rUr3hi aura kurIti meM mata ulajho / AcArya zrI jana-samudAya ko choTe-choTe vratoM kI dIkSA dete ora una vratoM ko dRr3hatApUrvaka AjIvana pAlana karane kI sIkha dete the / vrata-pAlana meM doSa upasthita hone para prAyazcitta kA vidhAna bhI batAte the / prAyazcitta vidhAna-jJAna meM AcArya zrI siddhahasta mAne jAte the| choTe-choTe vratoM ke mAdhyama se pA~ca indriya vijaya, cAra kaSAya vijaya Adi ke pAlana kI preraNA karate the / jIvana meM paiThI huI eka bhI kuTeva sAdhanA meM bAdhaka hai ata: use badalanA Avazyaka hai / AcArya zrI kI preraNA se jitanI bhI saMsthAe~ Aja sevArata haiM cAhe ve bAlakoM ko saMskArita karane meM prayAsarata hoM, cAhe yuvakoM meM svAdhyAya pravRtti pracArarata hoM, cAhe praur3hoM kI sAdhanA ke mArga-darzana meM rata hoM, cAhe mahilAoM ke sarvAMgINa vikAsa hetu tatpara hoM, sabhI saMsthAoM ke saMcAlakoM se yaha apekSA kI jAtI hai ki ve saptavyasana mukta hoN| prAcArya zrI kI dIrgha dRSTi rASTrIya vikAsa ke naye AyAma prastuta karane meM bahuta sahAyaka banI hai / isa dRSTi se jIvanaparyanta sAdhanA saMgharSarata gurudeva rASTrIya santa kI saraNi meM A birAje haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 154 * vyaktitva evaM kRtitva 8. dharma mArga kI sIkha paNDitoM ko deM-prAcArya zrI kI pUSTa mAnyatA thI ki yadi paNDitoM ko sanmArga aura dharma mArga kI sIkha dI jAya to unake anugAmI svataH hI parivartita ho jAyeMge / bhagavAn mahAvIra kA Adarza prastuta kara AcArya zrI ne kahA ki bhagavAn mahAvIra ne indrabhUti Adi paNDita netAoM ko ahiMsA kA upadeza diyA, unake anugAmI jana-samUha ne to anukaraNa mAtra kiyA aura mahAvIra ke anuyAyI bana gye| anta meM niSkarSa yahI hai ki prAcArya zrI ke upadeza 'paropadeze-pANDityam' ke hetu nahIM haiM varan Apa zrI ne svayaM samabhAva meM sthita hokara moha aura kSobha se rahita Atma-pariNAma meM ramaNa kara samabhAva rUpa sAmAyika aura cAritra dharma kA upadeza diyaa| vahI upadeza Aja svAdhyAya kA sAdhana bana gyaa| -nidezikA, kSetrIya kendra, koTA khulA vizvavidyAlaya, udayapura 000 - amRta-kaNa * samyak cAritra ke do rUpa haiM-saMyama aura tapa / saMyama navIna karmoM ke Asrava-baMdha ko rokatA hai aura tapa pUrva saMcita karmoM kA kSaya karatA hai| mukti prApta karane ke lie ina donoM kI anivArya AvazyatA hai| * hameM zarIra badalane kA duHkha nahIM honA cAhie / duHkha isa bAta para honA cAhie ki jJAna guNa ghaTa gayA, zraddhA ghaTa gaI / * hamAre prAtma-guNoM ko hIrA, svarNa, bhUmi Adi nahIM Dhakate / moha aura Asakti hI Atma-guNoM ko Dhakate haiM / -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmadharmI prAcArya zrI kI lokadharmI bhUmikA - DaoN. saMjIva bhAnAvata AcArya zrI hastImalajI ma. utkRSTa saMyama-sAdhanA ke AtmadharmI AcArya the, para lokadharma aura lokamaMgala ke prati kabhI unhoMne upekSA kA bhAva nahIM rakhA / Atma-caitanya jAgRta kara loka meM vyApta ajJAna aMdhakAra aura tandrA ko miTAne kI ve satata preraNA dete rhe| cAhe sAdhanA kA pakSa ho, cAhe sAhityasRjana kI bAta. yA itihAsa-lekhana kA prasaMga, prAcArya zrI lokahita ko sadaiva mahattva dete the, para yaha lokahita AtmAnuzAsita aura Atma-jAgaraNa prerita ho, isa ora ve sadA sajaga aura saceSTa rahate / prAcArya zrI kA vyaktitva bahumukhI aura kRtitva bahuAyAmI thaa| samAja meM jJAna aura kriyA kA samyak vikAsa ho, isa dRSTi se unhoMne svAdhyAya ke sAtha sAmAyika aura sAmAyika ke sAtha svadhyAya kI pravRtti ko jor3ane para bala diyaa| svAdhyAya meM nirantara tAjagI AtI rahe, manana aura cintana calatA rahe, isa dRSTi se unhoMne sAdhanA para bala diyA, jJAna bhaMDAra sthApita kie, svayaM sAhitya sRjana kiyA aura nita naye adhyayana-lekhana kI preraNA dii| AdhunikatA ke sAtha pAramparika zAstrIya jJAna jur3e, yaha unakI samajha thii| loka paramparA ko nakAra kara panapane vAlI AdhunikatA ke ve pakSadhara nahIM the| unakA itihAsa-bodha atyadhika jAgarUka thA / dhArmika, sAMskRtika aura aitihAsika paramparAtroM ko samajhakara navIna sAmAjika, sAMskRtika mUlyoM ke nirmANa kI dizA meM bar3hane ke lie unakI barAbara preraNA rhii| loka se kaTakara dharma vyakti ko ekAntavAdI aura akelA banA de, isakI apekSA acchA yaha hai ki dharma vyakti meM maitrI, sahayoga, sahiSNutA aura vAtsalya bhAva jagAye, yaha unheM abhISTa thaa| Atma tattva ko bulanda aura jAgRta rakhakara hI ve samAjadharma ko pratiSThita karanA cAhate the| samAja ke sabhI aMga phale-phUleM, puSTa aura baliSTa hoM, sneha, sevA aura paraspara sahayoga karate hue vyakti aura samAja kA saMtulita vikAsa ho, yaha unheM iSTa thaa| apane pravacana aura lekhana meM prAcArya zrI kI yahI dRSTi banI rhii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 * 1 AcArya zrI prAkRta- saMskRta bhASA aura sAhitya ke prakANDa paNDita the / nyAya, vyAkaraNa, darzana va itihAsa meM unakI gaharI paiTha thI / ve zAstrIyatA ke saMrakSaka mAne jAte the para unake vyaktitva aura kRtitva kI yaha vizeSatA thI ki ve mana, vacana, karma meM sahaja-sarala the, ekarUpa the / lokadharma, lokasaMskRti aura lokajIvana se ve kaTakara nahIM cale / isa sabase unakA gaharA jur3Ava thA / apane zAstrIya jJAna ko unhoMne kabhI apane pravacanoM meM Aropita nahIM kiyA / ve sahRdaya kavi the / unakI kavitAoM meM AtmAnubhUti ke sAtha-sAtha lokajIvana aura lokadharma kI gaharI pakar3a thI / chaMda zAstrIya na hokara lokavyavahAra meM vyavahRta vibhinna rAga-rAginiyA~ haiM / vyaktitva aura kRtitva AcArya zrI ke pravacana Atma-dharma aura Atma jAgRti kI guru gaMbhIra bAta lie hue hote the, para hote the sahaja-sarala / tattvajJAna kI bAta ve lokadharma aura lokajIvana se jur3akara / jor3akara samajhAte the / pravacanoM ke bIca-bIca svataH sAdhanA meM pakI huI sUktiyA~ avatarita hotI calatI thiiN| sUktiyoM kA nirmANa ve zAstra ke AdhAra para na kara lokAnubhava ke AdhAra para karate the / yahA~ hama unakI sUktiyoM meM nihita lokadharmI tattvoM para saMkSepa meM vicAra kareMge / dArzanika stara para saMtoM ne yaha anubhava vyakta kiyA hai ki jo piNDa meM hai vahI brahmANDa meM hai aura jo brahmANDa meM hai vahI piNDa meM hai / jaisA hama bhItara socate haiM vaisA bAhara prakaTa hotA hai aura jaisA bAhara hai vaisA bhItara ghaTita hotA hai / isa saMdarbha meM vicAra kareM to sRSTi meM pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza Adi jo paMcatattva haiM, vahI paMcatattva hamAre bhItara bhI haiM / prAcArya zrI ne bAhara aura bhItara ke ina paMcatattvoM ko samanvita karate hue upamAna ke rUpa meM inheM prastuta karate hue jIvana-AdarzoM aura sAMskRtika mUlyoM ko nirUpita kiyA hai| vicAra kI nIMva para hI AcAra kA mahala khar3A hotA hai / isa saMdarbha meM AcArya zrI kA kathana hai - ' vicAra kI nIMva kaccI hone para AcAra ke bhavya prAsAda ko dharAzAyI hote dera nahIM lagatI / ' Jain Educationa International vicAra tabhI paripakva banate haiM jaba unameM sAdhanA kA bala ho / sAdhanA ke abhAva meM jIvana kA koI mahattva nahIM / sAdhanA rahita jIvana viSaya-vAsanA meM ulajha jAtA hai, adharma kA rAstA apanA letA hai, svArtha kendrita ho jAtA hai | AcArya zrI ke zabdoM meM 'usako dUsaroM kA abhyudaya kAMTA sA kaleje meM cubhegA, taraha-taraha kI tadabIra lagAkara vaha dUsaroM kA nukasAna karegA aura niSprayojana nikAcita karma bAMdhegA / ' jala tattva, karuNA, sarasatA aura sahRdayatA kA pratIka hai / jisakA yaha For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 157 tattva jAgata hai, vahI cetanAzIla hai| AcArya zrI ke zabdoM meM 'aisA vyakti jo zAMta citta se jJAna kI gaMgA meM gaharAI se gotA lagAtA hai, vaha mUka jJAna se bhI lAbha le legaa| jJAna ke jalAzaya meM DubakI lagAne se rAga-dvaSa rUpI tApa manda par3atA hai|' Aja jJAna ke sAtha hiMsA aura krUratA jur3a gayI hai kyoMki jJAna ke sAtha satsaMga kA bala nahIM hai| AcArya zrI ne eka jagaha kahA hai-'satsaMga eka sarovara ke sadRzya hai jisake nikaTa pahu~cane se hI zItalatA, sphUrti tathA dimAga meM tarI A jAtI hai|' bhakta ke hRdaya meM bahatA huA vizuddha bhakti kA nirbhara usake kaluSa ko dho detA hai aura AtmA niSkaluSa bana jAtA hai|' para satsaMga aura viyeka kA abhAva vyakti ko mamatA aura Asakti meM bAMdha detA hai| vaha anAvazyaka dhana saMgraha aura parigraha meM ulajha jAtA hai| isa satya ko AcArya zrI yoM vyakta karate haiM-'rajata, svarNa, hIre aura javAharAta kA parigraha bhAra hai / bhAra naukA ko dariyA meM DubotA hai aura yaha parigraha rUpI bhAra AtmA ko bhava-sAgara meM DubotA hai|' agni tattva jJAna aura tapa kA pratIka hai para jaba yaha tattva krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM meM mila jAtA hai taba prakAza na dekara saMtApa detA hai| AcArya zrI ke zabdoM meM 'jaise garma bhaTTI para car3hA huA jala binA hilAe hI azAMta rahatA hai, usI prakAra manuSya bhI jaba taka kaSAya kI bhaTTI para car3hA rahegA taba taka azAMta aura udvigna banA rhegaa|' samatA bhAva lAkara hI use zAMta kiyA jA sakatA hai| AcArya zrI ke zabdoM meM 'bhaTTI para car3hAe ubalate pAnI ko bhaTTI se alaga haTA dene se hI usameM zItalatA AtI hai| isI prakAra nAnAvidha mAnasika saMtApa se saMtapta mAnava sAmAyika-sAdhanA karake hI zAMti lAbha kara sakatA hai|' zarIra aura AtmA bhinna haiM, isa tathya ko samajhAte hue AcArya zrI kahate haiM - 'cakamaka se alaga nahIM dikhane vAlI Aga bhI jaise cakamaka patthara se bhinna hai, vaise prAtmA zarIra se bhinna nahIM dikhane para bhI vastutaH bhinna hai|' yaha jJAna cetanA kA vikAsa hone para hI saMbhava hai| AcArya zrI ke zabdoM meM-'hRdaya meM vyApta ajJAna ke aMdhakAra ko dUra karane ke lie cetanA kI tUlI jalAnI hogii|' jJAnAgni ke prajvalita hone para purAtana karma dagdha ho jAte haiN| isI dRSTi se tapasyA ko agni kahA gayA hai| AcArya zrI ke zabdoM meM- 'jaise Aga kI cinagArI manoM bhara bhUse ko jalAne ke lie kAphI hai, vaise hI tapasyA kI cinagArI karmoM ko kATane ke lie kAphI hai|' AcArya zrI ne kRSi evaM pazu-pakSI jagat se bhI kaI upamAna lie haiM / kAla arthAt mRtyu para kisI kA vaza nahIM cltaa| kAla ko zera kI upamA Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 158 * vyaktitva evaM kRtitva dete hue prAcArya zrI kahate haiM 'mamatA se maiM-maiM karane vAle ko kAla rUpI zera eka dina daboca legA aura ina sAre maiM-maiM ke khela ko eka jhaTake meM hI khatma kara degaa|' eka anya sthala para unhoMne kAla ko sAMpa evaM mAnava-jIvana ko meMr3haka kI upamA dI hai| sAMpa aura usakI keMculI ke sambandha kI carcA karate hue unhoMne rAga-tyAga kI bAta kahI hai-'sAMpa kI taraha tyAgI huI keMculI rUpI vastu kI ora mur3a kara nahIM dekhoge to jAnA jAegA ki Apane rAga ke tyAga ke marma ko samajhA hai|' mana ko turaMga aura jJAna ko lagAma kI upamA dete hae prAcArya zrI kahate haiM-'jJAna kI bAgaDora yadi hAtha laga jAe to caMcala-manaturaMga ko vaza meM rakhA jA sakatA hai| eka anya sthala para dharma ko ratha kI upamA dete hue kahA hai-'dharma-ratha ke do ghor3e haiM-tapa aura saMyama / ' svadharma vatsala bhAva ke sambandha ko samajhAte hue gAya aura bachar3e kI saTIka upamA dI gayI hai-'hajAroM bachar3oM ke bIca eka gAya ko chor3a diijie| gAya vAtsalya bhAva ke kAraNa apane hI bachar3e ke pAsa pahu~cegI, usI taraha lAkhoMkaror3oM AdamiyoM meM bhI sAdharmI bhAI ko na bhUleM / ' kRSi hamArI saMskRti kA mUla AdhAra hai| kRSi meM jo niyama lAgU hote haiM vahI saMskRti meM bhii| hRdaya ko kheta kA rUpaka dete hue AcArya zrI kahate haiM-'hRdaya rUpa kheta meM satya, ahiMsA aura prabhu bhakti kA vRkSa lagAiye jisase hRdaya lahalahAyegA aura mana niHzaMka, nizcinta aura zAnta rhegaa|' AhAraviveka kI carcA karate hue AcArya zrI pharamAte haiM-'jisa taraha bhaMvarA eka-eka phUla se thor3A-thor3A rasa letA hai aura use pIr3A nahIM hone detA hai, usI taraha se sAdhakoM ko bhI AhAra lenA caahie|' caritravAna mAnava kI apanI viziSTa avasthiti aura pahacAna hai / use namaka kI upamA dete hue AcArya zrI kahate haiM-'caritravAna mAnava namaka hai, jo sAre saMsAra kI sabjI kA jAyakA badala detA hai|' cakkI aura kIla ke mAdhyama se saMsAra aura dharma ke sambandha ko samajhAte hue AcArya zrI pharamAte haiM-'saMsAra kI cakkI meM dharma kI kIla hai| yadi isa kIla kI zaraNa meM A jAnoge to janma-maraNa ke pAToM se cakanAcUra hone se baca jaanoge|' zrImantoM ko preraNA dete hue AcArya zrI kahate haiM ki unheM 'samAja kI A~khoM meM kAjala banakara rahanA cAhie jo ki khaTake nahIM, na ki kaMkara banakara jo khaTakatA ho|' AcArya zrI kI sUktiyA~ bar3I saTIka aura preraka haiM / yathA1. AcaraNa bhakti kA sakriya rUpa hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 156 2. kAmanA para vijaya hI duHkha para vijaya hai| 3. zAMti aura kSamA ye donoM cAritra ke caraNa haiM / 4. pothI meM jJAna hai lekina AcaraNa meM nahIM hai to vaha jJAna hamArA sambala nahIM bana paataa| 5. jisake mana meM pardA hai vahA~ saccA prema nahIM hai / 6. zAstra hI manuSya kA vAstavika nayana hai| kula milAkara kahA jA sakatA hai ki AcArya zrI ke pravacanoM meM kahIM prAtmA aura paramAtmA ke sAkSAtkAra kI divya AnandAnubhUti kA ullAsa hai to kahIM samAja kI visaMgatiyoM aura vikRtiyoM para kie jAne vAle prahAra kI lalakAra hai / unameM jIvana aura samAja ko mor3a dene kI prabala preraNA aura adamya zakti hai| -sahAyaka prophesara, patrakAritA vibhAga, rAjasthAna vi. vi., jayapura santana ke darabAra meM bhAI mata khele tU mAyA raMga gulAla sUM / / Tera / bhAI ho rahI holI, santa basanta kI bahAra meM / mahAvrata-paMcaraMga phUla mahaka le, bhavi madhukara guMjAra meM / / bhAI. / / jJAna-gulAla-lAla raMga uchare, anubhava amalAkAMtAra meM / kriyA-kesara raMga bhara picakArI, khele sumati priyA saMga pyAra meM // bhaaii.|| japa tapa-Dapha-mRdaMga-caMga bAje, jina-guNa gAve rAga dhamAra meM / 'sujANa' yA vidhi-holI macI hai, santana ke darabAra meM // bhAI. / / -muni zrI sujAnamalajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtma-vaibhava ke vikAsa hetuprArthanA - DaoN0 dhanarAja caudharI upalabdha AdhyAtmika sAhitya ko jaba hama dekhate haiM to pUrI taraha prArthanA viSaya ko lekara hI pustakeM nahIM ke barAbara haiM, prArthanA para kucha chuTa-puTa lekha manISiyoM ke prApya haiM magara ve eka sAmAnya sAdhaka ke lie durUha, aspaSTa, apUrNa aura aparyApta haiN| unase prArthI-icchuka kA kAma banatA nahIM-use jijJAsAoM kA samAdhAna nahIM milatA, use prArthanA karane kI koI AraMbhika uchAla bhale hI mila jAya parantu usa drava se niyamitatA banAye rakhanevAlA IMdhana nahIM milatA ki vAMchita pauSTikatA mile aura niraMtaratA banI rahe / sumirana, japa, bhajana, zAstra, kIrtana bahuta sI vividhatAe~ upalabdha haiM ki jIva apanA ApA arapa sake, mana kA saMzaya chUTa sake, karmoM kA kSaya ho sake / avazya hI, sabhI rasAyana hama karI, nahIM nAma sama koy| raMcaka ghaTa meM saMcarai, kaMcana taba tana hoya / / duniyA ke sAre rasAyanoM ko dekha liyA, parantu nAma ke barAbara koI nahIM, usakI eka bUMda bhI yadi deha meM raca jAya to hamArA zarIra sonA ho jAyajanma lenA sArthaka ho jAya / anUThepana ke lie prasiddha maulAnA rUma pharamAte haiM 'I jahAna jandAM va mAjandAniyAM / hajarA ku jandAM va khuda rA dAra hAM / / ' arthAt yaha saMsAra kaidakhAnA hai, isameM hama kaida haiM, tU kaidakhAne kI chata meM surAkha kara yahAM se bhAga chUTa / nizcaya hI sudhi jana padArtha kI kaida se pare haTanA cAhatA hai magara vividhatAe~ itanI haiM ki vaha kabhI-kabhI to anajAne hI punaH lipta ho jAtA hai| vidhiyA~ aneka haiM, unheM doSa denA anucita hai, hama hI bhaTaka jAte haiM kSudratA meM lakSya ko pochA sImita kara baiThate haiM / aise meM AgAha kauna kare, mUrchA kaise haTe ? dhArmika sAhitya ke pAThakoM ko eka aisI pustaka kI joroM se talAza hai jo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ki prArthanA, vaMdanA, vinatI ke prayojana ke lie prekTikala buka kI bhAMti ho / jisa pustaka meM kyA kareM, kaise kareM, kyoM nahIM kareM aura kisa taraha kareM Adi AdhArabhUta bAtoM para lekhaka ke svayaM ke maulika anubhava hoM, vartamAna upabhoktA saMskRti meM prArthanA-patra, lekhana kalA yA eplikezana rAiTiMga para jebI kitAboM se lekara sajilda lambI-ThiganI, patalI - moTI kharIdAra kI guMjAiza ke anurUpa pustakeM khUba mila jAyeMgI, khaira ! hameM prArthanAoM kA saMkalana nahIM cAhie, prArthana ke mahattva para mana lubhAvana yA pANDitya lie upadeza nahIM balki prArthanA kara sakeM, prayogazAlA svayaM bana jAye ki prayoga kara sakeM, usakI sahaja magara sampUrNa vivaraNikA kI Toha hai / ekadama pAradarzI kathana jaisA ki IsA masIha ne kahA hai- 'hama jo jAnate haiM vahI karate haiM aura jise hamane dekhA hai usI kI gavAhI dete haiM, yA ki 'dAdU dekhA dIdA ' saba koI kahata sunIdA' / 161 IsvI san 1960 ke mArca mahIne meM holI se jarA pahale magara basanta kI tAjagI se proja prApta kie prAtaH kAlIna pravacana ke una zrotAoM kA jIvana dhanya ho uThA hogA jinhoMne prAcArya zrI hastImalajI mahArAja sAhaba ke zrImukha se prArthanA viSaya para kahe gaye zabdoM kA rasapAna kiyA hogA / AcArya zrI ke prabhA maNDala meM baiThanA atIndriya kampanoM se roma-roma jAgRta ho jAnA, gahana zAMtimayI vyaktitva ke aise sadguru se zikSita honA, janma-janmoM ke puNyoM ke pratApa se hI saMbhava hai / phira bhI una pravacanoM ke sApha suthare saMgraha "prArthanA pravacana" jise samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura ne prakAzita kiyA hai, kA hAtha laga jAnA, acche prArabdha kA hI pratiphala hai / prArthanA ko paribhASita karate hue mahArAja sAhaba pharamAte haiM, "cittavRtti tUlI ko paramAtmA ke sAtha ragar3ane kA vidhipUrvaka kiyA jAne vAlA prayAsa hI prArthanA hai" / hamArI icchAe~, mana ke bhaTake Adi sAMsArika cIjoM ke sAtha ragar3a khilA-khilA kara hameM lagAtAra zaktihIna kie jA rahe haiM, jarA soceM, kyA hamane isalie janma pAyA thA ki hamArA lakSya duniyAdArI ke kabAr3e ko . ikaTThA karanA hI raha jAya / paMcabhUtoM kI yaha sAdhanA sAmagrI, hameM par3hane hetu jo upalabdha huI thI, se avasAda kI kamAI lekara phira se sAdhAraNa bahurUpiye kI taraha koI nayA libAsa pror3hane ko bAdhya ho jAyaM / mahArAja sA0 sAvadhAna karate - haiM - 'agara tUlI ko AgapeTI se ragar3ane ke badale kisI patthara se ragar3A jAya to koI phala nahIM hogA balki usakI zakti ghaTa jAyegI / tUlI aura mAnavIya citavRtti meM eka bar3A antara hai ki mAcisa kA teja to jarA dera kA hotA hai, parantu jaba vyakti ke mana kI avasthA paramAtmA se ragar3a khAtI hai to usase jo teja prakaTa hotA hai vaha deza aura kAla kI paridhi ko tor3atA huA asIma ho jAtA hai / ' "pardA dUra karo" adhyAya se rahasya khulakara sAmane AtA hai / AtmA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 162 * ke lie sajAtIya padArtha paramAtmA hai aura jar3a vastue~ vijAtIya haiM jo viSa kI bhA~ti haiM / sajAtIya se milApa hI svAbhAvika aura sthAyI ho sakatA hai, isa hetu mahArAja sAhava pharamAte haiM, "hamArI prArthanA kA dhyeya hai- jinhoMne ajJAna kA AvaraNa chinna-bhinna kara diyA hai, moha ke tamasa ko haTA diyA hai, ataeva jo vItarAgatA aura sarvajJatA kI sthiti para pahu~ce hue haiM, jinheM ananta jJAna, ananta darzana, ananta bala, ananta zAMti prApta huI hai, ananta sukha sampatti kA bhaNDAra jinake lie khula gayA hai, usa paramAtmA ke sANa ragar3a khAnA aura isase Azaya hai apane aMtara kI jyoti jagAnA " / vyaktitva evaM kRtitva zrI tulasI sAhaba kI kucha paMktiyoM kA yahA~ yAda A jAnA upayukta hI jAna par3atA hai Jain Educationa International jaga jaga kahate juga bhaye, jagA na eko bAra / jagA na eko bAra, sAra kaho sobata juga juga bhaye saMta bina par3e bharama ke mAMhi, baMda se kaise pAve || kauna jagAve / kauna chur3Ave || vastutaH sAdhaka kI nIMda TUTa bhI jAya to aparAdha bodha ke mAre sAMsa ghuTaghuTa jAtI hai- mujha meM to kAma, krodha, mada, mAyA, mAna, moha Adi doSa bhare hue haiN| maiM usa ziva svarUpa siddha svarUpa se ragar3a kaise khAU~ ? vyAvahArikatA ke isa sazopaMja kI sthiti se ghire hue ko mahArAja sA0 kI prAzvasti hai"bhAI, bAta tumhArI saccI hai, maiM azuddha hU~, kalaMkita hU~, kalmaSagrasta hU~, magara yaha bhI satya hai ki aisA hone ke kAraNa hI yaha prArthanA kara rahA hU~ / azuddha na hotA to zuddha hone kI 'prArthanA kyoM karatA ? jo zuddha hai, buddha hai, pUrNa hai use prArthanA darakAra hI nahIM hotI / " nizcaya hI yahA~ prArthI bar3e sukha kA anubhava karatA hai / hone kI bhAvanA usameM uga AI ki prArthanA prauSadhi to banI hI mujha rogI ke lie hai / darpaNa kI bhAMti svaccha huA prArthI aba mAno hAtha jor3e khar3A hai| pUchatA huAbhagavan ! kRpA kara yaha bhI batA dIjiye ki prArthanA meM karanA kyA hotA hai ? sApha sutharI jijJAsA kA saTIka hI samAdhAna upalabdha hai pravacana meM - "hameM kisI bhA~ti kA durAva-chipAva na rakhakara apane citta ko paramAtmA ke virATa svarUpa meM tallIna kara denA hai| kisI anuSThAna kI AvazyakatA nahIM hai / hameM to paramAtmA ke svarUpa ke sAtha milakara calanA hai" For Personal and Private Use Only dila kA hujarA sApha kara jAnAM ke Ane ke lie / dhyAna gairoM kA uThA, usako biThAne ke lie || Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kahIM yaha bhUla na par3e ki maiM bar3A jJAnI hU~, bar3A sAdhaka hU~, dhanI hU~, padAdhikArI hU~, ahaMkAra ke aise bhAva haiM to ve tUlI ke masAle ko gIlA-nama karate haiM aura taba hamArI manodazA paramAtmA ke sAtha vAMchita zakti se ragar3a na khA pAyegI tAki andara kI jyoti pragaTa ho jaay| yahA~ pIpAjI mahArAja ke eka pada ko uddhRta karanA ucita jAna par3atA hai jisameM bAharI prayatnoM ko chor3akara apane aMdara kI yAtrA ke lie sAdhaka ko ukasAyA gayA hai kAyau devA kAiau devala, kAiau jaMgama jAtI, kAiau dhUpa dIpa naibedhA, kAiau pUjA paatii| kAiyA bahukhaNDa khojate, navanidhi pAI, nA kucha Aibo nA kucha jAibo, rAma kI duhAI / jo brahmANDe soI piNDe jo khoje so pAvai, pIpA praNavai parama tatu hai, sadguru hoI lakhAvai / kAyA ke andara hI saccA devatA hai, kAyA meM hI hari kA nivAsa hai, kAyA hI saccA yAtrI hai, kAyA hI dhUpa, dIpa aura prasAda hai aura kAyA meM hI sacce phUla aura patte haiN| jisa vastu ko jagaha-jagaha DhUMr3hate haiM vaha kAyA ke andara milatI hai| jo ajara avinAzI tattva AvAgamana se Upara hai, vaha bhI kAyA ke bhItara hai| jo kucha sArI sRSTi meM hai vaha saba kucha kAyA ke andara bhI hai| pIpAjI kahate haiM paramAtmA hI asala sAra vastu hai| vaha sAra vastu sabake aMtara meM vidyamAna hai| pUrA sataguru mila jAya to vaha usa vastu ko aMdara hI dikhA detA hai| "prAthanA kA adbhuta AkarSaNa" nAma adhyAya soye hue ko jagAtA hI nahIM balki UrjA se chalAchala bhara detA hai| AcArya pravara vaha gura pradAna karate haiM jisase ki Atmika USmA rUbarU prakaTa ho jaay| kisa prakAra kI prArthanA kI jAya ki vaha kAragara ho ? nizcaya hI pahale to buhArI lagAnI hogI ki sAdhaka kA aMtaHkaraNa zAMta, svaccha aura indriyA~ apane basa meM A jAyaM / AcArya zrI isa taiyArI ke bAda prArthI ko sodAharaNa batAte haiM ki prArthanA meM mAMga ho to bhI kaisI ? udAharaNa haiM mAnatuMga AcArya kA nivedana aura caMdanabAlA satI kA dravita ho uThanA / 'bhaktAmara stotra' meM, Ayo mujhe bacAo yA merI jaMjIreM kATo sI mAMga nahIM hai / talaghara se nikAlI gaI tIye ke pAraNe se pUrva kI candanabAlA satI ke hAtha meM dAna dene ke lie bAkale haiM, uttama pAtra dvAra Aye bhI magara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 164 'vipadAoM se mujhe bacAo yaha prArthanA maiM nahIM karatA / mur3akara jA rahe haiM binA bhikSA grahaNa kiye, apanI hI kisI kamI ko svIkAratI caMdanabAlA ke netra Ardra hue aura lo barasa par3e - aura bhagavAna prastuta haiM dAna grahaNa karane hetu ravIndranAtha ThAkura ke 'gItAMjali' saMgraha meM eka kavitA hai "vipadAoM se bacAo / " ravibAbU kI vinatI hai prArthanA hai, vipadAoM kA bhaya na ho / duHkha se pIr3ita hRdaya ko bhale hI sAMtvanA na do, para zakti do, duHkhoM para ho merI vijaya' eka aura bhI kavitA draSTavya hai 'vikasita karo, hamArA antaravara, vikasita karo, he ! ujjvala karo, nirmala karo, sundara kara do, he ! karo jAgrata, karo nirbhaya, karo udyata, nirbhaya kara do he ! * vyaktitva evaM kRtitva Apa se "prArthanA pravacana" ke pRSTha 127 se kucha nirdeza uddhRta karane kI anumati cAhatA hU~ - ' zabdoM kA uccAraNa karate-karate itanA bhAvamaya bana jAnA cAhie ki roMgaTe khar3e ho jAyaM / agara prabhu kI mahimA kA gAna kareM to pulakita ho uttheN| apane doSoM kI piTArI kholeM to rulAI A jAya / samaya aura sthAna kA khayAla bhUla jAya - sudhabudha na rahe, aisI tallInatA, tanmayatA aura bhAvAveza sthiti jaba hotI hai tabhI saccI aura saphala prArthanA hotI hai / " Jain Educationa International hisAba lagAyeM to AcArya zrI hastImala jI mahArAja sAhaba ne samAja ko jitanA diyA usake aMza kA bhI ullekha kareM to paryApta samaya cAhie / TIkA sahita prastuta karane meM acche zodha aura zrama kI mAMga hai, 'para svAratha ke kArane saMta liyau tAra', mahArAja sA0 se pratyakSa bAtacIta, pravacana yA unake kRtitva se jo mUla svara prApta hote haiM, unameM se pramukha hai paramatattva kA smaraNa / sUtra kaheM to svAdhyAya ko mArgadarzaka mAnanA aura prema aisA jaise For Personal and Private Use Only jala jyoM pyArA mAcharI, lobhI pyArA dAma / mAtA pyArA bAlakA, bhakta piyArA nAma / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. mujhe unake zrImukha se nikalA sAratattva sunAI diyA thA - navakAra maMtra kA pATha karo / unakI chavi kA smaraNa karate mujhe jAna par3atA hai ki muMhapattI ke pIche japa karate hue nahIM sI gati karate hoTha haiM aura to aura pUrI hI deha ajapAjapa kara rahI hai / prasAdI meM hameM prArthanA pakar3Ate hue be pratIta hote haiM / bhAvabhUmi se lauTa hama dharatI kI sAMsa leM to mujhe vizvAsa AtA hai ki unakA mizana rahA - bhaTake jIva ko sacce prArthI meM badala denA - nija svarUpa ke prati vyaSTi ko saceSTa kara deM--use samasta Adhi, vyAdhi dUra karane kI jugata batA deM bhIkhA bhUkhA koI nahIM, sabakI gaTharI lAla / giraha khola na jAnasI, tAte bhaye kaMgAla / / 'maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa' nAmaka kavitA ne kitanA sabala kara diyA nirAzrita sI sthiti meM baiThe jIva ko / * * maiM na kisI se dabanevAlA, roga na merA rUpa / 'gajendra' nija pada ko pahacAne, so bhUpoM ke bhUpa // prArthanA viSaya para diye vyAkhyAna sacamuca meM nirbala kA bala hai; eka nAr3I ke lie vaha hitaiSI pathapradarzikA pustaka hai, kyoMki vaha puruSArthI banAtI hai - "mere antara bhayA prakAza, nahIM aba mujhe kisI kI Aza / " * maiM apanA nivedana samApta karane se pUrva kahanA cAhatA hU~ ki ina pravacanoM, se IsA masIha ke ye udgAra vAstavikatA banakara hamAre sAmane Ate haiM- "jo koI usa jala meM se piyegA, jo maiM use dUMgA, vaha phira kabhI pyAsA na hogA / lekina vaha jala jo maiM use dUMgA, usake aMtara meM jala kA eka sotA bana jAyegA jo anaMta jIvana meM umar3a par3egA / " * antaHkaraNa se udbhUta prArthanA hI saccI prArthanA hai / vItarAga kI prArthanA kSIra sAgara kA madhura amRta hai / prArthanA kA prANa bhakti hai / Jain Educationa International 165 - esoziyeTa prophesara, bhautika zAstra vibhAga rAjasthAna vi0 vi0, jayapura For Personal and Private Use Only - zrAcArya zrI hastI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI ke sAhitya meM sAdhanA kA svarUpa - zrI kezarIkizora nalavAyA sva. prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke satsAhitya meM aura 'prArthanA pravacana' meM Atma-sAdhanA ke viSaya meM yatra-tatra bahumUlya vicAra-bindu bikhare par3e haiM jo paThanIya to haiM hI AcaraNIya bhI haiN| ___ AcArya zrI ne 'prArthanA pravacana' pRSTha 102 para nimna vicAra vyakta kiye haiM-"AtmA kA sajAtIya dravya paramAtmA hai| ataeva jaba vicArazIla mAnava saMsAra ke suramya padArthoM meM aura sundara evaM mUlyavAna vaibhava meM zAMti khojatekhojate nirAza ho jAtA hai, taba unase vimukha hokara nitarate-nitarate pAnI kI taraha paramAtma svabhAva meM lIna hotA hai| vahIM use zAMti aura vizrAnti milatI hai|" ananta kAla ke jisa kSaNa meM jar3a-cetana kA saMyoga hunA hogA taba se aba taka yaha AtmA janma-maraNa karate-karate thaka gayA hai, zrAMta ho gayA hai isaliye aba vizrAMti cAhatA hai| isI bAta ko AcArya zrI nimna zabdoM meM prakaTa karate hae pharamAte haiM ki "jo AtmA ananta kAla se apane svarUpa ko na samajhane ke kAraNa jar3abhAva meM baha rahA hai, usameM jo mukulitA A gaI hai use jaba paramAtmA ke dhyAna se, cintana se apane vItarAga svarUpa kA khyAla AtA hai taba usakI sArI mukulita dazA samApta ho jAtI hai|" prAtmA apUrNa aura paramAtmA pUrNa hai| jahA~ apUrNatA hai vahA~ pyAsa hai, khvAiza hai, prArthanA hai, apUrNa ko jahA~ pUrNatA dikhatI hai, vahIM vaha jAtA hai|" sAdhanA ke mArga meM jo rukAvaTeM AtI haiM unake nirAkaraNa ke bAre meM prAcArya zrI kahate haiM ki 'darpaNa sApha hai lekina eka patalA sA bhI kapar3A pAr3A A jAya to usameM vaha camaka paidA nahIM ho skegii| kapar3A bhI haTA diyA jAya aura darpaNa ulaTA rakha diyA jAya taba bhI usameM camaka nahIM paayegii| darpaNa sIdhA hai, phira bhI yadi vaha sthira nahIM hai aura calAyamAna hai to kyA barAbara kiraNoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . 167 phailA sakegA ? nhiiN| jaba taka darpaNa meM sthiratA kA abhAva hai, malinatA hai aura AvaraNa hai, ina tInoM meM se koI bhI doSa vidyamAna hai, taba taka darpaNa sUrya kiraNoM ko ThIka taraha grahaNa nahIM kara sktaa|" (prArthanA-pravacana, pR. 106) darpaNa ko mAMjA nhiiN| binA mAMje darpaNa apanA teja kaise pragaTa kara sakatA hai ? isI bAta ko spaSTa karate hue prAcArya pravara 'prArthana-pravacana' pRSTha 109 para punaH pharamAte haiM-"vItarAga svarUpa ke sAtha ekAkAra hone ke sAdhana haiM-prArthanA, cintana, dhyAna, svAdhyAya, satsaMga, saMyama prAdi / ina sAdhanoM kA Alambana karane se nizcaya hI vaha jyoti prakaTa hogii|" AtmA ko patana ke mArga para dhakelane vAle do pramukha kAraNa haiM--pahalA ahaM (maiM hU~) aura dUsarA mamakAra (merA hai)| isI bAta ko prAcArya zrI ina zabdoM meM vyakta karate haiM-"prAtmA eka bhAva hai / yaha khuda tirane vAlI hai aura dUsaroM ko tArane vAlI hai| lekina AtmA rUpI nAva ke nIce cheda huA cAhanA yA kAmanA kaa| taba karmoM kA pAnI nAva meM Ane lagA / nAva labAlaba pAnI se bhara gaI aura DUba gii|" (gajendra vyAkhyAnamAlA bhAga 6 meM pRSTha 281) __ icchA kI bela ko kATe binA aura samabhAva lAye binA sukha kI prApti ho nahIM sktii| "gajendra vyAkhyAnamAlA" bhAga 6 meM pRSTha 285 para Apa batAte haiM- mana pudgala hai, mana aura jala kA svabhAva eka hai| donoM kA svabhAva nIce jAne kA hai| rAga meM mamatA hai, AkarSaNa hai| dvaSa ke sAtha ahaMkAra jur3A hai|" isIliye AcArya zrI kahate haiN| "mamatA-visarjana se hI duHkha miTatA hai| vastu merI nahIM, merI nizrA meM hai" yahI mAnakara apanA jIvana vyavahAra kara / pR0 288 para prAcArya zrI Age batalAte haiM1. bhautika vastu meM mamatA mata rkho| 2. vicAra-zuddhi sAdhanA ke liye Avazyaka hai| 3. zakti rahate tyAga karane meM prAnanda hai / 4. jJAna bhAva pUrvaka rAga kA tyAga ho / 5. dhana parAyA hai, rakhavAlI kA kAma apanA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 6. 7. 8. * vyaktitva evaM kRtitva mana aura indriyoM para niyaMtraNa karo / AgAra dharma ko svIkAra kara aNagAra dharma kI tarapha bar3hane kA prayAsa karo / baMdha kA kAraNa rAga aura baMdha- mocana kA kAraNa virAga hai / pR0 141 para AcArya pravara pharamAte haiM - sAdhanA tapa pradhAna hai / tapasyA cintana ke liye svAdhyAya Avazyaka hai / tapa rAga ghaTAne kI kriyA hai / tapa ke sAtha viveka Avazyaka hai / AdhyAtmika sAdhanA meM dRr3ha saMkalpI honA, matsara bhAvanA kA tyAga karanA aura samyakadRSTi rakhanA sAdhaka ke liye parama Avazyaka hai / - 528 /7, neharU nagara, indaura nazvara kAyA thArI phUla sI deha palaka meM, palaTe kyA magarUrI rAkhe re / Atama jJAna amIrasa tajane jahara jar3I kima cAkhe re // 1 // kAla balI thAMre lAre par3iyo, jyoM pIse tyoM phAke re / jarA maMjArI chala kara baiThI, jyoM mUsA para tAke re / / 2 / / sira para pAga lagA khuzaboI, tevar3A chogA nAkhe re / nirakhe nAra pAra kI neNe, vacana viSaya kisa bhAkhe re / / 3 // Jain Educationa International indra dhanuSa jyoM palaka meM palaTe, deha kheha sama dAkhe re / iNa sUM moha kare soI mUrakha, ima kahe zrAgama sAkhe re / / 4 / / 'ratanacanda' jaga ive varthA, phAMdie karma vipAke re / ziva sukha jJAna diyo moya sataguru, tiNa sukha rI abhilAkhe re / / 5 / / For Personal and Private Use Only - zrAcArya zrI ratanacandajI ma. sA. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AD sAdhanA, sAhitya aura itihAsa nAnA ke kSetra meM viziSTa yogadAna dyto 0 zrI lAlacanda jaina sAdhanA kA kSetra : jaina sAdhu-sAdhviyoM kI dinoMdina ho rahI kamI aura bhArata jaise vizAla kSetra meM janasaMkhyA ke anupAta meM bar3ha rahI jainiyoM kI saMkhyA ke liye jaina dharmadarzana kA pracAra-prasAra pUrA na ho sakane ke kAraNa AcArya pravara ne socA ki sAdhu-sAdhviyoM aura gRhasthoM ke bIca eka aisI zAMti senA ko taiyAra karanA cAhiye jo pracArakoM ke rUpa meM deza ke kone-kone meM jAkara jaina dharma-darzana kA pracAra-prasAra kara sake / jaba prAcAryazrI kA cAturmAsa ujjaina meM thA (lagabhaga san 1943 kA varSa) taba dhAra se eka zrAvaka ne Akara kahA ki hamAre yahA~ koI sAdhu-sAdhvI nahIM hai| yadi Apa kisI ko paryuSaNa meM vyAkhyAna dene bheja sakeM to bar3I kRpA hogii| usa samaya maiM AcAryazrI ke pAsa rahakara jaina dharma aura prAkRta bhASA kA adhyayana kara rahA thA / AcAryazrI ne mujhe AjJA dI ki maiM dhAra nagarI meM jAkara paryuSaNa karavAU~ / yadyapi maiM nayA-nayA thA tathApi prAcArya zrI kI AjJA ko zirodhArya kara maiM gayA aura vahA~ paryuSaNa kI ArAdhanA AcArya zrI kI kRpA se bahuta hI zAnadAra huI / vahA~ ke zrAvakajI ne vApasa Akara AcArya zrI ko paryuSaNa kI jo riporTa dI usase AcAryazrI kA svAdhyAya saMgha kI pravRtti calAne kA vicAra dRr3ha ho gayA aura dUsare hI varSa bhopAlagar3ha meM svAdhyAya saMgha kA prArambha ho gyaa| Aja to deza ke kone-kone meM svAdhyAya saMgha kI zAkhAe~ khula cukI haiN| samyagjJAna pracAraka maNDala jayapura ke tattvAvadhAna meM jaina sthAnakavAsI svAdhyAya saMgha kA mukhya kAryAlaya jodhapura meM kArya kara rahA hai / aneka svAdhyAyI bhAIbahina deza ke kone-kone meM jAkara sAdhu-sAdhvI rahita kSetroM meM paryuSaNa kI ArAdhanA karavAte haiM / jaba AcAryazrI kA cAturmAsa indaura aura jalagA~va meM thA taba indaura meM madhyapradeza svAdhyAya saMgha kI tathA jalagA~va meM mahArASTra svAdhyAya saMgha kI sthApanA huI / usake bAda to jaise-jaise AcArya prabara kA vihAra hotA gayA, vaise-vaise una-una rAjyoM meM svAdhyAya saMgha kI zAkhAe~ khulatI giiN| Aja to karnATaka aura tamilanADu jaise dUradarAja ke rAjyoM meM bhI svAdhyAya saMgha kI zAkhAe~ haiM / sAdhanA ke kSetra meM svAdhyAya ko ghara-ghara meM pracArita karane ko AcAryazrI kI bahuta bar3I dena hai| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 170 * vyaktitva evaM kRtitva prAcAryazrI ke pAsa jaba bhI koI darzana karane AtA to prAcAryazrI kA pahalA prazna hotA "koI dhArmika pustaka par3hate ho ? kucha svAdhyAya karate ho?" yadi darzanArthI kA uttara nahIM meM hotA to use kama se kama 15 miniTa svAdhyAya kA niyama avazya dilA dete / ___ svAdhyAya eka aisA prAMtarika tapa hai jisakI samAnatA anya tapa nahIM kara sakate / 'uttarAdhyayana sUtra' meM mahAvIra ne pharamAyA hai-'sajjhAeNaM samaM tavo nAvi atthi nAvi hoI / ' svAdhyAya ke samAna tapa na koI hai na koI hogaa| 'sajjhAe vA niutteNaM, savva dukkha vimokkhaNe / ' svAdhyAya se sarva du.khoM se mukti hotI hai / 'bahu bhave saMciyaM khalu sajjhAeNa khaveI / ' bahu saMcita kaThora karma bhI svAdhyAya se kSaya ho jAte haiM / bhUtakAla meM jo aneka dRr3hadharmI, priyadharmI, AgamajJa zrAvaka hue haiM, ve saba svAdhyAya ke bala para hI hue haiM aura bhaviSya meM bhI yadi jaina dharma ko jIvita dharma ke rUpa meM cAlU rakhanA hai to vaha svAdhyAya ke bala para hI raha sakegA / Aja AcAryazrI kI kRpA se svAdhyAyiyoM kI zAMti senA isa kArya kA aMjAma dezabhara meM de rahI hai / AcAryazrI ne dekhA ki loga sAmAyika to varSoM se karate haiM kintu unake jIvana meM koI parivartana nahIM hotA / jIvana meM samabhAva nahIM pAtA, rAga-dveSa nahIM chUTatA, krodha nahIM chUTatA, lobha nahIM chUTatA, viSaya-kaSAya nahIM chuutttaa| isakA kAraNa yaha hai ki loga mAtra dravya sAmAyika karate haiM / sAmAyika kA veSa pahanakara, upakaraNa lekara eka sthAna para baiTha jAte haiM aura idhara-udhara kI bAtoM meM sAmAyika kA kAla pUrA kara dete haiM / ataH jIvana meM parivartana lAne ke lie Apane bhAva sAmAyika kA upadeza diyA / Apa svayaM to bhAva sAmAyika kI sAdhanA kara hI rahe the / ApakA to eka kSaNa bhI svAdhyAya, dhyAna, mauna, lekhana prAdi ke atirikta nahIM bItatA thaa| ataH Apake upadeza kA logoM para bhArI prabhAva par3A / Apane sAmAyika lene ke 'tassa uttarI' ke pATha ke antima zabdoM para jora diyaa| sAmAyika 'ThANeNaM, moNeNaM, jhANeNaM' arthAt eka Asana se, mauna pUrvaka aura dhyAnapUrvaka honI cAhiye / yadi isa prakAra bhAvapUrvaka sAmAyika kI jAya, sAmAyika meM mauna rakheM, svAdhyAya kareM aura AtmA kA dhyAna kareM to dhIredhIre abhyAsa karate-karate jIvana meM samabhAva kI Aya hogI, jisase jIvana parivartita hogaa| isa prakAra Apane bhAva sAmAyika para adhika bala diyA / Apake pAsa jo koI AtA, usase Apa pUchate ki vaha sAmAyika karatA hai yA nahIM ? yadi nahIM karatA to use nitya eka sAmAyika yA nitya na ho sake to kama se kama saptAha meM eka sAmAyika karane kA niyama avazya dilvaate| Aja to prAcAryazrI kI kRpA se grAma-grAma, nagara-nagara, meM sAmAyika saMgha kI sthApanA ho cukI hai aura jayapura meM akhila bhAratIya sAmAyika saMgha kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kAryAlaya ina sabhI saMghoM ko zrRMkhalAbaddha kara bhAva sAmAyika kA evaM jIvana meM sAmAyika se parivartana lAne kA pracAra-prasAra kara rahA hai / sAdhanA ke kSetra meM AcAryazrI kI yaha bhI eka mahAn dena hai / hastI guru ke do pharamAna / sAmAyika svAdhyAya mahAna || * 171 sAdhuoM aura svAdhyAyiyoM ke madhya santulana samanvaya banAye rakhane ke liye kucha aise logoM ke saMgaThana kI AvazyakatA mahasUsa huI jo sAdhanA ke kSetra meM pragati kara raha hoM, jo apanI gRhastha jIvana kI maryAdAoM ke kAraNa sAdhu banane meM to asamartha haiM, phira bhI apanA jIvana bahuta hI sAdagI se, aneka vrataniyamoM kI maryAdAoM se, zAstroM ke adhyayana-adhyApanapUrvaka sAdhanA meM bitAte haiN| aise sAdhakoM kA eka sAdhaka saMgaThana bhI banAyA gayA, jisakA mukhya kAryAlaya udayapura meM zrI cA~damalajI karNAvaTa kI dekharekha meM cala rahA hai / isa saMgha kI tarapha se varSa meM kama se kama eka sAdhaka - zivira avazya lagatA hai jisameM dhyAna, mauna, tapa Adi para vizeSa prazikSaNa diyA jAtA hai / indaura, jalagA~va aura jodhapura meM ina ziviroM meM maiMne bhI bhAga liyA aura mujhe inameM sAdhaka jIvana ke viSaya meM aneka bAteM sIkhane ko milIM aura citta ko bar3I zAMti prApta huI / / yoM to AcArya pravara kA pUrA jIvana hI sAdhanAmaya thA kintu unhoMne apane antima jIvana se logoM ko Atma-sAkSAtkAra kI zikSA bhI sodAharaNa prastuta karadI / yaha sAdhanA ke kSetra meM gurudeva kI hama sabake liye sabase bar3I dena hai / ve deha meM rahate hue bhI dehAtIta avasthA ko prApta ho gaye / unhoMne yaha pratyakSa siddha kara diyA ki zarIra aura AtmA bhinna hai / zarIra jar3a hai, AtmA cetana hai / zarIra maratA hai, AtmA nahIM maratI / jise yaha bhedajJAna ho gayA hai, vaha nirbhaya hai / use mutyu se kyA bhaya ? usake liye mRtyu to purAne bastra kA tyAga kara naye vastra ko dhAraNa karane ke samAna hai / usake lie mRtyu to mahotsava hai / samAdhimaraNapUrvaka zarIra ke moha kA tyAga kara, mRtyu kA varaNa kara, gurudeva ne hamAre samakSa dehAtIta avasthA kA bhedajJAna kA pratyakSa spaSTa udAharaNa prastuta kara diyA / yaha sAdhanA ke kSetra meM gurudeva kI sabase bar3I dena hai / sAhitya kA kSetra : Jain Educationa International AcArya pravara bahuta dUradarzI the / jaba unhoMne dekhA ki jaina dharma kI koI uccakoTi kI sAhityika patrikA nahIM nikalatI jo gorakhapura se nikalane vAle 'kalyANa' kI taraha preraka ho, taba unhoMne bhopAlagar3ha se 'jinavAraNI ' mAsika patrikA prArambha karane kI preraNA dI / yaha patrikA dinoMdina pragati karatI For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 172 * vyaktitva evaM kRtitva gii| use bhopAlagar3ha se jodhapura lAyA gayA taba yaha tripoliyA meM vijayamalajI kumbhaTa ke presa meM chapatI thI aura maiM isakA prabandha sampAdaka thaa| bAda meM to 'jinavANI' kA sampAdana DaoN0 narendra bhAnAvata ke sakSama hAthoM meM jayapura se hone lagA aura isane aisI pragati kI ki Aja yaha jaina samAja meM 'kalyANa' kI taraha pratiSThita hai / isake 'karmasiddhAnta' vizeSAMka, 'aparigraha' vizeSAMka, 'jaina saMskRti aura rAjasthAna' vizeSAMka aura abhI kA 'zraddhAMjali vizeSAMka' sAhitya jagat meM samAdRta haiM / Aja jinavANI' ke hajAroM AjIvana sadasya bana cuke haiM deza meM hI nahIM videza meM bhii| bhArata ke sabhI vizvavidyAlayoM meM yaha pahu~catI hai| gurudeva svayaM janmajAta sAhityakAra aura kavi the| unhoMne 'uttarAdhyayana' sUtra kA prAkRta bhASA se sIdhA hindI bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai jo unake kavi aura sAhityakAra hone kA bejor3a namUnA hai / 'praznavyAkaraNa' sUtra para unhoMne hindI meM TIkA likhI hai| ve prAkRta, saMskRta, hindI aura gujarAtI bhASAoM ke vidvAn the| unake vyAkhyAna bhI bahuta sAhityika hote the| isakA pramANa 'gajendra vyAkhyAna mAlA' ke sAta bhAga haiM / unhoMne kaI padya hindI meM likhe haiM jo bahuta prasiddha haiM aura aksara prArthanA sabhA meM gAye jAte haiN| itanA hI nahIM ki ve svayaM sAhityakAra the balki unhoMne sadaiva kaI logoM ko likhane kI preraNA dI hai| zrI raNajItasiMha kUmaTa, DaoN0 narendra bhAnAvata, zrI kanhaiyAlAla lor3hA, zrI ratanalAla bAphanA Adi kaI vyaktiyoM ne apanI 'zraddhAMjali' meM yaha svIkAra kiyA hai ki AcAryazrI kI preraNA se hI unhoMne likhanA prArambha kiyA thaa| svayaM mujhe bhI gujarAtI se hindI anuvAda kI ora lekhana kI preraNA pUjya gurudeva se hI prApta huI / unhIM kI mahatI kRpA se maiM 'upamiti bhava prapaMca kathA' jaise mahAn grantha kA anuvAda karane meM saphala huaa| jisa vyakti kI giraphtArI ke do-do vAranTa nikale hue hoM use vairAgI ke rUpa meM prAzraya dekara use prAkRta, saMskRta, jaina dharma aura darzana kA adhyayana karavAnA aura lekhana kI preraNA denA gurudeva ke sAhitya-prema ko spaSTa karatA hai / AcAryazrI kI kRpA se mujhe paM. duHkha mocana jI jhA se bhI prAkRta sIkhane meM kAphI sahAyatA milI kintu bAda meM to paMDita pUrNacandajI daka jaise vidvAn ke pAsa sthAyI rUpa se rakhakara jaina siddhAnta vizArada aura saMskRta vizArada taka kI parIkSAe~ dilavAne kI sArI vyavasthA pUjya gurudeva kI kRpA se hI huI / mAtra mujhe hI nahIM unhoMne apane jIvana meM isI prakAra kaI logoM ko likhane kI preraNA dI thii| aise the sAhitya-premI hamAre pUjya gurudeva ! sAhityakAroM ko apane sAhitya ke prakAzana meM bar3I kaThinAI hotI hai| isalie AcAryazrI kI preraNA se jayapura meM samyagjJAna pracAraka maMDala kI Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 173 sthApanA huI jisase 'jinavAraNI' ke sAtha-sAtha AdhyAtmika satsAhitya prakAzita hotA hai| jaina vidvAnoM kA koI saMgaThana nahIM hone se vidvAn prakAza meM nahIM pA rahe the aura unakI vicAradhArA se jana-sAdhAraNa ko lAbha prApta nahIM ho rahA thaa| ataH prAcArya pravara kI preraNA se jayapura meM DaoN0 narendra bhAnAvata ke suyogya hAthoM meM akhila bhAratIya jaina bidvat pariSad kI sthApanA kI gaI jisakI varSa meM kama se kama eka vidvat saMgoSThI avazya hotI hai| isase kaI jaina vidvAn prakAza meM Aye haiM aura TraikTa yojanA ke antargata 101 rupaye meM 108 pustakeM dI jAtI haiN| isa yojanA meM aba taka 83 pustakeM prakAzita ho cukI haiM / isake atirikta svAdhyAyiyoM ko vizeSa prazikSaNa ghara baiThe dene ke liye prAcAryazrI kI preraNA se 'svAdhyAya zikSA' dvaimAsika patrikA kA prakAzana bhI ho rahA hai jisameM prAkRta, saMskRta aura hindI vibhAga haiN| isa patrikA meM prAkRta aura saMskRta para adhika bala diyA jAtA hai aura pratyeka aMka meM prAkRta bhASA sIkhane ke niyamita pATha prakAzita hote haiN| gurudeva kI preraNA se akhila bhAratIya mahAvIra jaina zrAvikA saMgha kI bhI sthApanA huI aura mahilAoM meM jJAna kA vizeSa prakAza phailAne ke lie 'vIra upAsikA' patrikA kA prakAzana madrAsa se prArambha huA jisameM adhikAMza lekha mAtra mahilAoM ke lie hI hote the| aAja ke vidyArthI hI bhaviSya meM sAhityakAra aura vidvAna baneMge ataH vidyArthiyoM ke zikSA ko ucita vyavasthA honI cAhiye / isI uddezya se bhopAlagar3ha meM jaina ratna ucca mAdhyamika vidyAlaya aura chAtrAvAsa kI sthApanA kI gaI jisase nikale hue chAtra prAja deza ke kone-kone meM phaile hue haiN| isa vidyAlaya ke parIkSAphala sadaiva bahuta acche rahe haiN| itihAsa kA kSetra : itihAsa likhane kA kArya sabase Ter3hA hai kyoMki isameM tathyoM kI khoja karanI par3atI hai aura pratyeka ghaTanA ko sapramAraNa prastuta karanA hotA hai / phira eka saMta ke lie to yaha kArya aura bhI kaThina hai| prAcIna hastalikhita granthoM aura zilAlekha Adi ko DhUMr3hane ke lie prAcIna maMdiroM, guphAoM, grantha bhaMDAroM Adi kI khAka chAnanI par3atI hai jo eka santa ke lie isalie kaThina hai ki vaha vAhana kA upayoga nahIM kara sktaa| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 phira bhI gurudeva ne isa kaThina kArya kA bIr3A uThAyA aura use yathAzakya prAmANika rUpa meM prastuta kiyaa| bhagavAna RSabhadeva se lekara vartamAnakAla taka kA prAmANika jaina itihAsa likhanA koI baccoM kA khela nahIM thA, kintu prAcArya pravara ne apanI tIkSNa samIkSaka buddhi aura lagana se isa kArya ko pUrA kara dikhAyA aura karIba hajAra-hajAra pRSThoM ke cAra bhAgoM meM jaina itihAsa ( madhyakAla taka) likhakara eka adbhuta sAhasa kA kArya kiyA hai / isa itihAsa-lekhana ke lie AcArya pravara ko kitane hI jaina grantha bhaMDAroM kA avalokana karanA pdd'aa| kitane hI maMdiroM aura mUrtiyoM ke abhilekha par3hane par3e / AcArya pravara kA gujarAta, mahArASTra, karnATaka, tAmilanADu, rAjasthAna, madhyapradeza, dillI meM jahA~ kahIM bhI vihAra huA, sthAna-sthAna para prAcIna grantha bhaMDAroM evaM maMdiroM meM hastalikhita granthoM evaM zilAlekhoM kA zodhakAryaM satata calatA hI rahA / vizrAma karanA to pUjya gurudeva ne sIkhA hI nahIM thA / sUryodaya sUryAsta taka nirantara lekhana kArya, saMzodhana kArya Adi calatA rahatA thA / * itanA kaThina parizrama karane para bhI loMkAzAha ke viSaya meM prAmANika tathya nahIM mila rahe the / ataH mujhe lAlabhAI dalapata bhAI bhAratIya zodha saMsthAna ahamadabAda meM lokAzAha ke biSaya meM zodha karane ke lie mAlavaNiyAjI ke pAsa bhejA / maiMne vahA~ lagAtAra chaH mahIne rahakara nitya prAtaH 10 baje se 4 baje taka aneka hastalikhita granthoM kA avalokana kiyA aura zrI mAlavaNiyAjI ke sahayoga se lokAzAha ra loMkAgaccha ke viSaya meM jo bhI pramANa mile, unakI phoTo kApiyAM banavAkara jaina itihAsa samiti, lAla bhabana, jayapura ko bhejatA rahA / isI se aMdAja lagAyA jA sakatA hai ki itihAsa lekhana kA kArya kitanA zramapUrNa rahA hogA / AcAryazrI ne vaha kArya kara dikhAyA hai jise karanA bar3e-bar3e dhuraMdhara itihAsavidoM ke liye kaThina thA / * vyaktitva evaM kRtitva bhAvI pIr3hI jaba bhI isa itihAsa ko par3hegI vaha AcAryazrI ko unakI isa mahattvapUrNa aitihAsika dena ke lie yAda kiye binA nahIM raha sakegI / - 10/505, nandanavana nagara, jodhapura * Jain Educationa International manuSya ko tAta tapta avasthA se ubAranA akhilAtmA puruSa kI sabase bar3I sAdhanA hai / itihAsa manuSya kI tIsarI A~kha hai / For Personal and Private Use Only - hajArIprasAda dvivedI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-sAdhanA aura prAcArya zrI - DaoN0 premacanda rAMvakA bhAratIya prAtma sAdhaka manISiyoM ne apanI utkaTa tyAga, tapasyA evaM sAdhanA se prasUta anubhavoM se yaha siddha kiyA hai naratvaM durlabhaM loke, vidyA tatra sudurlabhA / kavitvaM durlabhaM loke, muktistatra sudurlabhA / isa saMsAra meM prathama to nara-janma pAnA hI durlabha hai aura yadi kinhIM sukRtoM se nara-bhava pA bhI liyA to vidyA prApti aura bhI durlabha hai, yadi vidvAn bhI bana gaye to kAvya-sRjana durlabha hai, yadi aisA bhI ho jAya to isa saMsAra se AvAgamana se sadA-sadA ke liye mukti prApta karanA to atyanta hI durlabha hai / yaha sunizcita hai ki 84 lAkha yoniyoM meM bhaTakate-bhaTakate mAnava jIvana kI prApti usI prakAra durlabha hai, jisa prakAra caurAhe para/rAjamArga para svarNa rAzi kA milanA atyanta kaThina hai| isIliye saMta bhakta kavayitrI mIrA ne gAyA-'kA jANUM kucha puNya pragaTA mAnuSA avatAra / ' parantu usakA artha yaha nahIM ki durlabha vastu kI prApti ke liye kyoM prayatna kiyA jAve-prayatna to durlabha vastu ke liye hI hotA hai| . hameM kinhIM pUrvodaya puNya karmoM se mAnava jIvana milA hai to isa jIvana ke prati pala-pratikSaNa kA sadupayoga Avazyaka hai| kyoMki mAnava jIvana hI anya saba gatiyoM se zreSTha hai-pAhAra, nidrA, bhaya, maithuna ye kriyAe~ to manuSya aura pazu donoM karate haiM, parantu Atma-sAdhanA parama dharma hI aisA hai jo mAnava ko prabhu se bhinna karatA hai| isa durlabha mAnava janma ko prApta karane ke liye devatA bhI lAlAyita rahate haiN| kyoMki isa jIvana ke mAdhyama se hI tapa, tyAga dvArA acala saukhya dhAma prApta kiyA jA sakatA hai| isaliye 'chaha DhAlA' ke racayitA kavivara zrI daulatarAmajI kahate haiM "daula samajha suna ceta sayAne, kAla vRthA mata khove / yaha nara bhava phira milata kaThina hai. so samyakmatI hove / / ": Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 176 * 1 jaina dharma-darzana meM Atma-sAdhanA ke liye koI nizcita samaya kI sImA nirdhArita nahIM hai / yadyapi bhAratIya saMskRti meM manuSya kI 100 varSa kI Ayu mAnakara 25 - 25 varSa ke antarAla se cAra zrAzramoM kA nirdhAraNa kara cAra puruSArthoM kI prApti kI bAta kahI gayI hai, kavivara kAlidAsa kahate haiM / vyaktitva evaM kRtitva " zaizave'bhyasta vidyAnAM yauvane viSayeSiNAm / vArddhake munivRttInAM yogenAnte tanutyajAm / / " parantu jaina kavi kahatA hai "bAlapane meM jJAna na lahyo, taruNa samaya taruNI rata rahyo / arddha mRtaka sama bUr3hApano, kaise rUpa lakhe apano || ' jaina saMskRti meM Atma-sAdhanA ke liye koI Ayu kA bandhana nahIM hai / bAlyAvasthA meM bhI abhIkSNa jJAnopayoga ho jAtA hai| jaina dharma ke tIrthaMkara AcArya sAdhu-sAdhviyoM kA jIvana isa tathya kA jIvanta pramANa hai / prAtaH smaraNIya pUjya AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ne to 10 varSa kI atyalpa Ayu meM muni dIkSA dhAraNa kara prAtma-sAdhanA ke kaThora mArga kA avalambana liyA aura 20 varSa kI prArambhikI yuvAvasthA meM prAcArya pada grahaNa kara Atma kalyANa ke sAtha samAja ko bhI sanmArga kI ora prerita kiyA / Jain Educationa International "sa jAto yena jAtena, yAti vaMzaH samunnatim / parivartini saMsAre mRta: kovA na jAyate || paMcataMtra / / " AcArya zrI vastutaH kula dIpaka the / jaina kula nahIM, mAnava kula ke, isIliye ve mAnavottama the / nara-janma kI sArthakatA ko unhoMne anubhUta kiyA, apanI Atma-sAdhanA se prApta phala kA AsvAdana unhoMne hameM bhI karAyA - jo unake vizAla kRtitva ke rUpa meM vidyamAna hai / aise Atma-sAdhakoM ke darzana va sAnnidhya bar3e bhAgya se milate haiM "sAdhUnAM darzanaM puNyaM, tIrthabhUtAH hi sAdhavaH / kAlena phalate tIrthaH, sAdhuH sadyaH samAgamaH // candanaM zItalaM loke, candanAdapi candramAH / candra candanayormadhye, zItalA sAdhu saMgatiH / / ' jaina dharma kI sAmAjika vyavasthA kI sabase bar3I dena 'catuH saMgha' kI sthApanA hai / jainacAryoM ne sAdhu-sAdhvI aura zrAvaka-zrAvikA ko catuH saMgha kA For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 177 nAma diyA hai| jahA~ ye cAroM astitvazIla haiM, dharma tIrtha pravAhamaya rhegaa| sAdhu-sAdhvI tyAgI varga hai, zrAvaka-zrAvikA gRhI haiN| jaina dharma ke patha meM ye do varga barAbara rahate haiN| jaise nadI do taToM ke bIca bahatI huI samudra taka calI jAtI hai, vaise hI dharma ke ye do taTa haiN| inake dvArA pravAhita humA dharma parama dhAma siddhAlaya taka pahu~ca jAtA hai| jahA~ sAdhu-sAdhvIgaNa haiM vaha samAja Adarza rUpa hogaa| sAdhu-svayaM Atma-sAdhaka bana samAja ko bhI usa ora prerita karatA hai| isa dRSTi se sAdhu-samAja donoM milakara rASTra kI AdhyAtmika aura sAMskRtika unnati meM bhAgIdAra hote haiN| paM. AzAdharasUri 'sAgAra dharmAmRta' meM kahate haiM-Atma-sAdhanA ke mArga meM sajjanoM ko prerita kreN| jaise putra ke abhAva meM vaMza ke calAne ke liye dattaka putra liyA jAtA hai, usI prakAra dharma saMgha saMcAlana ke liye tyAgIsAdhuoM kI AvazyakatA hai| kyoMki 'na dharmoM dhArmikaivinA'-dhArmika samAja ke binA dharma kI avasthiti nhiiN| Adi tIrthaMkara RSabhadeva se lekara Aja taka sAdhu va samAja kI avyAbAdha avicchinna paramparA calI A rahI hai| aura jaba taka dIkSA-zikSA kI paramparA samAja meM calatI rahegI, dharma bhI avyAbAdha gati se calatA rhegaa| bhAratIya dharma-darzanoM meM cArvAka ke 'RNaM kRtvA ghRtaM pivet, bhasmI bhUtasya dehasya punarAgamana kutaH' ko chor3akara sabhI darzanoM meM Atma-jJAna ko itara bhautika jJAnoM se sarvopari va sarvazreSTha mAnA hai| upaniSad to prAtma-jJAna ke hI vivecaka graMtha haiM / 'AtmAnaM viddhi' pramukha sUtra hai / nItikAra kahate haiM "labdhA vidyA rAjamAnyA tata: kiM, prAptA sampadva bhavAdyA tataH kim / bhuktA nArI sundarAGgI tataH kiM, yena svAtmA naiva sAkSAtkRto'bhUt / / " yAjJavalakya RSi se maitreyI ne nivedana kiyA-bhagavan ! jisa vastu ko Apa chor3a rahe haiM, kyA usase hamArI AtmA kA hita ho sakatA hai ? yadi nahIM to hama use kyoM grahaNa kareM? hama bhI Apake sAtha hI Atma-sAdhanA meM raheMge / prA. vAdIbhasiMha kahate haiM 'ko'haM kIdRgguNaH kvatyaH kiM prApyaH kiM nimittakaH / ityUha pratyUhaM no cedasthAne hi matirbhavet / / " jo manuSya prAtaH evaM rAtri ko sote samaya (trikAla saMdhyA, pAMca bAra namAja) pratidina isa prakAra apanI avasthiti para vicAra karate haiM, unakI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 178 * vyaktitva evaM kRtitva mati unmArgagAmI nahIM hotI-'gItA' meM kRSNa bhI Atma-sAdhanA kI mahatA batAte haiM "uddharedAtmanAtmAnaM, nAtmAnamavasAdayet / AtmaivAtmano bandhu rAtmaivaripurAtmanaH / / " Atma hI jJAtA, jJAna aura jJaya hai| Atma-sAdhanA meM jJAna aura bhakti donoM sahAyaka haiM / 'jJAnameva praashktiH'| ajjhamaNamevajhANaM-jJAna/svAdhyAya tapa hai| svAdhyAnmA pramadaH / jJAna/dhyAnAgni sarvakarmANi bhasmasAt karute kSaNaH / jisa prakAra dhAge sahita suI kahIM khotI nahIM, vaise hI jJAna yukta aatmaa| saMsAra meM bhaTakatA nahIM hai| jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya svAdhyAya se hI hotA hai| __ AcArya zrI hastImalajI mahArAja ne apane mahanIya vyaktitva evaM kRtitva ke dvArA prAtma-sAdhanA ke mArga ko sAdhu aura zrAvaka donoM ke liye prazasta kiyaa| apane sudIrgha tapasyA evaM tyAga se unhoMne Atma-sAdhanA ke ucca AyAma ko pAkara apane pravacanoM evaM sAhitya-lekhana dvArA jana-sAmAnya ko sambodhita kara sanmArga para lgaayaa| unakI 'prArthanA-pravacana' pustaka meM Atma-sAdhanA hetu jJAna evaM bhakti ke mAdhyama se pade-pade pAThakoM ko sukara mArga milatA hai / vastutaH prArthanA para diye gaye ye pravacana mokSa mArga meM pAtheya svarUpa haiN| inameM prAcArya zrI ne jIvana meM prArthanA kI upAdeyatA para vibhinna udAharaNoM/dRSTAntoM se Atma-sAdhanA meM sahAyaka tattvoM ko sAdhakajijJAsu ke liye sahaja rUpa meM prastuta kiyA hai| prAtaH kAlIna AdinAtha stuti mAnava-mAtra ko sukha-zAnti ke sAtha Atma-dhyAna ke patha para ArUr3ha karatI hai| AtmA ko paramAtmA se jor3ane ke mArga meM AcArya zrI ke ye pravacana AtmasAdhaka ke liye nizcita hI atyanta upAdeya haiM / Atma-sAdhanA meM prArthanA, dhyAna aura bhakti AtmA ko nirmalatA pradAna karatI hai| -1610, khejar3e kA rAstA, jayapura-302 001 - saMsAra-mArga meM manuSya ko apane se zreSTha athavA apane jaisA sAthI na mile to vaha dRr3hatApUrvaka akelA hI cale, parantu mUrkha kI saMgati kabhI na kre| -dhammapada Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA svarUpa aura prAcArya zrI kI sAdhanA / zrI kanhaiyAlAla lor3hA sAdhanA kA svarUpa va prakAra : khAnA, pInA, dekhanA, sunanA, vilAsa karanA Adi dvArA kSaNika sukhoM kA bhoga tathA kAmanA apUrtijanya duHkha kA vedana to manuSyetara prANI bhI karate haiM / manuSya kI vizeSatA yahI hai ki vaha duHkha rahita akSaya-akhaMDa-anaMta sukha kA bhI bhoga kara sakatA hai| jo manuSya aise sukha ke lie prayatnazIla hotA hai, use hI sAdhaka kahA jAtA hai / prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. aise hI eka utkRSTa sAdhaka the| yaha niyama hai ki duHkha milatA hai-asaMyama, kAmanA, mamatA, ahaMtA, rAga, dveSa, moha, Asakti, viSaya, kaSAya Adi doSoM se aura sukha milatA haikSamA, maitrI, nirabhimAnatA, vinamratA Adi sadguNoM se| ataH duHkha rahita sukha pAne kA upAya hai doSoM kI nivRtti evaM guNoM kI abhivyakti / doSoM kI nivRtti ko niSedhAtmaka sAdhanA evaM guNoM kI abhivyakti va kriyAnviti ko vidhiAtmaka sAdhanA kahA jAtA hai| sAdhanA ke ye do hI pramukha aMga haiM-(1) niSedhAtmaka sAdhanA aura (2) vidhi-prAtmaka sAdhanA / niSedhAtmaka sAdhanA meM jina doSoM kA tyAga kiyA jAtA hai una doSoM ke tyAga se una doSoM se viparIta guNoM kI abhivyakti sAdhaka ke jIvana meM sahaja hotI hai, vahI vidhi-yAtmaka sAdhanA kahI jAtI hai| jaise vaira ke tyAga se nirvairatA kI upalabdhi niSedhAtmaka sAdhanA hai aura mitratA kI abhivyakti vidhi-prAtmaka sAdhanA hai| jaisA ki 'Avazyaka sUtra' meM kahA hai-"mitti me savva bhUesu, vairaM majha na kenni|" arthAt merA saba prANiyoM ke prati maitrIbhAva hai, kisI bhI prANI ke prati vairabhAva nahIM hai| yahA~ vairatyAga va maitrIbhAva donoM kahA hai| isI prakAra hiMsA ke tyAga se hiMsArahita honA niSedhAtmaka sAdhanA hai aura dayA, dAna, karuNA, vAtsalya Adi sadguNoM kI abhivyakti vidhi-prAtmaka sAdhanA hai / mAna ke tyAga se nirabhimAnatA kI upalabdhi niSedhAtmaka sAdhanA hai aura vinamratA kA vyavahAra vidhi-prAtmaka sAdhanA hai / lobha ke tyAga se nirlobhatA kI upalabdhi niSedhAtmaka sAdhanA hai aura udAratA kI abhivyakti vidhi-prAtmaka sAdhanA hai ityAdi / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 180 * sAdhanA kA mahattva : yaha niyama hai ki niSedhAtmaka sAdhanA ke paripakva hote hI vidhi - Atmaka sAdhanA svataH hone lagatI hai / yadi sAdhaka ke jIvana meM vidhi- prAtmaka sAdhanA kI abhivyakti nahIM hotI hai to samajhanA cAhiye ki niSedhAtmaka sAdhanA paripakva nahIM huI hai| yahI nahIM, vidhi prAtmaka sAdhanA ke binA niSedhAtmaka sAdhanA niSprANa hai / aisI niSprANa niSedhAtmaka sAdhanA akarmaNya va kartavyahIna banAtI hai jo phira akartavya ke rUpa meM prakaTa hotI hai| sAdhaka ke jIvana meM sAdhanA ke niSedhAtmaka evaM vidhi- prAtmaka ina donoM aMgoM meM se kisI bhI aMga kI kamI hai to yaha nizcita hai ki dUsare aMga meM bhI kamI hai / athavA yaha kahA jA sakatA hai ki niSedhAtmaka sAdhanA ke binA vidhi - prAtmaka sAdhanA adhUrI hai aura vidhi-prAtmaka sAdhanA ke binA niSedhAtmaka sAdhanA adhUrI hai / adhUrI sAdhanA siddhidAyaka nahIM hotI hai / ataH sAdhaka ke jIvana meM sAdhanA ke donoM hI aMgoM kI paripakvatA - paripUrNatA Avazyaka hai / vahI siddhidAyaka hotI hai / vyaktitva evaM kRtitva isa tathya ko adhyAtmajJAna aura manovijJAna ina donoM ko milAkara kahe to yoM kahA jA sakatA hai ki indriya-saMyama, kaSAya Adi doSoM (pApoM) ke tyAga rUpa niSedhAtmaka sAdhanA se Atma zuddhi hotI hai aura usa zrAtma-zuddhi kI abhivyakti jIvana meM satmana, satya vacana, satkArya rUpa sadpravRttiyoM-sadguNoM meM hotI hai, yahI vidhi - prAtmaka sAdhanA hai / isI vidhi prAtmaka sAdhanA ko jainadarzana meM zubha yoga kahA gayA hai aura zubha yoga ko saMvara kahA hai / ataH zubha yoga Atma zuddhi kA hI dyotaka hai / kAraNa ki adhyAtma evaM karma - siddhAnta kA yaha niyama hai ki jitanA - jitanA yaha kaSAya ghaTatA jAtA hai utanI utanI grAtma-zuddhi hotI jAtI hai - prAtmA kI pavitratA bar3hatI jAtI hai| jitanI jitanI zrAtma zuddhi bar3hatI jAtI hai, utanA utanA yogoM meM - mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM meM zubhatva bar3hatA jAtA hai / pravRttiyoM kA yaha 'zubhatva' zuddhatva ( zuddhabhAva ) kA hI abhivyakta rUpa hai| zuddhatva bhAva hai aura zubhatva usa zuddhabhAva kI abhivyakti hai / isa zubhatva evaM zuddhatva kI paripUrNatA meM hI siddhi kI upalabdhi hai / Jain Educationa International prAcArya zrI kI sAdhanA va preraNA : AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke jIvana meM sAdhanA ke donoM aMgazrarthAt niSedhAtmaka sAdhanA evaM vidhi- prAtmaka sAdhanA - paripuSTa parilakSita hote haiM / unake sAdhanAmaya jIvana meM dina ke samaya vidhi - prAtmaka sAdhanA kI aura rAtri ke samaya niSedha-Atmaka sAdhanA kI pradhAnatA rahatI thii| dina meM sUryodaya hote hI AcArya pravara svAdhyAya, lekhana, paThana-pAThana, udbodhana Adi kisI na kisI sadpravRtti meM laga jAte the aura yaha krama sUryAsta taka calatA rahatA thA / For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 1 'khaNa nikamo rahaNo nahi, karaNo pratama kAja' arthAt 'sAdhanA meM kSaraNa mAtra kA bhI pramAda na karanA' yaha sUtra AcArya zrI kI sAdhanA kA mUlamaMtra thA / svargavAsa ke kucha mAsa pUrva taka svastha avasthA meM prAcArya zrI ne dina meM nidrA kabhI nahIM lI / ve svayaM to kisI na kisI sadpravRtti meM lage hI rahate the sAtha hI apane pAsa baiThe darzanArthiyoM ko bhI svAdhyAya, japa, lekhana Adi kisI na kisI sadpravRtti meM lagA dete the| kisI kA samaya vikathA va sAvadya ( dUSita ) pravRtti meM na jAne pAve, isake prati ve sadA sajaga rahate the / prAgantuka darzanArthI ko Ate hI usakI sAdhanA kaisI cala rahI hai tathA usake grAma meM dharma-dhyAna kitanA ho rahA hai, yaha pUchate the / phira use usakI pAtratA ke anusAra Age ke lie sAdhanA karane kI preraNA dete the / kaunasA vyakti kisa prakAra kI sAdhanA kA pAtra hai, isake AcArya zrI vilakSaNa parakhaiyA the / jo jaisA pAtra hotA use vaisI hI sAdhanA kI aura Age bar3hAte the / dhanavAnoM va udyogapatiyoM ko parigraha-parimANa karane evaM udAratApUrvaka dAna dene kI preraNA dete the / unake baccoM ko durvyasanoM kA tyAga karAte evaM sAmAyika svAdhyAya karane kA vrata dilAte / vidvAnoM ko lekhana-ciMtana kI va anusaMdhAna - anveSaNa kI preraNA dete the / zrAvikAoM ko gRhastha ke kArya meM hiMsA, apavyaya, akhAdya se kaise baceM, baccoM ko susaMskArita kaise banAyeM, mArgadarzana karate the / sAmAnya janoM evaM sabhI ko svAdhyAya va sAmAyika kI preraNA te nahIM thakate the / sAdhaka sAdhanA patha para Age bar3he etadartha dhyAna- mauna, vratapratyAkhyAna, tyAga tapa kI preraNA barAbara dete rahate / ApakI preraNA ke phalasvarUpa saikar3oM svAdhyAyI, bIsoM lekhaka, aneka sAdhaka va kAryakartA taiyAra hue, bIsoM saMsthAeM khuliiN| isa lekha ke lekhaka kA lekhana va sevA ke kSetra meM AnA prAcArya zrI kI kRpA kA hI phala hai / I * 181 AcArya zrI kA vidhi- prAtmaka sAdhanA ke bIca meM samaya-samaya para dhyAna, mauna, ekAnta Adi niSedhAtmaka sAdhanA kA krama bhI calatA rahatA thA yathAAcArya zrI ke hara guruvAra, hara mAsa kI badi dazamI, hara pakSa kI terasa, pratidina madhyAhna meM 12 baje se 2 baje taka tathA prAtaH kAla lagabhaga eka prahara taka mauna rahatI thI / madhyAhna meM 12 baje se lagabhaga eka muhUrtta kA dhyAna niyamita karate rahe / AcArya zrI kI yaha mauna-dhyAna Adi kI vizeSa sAdhanA ciMtana, manana, lekhana Adi vidhi prAtmaka sAdhanA ke lie zakti dene vAlI va puSTa karane vAlI hotI thI / AcArya zrI rAtri meM pratikramaNa va dina meM AhAra-vihAra ke zuddhikaraNa ke pazcAt 'naMdIsUtra' Adi kisI Agama kA svAdhyAya, jijJAsutroM kI zaMkAoM kA samAdhAna, kalyANa mandira Adi stotra se bhagavadbhakti Adi dharma-sAdhanA niyamita karate the / rAtri ko pratyalpa nidrA lete the / rAtri meM adhikAMza samaya dhyAna-sAdhanA meM hI rata rahate the / Azaya yaha hai ki AcArya zrI sAre samaya kisI na kisI prakAra kI sAdhanA meM niraMtara nirata rahate the / 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 182 Jain Educationa International AcArya zrI kI japa, svAdhyAya, lekhana, paThana-pAThana, pravacana, ciMtana, manana zrAdi vidhi - Atmaka sAdhanA kA lakSya bhI rAga-dva eSa, viSaya- kaSAya para vijaya pAnA thA aura niSedhAtmaka sAdhanA kA lakSya bhI yahI thA / ApakI vidhiAtmaka sAdhanA niSedhAtmaka sAdhanA ko puSTa karane vAlI thI aura niSedhAtmaka sAdhanA se milI zakti va sphUrti vidhi- Atmaka sAdhanA ko puSTa karane vAlI thI / isa prakAra vidhi- prAtmaka evaM niSedhAtmaka ye donoM sAdhanAe~ paraspara pUraka, poSaka va vItarAgatA kI ora Age bar3hAne meM sahAyaka thIM / AcArya zrI kI sAdhanA unake jIvana kI abhinna aMga thI / jIvana hI sAdhanA thA, sAdhanA hI jIvana thA / AcArya zrI ne sAdhanA kara apane jIvana ko saphala banAyA / isI mArga para calane, anukaraNa va anusaraNa karane meM hI hamAre jIvana kI sArthakatA va saphalatA hai / * vyaktitva evaM kRtitva * - adhiSThAtA, zrI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna e-6, mahAvIra udyAna patha, bajAja nagara, jayapura - 302017 zramRta-karaNa sAmAyika arthAt samabhAva usI ko raha sakatA hai, jo svayaM ko pratyeka bhaya se mukta rakhatA hai / - sUtrakRtAMga * jisa prakAra puSpoM kI rAzi meM se bahuta sI mAlAe~ banAI jA sakatI haiM, usI prakAra saMsAra meM janma lene ke bAda manuSya ko cAhie ki vaha zubha kAryoM kI mAlA gUMthe / - dhammapada For Personal and Private Use Only jisakA vRttAnta sunakara, jisako dekhakara, jisakA smaraNa karake samasta prANiyoM ko zrAnanda hotA hai, usI kA jIvana zobhA detA hai - prarthAt saphala hotA hai / - yogavaziSTha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI dena : sAdhanA ke kSetra meM - zrI cAMdamala karNAvaTa pU0 prAcArya zrI hastImalajI ma. sA0 kI sAhitya, dharma, darzana, itihAsa, sAdhanA, svAdhyAya, vyasanamukti evaM samAja-saMgaThana Adi kSetroM meM mahanIya dena rahI hai / ise jaina samAja va sAmAnya janasamudAya kabhI nahIM bhulA sakegA / janajana ke manamAnasa para prAcAryazrI kI utkRSTa sAdhutA evaM Adarza saMyamI jIvana kI eka amiTa chApa sadA banI rhegii| jaina dharma ke maulika itihAsa' ke mArgadarzaka AcArya zrI hastI svayaM apanA itihAsa gar3ha gaye haiM, jo sadA sarvadA AdaraNIya, smaraNIya evaM ullekhanIya rhegaa| AcAryazrI uccakoTi ke yogI the aura the sAdhanA ke Adarza / jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA to unakA jIvana thii| unake jIvana aura maraNa meM sAdhanA jaise rama gaI thii| ve sAdhanAmaya bana gaye the| kitanA apramatta thA unakA jIvana / dhyAna, mauna, japa, tapa, svAdhyAya Adi kI sAdhanA meM Dabe rahate the ve| niSkaSAyatA evaM nirmalatA kI chApa thI unake jIvana-vyavahAroM meM / atyalpa sAtvika AhAra aura atyalpa nidrA, zeSa sampUrNa samaya saMyama-sAdhanA meM, bhagavAna mahAvIra ke mahAn siddhAntoM ke pracAra-prasAra meM vizeSataH sAhitya-sRjana meM ve lagAyA karate the| pratyeka darzanArthI ko svAdhyAya evaM dharmasAdhanA kI pUchatAcha evaM preraNA dene ke bAda canda minaToM meM hI apanI sAdhanA meM saMlagna ho jaate| saMyama, sAdagI, saralatA aura apramattatA kA udAharaNa thA AcArya pravara kA jIvana / sAdhanA kSetra meM eka mahAna krAMtikArI racanAtmaka kadama uThAyA AcArya zrI hastI ne / sAdhanA kI unakI apanI avadhAraNA thii| sAdhanA pravRtti kI unakI maulika vizeSatAe~ thIM / sAdhanA kyoM kI jAya ? usakA kyA svarUpa ho? jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA kaisI ho? ina sabhI ke bAre meM unake apane vicAra the, jinheM isa nibandha meM kramaza: vistAra se batAyA jA rahA hai| eka krAMtikArI sRjana-prAcArya zrI hastI eka dUradarzI santa the| unhoMne bhAvI samAja kI kalpanA karake svAdhyAya pravRtti kA vyApaka prasAra to kiyA hI, usase bhI Age bar3hakara unhoMne sAdhaka saMgha ke gaThana kI bhI mahatI preraNA dii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 184 * 1 bhautikatA kI prabala prA~dhI meM jaina saMskRti ke saMrakSaka kI dRSTi se sAdhaka saMgha kA dIpa pradIpta kiyaa| sAdhaka saMgha se AcAryazrI kA abhiprAya zramaNa aura gRhastha ke bIca ke varga se thA, aise sAdhaka jo gRhastha jIvana ke prapaMcoM se Upara uThe hue hoM / ve nirvyasanI jIvana bitAte hue, zrAvaka dharma kA pAlana karate hue, jIvanadAnI banakara samAjotthAna evaM dharma pracAra ke kArya meM laga sakeM / svayaM ke jIvana ko sAdhakara deza-videza meM prabhu mahAvIra ke siddhAntoM kA pracAra-prasAra kara sakeM / isa saMgha ke nirmANa ke pIche unakA uddezya thA ki jJAna aura kriyA donoM kA sAdhaka varga meM samAveza ho, sAmaMjasya ho / kriyA ke abhAva meM jJAna pUrNa hai, ataH jJAna ke sAtha kriyA kA samanvaya, sAmaMjasya ho sAdhaka varga meM / ve jJAna-kriyA kI ArAdhanA karate hue jIvana meM agrasara hoM aura prabhu mahAvIra ke siddhAntoM ke pracAra-prasAra meM apanA yogadAna kara sakeM / vyaktitva evaM kRtitva saMvat 2034 meM AcArya pravara ke byAvara cAturmAsa meM prAcAryazrI kI sAdhanA saMgha kI preraNA ko samAja meM sAdara kriyAnvita karane kI yojanA banI / lekhaka ko yaha dAyitva sauMpA gayA / AcArya pravara kI sadpreraNA se aneka sAdhaka taiyAra hue jo sAdhaka saMgha kI yojanAnurUpa kArya karane ko icchuka the / svAdhyAyI to ye the hii| sAdhanA mArga para Age bar3hane ko ye tatpara the / kucha samaya bAda sAdhaka saMgha kA vidhivat gaThana huA / saMkSepa meM sAdhaka saMgha ke tIna uddezya rakhe gaye the 1. sAdhaka varga meM svAdhyAya, sAdhanA evaM samAja sevA kI pravRtti ko vikasita karane ke lie samucita vyavasthA karanA / 2. pU0 sAdhu-sAdhvIjI evaM gRhastha samudAya ke bIca kA eka sAdhaka varga gaThita karanA jo sAmAnya gRhastha se adhika tyAgamaya jIvana bitAte hue dezavideza meM jaina dharma kA pracAra-prasAra kara sake / 3. samAja evaM dharma ke lie sAdhaka varga kI sevAe~ upalabdha karAnA / sAdhaka saMgha kA gaThana - isa pravRtti ko sAdhanA vibhAga ke nAma se samyajJAna pracAraka maNDala, jayapura ke tattvAvadhAna meM kAryarata svAdhyAya saMgha ke antargata rakhA gayA, parantu vyavasthA kI dRSTi se ise alaga se rakhA gayA hai jisase svAdhyAya saMgha ke bar3hate hue kAryakrama ke saMcAlana meM asuvidhA na ho / Jain Educationa International sAdhakoM kI zrAcAra-saMhitA - yaha AcAra saMhitA pratyeka zreNI ke sAdhaka ke lie anivArya hai / isameM (i) deva arihaMta, guru nirgrantha evaM kevalI prarUpita dharma meM AsthA / zraddhA rakhanA, (ii) sapta kuvyasanoM kA tyAga, (iii) pratidina niyamita sAmAyika sAdhanA karanA, (iv) jIvana meM prAmANikatA, (v) paradAra For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kA tyAga evaM svadAra meM saMtoSa rUpa brahmacarya kA pAlana, (vi) rAtri bhojana kA tyAga, (vii) 14 niyama evaM tIna manoratha kA citavana evaM vibhAga dvArA prAyojita sAdhanA zivira meM bhAga lenA tathA pratidina svAdhyAya karanA sammilita hai / * 185 sAdhaka zreNiyA~ evaM sAdhanA - sAdhakoM kI tIna zreNiyA~ haiM-- sAdhaka, viziSTa sAdhaka evaM parama sAdhaka / sabhI zreNiyoM meM sAdhanA saMgha ke uddezyoM ke anurUpa svAdhyAya, sAdhanA evaM samAja sevA ke lie niyama nirdhArita kiye gaye haiM / vartamAna meM 56 sAdhaka isa saMgha ke sadasya haiN| inameM (dasa) sAdhaka, bAraha vratI va zeSa sabhI aNuvratadhArI haiN| sabhI vyasana tyAgI, prAmANika jIvana jIne vAle tathA dahejAdi kuprathAoM ke tyAgI haiM / sAdhaka ghara para rahate hue pratidina niyamita svAdhyAya, dhyAna, mauna, tapa evaM kaSAya vijaya kI sAdhanA karate haiM / pauSagha vratAdi kI ArAdhanA karate hue samAja-sevA ke kAryoM meM bhI apanA samaya dete haiM / sAdhaka saMgha ke saMcAlana kA kArya vartamAna meM lekhaka ke pAsa hai / prati do mAha tIna mAha meM sAdhakoM se patra-vyavahAra dvArA unakI sAdhanA viSayaka gatividhi kI jAnakArI prApta kI jAtI hai / zivira prAyojana - varSa meM eka yA do sAdhaka zivira prAyojita kiye jAte haiM | isameM ukta sAdhanA tathA dhyAna-sAdhanA kA abhyAsa karAyA jAtA hai / paMca divasIya zivira meM dayAvrata meM rahate hue sAdhaka ekAMta sthAna para svAdhyAya dhyAna, tapa, mauna, kaSAya-vijaya Adi kI sAdhanA karate haiM / dhyAna paddhati kI saiddhAMtika jAnakArI bhI dI jAtI hai / kucha vizeSa sAdhanAoM para zivirAyojana hote haiM / abhI taka samabhAva sAdhaka, indriya vijaya sAdhaka, manovijaya aura kaSAya vijaya para vizeSa zivira Ayojita kiye jA cuke haiM jo paryApta saphala rahe haiM / dharma-pracAra yAtrAe~ - vigata varSoM meM sAdhakoM evaM svAdhyAyiyoM ne mahArASTra, madhyapradeza evaM rAjasthAna rAjyoM meM dharmapracAra yAtrAe~ sampanna kara grAma-grAma evaM nagara - nagara meM prArthanA sabhAoM, dhArmika pAThazAlAoM, svAdhyAya evaM sAdhanA ke prati jana-jana meM ruci jAgRta kI hai / sapta kuvyasana, dahejAdi kuprathAoM tathA anya-anya prakAra ke pratyAkhyAna karavAkara logoM meM ahiMsAdi ke saMskAra dRr3ha banAye haiM / prAcArya pravara kI sAdhanA viSayaka zravadhAraNA - pU0 zrAcAryazrI kI dRSTi meM sAdhanA kA AdhyAtmika svarUpa hI sAdhanA viSayaka avadhAraNA kA mUla rahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 hai / unake pravacanoM meM aneka sthAnoM para isa avadhAraNA kA ullekha huA hai / AcAryazrI ke matAnusAra - " pratikUla mArga kI ora jAte hue jIvana ko mor3akara svabhAva ke abhimukha jor3ane ke abhyAsa ko sAdhanA kahate haiM / "" isI ko spaSTa karate hue Age batAyA gayA hai - 'satya ko jAnate aura mAnate hue bhI capalatA, kaSAyoM kI prabalatA aura pramAda ke kAraNa jo pravRttiyA~ bahirmukhI gamana karatI haiM, unako abhyAsa ke bala se zuddha svabhAva kI ora gatimAna karanA, isakA nAma sAdhanA hai / sAdhanA ke AdhyAtmika svarUpa kI rakSArtha sAdhanA kSetra meM bAhya aura prAMtarika parisImana kI nitAnta AvazyakatA hai tathA donoM kA anyonyAzraya sambandha hai / AcAryadeva kA vicAra hai - " icchAoM kI lambI-caur3I bAr3ha para yadi niyantraNa nahIM kiyA gayA to usake prasAra meM jJAna aura viveka Adi sadguNa pravAha - patita tinake kI taraha baha jAe~ge / " 2 prAcAryazrI kA mantavya rahA ki "tyAga-vairAgya ke udita hone para sadguNa apane Apa Ate haiM jaise uSA ke pIche ravi kI razmiyA~ svataH hI jagat ko ujAlA detI haiM / "3 sAdhanA ko prAcAryazrI ne abhyAsa ke rUpa meM dekhA hai / isalie ve pravacanoM meM pharamAte the - 'sAdhanA yA abhyAsa meM mahAzakti hai / ve apane pravacanoM meM sarkasa ke jAnavaroM ke nirantara abhyAsa kA udAharaNa dekara mAnava jIvana meM sAdhanA kI upalabdhiyoM para bala dete the / vyaktitva evaM kRtitva jJAna, darzana, cAritra kI sAdhanA ke viSaya meM prAcAya pravara kA vicAra thA 'jJAna ke abhAva meM sAdhanA kI ora manuSya kI pravRtti nahIM hotI, ataH sarva prathama manuSya ko jJAna prApti meM yatna karanA cAhie / 4 prArambha aura parigraha sAdhanA ke rAjamArga meM sabase bar3e ror3e haiM / jaise keMculI sA~pa ko andhA banA detI hai vaise hI parigraha kI adhikatA bhI manuSya ke jJAna para pardA DAla detI hai / jJAna mahimA ko batAte hue kahA gayA- 'tyAga ke sAtha jJAna kA bala hI sAdhaka ko U~cA uThAtA hai / ' AcAryazrI kA mata hai 'vicAra zuddhi ke binA AcAra zuddhi sambhava nahIM hai / samyagdarzana ko sarala kintu sAragarbhita rUpa 1 meM prastuta karate hue AcAryazrI ne batAyA- 'dharma-adharma, pUjya pUjya Adi kA viveka rakhakara calanA samyagdarzana hai | samyagvAritra ke sambandha meM batAyA gayA 'kriyA ke prabhAva meM jJAna kI pUrNa sArthakatA nahIM hai / ' 15 1. jinavANI (mAsika) agasta 1682, pR. 1 2. 'jinavANI', apraila 1681, pR. 1-2 3. jinavANI, akTUbara 1670, pR. 5-6 4. AdhyAtmika prAloka, pR. 37 5. AdhyAtmika Aloka, pR. 15-17 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 187 pU0 AcAryazrI ne jaina darzana ke anusAra damana ke sthAna para zamana ko mahattva diyA hai| unakA vicAra rahA ki 'dharmanIti zamana para adhika vizvAsa karatI hai| zamana meM vRttiyA~ jar3a se sudhArI jAtI haiM / roga ke bajAya usake kAraNoM para dhyAna diyA jAtA hai| isalie usakA asara sthAyI hotA hai, phira bhI tatkAla kI AvazyakatA se kahIM damana bhI apekSita rahatA hai jaise upavAsa Adi kA prAyazcitta / yadyapi isameM bhI uddezya sazikSA se sAdhaka kI vRttiyoM ko sudhArane kA hI rahatA hai|' sAdhanA pravRtti kI unakI katipaya maulika vizeSatAeM : prAcAryazrI kI sAdhanA sambandhI kucha vizeSatAe~ isa prakAra haiM 1. samagratA-prAcAryazrI dvArA sAdhanA-paddhati kA jo mArgadarzana samayasamaya para diyA gayA, usase jJAta hotA hai ki ve sAdhanA meM samagratA ke hAmI the| unhoMne kevala mana yA kevala kAyA kI sAdhanA para bala na dekara tInoM yogoM kI sAdhanA ko samagra rUpa pradAna kiyaa| unakA vicAra thA mana, vANI aura kAyA kI sAdhanA karane se sahaja hI AtmA kI zakti bar3hegI, yaza prApta hogA, samAja meM sammAna aura sukha prApta hogA / Aja bhI sAdhaka saMgha ke sadasya mana kI sAdhanA dhyAna dvArA, vANI kI sAdhanA mauna dvArA aura kAyA kI sAdhanA tapa ke dvArA kara rahe haiM / jJAna, darzana, cAritra kI samanvita sAdhanA para hI AcAryazrI kA vizeSa bala thaa| svAdhyAya pravRtti para vizeSa bala dete hue bhI unakI dRSTi meM jJAna-kriyA donoM kA samAna mahattva thaa| sAdhaka saMgha meM kriyA ke sAtha jJAna yA svAdhyAya para bhI utanA hI bala diyA gayA hai| prAcArya pravara kA mata thA "samyagjJAnAdi traya se hI vyakti, samAja, rASTra aura vizva kA kalyANa sambhava hai|" 2. saMghaparakatA yA samAjaparakatA-AcAryazrI ne sAdhanA ko eka krAMtikArI nUtana AyAma dene kA bhI vicAra rakhA / unakA vicAra thA ki sAdhanA vyaSTi paraka hI na hokara saMghaparaka yA samAjaparaka bhI ho / etadartha unhoMne sAmAjika yA saMghadharma ke rUpa meM svAdhyAya-sAdhanAdi kI ora samAja kA dhyAna prAkRSTa kiyA / AcAryazrI kA vicAra thA ki "vyaktigata prApta preraNA DhIlI ho jAtI hai / yadi kula kA vAtAvaraNa gandA ho, pArivArika loga dharmazUnya vicAra ke hoM to mana meM vikSepa hone ke kAraNa vyakti kA zrutadharma aura cAritra dharma ThIka nahIM cala skegaa| yadi kuladharma meM acchI paramparAe~ hoMgI to Atma 1. AdhyAtmika Aloka, pR. 130 2. prAdhyAtmika Aloka, pR. 130 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 188 * vyaktitva evaM kRtitva dharma kA pAlana bhI saralatA se ho skegaa| isa prakAra jitanA hI kula, gaNa evaM saMgha dharma sudRr3ha hogA utanA hI zruta aura cAritradharma acchA nibhegA / jaise sikkhoM meM dAr3hI rakhane kA saMgha dharma hai-isI prakAra samAja meM prabhu smaraNa, gurudarzana evaM svAdhyAya dainika niyama banA liyA jAya to saMskAroM meM sthiratA pA sakatI hai| samAja ko vyavasthita rUpa se calAne ke lie saMgha-dharma Avazyaka hai| jaise varSA Rtu meM zAdI na karanA rAjasthAna meM samAja dharma hai-isI prakAra saMgha dharma ke rUpa meM svAdhyAya aura tapa-niyama Adi jur3a jAya~ to vyakti dharma kA pAlana AsAna ho sakatA hai| 3. zuddhatA yA nirdoSatA aura kaThora prAtmAnuzAsana-sAdhanA meM nirdoSatA yA zuddhatA ke AcAryazrI prabala pakSadhara the| unake mata meM sAdhanA kA dhyeya vikRtiyoM kA nivAraNa kara jIvana ko nirdoSa banAnA hai| jaina dharma ke pracAraprasAra para Ayojita akhila bhAratIya jaina vidvat parikSa ke kosAnA (rAjasthAna) kI vArSika saMgoSThI meM upasthita vidvAnoM ke samakSa unhoMne pracAra kI apekSA AcAra pradhAna saMskRti para atyadhika jora diyA thaa| apane paMDita maraNa se pUrva unhoMne apane saMtoM ko nirdeza diyA thA ki ve sthAnaka aura AhAra kI gaveSaNA evaM zuddhatA kA pUrNa lakSya rakheM / / ___ sAdhanA niraticAra bane etadartha ve AhAra kI sAtvikatA evaM alpatA tathA svAdhyAya Adi para vizeSa bala dete the| isake sAtha hI sAdhanA meM koI skhalanA na ho, isake lie kaThora AtmAnuzAsana athavA prAyazcitta para vizeSa jora diyA karate / sAdhaka svayaM hI kaThora prAyazcitta grahaNa kareM, tAki punaH skhalana na ho| 4. prayogazIlatA-AcAryazrI kA yaha vaijJAnika dRSTikoNa thA jisase ve vividha sAdhanA pravRttiyoM ke prayoga (Experiment) karane kI preraNA kiyA karate the / isI preraNA ke phalasvarUpa svayaM lekhaka ne sAdhaka ziviroM meM samabhAva sAdhanA, indriya-vijaya, manovijaya-sAdhanA para sAmUhika prayoga kie, jo saphala rahe aura inase sAdhakoM ke jIvana-vyavahAra meM paryApta parivartana ghaTita huaa| AcAryazrI ke isa dRSTikoNa ke pIche Azaya yahI rahA hogA ki koI cIja, bhale hI vaha sAdhanA hI ho, thopI na jAya athavA vibhinna sAdhanA paddhatiyoM meM prayoga dvArA upayukta kA cayana kara liyA jAya / jodhapura zahara meM isI prakAra 'zvAsa para dhyAna karane ke prayoga kI preraNA dI gaI aura pariNAma meM jo ucita 1. jinavANI, pharavarI 1661, pR. 2 2. jinavANI (zraddhAMjali vizeSAMka) maI, jUna, julAI, 1661, pR. 355 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 186 rahA, niSkarSa sAmane AyA use svIkAra kara dhyAna karane kI svatantratA bhI sAdhakoM ko prApta huii| jIvana vyavahAra aura sAdhanA-sAdhanA kA abhyAsa kevala zivirakAla meM hI na hokara vyApaka rUpeNa jIvana-vyavahAra meM bhI ho, isakI preraNA prAcArya pravara pradAna kiyA karate / dainika jIvana ko nirdoSa banAne kI dRSTi se aise aneka niyama AcArya pravara dilAyA karate the| prAcArya pravara dvArA sAdhakoM ko dilAye gaye do niyama pramANabhUta haiM-eka niyama thA 'kisI kI nindA nahIM karanA / yadi kisI ke lie kucha kahanA hI hai to use svayaM hI kahanA yA saMsthA kI bAta ho to saMsthA ke uttaradAyI padAdhikArI ko hI kahanA' kA jIvana meM kitanA mahattva hai| yaha anubhava karake hI dekhA jA sakatA hai| phira jJAta hogA ki ukta niyama se bahuta bar3e anartha se bacA jA sakatA hai / isI prakAra 'vizvAsaghAta nahIM karanA' kA niyama bhI jIvana meM kitanA Avazyaka hai| isI prakAra 'dharmasthAna meM jAkara sAmAyika karanA, vivAha meM ThaharAva na karanA, kuvyasanoM kA tyAga' jaise niyama unakI sAmAjika utthAna kI udAra bhAvanA ke paricAyaka haiN| sAdhanA kI prAvazyakatA-svAdhyAya pravRtti ke paryAya bane AcAryazrI svAdhyAya rUpa zrutadharma ke sAtha cAritradharma ke bhI prabala pakSadhara rhe| unhoMne kriyA ke binA jJAna kI pUrNa sArthakatA nahIM mAnI / gagana vihArI pakSI kA udAharaNa dekara unhoMne batAyA ki do paMkha usake lie Avazyaka haiM / eka bhI paMkha kaTane para pakSI nahIM ur3a sakatA, phira manuSya ko to ananta Urdhva AkAza ko pAra karanA hai, jisake lie zrata evaM cAritradharma donoM kI sAdhanA Avazyaka hai|' apane pravacanoM meM anyatra bhI sAdhanA kI AvazyakatA batAte hue unhoMne kahA thA-'tana kI rakSA aura poSaNa ke lie loga kyA nahIM karate, parantu AtmapoSaNa kI ora koI viralA hI dhyAna detA hai / para yAda rakhanA cAhie ki tana yadi eka gAr3I hai to prAtmA usakA cAlaka hai / gAr3I meM peTrola dekara cAlaka ko bhUkhA rakhane vAlA dhokhA khAtA hai| sAragarbhita zabdoM meM 'jIvana ko unnata banAne evaM usameM rahI huI jJAna-kriyA kI jyoti jagAne ke lie AvazyakatA hai sAdhanA kii| unake Atmika adhyayana evaM sAdhanAmaya jIvana ke anubhavoM se nirata sAdhanA kI AvazyakatA ko ukta mArmika pratipAdana pratyeka sAdhaka ko sAdhanAmaya jIvana jIne kI mahatI preraNA detA hai| 1. jinavANI, pharavarI 1661, pR. 7 2. jinavANI, navambara 1660, pR. 6 3. prAdhyAtmika Aloka, pR. 5 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 160 sAdhanA kA svarUpa - AcAryazrI ke vicAra se sAdhanA kI sAmAnyata: tIna koTiyA~ haiM (i) samajha ko sudhAranA ( yA samyagdarzana kI prApti ) / sAdhaka kA prathama kartavya hai ki vaha dharma ko adharma va satya ko asatya na mAne / deva * deva, saMta saMta ( sAdhu - prasAdhu) kI pahacAna bhI sAdhaka ke lie Avazyaka hai / pApa nahIM chor3ane kI sthiti meM use burA mAnanA aura chor3ane kI bhAvanA rakhanA sAdhanA kI prathama zreNI hai / (ii) deza virati yA apUrNa tyAga / isameM pApoM kI maryAdA ba~dha jAtI hai athavA sampUrNa tyAga kI asamarthatA meM yaha prAMzika tyAga hai tathA zrAvaka jIvana hai / (iii) sampUrNa tyAga yA sAdhu jIvana | AcAryazrI ne sAdhanA meM prathama sthAna ahiMsA aura dvitIya sthAna satya ko diyA / nizcaya hI AcAryazrI kA abhipreta hiMsAdi pA~coM AsravoM ke tyAga kA rahA hogA / kyoMki AcArya pravara kI sevA meM jaba bhI sAdhaka zivira Ayojita hue, ve hamezA sAdhakoM ko pA~ca prAsravoM kA aura aThAraha pApoM kA tyAga karavAkara dayAvrata meM rahate hue dhyAnAdi sAdhanA kI preraNA dete the / vyaktitva evaM kRtitva dhyAna, sAdhanA svarUpa kI cacAM anyatra bhI huI hai jahA~ prAtaH kAla jIvana kA nirIkSaNa evaM saMkalpa grahaNa ke sAtha parIkSaNa evaM pratikramaNa ke dvArA saMzodhana isa prakAra anuzAsanapUrvaka dinacaryA bA~dhakara kArya karanA / mana ko zAnta evaM svastha rakhane hetu AcArya pravara ne brahmamuhUrta meM nidrA tyAga, citta zuddhi ke lie devAdhideva arihaMtoM ke guNoM kA bhaktipUrvaka 12 bAra vandana, trikAla sAmAyika aura Atma-nirIkSaNa, hitamita aura sAtvika AhAra, draSTA bhAva kA abhyAsa aura sadA prasanna rahane ke abhyAsa ko Avazyaka batAyA / zarIra kI caMcalatA kI kamI hetu kAyotsarga evaM dhyAna - kAyotsarga meM zithilIkaraNa, eka zvAsa meM jitane navakAra maMtra japa sakeM, japeM tathA mana kI sAdhanArtha anityAdi bhAvanAoM kA ciMtana | 1. jinavANI, janavarI 1961, pR. 3-4 2. AdhyAtmika Aloka, pR. 55 sAdhaka saMgha ke sadasyoM ko ghara para niyamita sAdhanA karane hetu jisa samagra evaM samanvita sAdhanA kA AcAryazrI ne nirdeza diyA vaha isa prakAra hai- (i) prAtaH uThakara arihaMta ko 12 vaMdana, cAra logassa kA dhyAna, caudaha niyama evaM tIna manoratha kA ciMtana (ii) 15 miniTa kA dhyAna (iii) kaSAya vijaya kA abhyAsa (iv) pratidina eka ghaNTA mauna (v) pratidina eka vigaya kA tyAga (vi) brahmacarya kA pAlana ( apanI-apanI maryAdAnusAra) (vii) pratimAha upavAsa, dayAvata aura pauSadha ( alaga-alaga sAdhakoM kI zreNI anusAra ) (viii) pratidina AdhA ghaNTA svAdhyAya (ix) samAja sevA ke lie mahIne meM 2 dina yA adhika ( sAdhaka zreNI ke anusAra ) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. dhyAna-sAdhanA ke viSaya meM zrAcAryazrI ke vicAra - dhyAna sAdhanA kyA hai, isa sambandha meM AcAryazrI ne batAyA- 'dhyAna vaha sAdhanA hai jo mana kI gati ko dhomukhI se UrdhvamukhI evaM bahirmukhI se antarmukhI banAne meM atyanta mahattva - pUrNa bhUmikA adA karatI hai / ise prAMtarika tapa mAnA gayA hai / dhyAna se vicAroM meM zuddhi hotI aura unakI gati badalatI hai / ' vaidika paramparA meM yoga yA dhyAna cittavRttiyoM ke nirodha ko mAnA hai parantu jaina dRSTi meM cittavRttiyoM kA saba tarapha se nirodha karake kisI eka viSaya para kendrita kara usa para ciMtana karanA dhyAna hai / prAcAryazrI ke anusAra parama tattva ke citana meM tallInatAmUlaka nirAkula sthiti ko prApta karavAne vAlA dhyAna hI yahA~ iSTa hai / AcAryazrI ke anusAra dhyAna kA prArambha anityAdi bhAvanAoM (anuprakSAoM) ke ciMtana se hotA hai / unhoMne dhyAna kI 4 bhUmikAe~ batAI 3 - ( i ) saMsAra ke padArthoM se moha kama hone para mana kI caMcalatA kama honA (ii) ciMtana - maiMne kyA kiyA ? mujhe kyA karanA zeSa hai ? (iii) AtmasvarUpa kA anuprekSaNa (iv) rAga - roSa ko kSaya kara nirvikalpa samAdhi prApta karanA / unhoMne dhyAna ke lie jitendriya aura maMdakaSAyI honA Avazyaka batAyA / unakA vicAra thA ki dhyAna ke lie koI taba taka adhikArI nahIM hotA jaba taka hiMsAdi 5 prasraba aura kAma, krodha ko maMda nahIM kara letA / * 161 sAdhaka saMgha ke sadasyoM ko dhyAna meM paMca parameSThI ke guNoM kA ciMtana karate hue vaisA hI banane kI bhAvanA karanA tathA anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva aura anyatva bhAvanAoM ke ciMtana karane kA nirdeza diyA gayA thA / AcAryazrI ke anusAra dhyAna sAdhanA kI vibhinna paddhattiyA~ abhyAsakAla meM sAdhanA ke prakAra mAtra hI haiM, sthAyitva to vairAgyabhAva kI dRSTi se cittazuddhi hone para hI ho sakatA hai / sAdhanA kI kitanI hI gahana gaMbhIra vyAkhyA kara dI jAya parantu sAdhaka lAbhAnvita tabhI hoMge jaba ve use AtmasAta kareM kyoMki sAdhanA aMtatogatvA anubhava hai, anubhUti hai, bauddhikatA nahIM / - 35, ahiMsApurI, phatahapurA, udayapura - 313001 1. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, jana., phara, mArca 1672, pR. 10 2. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, pR. 11 3. jinavANI, dhyAna vizeSAMka, pR, 15-16 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI sAdhanA viSayaka dena 0 zrI jazakaraNa DAgA "jisane jJAna jyoti se jaga ke, aMdhakAra ko dUra bhagAyA / sAmAyika svAdhyAya kA jisane, ghara-ghara jAkara pATha par3hAyA / / jisane dharma sAdhanA-bala se, lAkhoM ko sanmArga lagAyA / jaya-2 ho usa gaNi hasti kI, jisakI zakti kA pAra na pAyA / " sAdhanA : artha evaM uddezya-jo prakriyA sAdhya ko lakSya kara usakI upalabdhi hetu kI jAtI hai, use sAdhanA kahate haiN| vaise to sAdhanA ke aneka prakAra haiM, kintu jo sAdhanA sAdhaka ko bahirAtmA se aMtarAtmA, aMtarAtmA se mahAtmA aura mahAtmA se paramAtmA banA de athavA puruSatva ko jAgrata kara puruSottama banAde, vahI sarvottama sAdhanA hai| kahA bhI hai "kalA bahattara puruSa kI, tyAM meM do pradhAna / eka jIva kI jIvikA, eka prAtma-kalyANa // " jIva kI jIvikA se bhI prAtma-kalyANa kI kalA (sAdhanA) zreSThatama hai| kAraNa jo prAtmA ko paramAtmA banAde usase anuttara anya kalA nahIM ho sakatI hai / eka urdU kavi ne kahA hai "aphasAnA vaha insAna ko, ImAna sikhaade| ImAna vaha insAna ko, rahamAna banAde / / " aisI uttama sAdhanA jJAna, darzana, cAritra rUpa ratnatraya se maNDita hotI hai / AcArya pravara zrI hastImalajI ma. sA0 kI sampUrNa jIvana-caryA aisI uttama sAdhanA se pUrita evaM adhyAtma UrjA se otaprota thii| sATha varSa se bhI adhika samaya taka prAcArya pada ko suzobhita karate hue nirantara uttama sAdhanA ke dvArA Apa asIma Atmabala ko upalabdha hue the| yahI kAraNa thA ki jo bhI Apake samparka meM AtA, Apase prabhAvita hue binA nahIM rahatA thaa| ApakI sAdhanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 163 utkRSTa zreNI kI thI, jisakA pratyakSa pramANa Apa dvArA maraNAMtika vedanA bhI samabhAva se, binA kucha bole yA ghabarAhaTa ke zAnta bhAva se sahana karanA rahA hai| sUtrakRtAMga' (1/6/31) meM kahA hai-'sumaNe ahiyA sijjA, raNa ya kolAhalaM kare / ' arthAt kaisA bhI kaSTa ho, binA kolAhala kare, prasanna mana se sahana kare, vaha uttama zramaraNa hai| AcArya pravara ne sudIrgha uttama sAdhanA ke dvArA samAja va rASTra ko jo mahAn upalabdhiyA~ dIM, unakI saMkSipta jhalaka yahA~ prastuta kI jAtI hai| prAcArya pravara kI sAdhanA kI dena do prakAra kI rahI hai--eka jJAnadarzanamUlaka to dUsarI cAritra evaM tyAgamUlaka jinakA kramaza: yahA~ ullekha kiyA jAtA hai| [a] jJAnadarzanamUlaka upalabdhiyA~ (1) pra0 bhA0 stara ke svAdhyAya saMghoM kI sthApanA-Atma-sAdhanA ke mUla, vizuddha adhyAtma jJAna ke pracAra hetu Apane rAmabANa va saMjIvanI samAna svAdhyAya kA mArga prazasta kiyA / Apake dvArA a0 bhA0 stara para bRhad svAdhyAya saMgha kI sthApayA kI preraNA dI gii| pariNAmasvarUpa a0 bhA0 zrI sthAnakavAsI jaina svAdhyAya saMgha, jodhapura gaThita huA jisakI zAkhAe~ savAImAdhopura, jayapura, alavara ke alAvA bhArata ke vibhinna sudUra prAntoM meM svataMtra rUpa se jaise madhyapradeza, mahArASTra, karnATaka, tamilanADa Adi meM bhI sthApita huI haiM / lagabhaga 10-12-zAkhAe~ abhI saMcAlita haiM aura inake mAdhyama se paryuSaNa parva meM lagabhaga 800 svAdhyAyI prativarSa bhArata ke kone-kone meM pahu~ca kara dharmArAdhanA karAte haiN| ina svAdhyAya saMghoM kI upayogitA jAnakara anya saMpradAyoM dvArA sudharmA svAdhyAya saMgha, jodhapura, svAdhyAya saMgha, pUnA, svAdhyAya saMgha, kAMkarolI, samatA svAdhyAya saMgha, udayapura Adi bhI sthApita hue haiN| (2) a0bhA0 jaina vidvat pariSad, jayapura-ApakI sapreraNA se bhArata ke mUrdhanya jaina vidvAnoM evaM lakSmIpatiyoM ko eka maMca para saMgaThita kara a0 bhA0 jaina vidvat pariSad kA gaThana kiyA gyaa| isake dvArA vibhinna AdhyAtmika viyayoM para viziSTa vidvAnoM se zreSTha nibandha taiyAra karAkara unheM TraikTa rUpa meM prakAzita kara prasArita kiyA jAtA hai| ye TrekTa bar3e upayogI evaM lokapriya siddha hue haiN| isake atirikta isa pariSad dvArA prativarSa vibhinna sthAnoM para vibhinna jainAcAryoM ke sAnnidhya meM mahattvapUrNa viSayoM para saMgoSThiyAM Ayojita kI jAtI haiM jinameM bhArata ke kone-kone se Ae vidvAn zodha-nibandha prastuta karate haiM jinakA jana sAdhAraNa ke lAbha hetu saMkalana bhI kiyA jAtA hai| isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 164 * vyaktitva evaM kRtitva pariSad meM digambara, mandiramArgI, terApaMthI, sthAnakavAsI va jainetara vidvAn bhI sammilita haiN| pariSad se samAja meM ekatA va prema bar3hAne meM bar3A sahayoga milA hai| (3) samyagajJAna prasAra evaM jJAnasAdhanArtha kendra kI sthApanA-samyagjJAna kA adhikAdhika prasAra ho evaM samAja meM jJAnI sAdhaka taiyAra hoM, isa hetu ApakI sapreraNA se aneka saMsthAe~ sthApita huI haiM jinameM mukhya isa prakAra haiM (i) samyagajJAna pracAraka maNDala, jayapura-yaha lagabhaga pacAsa varSoM se nirantara jIvana nirmANakArI sAhitya prakAzana kA kArya kara rahA hai| isake dvArA mAsika patrikA 'jinabANI' kA bhI prakAzana hotA hai| (ii) zrI mahAvIra jaina svAdhyAya vidyApITha, jalagAMva-jaina dharma evaM jaina darzana ke cAritraniSTha zikSaka evaM pracAraka taiyAra karane ke lie isakI sthApanA kI gaI hai| (iii) zrI jaina ratna mAdhyamika vidyAlaya, bhopAlagar3ha / (iv) zrI jaina ratna pustakAlaya, jodhapura / (v) prAcArya zrI vinayacandra jJAna bhaNDAra, jayapura / (vi) AcArya zrI zobhAcandra jJAna bhaNDAra, jodhapura / (vii) zrI vardhamAna svAdhyAya jaina pustakAlaya, pipAr3a sittii| (viii) zrI jaina itihAsa samiti, jayapura-isake dvArA 'jaina dharma kA maulika itihAsa' cAra vizAla bhAgoM meM prakAzita ho cukA hai / yaha prAcArya zrI kI sAhityika sAdhanA kI viziSTa dena hai / (ix) zrI sAgara jaina vidyAlaya, kizanagar3ha / (x) zrI jaina ratna chAtrAlaya, bhopaalgddh'| (xi) zrI kuzala jaina chAtrAlaya, jodhapura / (xil) jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jayapura-san 1973 meM isakI sthApanA kI gaI thI, jo apane uddezya prAkRta bhASA evaM jaina vidyA ke vidvAn taiyAra karane ko, saphalatApUrvaka nibhA rahA hai| (4) AdhyAtmika uttama sAhitya kA sRjana-deza meM samyagjJAna kI jyoti jalAkara ajJAna evaM mithyAtva ke aMdhakAra ko miTAne hetu Apane varSoM mAgama va itihAsa ke sRjana, saMvardhana, evaM saMpoSaNa ke lie niyamita ghaMToM samaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 165 dekara tatsambandhI vizAla koSa samAja ko samarpita kiyA hai| Apane lagabhaga pacAsa graMthoM kI racanA kI jinameM mukhya prakAzana isa prakAra haiM (i) jaina dharma kA maulika itihAsa bhA0 1 se 4 taka / (ii) jainAcArya (paTTAvali) caritrAvali / (iii) gajendra vyAkhyAna mAlA bhA0 1 se 7 taka / (iv) AdhyAtmika sAdhanA bhA0 1 se 4 taka / Apa dvArA nimna prAgamoM kI TIkA evaM saMpAdana bhI kiyA gayA(v) bRhatkalpa sUtra / (vi) prazna vyAkaraNa sUtra / (vii) aNtgdd'dsaa| (viii) dazavakAlika sUtra / (ix) uttarAdhyayana sUtra / (x) nandI sUtra aadi| (5) prAdhyAtmika jJAna prasAraka patra-patrikAoM kA prakAzanacaturvidha saMgha evaM samAja meM samyagjJAna, darzana evaM cAritra kI triveNI nirantara gatimAna ho, pravAhita hotI rahe, jana-jana meM jAgrati AtI rahe, isa hetu nimna patra-patrikAoM kA prakAzana prAraMbha huA (i) jinavANI (ii) vIra-upAsikA (ii) svAdhyAya zikSA (iv) ratna zrAvaka saMgha kA mAsika buleTina / [ba] cAritra evaM tyAgamUlaka upalabdhiyAM yApakI cAritrika yoga sAdhanA ajaba-gajaba hone se usase samAja ko aneka prakAra kI cAritrika, naitika evaM pAramArthika upalabdhiyAM milI haiN| inameM mukhya isa prakAra haiM : (1) pra0 bhA0 sAmAyika saMgha kI sthApanA-bhArata ke sudUra prAntoM meM bhI Apane aneka pariSaha sahana karate vicaraNa kara, nagara-2, grAma-2 meM niyamita sAmAyika vrata dhAraNa karAne kA eka viziSTa abhiyAna claayaa| pariNAmataH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 166 * vyaktitva evaM kRtitva hajAroM bAla, yuvA va vRddha jinhoMne kabhI pUrva meM sAmAyika na kI thI, ve bhI niyamita sAmAyika karane lage aura isake vyavasthita pracAra-prasAra hetu a0 bhA0 sAmAyika saMgha, jayapura kI sthApanA bhI kI gii| isa abhiyAna se eka vizeSa lAbha yaha huA ki aneka sthAnoM para jahA~ dharma-sthAnaka saMtoM ke rahane ke samaya yA paryuSaNa ke samaya ko choDa, baMda aura vIrAna par3e rahate the, unakI saphAI taka nahIM hotI thI, vahAM para aba niyamita sAmUhika sAmAyikeM hone lagI aura jahA~ sAdhanA sthala nahIM the, vahA~ bhI sAmAyika sAdhanArtha upayukta dharmasthAna nirmita ho ge| dharma sAdhanA kA pracAra adhikAdhika ho, isa hetu a0bhA0 sAmAyika saMgha ke atirikta nimna saMsthAe~ bhI ApakI sadpreraNA se saMsthApita (i) a0 bhA0 zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha, jodhapura / (ii) a0 bhA0 zrI mahAvIra jaina zrAvikA saMgha, jodhapura / (iii) zrI jaina ratna yuvaka saMgha, jodhpur| (iv) zrI jaina ratna yuvaka saMgha, savAImAdhopura Adi / (2) jIvadayA sambandhI pAramArthika pravRttiyoM-prAcArya pravara dayA evaM karuNA ke ananya srota the, jisase ApakI sAdhanA kI eka pramukha dena jIvadayA kI pAramArthika pravRttiyoM kA prArambha aura kalyANa koSoM kI sthApanA hai| nagara-2 grAma-2 meM jIvadayA sambandhI aneka maMDala, saMgha va saMsthAe~ sthApita huIM haiM jinase hajAroM dIna-duHkhI, anAtha, apaMga, nirdhana, saMkaTagrasta bhAI-bahina, chAtrachAtrAe~ vibhinna prakAra kI sahAyatA prApta kara lAbhAnvita hote haiN| nirIha pazupakSiyoM ko bhI dAnA-pAnI cAre Adi se rAhata pahu~cAI jAtI hai tathA vadha ke lie jAte aneka pazuoM ko bhI abhaya dAna dilAyA jAtA hai| aisI pAramArthika saMsthAoM meM mukhya isa prakAra haiM : (i) bhUdhara kalyANa koSa, jayapura / (ii) zrI mahAvIra jaina ratna kalyANa koSa, savAImAdhopura / (iii) svadharmI sahAyatA koSa, jodhapura / (iv) svadharmI sahAyatA koSa, jypur| (v) zrI jIvadayA maNDala TrasTa, ttoNk| isa TrasTa ke dvArA na kevala asahAya manuSyoM ko sahAyatA va rAhata pahu~cAI jAtI hai varan pazu-pakSiyoM ko rAhata pahu~cAnA, pazu-bali rukavAnA va zAkAhAra kA pracAra karanA Adi kArya bhI kie jAte haiN| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. prAcArya pravara kI preraNA se aneka pAramAthika auSadhAlaya bhI aneka sthAnoM para sthApita hue haiM jinameM nitya saiMkar3oM bimAra niHzulka davA Adi kA lAbha uThAte haiN| Apane pazu-bali jahA~ bhI hotI dekhI, usako apane cAritrika bala se rukvaayaa| udAharaNArtha ToMka jile kI tahasIla nivAI ke mUMDiyA grAma meM saiMkar3oM varSoM se biNajArI devI mandira meM prativarSa rAmanavamI ko pAr3e kI bali hotI thii| ApakI sadpreraNA se vaha aba sadA ke lie banda ho cukI hai| (3) nirvyasanI va prAmANika samAja kA nirmANa-prAcArya pravara ne vyasana evaM anaitikatA ko samAja se dUra karane hetu apanI Atma-sAdhanA ke sAtha2 isake lie bhI eka abhiyAna claayaa| jo bhI Apake saMparka meM AtA use nirvyasanI evaM prAmANika jIvana yApana karane ko prerita karate aura tatsambandhI saMkalpa bhI karAte / vizeSakara jaba bhI Apake sAnnidhya meM vidvat saMgoSThI hotI to usameM sammilita hone vAle sabhI vidvAnoM ko tatsambandhI niyama kI prasAdI dete the| jaise-(i) dhUmrapAna na karanA (ii) nazA na karanA (iii) mAMsa, aMDe Adi abhakSya sevana na karanA (iv) rAtri bhojana na karanA (v) jamIkaMda kA sevana na karanA (vi) rizvata lenA-denA nahIM (vii) anaitika vyApAra karanA nahIM Adi / nirvyasanI aura prAmANika hone ke lie ApakI racanA kI nimna paMktiyA~ ullekhanIya haiM nirvyasanI ho, prAmANika ho, dhokhA na kisI jana ke saMga ho| saMsAra meM pUjA pAnA ho, to sAmAyika sAdhana karalo / / sAdhaka sAmAyika saMgha bane, saba jana sunIti ke bhakta bane / nara loka meM svarga basAnA ho, to sAmAyika sAdhana karalo / / (4) sampradAyavAda kA unmUlana-jaba Apa laghu vaya meM AcArya pada para AsIna hue to usa samaya sthAnakavAsI samAja sampradAyavAda kI kaTTaratA se choTe-2 vargoM meM vibhAjita thA tathA paraspara vAda-vivAda va rAga-dveSavardhaka prakRttiyoM kA bar3A jora thA / Apane samAja ko anekAnta aura syAdvAda ke siddhAntoM ke marma ko samajhAkara sampradAyavAda ke naze ko dUra kiyaa| saMpUrNa samAja meM prema aura saMghaTana kA prasAra kiyaa| saMpUrNa sthAnakavAsI samAja eka ho isa hetu Apane na kevala preraNA dI varan jaba saMgha hita meM Avazyaka samajhA to prAcArya pada kA bhI svecchA se tyAga kara, sabhI sampradAyoM ko bRhat zramaraNa saMgha meM vilIna ho eka hone kA adbhuta pATha pddh'aayaa| bAda meM jaba zramaNa saMgha meM zithilAcAra bar3hA aura vaha niyaMtrita na ho sakA, to cAritrika vikRtiyoM se saMgha surakSita rahe, isa hetu punaH ratna saMgha kI sthApanA kI jo binA sampradAyavAda ke zuddhAcAra ke poSaNa va saMrakSaNa ke lie kAryarata hai| isa ratna saMgha ke anuyAyI sabhI saMpradAyoM ke sAtha udAratApUrNa vyavahAra karate haiM aura una sabhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 198 * vyaktitva evaM kRtitva saMta-satiyoM kA pUrNa Adara-satkAra va bhakti karate haiM jo zuddhAcArI haiM aura ratnatraya kI sAdhanA zAsanapati bha0 mahAvIra kI AjJA meM rahakara karate haiN| (5) cAritrika sAdhanA kI viziSTa dena-prAcArya pravara dasa varSa kI laghuvaya meM dIkSA le aharniza ratnatraya kI sAdhanA meM dRr3hatA ke sAtha 71 varSa taka rata rahe / Apa na kevala jJAnAcArya the varan kalAcArya evaM zilpAcArya bhI the| Apa jIvana jIne kI saccI kalA va jIvana nirmANa kI adbhuta zakti ke dhAraka the| akhaMDa bAla brahmacArI, utkRSTa yogI tathA nirdoSa nirmala tapa-saMyama kI ArAdhanA va pAlanA se Apa meM advitIya Atmazakti vikasita ho gaI thI, jise loka bhASA meM 'labdhi' kahate haiN| isI kAraNa Apane jaba kabhI jisa para bhI tanika dayA dRSTi kI to usakI manokAmavA zIghra pUrNa ho jAtI thii| isake aneka udAharaNa haiM / Apa para urdU kavi kI yaha ukti sarvathA lAgU hotI thI 'phakIroM kI nigAhoM meM ajaba tAsIra hotI hai / nigAheM mahara kara dekheM to khAka aksIra hotI hai / / ' ApakI viziSTa sAdhanA kI labdhi se saiMkar3oM bhaktoM ke duHkha binA kisI jaMtra-maMtra ke svataH dUra ho jAte the jisase jinazAsana kI mahatI prabhAvanA huI hai| aisI cAmatkArika satya ghaTanAoM ke aneka udAharaNa hamAre sAmane haiM / - kucha pramukha ghaTanAoM kA saMketa rUpa meM ullekha yahA~ kiyA jAtA hai| jaise sudUra rahakara apratyakSa meM mAMgalika se hI netrajyoti kA punarAgamana honA, jinake lie DaoNkTara vizeSajJoM ne cikitsA hetu asamarthatA vyakta kara dI, aisI bhayaMkara dusAdhya bImAriyoM se bhI mAtra Apake mAMgalika zravaNa se binA oNparezana yA cikitsA ke ThIka honA / rAstA bhaTakate yAtriyoM ke dvArA prApako smaraNa karane para tatkAla unheM mArgadarzaka milatA aura mArga batAkara usakA gAyaba ho jAnA, rajoharaNa va mAMgalika se sarpa-jahara utaranA, saMtoM ke saMkaTa dUra honA, saiMkar3oM varSoM se calI A rahI pazubali ko sAmAnya kAryakartA ke mAdhyama se hI sadA ke lie rukavA denA / nAgarAja ke prANa bacAnA va usakA parama bhakta ho pUnaH-punaH prAcArya zrI kI sevA meM pragaTa honA tathA aMtima samaya paryaMta taka usake dvArA bhakti pradarzita karanA ityAdi-2 / __ prAcArya pravara zrI hastImalajI ma. sA. kI mahAn aura Adarza sAdhanA se samAja, deza va vizva ko jo upalabdhiyA~ milI haiM, unakA saMkSipta varNana yathA jAnakArI yahA~ kiyA gayA gayA hai| inase vizva ke sabhI prANI vartamAna meM hI nahIM bhaviSya meM bhI lAbhAnvita hote raheM, yahI maMgala bhAvanA hai| -DAgA sadana, saMghapurA, ToMka (rAjasthAna) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika sAdhanA aura AcArya zrI zrI phUlacanda mehatA anukrame saMyama sparzatojI, pAmyo kSAyika bhAva re / saMyama zreNI phUlar3ejI, pUjUM pada niSpAva re // AtmA kI abheda citanArUpa atizaya gaMbhIra svAnubhUtipUrvaka samajhane yogya anukrama se uttarottara saMyama sthAnaka ko sparza karate hue, anubhava karate hue kSAyika bhAva (jar3apariragati ke tyAgarUpa ) mohanIya karma kSaya karake utkRSTa saMyama sthAna rUpa kSINa mohanIya guNasthAna ko prApta hue zrI varddhamAna svAmI ke pAparahita caraNa kamaloM ko saMyama zreNI rUpa bhAva-puSpoM se pUjatA hU~ - vandana - namaskAra karatA hU~ tathA ananya upAsanA se unakI prajJA kI ArAdhanA karatA hU~ / prastuta viSaya parama gaMbhIra hai, gUr3ha hai, prati gahana va sUkSma hai / ataH viSaya ke pratipAdana meM dRr3ha niSThA - lagana - ruci - zraddhA- samyak viveka va AcaraNa-bala kI apekSA hai / itanI kSamatA yogyatA- zaraNatA va arparatA ke abhAva meM bhI vicArapUrvaka kSamatAnusAra zAnta sthira - ekAgra citta se zrI jina vItarAga prabhu ke prati atyanta AsthAvAna hokara zrI parama sadguru kRpA se sajaga hokara viSaya kI gaharAI ko chUne kA prayAsa mAtra kara rahA hU~ / bhUla, truTi, avajJA, avinaya aura viparItatA kahIM ho jAya to kSamAprArthI hU~ tathA vijJajanoM se apekSita sudhAra : sujhAva kI kAmanA karatA hU~ / Jain Educationa International viSaya eka hai jisake sUtra tIna haiM phira bhI tInoM ekarUpa haiM / sAmAyikasAdhanA meM sAdhaka ( sAdhaka cAhe AcArya ho, upAdhyAya ho, sAdhu ho athavA samyagdaSTi ) mUla pAtra hai / vahI sAmAyika sAdhanA kA adhikArI hai / yahA~ hama sarvaprathama sAdhaka ke svarUpa kA vicAra kreNge| vaise sAdhanA ke yogya mUla sAdhaka prAcArya - upAdhyAya va sAdhu haiM aura sAdhya haiM zrI arihanta - siddha dazA, jo AtmA kI paripUrNa zuddha dazA hai / For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 200 * vyaktitva evaM kRtitva sAdhaka kA svarUpa : yahA~ hama sarvaprathama sAdhaka ke svarUpa kI vyAkhyA kareMge / sAdhaka vaha hai jo saMjJI hai, bhavI hai, uttama kula va uttama sadAcAra se yukta hai, jIvana vyasanoM se mukta hai, vinaya-sarala pariNAmI, maitrI, pramoda, karuNA, mAdhyastha bhAvanA se yukta hai, vizAlatA, kaSAya kI upazAntatA, viSayoM meM tucchatA jisake bhAsita huI hai, mukta hone kI tIvra abhilASA jisameM utpanna huI hai| saMsAra jise anitya kSaNabhaMgura, vinAzazIla, asAra rUpa svapna tulya lagA hai, satsaMga meM atyaMta prItivanta, sacce deva, guru, dharma kI dRr3ha zraddhA huI hai| jIvana meM tyAga-vairAgya va upazama bhAva pragaTa hue haiM, jisakI pravRtti bhI vairAgya viveka se yukta AtmArtha hetu mokSamArga kI ArAdhanA meM lIna hai / aisA sAdhaka parama yogya pAtra hai| pAtratA ke abhAva meM sAdhya kI prApti ke lie sAdhanA asaMbhava hai| ataH mokSa mArga kI ArAdhanA kA adhikArI samyagdRSTi, zrAvaka, nirgrantha muni, upAdhyAya va AcArya haiN| namaskAra maMtra meM pA~ca pada haiM-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura nirgrantha muni / ina pA~coM padoM meM arihanta va siddha deva pada tathA AcArya, upAdhyAya va sAdhu gurupada meM Ate haiN| ye pA~coM pada AtmA kI avasthAe~ haiM / ye pada zAzvata haiM, satyamaya haiM, guNa vAcaka haiM, bhAva vAcaka haiM, AtmasvarUpa haiN| inameM AcArya-upAdhyAya evaM sAdhu tIna pada sAdhaka rUpa meM haiM / inakA kisI jAti, kula, mata, gaccha, sampradAya, veSa, liMga athavA amuka kriyAkANDa se sIdhA saMbaMdha nahIM hai kyoMki ye rUpa bAhya haiM, cihna haiM, vAstavika nahIM haiN| ye mUttika, bhautika va nazvara haiN| sAdhaka kA svarUpa amUrtika hai, satyamaya hai, caitanyamaya jJAnAdi guNoM se yukta hai| sAdhaka kI dazA apramatta hai, asaMga hai, nispRha va niSkAma hai, jAgrata hai, samutthita hai, jJAtAdraSTA rUpa parama vItarAga dazA pAne ke puruSArtha meM lIna hai| antaramukha upayoga AtmajJAna-dhyAna meM sthita rahate haiN| unakA pUrA jIvana bAhya va AbhyaMtara rUpa se sva-para kalyANakArI pravRtti meM samarpita hotA hai| ina sAdhakoM meM prAcArya pada kA nirvahana karane vAle hI tIrthaMkara deva kI anupasthiti meM dharmatIrtha kA saMcAlana karate haiM / sAdhu, upAdhyAya donoM hI AcArya kI AjJA meM sva-para kalyANa meM pravRtta hote haiN| vaise AcArya-upAdhyAya-sAdhu tInoM sAdhu hI haiM, unheM paMcAcAra kA, ratnatraya dharma kA, dazavidhi zramaNadharma kA, ahiMsAdi mahAvratoM kA, bAraha prakAra ke tapazcaraNa kA yathAvat pAlana karanA hotA hai, bAIsa parISahoM ko jItanA hotA hai, svAdhyAya-dhyAna meM lIna honA hotA hai| inake mUla lakSaNa AtmajJAna-samadarzitA mAtra pUrva karmodaya ko bhogane rUpa niSkAma pravRtti vaha bhI samiti-gupti yukta jinAjJAnusAra svAdhyAya cintana, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 201 manana, dhyAna hetu hai jo asaMga-apramatta-vItarAga aura mukta hone ke lie pAtra hai| ye sAdhaka jIvana-maraNa meM, sukha-duHkha meM, zatru-mitra meM, nindA-prazaMsA meM, harSa-zoka meM, lAbha-alAbha meM athavA kaisI hI paristhitiyoM meM cAhe anukUla ho athavA pratikUla ho, samabhAvI, madhyasthabhAvI aura udAsIna vRtti se rahate hue karmanirjarA ke hetu AtmAbhimukha rahate haiN| prAtmopayoga hI inakA mukhya lakSaNa hai| prAtmazuddhi meM niraMtara varddhamAna rahate haiN| isa krama se hI dharma dhyAna se zukla dhyAna meM pahu~cakara vItarAgatA-sarvajJatA ko varaNa karate haiN| - ina sAdhakoM meM AcArya kI duharI jimmedArI hai-Atma-jJAna-yAtma-dhyAna meM rahate hue sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA va anya jijJAsu mumukSu bhavya jIvoM ko jinAjJAnusAra bodha dekara mokSamArga meM sthita karate haiM, paMcAcAra kA svayaM pAlana karate hue unheM bhI pAlana karavAte haiN| jinheM doSa lagatA hai, unheM prAyazcita vidhi se zuddha kara ratnatraya dharma meM sthita karane haiN| aise mahAn jJAnavanta, vairAgyavanta, kSamAvanta, tapovanta, AcAravanta AdhAravanta, dharmaprabhAvaka, dharmagranthoM ke nirmAtA, parama kuzala dharmopadezaka, sabhI dharma darzanoM ke jJAtA, rahasya ko jAnane vAle, akATya siddhAntoM kA pratipAdana karane vAle, parama dayAlu, parama kalyANI AcArya pada ko suzobhita karate haiM / sAmAyika kA svarUpa : sAdhaka kI sAdhanA kA mUla sAmAyika hai| sAmAyika cAritrarUpa hai, cAritra AcaraNa rUpa hai aura AcaraNa dharma rUpa hai tathA dharma Atma-svabhAva svarUpa hai / yahI Atma sAmya hai, sthiratA hai, Atma ramaNatA hai aura vItarAgatA hai jahA~ kaSAya-mukti hai / ataH sAmAyika lakSya rUpa bhI hai to sAdhana rUpa bhI hai / sAmAyika kA vAstavika prAraMbha muni avasthA se kSINa moha guNa sthAna taka arthAt yathAkhyAta cAritra jo paripUrNa vItarAga svarUpa hai, hotA hai| 'AyA sAmAie, AyA sAmAiyassa aTTha' (zrI bhagavatI sUtra) arthAt deha meM rahate hue bhI dehAtIta zuddha caitanya svarUpa meM ramaNatA rUpa samavasthita honA hI sAmAyika hai| moha-kSobha-capalatA-saMkalpa-vikalpa-AzA-icchA, rAgadveSAdi vikAroM se sarvathA rahita svAvalambana-svAdhIna-svatantra nijI svabhAva rUpa jJAtA draSTAmaya vItarAgatA se satata bhAvita honA sAmAyika hai| isa sAmAyika cAritra ke mUla lakSaNa uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca (nirlobhatA), uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya, uttama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 202 * vyaktitva evaM kRtitva brahmacarya Adi daza vidhi lakSaNa dharma haiM jinase sAmAyika kI saccI pahacAna hotI hai| aise sAdhaka ke niyama se ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha, pA~ca samiti, tIna gupti, bAIsa prakAra ke parISahoM ko jItane kI sAmarthya, bAraha prakAra ke tapazcaraNa kI yogyatA hotI hai| svAdhyAya-dhyAna hI mukhya rUpa se sAmAyika kI khurAka hai / sAmAyika kI trikaraNa triyoga se ArAdhanA hotI hai, saMvara-nirjarA kA parama mukhya sAdhana sAmAyika hai| ata: sAmAyika sAdhanA bhI hai| samyak zraddhA bhavetatra, samyaka jJAnaM prajAye / samyak cAritra-samprApte, yogyitA tatra jAyate / / arthAt samyak cAritra rUpa sAmAyika kA mUla AdhAra samyak zraddhA va samyak jJAna hai| inake binA cAritra nahIM hotA, samabhAva kI utpatti nahIM hotii| zraddhA, jJAna va cAritra kI ekatA hI mokSa mArga hai| ye tInoM AtmA ke nijI guNa haiN| sAmAyika mana, vacana, kAyA ke sarva 32 doSoM se rahita, sarva 18 pApoM se rahita, zuddha AtmasvarUpa hai| yaha sarva kaSAyoM kI, karmoM kI nAzaka hai| sAmAyika meM sAdhaka jitanI-jitanI sthiratA, samabhAva, sahajabhAva bar3hAtA jAtA hai, utanA-utanA vizuddha suvizuddha samabhAva-vItarAgatA bar3hatI jAtI hai aura kaSAya, klezahIna hotA huA ghaTatA jAtA hai aura anta meM kSaya ho jAtA hai| sAmAyika dravya-kSetra-kAla-bhAba tathA mana, vacana, kAyA isa taraha sAta prakAra kI zuddhipUrvaka hotI hai| dravya se va bhAva se, vyavahAra se va nizcaya se sAmAyika ArAdhanA hotI hai| sva dravya yAne mAtra caitanya dravya guNa paryAyoM meM sthira abheda svabhAvamaya, kSetra apane hI asaMkhyAta pradezoM meM samatA, kAla svasamayAtmaka va bhAva se svabhAva rUpa zuddha pariNAmI, mana se vikAroM se rahita, vacana se vikathAoM se mukta, kAyA se sthira Asanajaya kAya kleza tapa sahita mAtra Atma svarUpa meM sthita honA sAmAyika hai / sAdhanA kA svarUpa : sAdhya hai dravya karma, bhAva karma va zarIrAdi se pRthak mAtra zuddha nirvikalpa, nirAvaraNamaya, zuddha, buddha, nirmala, nirvikArI, anaMta jJAna, darzana, sukha, vIrya, sAmarthya se yukta siddha dazA / jaba sAdhya sarvotkRSTa zuddha Atma pada hai to sAdhanA bhI utkRSTa-prakRSTa nirmala, sahaja, svAbhAvika, svAdhIna, apUrva, anupama, advitIya honI cAhiye / sAdhya svAdhIna dazA hai jahA~ para dravya kA parabhAvoM kA yoga nahIM to sAdhanA bhI svAvalambana se, svAdhInatA se nija AtmasvarUpamaya honI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 203 caahie| saMsArI avasthA meM zarIrAdi kA, karmoM kA, rAga-dveSAdi bhAva karmoM kA, yoga hai jo parAdhInatA hai, AkulatA rUpa hai| janma-maraNa rUpa caturgati ke bhayaMkara duHkha kA kAraNa hai, ina sabakA kAraNa saMyoga hai aura saMyoga karmoM kA hai, dehAdi kA hai tathA anya indriya viSayabhUta sAmagrI kA hai| inakA bhI mUla jIva kA apanA hI rAga-dvaSa moha ajJAna bhAva hai| jIva isa dizA meM kitanA parAdhIna, paratantra aura du:khI hai ki kisI eka vastu kA sukha bhogane ke lie usakI AzA va icchA karatA hai / icchA cAha yA rAga karane ke lie karma kA udaya cAhiye / karma ke udaya ke phalasvarUpa koI na koI vastu, vyakti athavA paristhiti cAhiye aura vaha bhI anukUla ho to icchA yA rAga kI pUrti hotI hai anyathA pratikUla saMyogoM se vyathita ho jaaygaa| kintu svAdhInatA meM sva ke lakSya se svabhAva meM Ane meM kisI bhI padArtha kI AvazyakatA nahIM hai| bhoga meM kaThinAI hai sva upayoga meM kahIM koI bAdhA nahIM hai| vaise pratyeka jIva sAdhaka hai, sAdhanA kara rahA hai aura sAdhanA bhI duHkha se rahita hone kI aura sukha pAne kI, zAnti-Ananda pAne kI dRSTi se kara rahA hai / anAdi se jIva karma sahita hai, karmoM ke kAraNa deha kA dhAraNa hai aura karma pravAha rUpa se AtmA se sambandhita hai, koI karma anAdi se nahIM hai| karma bhI kSaNika hai, paudgalika hai, vinAzazIla hai, saMyogI hone se viyoga rUpa hai to karma kA phala deha, strI, putrAdi kA, dhana vaibhava kA saMyoga zAzvata kahA~ se ho? deha Adi kI avasthAe~ spaSTataH pratikSaNa badala rahI haiM / janma, bacapana, yuvAnI, jarApanA, bur3hApA, mRtyu spaSTa anubhata meM A rahI hai| isa deha kI khurAka arthAt indriyoM kI khurAka paudgalika hai / varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabdAdi rUpa hai / jinameM jJAna, darzana, sukha, vIrya, saMvedanazIlatA, caitanyatA aMza mAtra bhI nahIM hai jabaki AtmA arUpI, arasI, asparzI, agaMdhamaya, azabdamaya, atIndriya hai, ajara, amara, avinAzI hai, jJAna, darzana lakSa se yukta hai / mAtra ise apanI zakti kA, vaibhava kA, caitanya rUpa ananta aizvarya kA bhAna nahIM hone se rAga, dveSa, moha rUpa vaibhAvika dazA meM caturgati rUpa saMsAra meM trividha tApa se tapita mahAduHkha uThA rahI hai / svarUpa kA bebhAna hone kA nAma hI moha hai, ajJAna hai| inhIM se paradravyoM meM sukha kI kalpanA kara, rAga, dveSa kara, karma bandhana kara, janma-maraNa kI zrRMkhalA se prAplAvita hai / jar3a padArthoM meM sukha nAma kA guNa hI nahIM hai aura vahAM sukha khoja rahA hai / kahIM anubhava karatA hai aura duHkha-kleza utpanna ho jAtA hai yahI nahIM, mahA anarthakArI du:kha kI zRMkhalA khar3I kara rahA hai / jo sukha kSaNika lagatA hai vaha bhI sukhAbhAsa hai / sukha kyA hai, duHkha kyA hai, isakA parijJAna nahIM hone se anya saMyogoM meM hI sukha mAna kara, moha rUpI madirA ke vazIbhUta bhaTaka rahA hai / yaha bhI sAdhanA hai kintu du-kha kI kAraNa hai / vibhAva dazA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 204 * vyaktitva evaM kRtitva mUla rUpa meM sAdhaka kI sAdhanA Atma-sAdhanA hai / isake mukhya do rUpa haiM-aMtaraMga va bhirNg| aMtaraMga sAdhanA-sAdhaka sacce deva, guru, zAstra, dharma kA yathArtha svarUpa samajha kara yathArtha zraddhAna kare, unheM mana, vacana, kAyA va AtmA se arpaNa hokara unakI AjJA kA niHzaMkatA se prArAdhana kare / jIvAdi tattvoM kA, satyAsatya kA, mokSa mArga va saMsAra mArga kA yathAtathya nirNaya kara, heya, jJeya, upAdeya svarUpa se unake guNa dharmoM ke AdhAra para satyArtha bodha kara mokSa mArga kI ArAdhanA kare arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa zuddha dharma kI ArAdhanA kare to hI sAdhanA hai, usI se sAdhya kI prApti sambhava hai / sAdhya AtmA kI vizuddha dazA hai to sAdhanA bhI AtmA hI ke dvArA usake apane jJAnAdi guNoM kI ArAdhanA karanA hai| vibhAva dazA meM para kA saMyoga hai jabaki svabhAva dazA kI sAdhanA meM nija kA hI pAlambana hai / nija vaibhava meM hI sukha, Ananda, jJAna, darzana kA khajAnA bharA par3A hai / ataH zuddha ratnatraya dharma kI ArAdhanA nija meM hI nija ke Alambana se hotI hai| jaise pAnI agni ke saMyoga se zItala svabhAvI hone para bhI uSNatA ko prApta ho jAtA hai aura saMyoga se haTane para saMyoga kA kAraNa agni nahIM hone se svataH apane mUla zItala svabhAva meM A jAtA hai| uSNa hone meM agni kI tathA anya ke sahayoga kI AvazyakatA thI jabaki apane svabhAva meM Ane ke lie saMyoga ke abhAva meM sva-Alambana hI mukhya hai, anya kA Alambana apekSita nahIM / isI taraha anAdi se para saMyoga se prAtmA saMsArI vibhAva dazA meM hai, usake sAdhana para dravya kA nimitta va svayaM kA ajJAna mohAdi bhAva hai| ina saMyogI bhAvoM se va saMyogI padArthoM se haTakara svayaM ke jJAna pUrvaka sva meM lIna hokara svabhAva meM A sakatI hai cUMki sva meM svAbhAvika zakti hai / svAdhInatA hI sukha saMtoSamaya hai aura parAdhInatA hI duHkha hai. pAkulatA rUpa hai| bahiraMga sAdhanA-cUMki prAtmA ke sAtha kamoM kA baMdhana hai, dehAdi kA saMbaMdha hai / inake rahate hue hI sAdhanA sambhava hai / inake abhAva meM sAdhanA kA koI artha nahIM raha jaataa| bAhya sAdhanA meM manuSyatva, uttama kula, dharma mata, sacce devAdi kA nimitta, bhavyatva, mukta hone kI tIvra abhilASA, jJAnI ke Azraya meM dRr3ha niSThApUrvaka tattvAdi kA bodha, samyak zraddhA-jJAna ke bala para mithyAtva se samyaktva meM, avrata se vrata meM, pramAda se apramAda meM, kaSAya se akaSAya bhAvoM meM, azubha yoga se zubha yoga meM AnA, kusaMga se satsaMga meM, asatya prasaMgoM se, svacchaMdatA se, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 205 mithyA durAgrahoM se mukta hokara jJAnI kI AjJA kA pArAdhana karanA, svAdhyAya, bhakti, AlocanA, pratikramaNa, prAyazcita, vairAgyayukta hokara Atma jJAna-dhyAna kI zreNI meM ArUr3ha honA / satsaMga ko parama hitakArI mAna kara parama bhaktipUrvaka upAsanA karanA, mahAvratAdi kA yathAvat pAlana karanA, aSTa pravacana mAtA kI ArAdhanA pUrvaka ratnatraya dharma kI zuddha ArAdhanA ho, aisI nispRha niSkAma vRtti- pravRtti karanA jisase pApoM se bacA jA sake, dharmadhyAna meM lIna huprA jA ske| bahiraMga sAdhanA bhI mAtra aMtaraMga ratnatraya dharma kI sAdhanA kI anusArI ho tabhI donoM milakara mokSa mArga sAdhane kI prakriyA ho sakatI hai| hama AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke jIvana se yahI preraNA leM, antaramukhI baneM / vItarAgatA, sarvajJatA hI hamArA lakSya hai, ise na bhUleM / yaha jIvana kevala khAne-pIne, bhogane-kamAne ke lie nahIM milA hai balki inase chUTane ke lie aura AtmA kI ananta vaibhava zaktiyoM ko jagAne ke lie milA hai / aisI virakta AtmAoM se hI, unake upadezoM se, unake batAye mArga se hI saccA sukha, zAMti va Ananda prApta kiyA jA sakatA hai| hamAre jIvana kA mukhya hitakArI bhAga sAmAyika, svAdhyAyamaya jIvana sAdhanA rUpa ho, tabhI jIvana ke anya sambandhoM meM vairAgya, vicAra, viveka, virakti aura vItarAgatA kI prasAdI bar3hA sakeMge, nispRha rahanA sIkha sakeMge / alpa-jIvana meM mahApuruSArtha se ananta bhavoM ke duHkhoM se chUTanA hai / prAcArya zrI jIvana ke hara prasaMga meM sAmAyika-svAdhyAya kI preraNA bhavya jIvoM ko karate rahate the / unhIM kI preraNA se sAmAyika saMgha, svAdhyAya saMgha, samvagjJAna pracAraka maNDala kI vibhinna pravRttiyAM cala rahI haiN| unakI AtmA aMtaramukhI hokara paramAtama svabhAva ko prApta kare, yahI maMgala kAmanA hai| . -382, azoka nagara, gauzAlA ke sAmane, udayapura * Atma-sthiratA hI sAmAyika kI pUrNatA hai / * jaise ghara se nikala kara dharma-sthAna meM Ate haiM aura kapar3e badala kara ___ sAmAyika sAdhanA meM baiThate haiM, usI taraha kapar3oM ke sAtha-sAtha Adata bhI badalanI cAhie aura bAharI vAtAvaraNa tathA idhara-udhara kI bAtoM ko bhulA kara baiThanA caahie| --prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MEL. sAmAyika-svAdhyAya mahAna 0 zrI bhaMvaralAla pokharanA mAnava deva evaM dAnava ke bIca kI kar3I hai| vaha apanI savRttiyoM ke dvArA devatva ko prApta kara sakatA hai aura asadvRttiyoM ke dvArA dAnava jaisI nimna koTi meM bhI pahu~ca sakatA hai| manuSya ke pAsa tIna mahAn zaktiyA~ haiMmana, vacana evaM kaayaa| ina tIna zaktiyoM ke bala para vaha prazasta-aprazasta, cAhe jaisA jIvana banA sakatA hai, lekina Aja vaha isa Adhunika cakAcauMdha meM phaMsakara viSaya-vAsanA ke bhoga kA kITa bana gayA hai| vaha isa vijJAna jagata kI yAMtrika zakti se prabhAvita hokara apanI AdhyAtmika mahAn zakti se pare haTa gayA hai / ___ mAnava isa mana, vacana, kAyA kI zakti ke alAvA bhI eka mahAna virATa zakti kA svAmI hai, jisase vaha anabhijJa hokara dinoMdina kaMgAla banatA jA rahA hai| jisa prakAra isa Adhunika vijJAna ko samajhane ke liye sAhitya hai, vidyAlaya haiM aura adhyApaka haiM, usI prakAra isa AdhyAtmika vijJAna ko samajhane ke liye bhI dUsare prakAra kA sAhitya hai, vidyAlaya haiM aura dUsare hI AdhyAtmika guru haiN| jisa taraha isa sAMsArika vidyA ko par3hakara hama DaoNkTara, kalakTara, bairisTara Adi banate haiM, para ye pada to isa jIvana ke pUre nahIM hone se pahale hI samApta ho jAte haiM athavA isa jIvana meM indriyoM ke poSaNa ke sivAya kucha nahIM milatA hai aura yaha vidyA bhI isa jIvana ke sAtha samApta ho jAtI hai| na pada rahatA hai na vidyaa| aura yaha sAMsArika vidyA isa jIva kA saMsAra bar3hAtI hI rahatI hai| parantu AdhyAtmika vidyA to hamako zrAvaka, sAdhu, upAdhyAya, prAcArya, arihanta evaM siddha taka banA detI hai| ina padoM kI mahattA itanI hai ki saMsAra ke sAre DaoNkTara, kalakTara, bairisTara Adi saba padAdhikArI ina padAdhikAriyoM ko namana karate aura caraNoM kI raja jhAr3ate haiM, aura yaha pada jIvana meM kabhI samApta nahIM hotA aura jitanI vidyA prAtmasAta karalI jAtI hai vaha isa jIvana ke sAtha samApta nahIM hotI, agale jIvana ke sAtha calatI rahatI hai, jIva cAhe kisI gati meM vigati karatA rhe| svargIya AcArya zrI hastImalajI ma. sA0 kA yahI udghoSa thA ki sAmAyika-svAdhyAya karake AtmA kA utthAna kro| aura unhoMne isI nAre Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalaja ma. sA. * 207 para para bahuta bar3A saMgha khar3A kiyaa| unake upakAra ko saMsAra kabhI nahIM bhuulegaa| unhoMne deza meM ghUma-ghUma kara yahI alakha jagAyI (sAmAyika-svAdhyAya mahAn) / jana-jana ke kAnoM meM isa matra ko phuuNkaa| jisane isa maMtra ko hRdayaMgama kiyA hai, usakA ber3A pAra huA hai| unhoMne deza meM ina svAdhyAya saMghoM kI eka zakti khar3I karadI hai jo Aja isa maMca ko camakA rahI hai| prAcArya hastI eka hastI hI nahIM eka mahAn gaMdha hastI the| unakI vAkgaMdha se loga maMtramugdha ho jAte the| unhoMne jaina jagata ke sAmane eka Adarza upasthita kiyaa| AcArya pada para itane lambe kAla taka rahakara siMha ke samAna huMkAra karate hue prAcArya pada ko suzobhita kiyA / unhoMne isa mUlamaMtra ko siddha kara diyA ki sAmAyika svAdhyAya ke mukAbale koI dUsarA maMtra nahIM hai jo kisI ko tirA ske| sAmAyika apane Apa meM samatva bhAva kI vizuddha sAdhanA hai| sAmAyika meM sAdhaka kI citavRtti kSIra samudra kI taraha ekadama zAMta rahatI hai, isaliye vaha navIna karmoM kA baMdha nahIM krtii| Atma svarUpa meM sthira rahane ke kAraNa jo karma zeSa rahe hue haiM unakI vaha nirjarA kara letA hai| prAcArya haribhadra ne likhA hai ki sAmAyika kI vizuddha sAdhanA se jIva ghAtI karma naSTa kara kevalajJAna prApta kara letA hai| sAmAyika kA sAdhaka dravya, kSetra, kAla, bhAva kI vizuddhi ke sAtha mana, vacana, kAyA kI zuddhi se sAmAyika grahaNa karatA hai| chaH AvazyakoM meM sAmAyika pahalA Avazyaka hai| sAmAyika ke binA SaDAvazyaka karanA saMbhava nahIM hai| aura jo sAmAyika hotI hai vaha SaDAvazyakapUrvaka hI hotI hai| sAmAyika meM SaDAvazyaka samAye hue haiN| cAhe ve Age-pIche kyoM na hoN| sAmAyika vratoM meM navAM vrata hai| jaba AThoM kI sAdhanA hotI hai to navAM vrata sAmAyika AtA hai, kyoMki sAmAyika meM AThoM vrata samAye hue haiN| jaba sAdhaka sAdhanA mArga grahaNa karatA hai to pahale sAmAyika cAritra grahaNa karatA hai kyoMki cAritroM meM pahalA cAritra sAmAyika hai| zikSAvratoM meM pahalA zikSAvrata sAmAyika hai| pApakArI pravRttiyoM kA tyAga karanA sAvadha yoga kA tyAga hai| isI mUla para sAmAyika kI sAdhanA kI jAtI hai| sAmAyika kA artha hai samatA va sama kA artha hai zreSTha aura ayana kA artha AcaraNa karanA hai yAnI AcaraNoM meM zreSTha AcaraNa sAmAyika hai| viSamabhAvoM se haTakara svasvabhAva meM ramaraNa karanA samatA hai| samatva ko 'gItA' meM yoga kahA hai| isI kAraNa sAmAyika kI sAdhanA sabase utkRSTa sAdhanA hai| anya jitanI bhI sAdhanAe~ haiM, saba usameM antanihita ho jAtI haiM / prAcArya jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne sAmAyika ko caudaha pUrva kA artha piNDa kahA hai / Atma sparzatA hI samatA hai / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 208 * vyaktitva evaM kRtitva jaise raMga-biraMge khile hue puSpoM kA sAra gaMdha hai| yadi puSpa meM gaMdha nahIM aura kevala rUpa hI hai to vaha darzakoM ke netroM ko to tRpta kara sakatA hai kiMtu dila aura dimAga ko tAjagI nahIM pradAna kara sakatA hai| usI prakAra sAdhanA meM samabhAva yAnI sAmAyika nikAla dI jAya to vaha sAdhanA nissAra hai, kevala nAma mAtra kI sAdhanA hai| samatA ke abhAva meM upAsanA upahAsa hai / jaise dravya sAmAyika va dravya pratikramaNa ko bolacAla kI bhASAvargaNA taka hI sImita rakhA gayA to vaha sAdhanA pUrNa lAbhakArI nahIM hai / samatA kA nAma hI AtmasparzanA hai, AtmavazI honA hai, samatA prAtmA kA guNa hai| 'bhagavatI sUtra' meM varNana hai ki pApitya kAlAsyavezI anagAra ke samakSa tuMgiyA nagarI ke zramaNopAsakoM ne jijJAsA prastuta kI thI ki sAmAyika kyA hai aura sAmAyika kA prayojana kyA hai ? kAlAsyavezI anagAra ne spaSTa rUpa se kahA ki AtmA hI sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA prayojana hai| AcArya nemIcandra ne kahA hai ki paradravyoM se nivRtta hokara jaba sAdhaka kI jJAna cetanA yAtma svarUpa meM pravRtta hotI hai tabhI bhAva sAmAyika hotI hai| zrI jinadAsagaNI mahattara ne sAmAyika Avazyaka ko prAdyamaMgala mAnA hai| ananta kAla se virAT vizva meM paribhramaNa karane vAlI prAtmA yadi eka bAra bhAva sAmAyika grahaNa karale to vaha sAta-ATha bhava se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatI / yaha sAmAyika aisI pArasamariNa hai| sAmAyika meM dravya aura bhAva donoM kI AvazyakatA hai| bhAvazUnya dravya kevala mudrA lagI huI miTTI hai, vaha svarNa mudrA kI taraha bAjAra meM mUlya prApta nahIM kara sakatI, kevala bAlakoM kA manoraMjana hI kara sakatI hai| dravya zUnya bhAva kevala svarNa hI hai jisa para mudrA aMkita nahIM hai, vaha svarNa ke rUpa meM to mUlya prApta kara sakatA hai kintu mudrA ke rUpa meM nhiiN| dravyayukta bhAva svarNa mudrA hai| isI prakAra bhAvayukta dravya sAmAyika kA mahattva hai| dravyabhAva yukta sAmAyika ke sAdhaka ke jIvana meM hara samaya satyatA, kartavyatA, niyamitatA, prAmANikatA, aura saralatA sahaja hI honA svAbhAvika hai| ye saba AtmA ke guNa haiM / sAmAyika ke mahattva ko batAte hue bhagavAn mahAvIra ne puNiyA zrAvaka kA udAharaNa diyA hai / sAmAyika se naraka ke duHkhoM se mukta huA jA sakatA hai| mahAvIra ne saccI sAmAyika ke mUlya ko kitanA mahattva diyA hai| sAmAyika kA sAdhaka bheda vijJAnI hotA hai| sAmAnyataH sAmAyika kA karanevAlA zrAvaka hai aura zrAvaka kA guNasthAna pAMcavAM hai aura bhedavijJAna cauthe guNasthAna para hI ho jAtA hai| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 206 bhedavijJAna prAtmA kA jJAna hai aura yahI sAmAyika hai| svAdhyAya to jIvana kA sAra hai| svAdhyAya ke binA jJAna prApta honA kaThina hai| svAdhyAya satzAstroM kA adhyayana hai jisameM AtmajJAna nihita ho, usI ke par3hane se svAdhyAya hotA hai / svAdhyAya kA sIdhA sAdA artha sva (AtmA) kA adhyayana hai| jitanA svAdhyAya karate haiM usakA dhyAna meM ciMtana karanA, manana karanA athavA AcaraNa meM lAnA, usako AtmasAta karanA, yahI svAdhyAya kA phala hai / yadi svAdhyAya nahIM karoge to AtmA ke svarUpa ko kaise jAnoge ? AtmA ke svarUpa ko jAnane ke do mArga haiN| eka to guru kA upadeza, dUsarA svAdhyAya / hara samaya, hara jagaha, guru kA satsaMga milanA kaThina hai| usameM bhI sadguru kI zodha kara unakA satsaMga karanA hI sat upadeza hai| ve hI AtmA kA svarUpa batA sakate haiM jinhoMne apane meM anubhava kara liyA hai| aise sadguru ko prApta karanA sahaja nahIM hai|| satguru kA satsaMga to bahuta kama milatA hai, parantu satzAstra upalabdha kara sakate haiM / ghara baiThe hI gaMgA hai| zAstroM meM jJAna gaMgA kI dhArA pravAhamAna hai| jitanI sAdhaka kI yogyatA hotI hai utanA vaha grahaNa kara sakatA hai| yadi thor3A thor3A hI grahaNa kiyA jAya aura vaha niyamita kiyA jAya to bahuta bar3A jJAna prApta ho sakatA hai| satzAstroM kA svAdhyAya aMdhere meM prakAza hai| para kevala par3ha lenA hI svAdhyAya nahIM hai, par3hakara ciMtana-manana kareM aura vaha ciMtana anubhava meM lAveM to vaha svAdhyAya lAbhakArI ho sakatA hai, anubhava meM lAnA bahuta kaThina hai| jitanA par3hate haiM utanA ciMtana meM nahIM AtA aura jitanA ciMtana meM AtA hai utanA anubhava meM nahIM aataa| anubhava to chAcha ke bhAMDe meM se makkhana jitanA bhI nahIM hotA hai| vastu vicArata dhyAvate, mana pAve vizrAma / rasasvAdata sukha upaje, anubhava yAko nAma / / jo anubhava meM liyA jAtA hai vahA~ para mana kI pahu~ca bhI nahIM hai| vahA~ para pahu~cane meM mana bhI choTA par3a jAtA hai| vaha anubhava vacaka kI abhivyakti kA viSaya bhI nahIM hai| vaha to AtmA kA viSaya hai aura usa viSaya ko prApta karAne meM svAdhyAya sahAyaka ho sakatA hai| yahI svAdhyAya kA mahattva hai| -navAniyAM (udayapura) rAja0 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya : 'isa pAra' se 'usa pAra' jAne kI nAva - zrImatI DaoN0 kusuma jaina vizva-vikhyAta vaijJAnika AinsaTIna ke jIvana kI yaha ghaTanA prasiddha hai-jaba unhoMne apanI billI aura usake choTe bacce ke lie daravAje meM do cheda banavAne cAhe / bar3A cheda billI ke nikalane ke lie aura choTA cheda usake bacce ke nikalane ke lie........| jaba unheM batAyA gayA ki eka hI bar3e cheda se billI aura usakA baccA donoM hI nikala sakeMge-to usa mahAn vaijJAnika ko yaha bAta bar3I muzkila se samajha meM aaii| ___ eka dUsarI ghaTanA bhArata ke pANinI nAmaka vaiyAkaraNa ke jIvana kI hai / pANinI dhvani ke bahuta bar3e vaijJAnika hue| ve kahIM jA rahe the aura unheM pyAsa lagI para Asa-pAsa dUra nigAha daur3Ane para bhI unheM kahIM pAnI najara nahIM AyA / calate-calate eka madhura AvAja ne unakA dhyAna AkarSita kiyA aura ve usI dizA meM cala pdd'e| AvAja bar3I mIThI thI aura bar3I AkarSaka bhI........ve calate gaye........calate gaye aura per3oM ke jhuramuTa meM unhoMne svayaM ko paayaa........| eka jharanA caTTAnoM se TakarAkara nIce gira rahA thA.......aura vahA~ per3oM ke sUkhe pattoM para uchala-uchala kara pAnI kI baMdeM gira rahI thIM aura usase jo mIThI dhvani pA rahI thI........vahI unheM vahAM taka khIMca lAI thI / unakI pAnI kI pyAsa bhI bujhI aura dhvani kA mIThA saMgIta bhI bnaa........| ........aura kahate haiM vahI pANinI isa khoja meM svayaM ko miTA gaye, kyoMki ve dekhanA cAhate the ki zera kI dahAr3a kaisI hotI hai ? kaisI usakI AvAja hai ? zera dahAr3atA huA pA rahA thA........aura pANinI usake sAmane usa 'dahAr3a' kI dhvani mApa rahe the / ve usameM itane kho gaye ki zera ne unheM kaba mAra DAlA, unheM isakA patA hI nahIM claa........| 'mahAnatA' kisI kI bapautI nahIM hai / vaha sAdhanA aura ekAgratA cAhatI hai| vaha ciMtana kI upaja hai / vaha niraMtaratA kI kahAnI hai / vaha vikAsa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 211 cAhatI hai / vaha 'jIvana' ke carama satya kI khoja hai| usake lie AkarSaNa aura ekAgratA caahiye| _ 'svAdhyAya' bhI isI ekAgratA, samarpaNa bhAva, niraMtara karma aura ciMtana ke khajAne kI kuMjI hai-jise AcArya zrI hastImalajI mahArAja ne hameM pradAna kiyaa| jise jo cAhe apanA sakatA hai / aura jIvana ke 'usa pAra' kA rahasya jAna sakatA hai / jisa taraha maMdira meM bhagavAna kI mUrata kA itanA hI mahattva hai ki usake mAdhyama se Apa mUrata ke 'usa pAra' jA skeN| isase adhika kucha nahIM aura jo kevala mUrata meM hI aTake raha jAte haiM-ve kevala 'isI pAra' ruka jAte haiM / 'usa pAra' nahIM jA pAte / 'svAdhyAya' jIvana ke 'usa pAra' jAne vAlI nAva hai-jisake mAdhyama se hama 'isa pAra' se 'usa pAra' jA sakate haiN| hama eka bahuta acche kavi aura vaktA ko jAnate haiM jo sarasvatI putra mAne jAte haiM aura vANI-putra ke nAma se prakhyAta haiN| jinhoMne dharatI aura AkAza ke, pyAra aura sauMdarya ke gIta gAye haiM, darda aura A~suoM se jinhoMne kavitA kA zrRMgAra kiyA hai aura vikAsa ke darda ko jinhoMne bhogA hai| jaba vyasta aura nirantara ve prazAsakIya kAryoM meM ati vyastatA ke kAraNa ve sAhitya ke apane cira-paricita kSetra se kaTane lage aura punarukti unake bhASaNoM kA hissA banane lgii| loga jaba bhI sunate ki Aja amuka viSaya para unakA bhASaNa hone vAlA hai to aise sajjana bhI mila jAtejo TeparikArDara kI taraha unakA bhASaNa sunA sakate the....aura dhIre-dhIre yaha bAta una taka bhI pahu~cI....aura unhoMne jAnA ki apane bhASaNoM kA AkarSaNa kyoM samApta hotA jA rahA hai / yA to eka jamAnA thA, jaba unake bhASaNa sunane ke lie chAtra dUsarI kakSAe~ chor3akara Ate the aura aba 'punarAvRti' ne sauMdarya aura prIta ke usa kavi ke bhASaNoM ko 'boriyata' meM badala diyA hai| taba kahate haiM ki unhoMne 'svAdhyAya' ko apanI pUjA banA DAlA / yaha bAta cAroM ora phaila gaI ki ve prati dina prAtaHkAla 'tIna ghaNTe' pUjA meM bitAte haiN| taba ve kisI se nahIM milate aura yaha tIna ghaNTe kI pUjA aura kucha nahIM kevala svAdhyAya' thA jisameM unhoMne Agama, veda, purANa, upaniSad aura RSi-muniyoM ke anubhUta vicAroM ko matha DAlA / Aja ve mahAzaya punaH U~cAI para haiM jinheM sunane ke lie bhIr3a umar3a par3atI hai / yaha aura kucha nahIM 'svAdhyAya' kA pratApa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 212 * vyaktitva evaM kRtitva isalie svAdhyAya jIvana ko eka sArthaka dRSTi pradAna karane vAlI rAma bANa auSadhi hai jo hamArA dhyAna kendrita kara ekAgratA pradAna karatI hai / jo cIjoM ko darpaNa kI taraha sahI pariprekSya meM dekhane kI kSamatA detI haiaura jo 'cIjoM ke bhI pAra unheM dekhane aura samajha pAne kI hamArI antardRSTi kA vikAsa karatI hai| jisase hama isa pAra se usa pAra jA sakate haiM aura rAga se virAga kI ora, bhautikatA se adhyAtma kI ora, aMdhakAra se prakAza kI ora tathA mRtyu se amaratA kI ora prayANa kara sakate haiM-kintu aMtataH kadama to 'svAdhyAya' kI ora hameM hI uThAnA pdd'egaa| phira jaisA ki buddha ne bhI kahA hai-'appo dIpo bhava' / apanA dIpaka svayaM bana aura jIvana meM aMtataH vyakti ko apanA rAstA svayaM hI khojanA par3atA hai / 'svAdhyAya' ke mAdhyama se vaha rAstA sahaja ho jAtA hai aura cIjoM ko, vicAroM ko, darzana ko, sauMdarya ko parakhane kI hamArI dRSTi zuddha banatI hai| ___ isa maMgala avasara para prAcArya zrI kI anukampA se prAiye, hama bhI 'svAdhyAya' kI ora kadama bar3hAe~-to jIvana meM jo satya hai, sundara hai, ziva hai-use pAne meM kaThinAI nahIM hogii| --prAdhyApikA, rasAyana zAstra vibhAga, holkara vijJAna mahAvidyAlaya, indaura 000 * svAdhyAya citta kI sthiratA aura pavitratA ke lie sarvottama upAya hai| .: hamArI zakti 'para' se dabI huI hai, usa para AvaraNa chAyA huA hai / isa AvaraNa ko dUra karane evaM 'sva' ke zuddha svarUpa ko pahacAnane kA mArga svAdhyAya hai| * apanI bhAvI pIr3hI aura samAja ko dharma ke rAste para lAkara tejasvI banAne ke lie svAdhyAya kA ghara-ghara meM pracAra honA caahie| -~-prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bikhare sUtroM ko jor3ane kI kalA - svAdhyAya mAnavIya sabhyatA ke itihAsa meM bhArata apanI do dena ke lie prasiddha - eTama aura ahiMsA / isaliye yaha kahanA sahI nahIM hai ki Adhunika vijJAna kI, prayogAtmaka vijJAna kI paramparA kA pracalana pazcima se prArambha huA / pazcima meM vijJAna kI paramparA koI 400 varSa se adhika purAnI nahIM hai jabaki bhArata meM vaijJAnika aura AdhyAtmika cintana kI paramparA hajAroM sAla purAnI hai / jaina darzana meM aNu-paramANu aura pudgala kA jitanI sUkSmatA se vizleSaNa huA hai, utanI sUkSmatA se adhyayana aura kahIM nahIM huA hai / vastutaH eTama aura ahiMsA bhArata aura hindU jaina jIvana darzana kI dena hai - jisake sUtra itihAsa meM bikhare par3e haiM aura itihAsa ke bikhare sUtra sameTane kA bhagIratha kArya 'svAdhyAya' ke binA saMbhava nahIM hai / AcArya zrI hastImalajI ma. sA. kA pUrA jora 'svAdhyAya' para thA, vaha sambhavataH isalie ki 'sva' kA adhyayana, 'svayaM' kA adhyayana, 'svayaM' kI 'pahicAna' Adi sthApita karanA ho to usake lie svAdhyAya hI eka mAtra sAdhana hai, jisake sahAre na kevala hama itihAsa ke bikhare sUtroM ko hI sameTa sakate haiM, varan hindU aura jaina dharma kI vizva ko jo dena rahI hai - mAnavIya sabhyatA ko jo dena rahI hai, usakA mUlyAMkana kara sakate haiM / upaniSad ke RSiyoM ne gAyA hai "asato mA sad gamayaH, tamaso mA jyotirgamayaH, Jain Educationa International pro0 udaya jaina mRtyormA amRtam: gamayaH / " isase adhika manuSya kI sabhyatA kA itihAsa aura kyA ho sakatA hai ? mAnavIya saMvedanA aura cetanA kA bar3A U~cA bhaviSya kyA ho sakatA hai ? jisameM kahA gayA hai ki hama asatya se satya kI prora, aMdhakAra se prakAza kI ora tathA mRtyu se amaratA kI ora bddh'eN| aura yahI mRtyu se amaratA kA pATha jaina darzana hameM sikhAtA hai / jIvana kI ananta yAtrA ke krama meM yaha manuSya jIvana bar3A bahumUlya aura guNavAna hai / For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ne jIvana kI isI guNavattA ko jana-jana taka pahu~cAyA hai ki hama kevala bahirmukhI na raheM varan apane antara meM jhAMka kara dekheM to eka nayA saundarya, nayA rUpa aura nayA jIvana hameM dikhAI degA - jo moha, mAyA, lobha, rAga, dva eSa, kalaha, maithuna aura parigraha se pare jIvana ke prati hameM eka naI dRSTi degA | apane pravacanoM ko AcArya zrI ne subodha aura sarala banAne ke lie 'Aja ke paridRzya' ko AdhAra banAyA / vyaktitva evaM kRtitva Apane yadi unake 'prArthanA - pravacana' par3ha e hoM to Apako lagegA ki unameM hameM Atma-bodha milatA hai aura jIvana ko samajhane kI eka nayI dRsstti.......| AcArya zrI pharamAte haiM- "Atmopalabdhi kI tIvra abhilASA zrAtmazodhana ke lie preraNA jAgrata karatI hai / " kisI ne jJAna ke dvArA Atmazodhana kI AvazyakatA pratipAdita kI, kisI ne karmayoga kI anivAryatA batalAI, to kisI ne bhakti ke sarala mArga ke avalambana kI vakAlAta kii| magara jaina dharma kisI bhI kSetra meM ekAntavAda ko prazraya nahIM detA.......jaina dharma ke anusAra mArga eka hI hai, para usake aneka aMga haiM - ata: usameM saMkIrNatA nahIM vizAlatA hai aura pratyeka sAdhaka apane-apane sAmarthya ke anusAra usa para cala sakatA hai......... / prabhu kI prArthanA bhI Atma-zuddhi kI paddhati kA aMga hai.. ..aura prArthanA prANa bhakti hai / jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai, taba anAyAsa hI jihvA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai, isa prakAra antaHkaraNa se udbhUta prArthanA hI saccI prArthanA hai / kintu hameM kisakI prArthanA karanA cAhiye - isakA uttara dete hue AcArya zrI ne kahA hai ki nizcaya hI hameM kRtakRtya aura vItarAga deva kI aura unake caraNa-cihnoM para calane vAle evaM usa patha ke kitane hI par3Ava pAra kara cukane vAle sAdhakoM, gurutroM kI hI prArthanA karanA caahie| deva kA pahalA lakSaNa vItarAgatA batAyA gayA hai - " arihanto maha devo / dasaTTa dosA na jassa so devo...... ../" kintu hama una pattharoM kI pUjA karate haiM - isa AzA meM ki hameM kucha prApta ho jAya / kucha bhautika upalabdhiyA~ mila jAya / kintu isase hameM zrAtmazAnti prApta nahIM hogI / Jain Educationa International tIrthaMkara 'namo siddhANaM' kaha kara dIkSA aMgIkAra karate haiM / prAcArya hemacandra ne kahA hai- " vItarAga smaran yogI, vItarAgatva mApanuyAt" arthAt jo yogI dhyAnI vItarAga kA smaraNa karatA hai, cintana karatA hai vaha svayaM vItarAga bana jAtA hai / For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. " . 215 yaha jaina darzana kI hI mahimA hai ki usane manuSya ko itanI mahattA, itanA gaurava, itanI garimA aura U~cAI dI ki vaha svayaM Izvara bana sakatA hai, vItarAgI bana sakatA hai--binA isa bAta kA dhyAna kiye ki usakA raMga kyA hai ? rUpa kyA hai ? jAti kyA hai ? vaha garIba hai yA amIra aura usakI haisiyata kyA hai ? hama socate haiM duniyA ke itihAsa meM yaha anupama bAta hai ki manuSya ko raMga, rUpa aura jAti se pare haTakara itanI U~cAI pradAna kI jaae| aura yahIM jainatva vizvavyApI svarUpa grahaNa kara letA hai| bhArata ne yaha jAnA hai, socA hai aura samajhA hai ki isa brahmANDa kI samagra cetanA eka hI hai-isalie 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bAta hamane khii| isaliye duniyA ke kisI kone meM yadi raMga-bheda para atyAcAra hotA hai, to hamArI AtmA para jaise coTa hotI hai, yadi kahIM khAr3I yuddha meM vidhvaMsa hotA hai, to hameM lagatA hai ki hamArA hI apanA kahIM naSTa ho rahA hai / yaha jo samagra cintana isa dharA para vikasita huA hai-usako paripakvatA dene meM jaina darzana kA bar3A mahat yogadAna hai aura hiMsA ke isa mAhaula meM yadi ahiMsA eka sazakta dhArA ke rUpa meM, jIvana darzana aura praNAlI ke rUpa meM vidyamAna hai-to usakA zreya bahuta kucha jaina sAdhu-santoM aura parama prakAzamAna AcArya zrI hastImalajI ma. sA. jaise mahApuruSoM ko jAtA hai-jinhoMne svAdhyAya ko jIvana aura sAdhanA ke eka hisse ke rUpa meM na kevala apane caritra aura prAcAra kA hissA banAyA, varan use lAkha-lAkha logoM ke jIvana meM utArA bhii| isa punIta prasaMga para yadi hama 'svAdhyAya' ko apane jIvana meM utAra sakeM-to na kevala eka ahiMsaka dhArA kA, pravAha apane jIvana meM kara pAeMge varan eka naye manuSya kA, ahiMsaka manuSya kA ahiMsaka samAja kA nirmANa hama kara sakeMge-jo hiMsA se bhare isa vizva ko eka nayA saMdeza de sakegA ki pUrA brahmANDa eka hai-eka hI cetanA vidyamAna hai| kyoMki yaha bhArata hI haijisane duniyA ko eTama aura ahiMsA-ye donoM apAra zaktivAna astra diye| eTama yadi bhautika UrjA kA pratIka hai, to ahiMsA AdhyAtmika UrjA kA sarvocca astr.......| Aiye, use aura gatimAna bnaaeN| -ba-8, vizvavidyAlaya prAdhyApaka AvAsa, e. bI. roDa, indaura-452 001 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke prabala preraka / zrI caitanyamala DhaDhDhA zramaNa saMskRti ke zIrSa AcArya zrI hastImalajI ma. sA. aise mahAkalpavRkSa, adhyAtma yogI, itihAsa puruSa, yugAntakArI virala vibhUti, siddha aura divya puruSa the, jo vastutaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke Adarza pratimAna the| prAcArya zrI ke vyaktitva meM bhakti, karma aura jJAna kI triveNI pravAhita hotI thii| - AcArya zrI ke vyaktitva aura kRtitva kA mUlyAMkana alaga-alaga dRSTikoNa se kiyA jA sakatA hai, kintu merI aisI dhAraNA hai ki prAcArya zrI sAdhanA aura AdhyAtmikatA kA gaurava zikhara chU sake, kyoMki AcArya zrI svAdhyAya ke pravala preraka rhe| ___AcArya zrI sAta dazakoM taka svAdhyAya kI akhaNDa jyoti prajvalita karate rahe, jJAna kI duMdubhi bajAte rahe aura samyagjJAna kA zaMkhanAda karate rhe| prAcArya zrI mahAn karmayogI aura sAdhanA meM lIna samAdhistha yogI the, yaha AcArya zrI kI vaiyaktika upalabdhi hai| AcArya zrI ne AtmA ke tAroM ko chUkara svArtha se paramArtha kI ora, rAga se virAga kI ora, bhautikatA se AdhyAtmikatA kI ora aura bhoga se yoga kI ora yAtrA kii| yaha uttuMga vyaktitva prAtma sAkSAtkAra ke kSaNoM meM siddha aura divya bana gyaa| kabIra kI mAnyatA hai ki mahAn puruSa aura zIrSastha jJAnI, svayaM hI jJAna prApta nahIM karatA, kintu mAnavatA ko jJAna ke patha para prazasta karatA hai aba ghara jAlyo ApaNo, liye murAr3A hAtha / aba para jAloM tAsakI, calo hamAre sAtha / / arthAt aba taka maiMne apanA ghara jalAyA hai, rAga-dveSa ko naSTakara jJAna kI jyoti prajvalita karane ke liye jJAna kI mazAla hAtha meM lI hai kintu aba maiM tumhArA ghara jalAU~gA, tumheM jJAna se prajvalita kruuNgaa| svAdhyAya ke prabala preraka ke rUpa meM prAcArya zrI ne jIvanaparyanta jJAna aura svAdhyAya kI akhaNDa jyoti prajvalita kii| jJAna Upara se thopA jA sakatA hai, kintu svAdhyAya se prasUta jJAna, anubhUti kI A~ca meM tapakara pakkA bana jAtA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva AcArya samrAT zrI zrAnanda RSijI ma. sA. ke anusAra "pUjya zrI jI svAdhyAya aura sAmAyika svAdhyAya ke preraka dIpa stambha the / " AcArya zrI nAnAlAlajI ma. sA. ke anusAra "AcArya zrI hastImalajI ma. sA. vizuddha jJAna aura nirmala AcaraNa ke pakSadhara the / " upAdhyAya zrI kevala munijI ne bhI " prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ko eka mUrdhanya manISI evaM lekhaka saMta " mAnA hai / * 217 AcArya zrI meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI thI, prAcAra kI dRr3hatA aura vicAroM kI udAratA thI, kintu AcArya zrI ke mahat vyaktitva kA udgama srota samyagjJAna thA / jJAna kA athAha sAgara Apake vyaktitva meM hiloreM mAratA thA aura asaMkhya jJAna urmiyA~ uchalakara sahRdaya zrotAoM ko sikta karatI thIM / Apa zabdoM ke jAdUgara the / dharma aura darzana kI jaTila zabdAvalI ko Apa sarala zabdoM meM apanI gaharI vivecanAtmaka pratibhA se anapar3ha se lekara vijJajanoM ko abhibhUta kara dete the / AcArya zrI ne jJAna aura svAdhyAya ke bala para jaina Agama sAhitya kA adhyayana aura manana hI nahIM, kintu gaveSaNAtmaka dRSTi se vivecana - vizleSaNa kiyA / AcArya zrI ne bAhyAcAroM ke sthAna para svAdhyAya kI mazAla jalAI / Apane dharma ko aMdhabhakti aura aMdhazraddhA se haTAkara svAdhyAya ke patha para prazasta kiyA / ApakI mAnyatA rahI ki tote kI taraha binA samajhe navakAra raTanA dharma nahIM, binA dhyAna ke sAmAyika ThIka nahIM, dharma ko samajhe binA aMdhe vyakti kI taraha dharma pracAra karanA ucita nahIM / kabIra kI taraha Apane hAtha kI mAlA ke sthAna para mana kI mAlA ko aura samyagjJAna ko vrata-upavAsa se adhika mahattva diyA / AcArya zrI ratnavaMzI sampradAya ke saptama paTTadhara hokara bhI sampradAya nirapekSa the, kyoMki AcArya zrI kA svAdhyAya jaina dharma kI prAcIroM se pare mAnavatAvAdI dharma kI paridhi ko chUtA rahA / svAdhyAya kI akhaNDa jyoti prajvalita karane ke liye AcArya zrI kI preraNA se kitanI hI saMsthAe~ gatimAna haiM / aneka pustakAlaya, svAdhyAya saMgha aura aneka pAThazAlAe~ Adi svAdhyAya kI mazAla jalAkara prAcArya zrI kI dezanA ko pUrA kara rahI haiM / samyagjJAna pracAraka maNDala, jayapura kA bhI saMkalpa hai ki jJAna aura svAdhyAya ke dvArA zramaNa saMskRti kA saMrakSaNa, sampreSaNa aura sRjana ho aura yahI prAcArya zrI kI puNyatithi para saccI zraddhAMjali hai / - maMtrI, samyagjJAna pracAraka maNDala, bApU bAjAra, jayapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vItarAgatA ke viziSTa upAsaka 0 zrI sampatarAja DosI samatA ke sAdhaka evaM vItarAgatA ke upAsaka : svargIya AcArya pravara una virale saMta-sAdhakoM meM se the jo isa rahasya ko bhalI bhAMti mAtra jAnate athavA mAnate hI nahIM para jinhoMne AcaraNa evaM anubhUti ke stara para yaha siddha kiyA ki ahiMsA, aparigraha evaM anekAMta athavA sAre dharma kA mUla AdhAra yA jar3a samatA evaM samyagdarzana hai aura dharma athavA sAdhanA kI pUrNatA vItarAgatA prApta hone para hI ho sakatI hai / samatA athavA samyagdarzana kA bhI UparI va vyAvahArika artha sudeva-suguru-sudharma para zraddhA, vizvAsa yA AsthA rakhanA hotA hai para gUr3ha evaM nizcaya-paraka artha to sva-para kA arthAt jIva-ajIva kA athavA AtmA evaM deha ke bheda-vijJAna kI anubhUti aura vaha bhI Age bar3ha kara AtmA ke stara para hone para hI hotA hai / muMha se to sAmAnya vyakti bhI kaha sakatA hai ki AtmA bhinna hai aura zarIra bhinna hai| zarIra nAzavAna hai aura prAtmA ajara-amara hai / para jaba taka marane kA bhaya miTatA nahIM taba taka AtmA ko ajara-amara mAnane yA kahane kA vizeya artha nahIM raha jaataa| bheda-vijJAnI evaM moha ke tyAgI : dasa varSa jaisI alpAyu meM saMyama-patha ko grahaNa karanA, solaha varSa kI Ayu meM AcArya pada ke guNoM ko dhAraNa kara lenA Adi isa mahApuruSa ke pUrva janma meM kI huI sAdhanA ke saMskAroM kA hI phala samajhA jA sakatA hai / pUrNa yuvA vaya meM 'mere antara bhayA prakAza' evaM 'maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa' jaisI prAtma-sparzI racanAe~ unake bheda-vijJAna kI hI spaSTa jhalaka detI haiM / saMgha evaM sampradAya meM rahate hue bhI ve asAmpradAyika bhAvanA vAle hI the| isI ke phala-svarUpa mAtra sthAnakavAsI paramparAoM ke hI nahIM balki anya paramparAoM ke anuyAyiyoM ke hRdaya meM bhI Apake prati zraddhA evaM bhakti vidyamAna thii| jaina dharma kA vizeSa jJAna rakhane vAle vidvAn jAnate haiM ki hiMsA, jhUTha, corI Adi sataraha pApoM kA mUla mAtra eka aThArahavAM pApa mithyA darzana zalya hai| yaha pApa moha karma kI mithyAtva mohanIya nAma prakRti ke phala-svarUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 219 hotA hai / mithyAtva moha kI gAMTha gale binA samyagdarzana ho nahIM sakatA aura binA samyagdarzana ke sArA jJAna evaM sampUrNa kriyA binA eka kI biMdiyoM ke mAphika hai / binA moha kI athavA rAga-dveSa kI kamI ke na koI puNya hotA hai aura na dharma hI / dharma ke viSaya meM aneka bhrAMtiyAM samAja meM ghara kara gaI haiM / sabase bar3I bhrAMti dharma ke phala ko paraloka se jor3ane kI hai| isI prakAra dhana, kuTumba, nirogatA, yaza Adi kA milanA dharma kA phala samajhA jAne laga gayA / dharma ko eka sthAna vizeSa meM, samaya vizeSa meM karane kI kriyA mAna liyA gayA aura sAre dharma kA sambandha jIvana se kaTa gayA / jabaki saccAI to yaha hai ki dharma zAMti se jIvana jIne kI kalA hai aura usakA phala jisa prakAra bhojana se bhUkha aura pAnI se pyAsa turanta bujhatI hai, isI prakAra dharma se tatkAla zAMti milatI hai| sva0 AcArya zrI ne aisI bhrAMta dhAraNAoM ko miTAne hetu tathA dharma aura samatA ko jIvana kA aMga banAne hetu pahale sva ke adhyayana, jJAna hetu svAdhyAya aura phira usa Atma-jJAna ko jIvana meM utArane hetu samatA bhAva kI sAdhanA rUpa sAmAyika para vizeSa jora diyaa| svAdhyAya aura sAmAyika kI AvazyakatA aura upayogitA ko to samAja ne samajhA aura isake phalasvarUpa svAdhyAyiyoM evaM sAdhakoM kI saMkhyA to jarUra bar3hI parantu adhikAMza svAdhyAyI evaM sAdhaka bhI inakA UparI artha hI pakar3a pAye / mAtra dhArmika pustakoM, granthoM, sUtroM Adi ko par3ha lenA athavA sUna lenA yA sunA denA taka ko hI svAdhyAya samajha liyA aura isI prakAra sAmAyika bhI sthAnaka, samaya yA veza kI sImA taka hI jyAdAtara sImita hokara raha gaI / samatA bhAva ko svAdhyAyiyoM, sAdhakoM athavA saMta-satI varga meM se bhI adhikAMza ke jIvana kA aMga banA pAne kA prAcArya zrI kA svapna pUrA sAkAra na ho skaa| mere jaisoM ko unhoMne aneka bAra pharamAyA ki maiM svAdhyAyiyoM yA sAdhakoM kI saMkhyAtmaka vRddhi se santuSTa nahIM hU~ aura tumheM bhI isa para santoSa nahIM karanA cAhiye / samAja kA sudhAra to tabhI ho sakegA jaba ina svAdhyAyiyoM, sAdhakoM Adi kA jIvana samatAmaya bnegaa| hamArI saccI zraddhAMjali mAtra unake nAroM ko zabdoM se guMjAne meM hI nahIM varan svAdhyAya ke asalI svarUpa ko apanA kara evaM samatA va sAmAyika ko jIvana kA aMga banA kara svayaM tathA samAja ko sudhArane ke prayAsa karate rahane para hI samajhI jA sakatI hai| -saMyojaka, svAdhyAya saMgha, ghor3oM kA cauka, jodhapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RORD AcArya zrI evaM nArI-jAgaraNa - zrImatI suzIlA boharA AcArya zrI hastImalajI ma. sA. vizuddha zramaNAcAra ke pratIka, dharma jagat ke prabala praharI, yuga pravartaka saMta evaM isa yuga kI mahAn vibhUti the / 70 varSa kI sudIrghAvadhi taka utkaTa adhyAtma-sAdhanA meM lIna evaM prAtma-ciMtana meM nirantara nirata rahakara Apane jahA~ aneka prAdhyAtmika upalabdhiyoM ko prApta kiyA, vahIM Apake upadezoM se anuprANita ho aneka kalyANakArI saMgaThanoM kI sudRr3ha nIMva par3I hai / Apa jahA~ eka paramparAvAdI mahAn saMtoM kI zrRMkhalA meM zIrSastha the vahIM pragatizIla evaM sudhAravAdI saMtoM meM uccakoTi ke vicAraka rahe / Apane jJAnArAdhaka ke rUpa meM samyakjJAna pracAraka maMDala, sAmAyika saMgha, svAdhyAya saMgha, jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jaina itihAsa samiti Adi saMsthAoM ko kholane kI preraNA dI vahIM samAja sudhAraka ke rUpa meM svadharmI vAtsalya samiti evaM akhila bhAratIya mahAvIra jaina zrAvikA samiti jaisI saMsthAoM kA mArgadarzana kara tathA svAdhyAyI bana paryuSaNa meM sevA dene kI preraNA dekara mahilAoM ko ghara kI cAra dIvArI se nikalakara kArya karane kI preraNA dI tathA sadiyoM se jIvana-nirmANa kSetra meM pichar3I huI mAtR zakti ko kArya kSetra meM utarane kA AhvAna kiyaa| ve yadAkadA pharamAte rahate the ki sAdhanA ke mArga meM strI-puruSa meM koI vibheda nahIM hai / striyoM kI saMkhyA dharma-kSetra meM sadaiva puruSoM se adhika rahI hai| sabhI kAloM meM sAdhuoM kI apekSA sAdhviyA~, zrAvakoM kI apekSA zrAvikAe~ adhika rahI haiN| yahA~ taka ki tIrthaMkara pada taka ko unhoMne prApta kiyA hai, ataeva mahilAyeM to dharma kI rakSaka rahI haiM / inhIM mAtAoM kI goda meM mahAn puruSoM kA lAlana-pAlana hotA hai aura unake kaMTha se madhura dhvani phUTa par3I "RSabhadeva aura mahAvIra se, nara vara jAye haiM / rAma kRSNa tere hI suta haiM, mahimA chAI ho / jana-jana vaMdana saba hI tuma para, pAza dharAve ho / yuga-yuga se tuma hI mAtA bana, pUjA pAI ho / / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 221 ukta paktiyoM dvArA mAtR zakti kI mahimA kA guNagAna hI nahIM kiyA balki bhaviSya meM AzA kI kiraNa bhI unheM mAnA hai| unakA kahanA thA-satI madAlasA kI bhAMti 'zuddhosi, buddhosi, niraMjanosi' kI lorI sunAkara mAtA satkArya kI aisI preraNA de sakatI hai jo 100 adhyApaka milakara jIvana bhara nahIM de skte| vAstava meM puruSa aura strI gaharUpI zakaTa ke do cakra haiN| unameM se eka kI bhI kharAbI pArivArika jIvana rUpI yAtrA meM bAdhaka siddha hotI hai| yogya strI sAre ghara ko sudhAra sakatI hai, vaha nAstika puruSa ke mana meM bhI AstikatA kA saMcAra kara sakatI hai| mahAsatI subhadrA ne apane anyamati pati ko hI nahIM pUre parivAra ko dharma meM pratiSThita kara diyaa| dharma ke prati usakI niSThA ne kacce dhAgoM se baMdhI calanI se bhI kue se pAnI khIMca kara dikhA diyA / vyavahAra meM yaha kathA anahonI lagatI hai lekina Atmika zaktiyoM ke sAmane prAkRtika zaktiyoM ko natamastaka honA par3atA hai| darzana kI kasauTI para khare raheM-prAcArya zrI pharamAyA karate the ki hamArI sAdhanA kA lakSya hai ATha karmoM ko aura unakI ber3iyoM ko kATakara AtmA ko zuddha, buddha, niraMjana-nirAkAra, nirlepa evaM ananta Ananda kI adhikArI banAnA parantu yaha lakSya taba taka prApta nahIM ho sakatA jaba taka ki hamArI sAdhanA krama pUrvaka na cale / darzana kI nIMva para hI dharma kA mahala khar3A rahatA hai| darzana ke binA to jJAna bhI samyaka nahIM kahalA sakatA ataeva pahale saccI zraddhA evaM niSThA ho / eka ora bahaneM saMta-satiyoM ke mu~ha se aneka bAra sunatI haiM ki pratyeka prANI ko apane karmAnusAra hI sukha-duHkha milate haiM, jaba taka jIva kI Ayu pUrI nahIM hotI taba taka koI mArane vAlA nahIM aura dUsarI tarapha bhairU, bhope ke yahA~ jAnA, donoM meM virodhAbhAsa lagatA hai| acche-acche dharma ke dhurandhara kahalAne vAle bhAI-bahana jahA~ pazu-pakSiyoM kI bali hotI hai, paMcendriya jIvoM kI hatyA hotI hai, vahA~ jAkara mastaka jhukAne evaM car3hAvA car3hAne vAle mila jaayeNge| ve dRr3hatA se pharamAte the ki agara navakAra maMtra para pUre vizvAsa se paMca parameSThI kI zaraNa meM raheM to na kisI deva kI tAkata hai na kisI devI kI tAkata aura na kisI mAnava athavA dAnava kI hI tAkata hai ki unameM se koI bhI kisI prANI ke puNya aura pApa ke viparIta kisI taraha se unake sukhaduHkha meM usake bhogane va tyAgane meM dakhalanaMdAjI kara ske| vaha to parIkSA kI ghar3I hotI hai ataeva bahaneM kaThina paristhitiyoM meM bhI dharma ke prati saccI niSThAvAna banI raheM tathA sacce deva-guru evaM dharma kI ArAdhaka bneN| yahI dharma kA sAra athavA usakA mUla hai-"dasaNamUlo dhmmo|" jJAna-patha kI pathika bano-AcArya zrI bahanoM ke bhautika aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 222 * AdhyAtmika donoM jJAna ke liye satata preraNA dete the| unakA kahanA thA ki jisa prakAra nala ke dvArA gagana cumbI aTTAlikAoM para pAnI pahu~ca jAtA hai, vaise hI jJAna-sAdhanA dvArA AtmA kA Urdhvagamana ho jAtA hai / prANI mAtra ke hRdaya meM jJAna kA akhaMDa srota hai, kahIM bAhara se kucha lAne kI AvazyakatA nahIM, parantu nimitta ke binA usakA prakaTIkaraNa saMbhava nahIM hai / svAdhyAya nimitta bana tUlI ke gharSaNa kA kAma kara jJAna-zakti ko abhivyakta kara sakatA hai / Aja sat sAhitya kI apekSA cakAcauMdhapUrNa sAhitya kA bAhulya hai | navazikSita evaM naI pIr3hI usa bhar3akIle pradarzana se sahaja AkarSita ho bahakane lagate haiM, ataeva gaMde sAhitya ko mala kI taraha visarjita karane kI salAha dete the tathA satsAhitya ke pAThana-paThana hetu sadA prerita karate rahate the / jaba bhI maiM darzanArtha pahu~catI to pUchate-svAdhyAya to ThIka cala rahA hai / vyaktitva evaM kRtitva jJAna kI sArthakatA zrAcaraNa meM-3 - jJAna evaM kriyA kA samanvaya hI mokSa mArga hai anyathA jAnakArI buddhi-vilAsa evaM vAraNI - vilAsa kI vastu raha jaayegii| gadhe ke sira para bAvanA caMdana hai yA sAdI lakar3I yaha vaha nahIM jAnatA / usake liye vaha bojhA hai| binA samajha evaM AcaraNa ke jJAna bhI aisA hI bojhA hai | AcArya zrI ne jJAna ke sAtha prAcaraNa aura prAcaraNa ke sAtha jJAna jor3ane kI dRSTi se sAmAyika evaM svAdhyAya karane kI preraNA dii| pravacanoM ke daurAna sAmAyika ke smaraNa kA varNana karate hue mauna sAmAyika tathA svAdhyAyayukta samAyika ke liye hI protsAhita karate the| kyoMki jJAna hI mana rUpI ghor3e para lagAma DAla sakatA hai Jain Educationa International " kaso vastra se tana ko, jJAna se mana ko samajhAvo ho / 'gaja muni' kahe, ucca jIvana se hota bhalAI ho / / " prAcaraNa kA nikhAra tapa se - prAcArya zrI bahanoM kI tapArAdhanA ke bahuta prazaMsaka the, lekina tapa aisA ho jisase jIvana meM nikhAra Ave / tapa aura dharmakriyA na to loka-paraloka kI kAmanA se ho na siddhi prasiddhi kI bhAvanA hetu ho / kAmanA pUrvaka tapa karanA use nIlAmI car3hAnA hai / pIhara ke gahane kapar3oM kI icchA yA kAmanA tapazcaryA kI zakti ko kSINa karatI hai kyoMki vaha kAmanA lena-dena kI mApa-taula karane lagatI hai / mahimA, pUjA, satkAra, kIrti, nAmavarI, athavA prazaMsA pAne ke liye tapane vAlA jIva ajJAnI hai / ataeva AcArya zrI bahanoM ko vivekayukta tapa karane tathA tapazcaryA para lena-dena na karane ke niyama dilavAyA karate / ve vyAkhyAna meM pharamAyA karate the ki tapasyA ke samaya ko aura usakI zakti ko jo meMhadI lagavAne, badana ko sajAneM, aMlakAroM se sajjita karane meM vyartha hI gaMvAte haiM, maiM samajhatA hU~ aisA karane vA For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 223 bhAI-bahina tapa ke sahI svarUpa ko aura usakI sahI mahimA ko nahIM samajhate haiN| meMhadI kyA raMga lAyegI tapa ke raMga ke sAmane ? raMga to yaha tapazcaryA adhika lAyegI / tapa ke sAtha agara bhajana kiyA, prabhu-smaraNa kiyA, svAdhyAya, ciMtana kiyA to vahI sabase U~cA raMga hai| tapasyA ke nAma para tIna baje uThakara gIta gAyA jAve aura usameM bhI prabhu-smaraNa ke sAtha dAdA, paradAdA, beTe-pote kA nAma liyA jAye to vaha tapa meM vikRti hai, tapa kA vikAra hai| sacce tapa kI pArAdhaka-tapazcaryA karane vAlI mAtAe~ zAstra-zravaNa, svAdhyAya aura smRti ko lekara Age bar3heMgI to yaha tapa unakI prAtma-samAdhi kA kAraNa banegA, mAnasika zAMti aura kalyANa kA hetu banegA tathA vizva meM zAMti sthApanA kA sAdhana bnegaa| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvatya aura svAdhyAya ye cAroM caukIdAra tapasyA ke sAtha raheMge taba tapazcaryA kA teja aura divya jyoti kabhI khatma nahIM hogii| tapazcaryA karane ke pazcAt bhI bAta-bAta meM krodha AtA hai taba karmoM kA bhAra adhika halkA nahIM hogaa| tapazcaryA kA mUla lakSya hai karma kI nirjarA, pUrva saMcita karmoM ko naSTa karanA / ataeva karma ke saMcita kacare ko jalAne ke liye, ekAnta karma-nirjarA ke liye karma kATane hetu hI tapa karanA caahiye| mAtra anna chor3anA hI tapa nhiiN| anna chor3ane kI taraha, vastra kama karanA, icchAoM ko kama karanA, saMgraha-pravRtti kama karanA, kaSAyoM ko kama karanA bhI tapa hai| "sadAcAra sAdApana dhaaro| jJAna dhyAna se tapa sinngaaro||" isa taraha tapa ke vAstivika svarUpa kA digdarzana karAkara AcArya zrI bahanoM ko zuddha tapa karane ko prerita kara rUr3hiyoM se Upara uThane kI preraNA dete jisakA prabhAva hameM pratyakSa prAja dikhAyI de rahA hai| tapazcaryA meM dikhAvApana dhIre-dhIre kama ho rahA hai| tapa ke sAtha dAna-sone meM suhAgA-prAcArya zrI tapa ke sAtha dAna dene ko sone meM suhAgA kI upamA dete the| tapa se zarIra kI mamatA kama hotI hai aura dAna se dhana kI mamatA kama hotI hai aura mamatva kama karanA hI tapazcaryA kA lakSya hai / tapa ke nAma se khAne-pIne, Dhola-DhamAke meM jo kharca kiyA jAtA hai vaha paisA sAtvika dAna meM lagAnA cAhiye / hara vyakti tapa-tyAga ke sAtha zubha kAryoM meM apane dravya kA sahI vitaraNa karatA rahe to "eka-eka kaNa karatekarate maNa" ke rUpa meM paryApta dhanarAzi bana jAtI hai jisakA upayoga dInaduHkhiyoM kI sevA, svadharmI bhAI kI sevA, saMdha kI sevA meM kiyA jA sakatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 224 * vyaktitva evaM kRtitva isa taraha AcArya zrI tattvavettA ke sAtha sacce samAja-sudhAraka the| ve para upakAra ko bhUSaNa mAnate the| unhIM ke zabdoM meM "sajjana yA durbala sevA, dIna hIna prANI sukha denA, bhujabala vardhaka ratnajaTitva, bhujabaMdha lo jii|" ve tapazcaryA ke samaya pIhara pakSa kI ora se milane vAle prItidAna ko upayukta nahIM mAnate the| kyoMki kaI bAra yaha tapasyA karane vAlI una bahinoM ke mArga meM ror3e aTakAtA jinake pIhara vAloM kI kharca karane kI kSamatA nahIM hotI / ataeva prAcArya zrI tapazcaryA ke nAma se diye jAne vAle prItidAna ke himAyatI kabhI nahIM rhe| zIla kI cudar3I evaM saMyama kA paibaMda lagAno-prAcArya bhagavan bahanoM ke saMyamita jIvana para bahuta bala dete the| unakA udghoSa thA "jahA~ sadAcAra kA bala hai vahA~ nUra camakAne ke liye bAhya upakaraNoM kI AvazyakatA nahIM hotI; mAhya upakaraNa kSaNika haiM, vAstavika saundarya to sadAcAra hai jo zAzvata hai, amiTa hai| umra bar3hane ke sAtha bacapana se javAnI se bur3hApA AtA hai, jhariye bhI par3atI haiM lekina Atmika zakti umra bar3hane ke sAtha raMga hI lAtI hai, badaraMga nahIM krtii|" yuga badalane ke sAtha hamAre jIvana ke taura-tarIkoM meM bahuta aMtara pA gayA hai| hamArI bhAvI pIr3hI cAritrika saundarya ke bajAya zarIra-saundarya para adhika bala de rahI hai / usa saundarya ke nAma para jisa kRtrima bhauNDepana kA pradarzana kiyA jA rahA hai usameM hiMsA aura krUratA kA bhAva milA huA hai| prAcArya zrI phaizanaparasta vastuoM ke upayoga ke sakhta khilApha the| ve 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' ko sanmArga mAnate the| unakA udghoSa thA "ye jara jevara bhAra sruupaa|" inake corI hone kA Dara rahatA hai| inase dUsaroM meM ISyA-dvaSa utpanna hotA hai aura anaitikatA ko bar3hAvA milatA hai| sAsa se bahU ko tAne sunane par3a sakate haiM, 10 sAla kI lar3akI 50 sAla ke buDhDhe ko paraNAI jA sakatI hai aura to aura do taule ke pIche apanI jAna khonI par3a sakatI hai| ataeva gahanAkapar3A nArI kA saccA AbhUSaNa nahIM, zreSTha prAbhUSaNa to zIla hai "zIla aura saMyama kI mahimA tuma tana zobhe ho / sone, cAMdI hIraka se nahIM, khAna pujAI ho / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 225 unhoMne ukta do paMktiyoM meM gAgara meM sAgara bhara diyA hai / yadi sonecAMdI se hI kisI kI pUjA hotI taba to sone-cAMdI va hIre ke khAnoM kI pUjA pahale hotii| isa sone-cAMdI se zarIra kA UparI saundarya bhale hI kucha bar3ha jAya magara aMtaHkaraNa kI pavitratA kA hrAsa hone kI saMbhAvanA rahatI hai, dikhAve kI pravRtti ko bar3hAvA mila sakatA hai tathA aMhakAra kI pUMcha lambI hone lagatI hai / tyAga, saMyama aura sAdagI meM jo sundaratA, pavitratA evaM sAtvikatA hai vaha bhogoM meM kahA~ ? jisa rUpa ko dekhakara pApa kAMpatA hai aura dharma prasanna hotA hai vahI saccA rUpa evaM saundarya hai| prAcArya javAharalAlajI ma. sA. ne bhI pharamAyA hai "pativratA phATA latA, nahIM galA meM pota / bharI sabhA meM aisI dIpe, hIraka kI sI jota // " jagata-vandanIya baneM-prAcArya zrI ko mAtR zakti se deza, dharma aura saMgha sudhAra kI bhI bar3I AzAyeM rahIM / ve mAnate the ki bhautikatA ke isa cakAcauMdha pUrNa yuga meM jagat jananI mAtA ke dvArA hI bhAvI pIr3hI ko mArgadarzana mila sakatA hai, puruSoM ko vilAsitA meM jAne se rokA jA sakatA hai aura kuvyasanoM se samAja ko mukta rakhA jA sakatA hai| unhIM ke zabdoM meM "devI aba yaha bhUSaNa dhAro, ghara saMtati ko zIghra sudhAro, sarvasva deya miTAvo, Aja jagat ke marma ko jii| dhAriNI zobhA sI bana jAo, vIra vaMza ko phira zobhAo, 'hastI unnata kara do, deza, dharma aru saMgha ko jii| ataeva AcArya bhagavan ne jJAna-patha kI pathika, darzana kI dhAraka, sAmAyika kI sAdhaka, tapa kI ArAdhaka, zIla kI cUMdar3I pror3ha, saMyama kA paibaMda, dayA va dAna kI jar3ata lagI jisa bhAratIya nArI kI kalpanA kI hai, vaha yuga-yugoM taka hama bahanoM ke jIvana kA Adarza banakara hamArA patha-pradarzana karatI rhegii| -pariyojanA nidezaka, jilA mahilA vikAsa abhikaraNa, jodhapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI-cetanA aura prAcArya zrI / kumArI anupamA karNAvaTa "kucha nadiyA~ aisI bar3hI, kinAre DUba gaye, kucha bAdala aise ghire, bAdala DUba gaye / patha-kA~ToM para AgAha hameM phira kauna kare, jaba phUloM meM rahanumA hamAre DUba gaye / / " ratnavaMza ke saptama AcArya parama pUjya zraddheya zrI hastImalajI ma. sA. ko devaloka hue eka varSa hone ko hai, kintu eka apUrita riktatA, eka athAha zUnyatA kA ahasAsa Aja bhI hameM sameTe hai| jaina samAja kA eka majabUta stambha gira gayA yA phira kaha deM ki ve svayaM pAvana bhUmi ko namana karane kI lAlasA lie usake Agoza meM samA gaye aura hamezA ke lie hamArI najaroM se ojhala ho gaye, kintu kyA vahI unakA anta bhI thA ? kadApi nhiiN| jo preraNA aura sandeza ve hameM anamola virAsata ke rUpa meM de gaye, ve Aja bhI sAkSI haiM unake astitva ke aura pratIka haiM isa vizvAsa ke bhI ki be yahIM haiM, hamAre madhya, hamAre diloM meN| saMyama-sAdhanA ke sajaga praharI, jinakA sampUrNa jIvana jJAna aura kriyA kI adbhuta krIr3AsthalI rahA / unake jIvana se jur3e svAdhyAya, tapa, tyAga, sevA, saMyama, anuzAsana ityAdi ke anamola dRSTAnta Aja na kevala hamAre mArgadarzaka haiM, varan samAja ke vikAsa kA pramukha AdhAra bhI haiM / preraNA kI inhIM prakhara razmiyoM ke madhya unhoMne eka jyoti prajvalita kI thI nArI cetanA kii| nArI-Adi se ananta taka gaurava se vibhUSita, samAja-nirmANa meM apanI viziSTa bhUmikA adA karane vAlI, sadaiva sammAna kI adhikAriNI / yadyapi kucha viziSTa kAloM meM, kucha viziSTa matoM meM avazya hI use heya dRSTi se dekhA gayA, yahA~ taka ki use vinimaya kI vastu bhI mAna liyA gayA kintu hama usa samaya bhI, usakI upasthiti ko gauraNa kadApi nahIM mAna sakate / jaina darzana meM sadaiva nArI ko mahattA pradAna kI gii| usake mAdhyama se samAja ne bahuta kucha pAyA / prathama tIrthakara bhagavAn RSabhadeva ne sRSTi ko Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 227 lipiyoM va cauMsaTha kalAoM kA jJAna apanI putriyoM brAhmI va sundarI ke mAdhyama se hI diyaa| bhagavAna ne unake sAtha aneka anya nAriyoM ko bhI dIkSita kara striyoM ke lie dharma kA mArga khola diyaa| kaI yugoM pazcAt mahAvIra svAmI ne caturvidha saMgha kI sthApanA kara nAriyoM ke isa sammAna ko barakarAra rakhA aura tatkAlIna nAriyoM ne bhI vibhinna rUpoM meM apanI viziSTa chApa aMkita kii| vairAgya kI pratimUrti sAdhvI-pramukhA candanabAlA, lorI se putroM kA jIvana-nirmANa karatI mAtA madAlasA, zreNika ko vidharmI se dhArmika banAne vAlI dharma sahAyikA rAnI celanA evaM anekAneka anya vibhUtiyA~ jo apane samaya kI nAriyoM kA pratinidhitva karatI huI Aja bhI mahilAoM meM Adarza kA pratIka haiM aura sammAna ke sarvocca zIrSa para AsIna haiN| kintu jaise-jaise kAlacakra calatA rahA, nArI meM vairAgya, tyAga, dharma, naitikatA, adhyAtma aura sRjana kI ye vRttiyA~ uttarottara kSINa hotI giiN| unake bhItara kI madAlasA, kamalAvatI, brAhmI aura sundarI mAnoM kahIM lupta ho rahI thiiN| atIta se vartamAna meM praveza karate-karate, samaya meM eka vRhada kintu du:khada parivartana A cukA thA / aba nArI kA uddezya mAtra bhautika upalabdhiyoM taka sImita ho gayA / sAmAjika cetanA kI bhAvanA kahIM kho gaI aura dharma-samAja ke nirmANa kI kalpanAe~ dhUmila ho giiN| aise meM masIhA bana kara Age Aye AcArya hstii| ve nArI ke vikAsa meM hI samAja ke vikAsa kI sambhAvanA ko dekhate the / ve kahate ki "striyoM ko AdhyAtmika patha para, dharma patha para agrasara hone ke lie jitanA adhika protsAhita kiyA jAyegA, hamArA samAja utanA hI adhika zaktizAlI, sudRr3ha aura zaktizAlI bnegaa|" ve yaha mAnate the ki dharma, dhArmika vicAroM, dhArmika kriyAoM evaM usake vividha AyojanoM ke prati aTaTa AsthA aura pragADha ruci hone ke kAraNa striyAM dharma kI jar3oM ko sudRr3ha karane aura dhArmika vicAroM kA pracAra-prasAra karane meM puruSoM kI apekSA atyadhika sahAyaka ho sakatI haiM aura hama sabhI jAnate haiM ki isa bAta ko jhuThalAyA nahIM jA sktaa| kintu yaha tabhI sambhava thA jabaki nAriyA~ susaMskArI hoM, unameM utthAna kI tIvra utkaMThA ho aura dharma kA svarUpa jAnane ke sAtha-sAtha ve usakI kriyAtmaka pariNati ke lie bhI tatpara hoM jabaki Aja ina bhAvanAoM kA akAla-sA ho gayA thA / tava AcAryazrI atIta ke una gauravazAlI svaNima dRSTAntoM ko vartamAna ke z2ahana meM punaH sAkAra karane kA svapna saMjokara nArI meM cetanA va jAgati Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 228 * kA saMcAra karane hetu tatpara ho uThe / pratyakSa va parokSa donoM rUpoM se ve isa dizA meM satata prayatnazIla rahe / ve cAhate the ki striyoM meM jJAna kI jyoti svayaM unake antaramana se prakAzita ho / isa hetu ve svAdhyAya para vizeSa jora dete the / mahA 1 zrAvikA saMgha kI sthApanA karate samaya bhI unhoMne isa pravRtti ko viziSTa rUpa se saMghaTana kI niyamAvalI meM sammilita kiyA / zrAtma - utthAna ke prayAsa meM yaha pravRtti bahuta sahAyaka ho sakatI hai, aisA ve hamezA mAnate the / vyaktitva evaM kRtitva 1 ve samAja kI nAriyoM meM dharma va kriyA kA anupama saMgama cAhate the / ve kahate the ki kriyA ke binA jJAna bhArabhUta hai aura jJAna ke binA kriyA thothI hai / jisa prakAra ratha ko Age bar3hAne ke lie usake donoM pahiyoM kA honA Avazyaka hai, usI prakAra samAja vikAsa ke ratha meM jJAna va kriyA donoM kA honA usako pragati ke lie Avazyaka hai, aisA unakA aTUTa vizvAsa thA / kintu durbhAgyavaza ye ai ( jJAna va kriyA) pRthak hokara samAja kA vibhAjana kara cuke the aura samAja kI mahilAoM ke aise do vargoM para apanA-apanA zAsana sthApita kara rahe the jo paraspara bilkula viparIta aura pRthak the, nadI ke do kinAroM kI bhAMti, jinake milana ke abhAva meM samAja kA hrAsa ho rahA thA / Jain Educationa International eka ora thI Adhunika kAla kI ve yuvatiyA~ jo tathAkathita ucca zikSA kI prApti kara dharma ko jar3atA kA pratIka mAnatI thIM / mAtra bhautika jJAna kI prApti se ve gauravAnvita thIM / bar3I-bar3I pustakoM kA adhyayana kara, DAkTareTa kI upAdhi prApta kara ve viduSI to kahalAtI thIM kintu jJAnI nahIM bana pAtI thIM / dharma kA tAtparya unake lie mAtra zabdakoSoM meM simaTa kara raha gayA thA / vaha pichar3epana kI nizAnI va bhAvI pragati meM bAdhaka mAnA jAtA thA / nAnA prakAra kI dhArmika kriyAe~ unake lie vyaMgya kA viSaya thiiN| aisI striyoM meM AcAryazrI ne dharma kA bIja vapana kiyA / unhoMne apanI preraNA se unake jJAna ke sAtha dharma va kriyA ko sambaddha kiyA, yaha kahate hue ki kriyA va jJAna ke samanvaya se hI dharma phalIbhUta hotA hai / unhoMne apanI projasvI vANI va apane jIvana-caritra ke mAdhyama se una yuvatiyoM meM adhyAtma kA isa prakAra saMcAra kiyA ki ve yuvatiyA~ jo kabhI dharma ko heya dRSTi se dekhA karatI thIM, aba usI dharma ko apanA mAnane meM, svIkAra karane meM gaurava kI anubhUti karane lagIM / atIta ke kalpanAtIta dRSTAntoM dvArA AcArya pravara ke mAdhyama se preraNA pAkara dharma ke prati unakI ruci itanI tIvra ho gaI ki ve dhArmika kriyAe~ jaise sAmAyika, pratikramaNa, mAlA ityAdi, jo unakI dRSTi meM mAtra samaya ke apavyaya kI kAraka thIM, aba unake jIvana ke sAtha ghaniSThatA se jur3a gaIM aura unhIM meM aba unheM Atma-utthAna kA mArga dRSTigata hone lagA / unake jIvana kA rukha aba badala cukA thA aura ve For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 226 samarpaNa bhAva se dharma ke, samAja ke bistAra meM, nirmANa meM apanA hAtha baMTAne lagIM, kintu kyoM ? spaSTa thA prAcArya pravara kI preraNA se / dUsarI ora samAja meM nAriyoM kA vaha varga thA jo dharma kI dizA meM kriyAzIla to thA kintu eka nizcita uddezya kI anupasthiti meM, kyoMki unameM jJAna kA sarvathA abhAva thaa| jJAna ke abhAva meM usa kriyA ke nirarthaka hone se usakA apekSita phala na unheM mila pA rahA thA, na samAja ko| ve jo karatI thIM use jAna nahIM pAtI thiiN| aMdhavizvAsoM se otaprota hokara ve dharma kI purAtana paramparA kA mAtra aMdhAnukaraNa karatI thIM, phalata: usake lAbha kI prApti se bhI vaMcita raha jAtI thiiN| dharmaparAyaNa banane kI hor3a meM sammilita hokara ve mAlA pheratI thIM kintu ekAgracitta hokara iSTa kA smaraNa karane nahIM varan yaha dikhAne ke lie ki hama dhArmika haiN| unake viveka cakSuSoM para ajJAna kI paTTI baMdha kara unheM vivekahIna banA rahI thii| vAstava meM ve apanI, apane parivAra kI sukhazAMti hetu dharma se DarI huI hotI haiM / kyoMki bAlyakAla se hI yaha vicAra unheM saMskAroM ke sAtha janmaghuTTI ke rUpa meM de diyA jAtA hai aura isa prakAra diyA jAtA hai ki ve anukaraNa kI AdI ho jAtI haiM / usake bAre meM socane-samajhane yA kucha jAnane kI svatantratA yA to unheM dI nahIM jAtI yA phira ve ise apanI kSamatA se pare jAna kara svayaM tyAga detI haiN| unakA jJAna hita va ahita ke pahalU taka simaTa jAtA hai ki yadi hama dharma nahIM kareMge to hameM isake duSpariNAma bhugatane hoMge aura basa yaha kalpanA mAtra dharma ko unake jIvana kI gaharAiyoM taka kA sparza karane se roka detI hai aura mAtra usa bhAvI aniSTa se bacane ke lie ve sAmAyika kA jAmA pahana kara mu~hapattI ko kavaca mAna letI haiN| usake punIta uddezya va mUla svarUpa kI gaharAI taka pahu~cane kA avasara unase unakI ajJAnatA kA timira hara letA hai| samAja meM aisI striyoM kI tAdAda eka bar3I mAtrA meM thI ataH unakI cetanA ke abhAva meM samAja ke vikAsa kI kalpanA bhI nirarthaka thI / ataH AcArya zrI ne apanI preraNA kI mazAla se aisI nAriyoM meM jJAna kI jyoti prajvalita kii| unhoMne apane pravacanoM ke mAdhyama se unheM dharma kA tAtparya btaayaa| dharma kyA hai ? kyoM Avazyaka hai ? mAlA kA uddezya kyA hai ? sAmAyika kI vidhi kyA ho ? ityAdi anekAneka aise avyakta prazna the jinakA samAdhAna unhoMne atyanta sahaja rUpa meM kiyA aura nizcaya hI isakA sarvAdhika prabhAva una rUr3hivAdI nAriyoM para hI pdd'aa| unakI mAnyatAe~ badala gaIM aura dharma jIvanta ho utthaa| isa prakAra unhoMne striyoM meM jJAna va kriyA donoM ko samAviSTa karane kA yatna kiyA kintu isake mUla meM kahIM samAja ke utthAna kA uddezya hI nihita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 230 * vyaktitva evaM kRtitva thA kyoMki striyA~ hI nirmAtA hotI haiM bhAvI pIr3hI kI aura mAdhyama hotI haiM saMskAroM ke saMcAra kI / ataH unheM jJAna va kriyA ke apUrva samanvava kA sandeza dekara unhoMne bhAvI susaMskRta samAja kI AdhArazilA rakha dI thii| "kriyA se jJAna kA, jaba nArI meM hogA saMgama, hara dRzya taba pAvana samAja kA, nissaMdeha banegA bihaMgama / " isa prakAra AcAryazrI ne nArI utthAna meM apUrva yogadAna diyA kintu ve usakI svatantratA ke pakSadhara the, svacchandatA ke nhiiN| usakI naisargika maryAdA kA ullaMghana unakI dRSTi meM varjita thaa| unakA mAnanA thA ki nArI kA kAryakSetra usakI sImAoM ke bhItara hI vAMchanIya hai anyathA sImA ke bAhara kI upalabdhiyA~ nArI kI zobhA ko vikRta kara detI haiM aura taba ve samAja ke ahita meM hI hotI haiM / nArI cetanA ke vikAsa kI sabase bar3I viDambanA vartamAna meM yahI hai ki nArI kI sbatantratA mAtra svacchandatA va puruSoM ke virodha kA pratIka bana gaI hai| nArI svatantratA kI duhAI dekara mahilAe~ phaizanaparastI kI daur3a meM sammilita ho jAtI haiM aura puruSoM ke viruddha nArebAjI kA bigula bajA kara svayaM ko atyAdhunikAoM kI zreNI meM mAnakara gauravAnubhUti karatI haiN| U~cI-U~cI DigriyA~ hAsila kara ve samAja ko racanAtmaka sahayoga nahIM detIM, U~ce ohade prApta karane ke pIche unakA uddezya samAja va parivAra kI Arthika majabUtI nahIM hotA varan ye saba to pratIka hotA hai unakI jhUThI zAna kA, bAharI dikhAve kA aura bhItara meM hI kahIM isa aham kI puSTi kA bhI ki hama puruSoM se kahIM Age haiM aura hameM unake sahayoga kI AvazyakatA kadApi nahIM / kintu isa mizana ke pIche bhAgane kI unheM bahuta bar3I kImata adA karanI par3atI hai / 'kucha' adhika pAne kI lAlasA lie ve paraspara bhI manamuTAva kara baiThatI haiM aura samAja ko kamajora banA detI haiM / 'kucha' kI prApti meM ve apanA 'bahuta kucha kho baiThatI haiM-apane parivAra kI sukha-zAMti, samAja ke sRjana kI kalpanA aura yahA~ taka ki sneha va sahayoga kI bhAvanAe~ bhI jo kahIM andara hI andara samAja ko khokhalA banA detI haiN| vastutaH isIlie AcAryazrI nArI kI aisI svatantratA ke poSaka kabhI nahIM rahe / nAriyA~ apanI viziSTa pahacAna banAe~ avazya kintu kisI anya ko haTA kara nahIM, varan apanA sthAna khuda banA kara, ve vicAroM se Adhunika baneM, rahana-sahana se nahIM / sAdagI evaM saumyatA nissaMdeha saphalatA ke bAvajUda unake vyaktitva ke ahama pahalU hoM to hI ve samAja ke vikAsa meM sakArAtmaka yoga de sakatI haiN| unakI sImAe~ isameM bAdhaka nahIM kyoMki tyAga, dhairya, sahanazIlatA, sRjana va udAratA ke naisargika guNa unake kArya kSitija kI sambhAvanAoM ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 231 aparimita rUpa se jaba vistRta kara dete haiM to phira unakA atikramaNa kisalie? ataH AcAryazrI yahI kahA karate the ki yadi pratyeka nArI apane parivAra ko susaMskAroM va svastha vicAroM kA poSaNa pradAna kare to nizcaya hI unase jur3akara banane vAlA samAja bhI svataH hI dharmonmukha hogA aura taba usameM saMskAroM ko davA rUpa meM bAhara se bhejane kI AvazyakatA kA kahIM astitva nahIM hogaa| kintu ina sImAoM se prAcAryazrI kA tAtparya nArI ko udAsIna yA taTastha banAne kA nahIM thaa| ve to striyoM ko svAvalambana kI zikSA denA cAhate the tAki ve apane zoSaNa ke viruddha AvAja uThA sakeM / tatkAlIna vidhavA samAja sudhAra meM unakA yogadAna preraNAspada thaa| usa samaya vidhavAnoM kI sthiti atyanta dayanIya va zocanIya thii| ve samAja kA vo upekSita aMga thI jinheM ghuTana bharI zvAsoM kA adhikAra bhI dAna meM milatA thaa| unake lie rozanI kI koI kiraNa bAkI nahIM raha jAtI thI aura yahA~ taka ki ve svayaM bhI isI jIvana ko apanI badanasIbI va niyati mAnakara saMkIrNatA kI paridhi meM kaida ho jAtI thiiN| AcAryazrI ne unheM isa cintAjanaka sthiti se ubArA / unhoMne unheM jIvana kI sArthakatA samajhAkara unameM navIna prAtma-vizvAsa kA saMcAra kiyA va unheM aneka racanAtmaka bhAvanAe~ va sRjanAtmaka pravRttiyA~ pradAna kI jisase ve bhI Upara uThakara samAja nirmANa meM eka viziSTa bhUmikA kA nirvAha kara sakeM / yaha unhIM kI preraNA kA phala hai ki Aja anekAneka vidhavAe~ saMkIrNatA ke dAyare se nikala kara majabUtI ke sAtha dharma-kArya meM saMlagna haiM va anya nAriyoM ke lie bhI preraNA kA srota banI prAcAryazrI kI isa pravatti se satI-prathA virodhI Andolana ko bhI bala milaa| unhoMne vidhavAoM ko sammAnajanaka sthiti pradAna kara satI-prathA kA bhI virodha kiyaa| ve zubha karmoM se mile durlabha mAnava-jIvana ko samaya se pUrva hI svata: homa karane ke pakSadhara nahIM the| jisa prakAra manuSya janma kA nirdhAraNa hamAre hAtha meM nahIM, usI bhA~ti usake anta ko bhI ve hamAre adhikAra kSetra se pare mAnate the / ve ise kAyaratA kA pratIka mAnakara isake sthAna para zarIra ko dharma-sAdhanA meM samarpita kara denA behatara mAnate the| unhoMne anya kaI nArI virodhI kurItiyoM ke unmUlana para bala diyaa| vizeSata: ve daheja prathA ke viruddha aksara prayatnarata rahate the / daheja prathA ko ve samAja kA kor3ha mAnate the jo samAja ko apaMga, nAkArA evaM vikRta banAye de rahI thii| isa dAvAnala kI bhISaNa lapaTeM nirantara vikarAla rUpa dhAraNa karatI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 232 * vyaktitva evaM kRtitva huI samAja kI nAriyoM ko apanI capeTa meM lekara homa kara rahI thii| AcAryazrI ise mAnavIyatA ke sarvathA viparIta mAnate the aura isa prathA ko samUla naSTa karane hetu prayAsarata the / isa hetu prAcAryazrI ne vizeSa prayatna kiyA / unhoMne yuvAoM meM isake virodha ke saMkalpa kA pracAra karane ke sAtha-sAtha striyoM meM isake viruddha jAgati utpanna kii| ve jAnate the ki yadi yuvatiyA~ svayaM isa prathA kI virodhI bana jAe~ to isameM koI zaka nahIM ki yaha prathA vinaSTa ho sakatI hai / ataH unhoMne isa hetu eka Ama jana-jAgRti utpanna kii| ina prathAoM ke virodha ke sAtha-sAtha hI AcAryazrI ne nArI va usake mAdhyama se samAja meM, sadpravRttiyoM ke vikAsa hetu samAja kI nAriyoM ko mahAvIra zrAvikA saMgha banAne kI preraNA dI jisakA mUla uddezya nAriyoM meM dharmAcaraNa kI pravRtti ko aura bhI prazasta karanA hai| Aja bhI anekAneka nAriyAM isa saMgha se jur3a kara dharma samAja ke nirmANa meM sakriya bhUmikA nibhA rahI haiM / samasta uddezya, jo saMgaThana ko banAte samaya samakSa rakhe gaye the, Aja bhI utane hI prAsaMgika va vyApaka haiM, jo dharmArAdhana kI prakriyA ko nirantara bar3hAvA dene vAle haiM aura vinaya kI bhAvanA ke prasAraka bhI haiM jo dharma kA mUla hai| isa prakAra upayukta saMgha se saMlagna vibhinna nAriyA~ Aja apane jIvanoddhAra ke sAtha-sAtha paropakAra meM bhI saMlagna haiN| isa taraha vartamAna sudRr3ha samAja ke nirmANa meM guru hastI kA yogadAna nakArA nahIM jA sakatA / nArI cetanA ke amUlya maMtra se unhoMne samAja meM dharma va adhyAtma kI jo jyoti prajvalita kI thI usake Aloka se Aja sampUrNa samAja prakAzita hai| kisI kavi ne apanI lekhanI ke mAdhyama se isakI sArthaka abhivyakti karate hue atyanta sundara DhaMga se kahA hai "prAcAryazrI hastImalajI, yadi munivara kA rUpa nahIM dharate, yadi apanI pAvana vANI se, jaga kA kalyANa nahIM karate / mAnavatA moda nahIM pAtI, ye jIvita mantra nahIM hote, yaha bhArata gArata ho jAtA, yadi aise santa nahIM hote / / " aura vAstava meM aise santa ko khokara samAja ko apAra kSati huI hai| samAja ko navIna kalpanAe~ dene vAlA vaha sughar3a zilpI, cAritra cUr3AmaNi, itihAsa mArtaNDa Aja hamase vilaga hokara ananta meM lIna ho gayA hai kintu hameM use samApta nahIM hone denA hai / jina saundaryamaya prasUnoM ko vaha apanI preraNA se mahaka pradAna kara samAja-vATikA meM lagA gayA hai, aba hameM unakI surabhi dUra-dUra. taka prasArita kara apane uttaradAyitva ko nibhAnA hai| to Aiye, hama sabhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 233 Aja milakara yaha saMkalpa doharAe~ ki nArI cetanA kI jo mazAla ve hameM thamA gaye haiM, hama use bujhane nahIM deNge| samAja kI jAgRta mahilAoM ko aba dharma-prasAra meM Age AnA hogA, suSupta mahilAoM meM cetanA utpanna karanI hogI aura nArIcetanA hI kyoM sevA, dayA, vinaya, anuzAsana, ekatA, sAmAyika aura svAdhyAya ityAdi ke kSetra meM jo kArya ve zurU kara gaye haiM, hameM sakriya yogadAna dekara unheM gatizIla karanA hai, unheM carama pariNati taka pahu~cAnA hai tAki kahIM dUra ve bhI hameM dekhakara gauravAnvita ho sakeM aura hamArA jIvana sArthaka bana sake / kintu yaha nirvivAda satya hai ki phira bhI eka kasaka hamAre diloM meM kahIM na kahIM avazya hogI isa pukAra ke sAtha "hajAroM maMjileM hoMgI, hajAroM kAravAM hoNge| nigAheM jinako DhUMr3hegI, na jAne vo kahA~ hoNge|" aura sacamuca, vaha vyaktitva thA hI aisA, ananta ananta guNoM se yukta kintu unake garva se achUtA, sadaiva avismaraNIya, jisake prati hama tuccha jIva apanI bhAvanAe~ citrita karane meM bhI asamartha rahate haiN| "ve the sAkSAta guNoM kI khAna, kaise sabakA bhaMDAra karU~, diye sahasra preraNA ke maMtra hameM, cuna kisako meM guMjAra karU~ ? basa smaraNa karake nAma mAtra, maiM detI apanA zIza navAM, kyoMki yaha soca nahIM pAtI aksara, kisa eka guNa kA gAna kruuN|" aisI mahAvibhUti ke caraNoM meM koTi-koTi vandana / -dvArA, zrI manamohanajI karNAvaTa, vinAyaka 11/20-21, rAjapUta hosTala ke pAsa, pAvaTA, 'bI' roDa, jodhapura mAtA kA hRdaya dayA kA AgAra hai| use jalAno to usameM dayA kI sugandha nikalatI hai| pIso to dayA kA hI rasa nikalatA hai| vaha devI hai / vipatti kI krUra lIlAe~ bhI usa nirmala aura svaccha srota ko malina nahIM kara sktiiN| -premacanda IzvarIya prema ko chor3akara dUsarA koI prema mAtR-prema se zreSTha nahIM hai / -vivekAnanda * mAtA ke caraNoM ke nIce svarga hai| -hajarata mohammada Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI hastI R) va nArI-jAgRti - DaoN0 kusumalatA jaina AcArya zrI hastI na sirpha sampUrNa vyaktitva the, na sirpha saMsthA, na sirpha eka samAja ke pratIka, na sirpha eka samAja ke yA saMgha ke karNadhAra, na sirpha saMghanAyaka, na sirpha jaina samAja ke patha-pradarzaka balki be sampUrNa samAja, eka yuga, mAnavatA ke masIhA, karuNAsAgara the| unhoMne sarvazreSTha, tyAgamaya, ahiMsaka mArga kA cayana kara garIba-amIra, jaina-jainetara, hindU-musalamAna, sikkha-IsAI sabhI ko zAntipatha kA anusaraNa karane kA tarIkA samajhA diyaa| unhoMne jaina bhAgavatI dIkSA dasa varSa kI alpAvasthA meM grahaNa kara apane guru AcArya zrI zobhAcandajI ma. sA. kA AzIrvAda evaM sneha-siMcana prApta kara sva jIvana kI zobhA nikhAra dii| apanI guru-paramparA 'ratna vaMza' meM Apa eka ratna kI taraha suzobhita ho ge| AcArya zrI ne AcaraNa evaM cAritra jaina-vidhi kA pAlA parantu samanvayaparaka jIvana jIkara prANI mAtra ke sammukha eka Adarza kAyama kiyA, jIvana ke antima kAla meM nimAja ko bhI pAbana kara diyA, kyoMki vaha unakI janmasthalI pIpAr3a ke nikaTa hai| pIpAr3a (rAja.) nimAja ThikAne (jodhapura) ke antargata AtA hai ataH gurudeva ne nimAja meM saMlekhanA-saMthArA evaM saMdhyA samaya para namAja bhI par3ha lii| Apane apane ThikAnedAra ke prati bhI apanA sneha, vAtsalya, kRtajJatA, sahiSNutA, sammAna abhivyakta kara sAmaJjasya evaM bhAIcAre kI abhivyakti kii| jisase sabhI ke hRdayoM meM karuNA kI lahareM hiloreM lene lagIM, nimAja eka tIrtha bana gayA, jahA~ na sirpha jaina yA hindU natamastaka haiM balki vahA~ kA hara musalamAna bhI tIrthayAtrI hai, pAvana ho gayA hai kyoMki usane gurudeva kI amRtavANI kA pAna kiyA hai| aisI amRtavANI jisake lie kaI loga tarasate haiM, jise use pAna karane kA suavasara prApta ho jAtA hai, vaha dhanya ho jAtA hai / __ ApameM apUrva tIvra meghAzakti, Adarza vinamratA, sevA bhAvanA, saMyama sAdhanA aura vidvattA thii| kizorAvasthA meM hI itane guNa bhaNDAra ki mAtra solaha varSa kI alpavaya meM prAcArya pada hetu manonIta kiyA jAnA AcArya zrI kI guNavattA kA pratIka hai / mAtra bIsa varSa kI vaya meM, jabaki yuvAvasthA kI dahalIja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * para paira rakkhA hI thA ki Apa saMvat 1987 vaizAkha zuklA tRtIyA ko jodhapura meM caturvidha saMgha kI sAkSI meM AcArya pada para ArUr3ha kie ge| Apa 61 varSa taka AcArya pada ko kuzalatApUrvaka nirvahana karate rahe / AcArya pada para itanA vRhadakAla nirvahana karane vAle vartamAna yuga meM Apa eka mAtra prAcArya the / Apake zAsanakAla meM 85 dIkSAe~ huIM jinameM 31 saMtagaNoM kI tathA 54 satIvRMda kI / - Apane saMyamakAla meM 70 cAturmAsa kie jinameM se sarvAdhika jodhapura meM 11 cAturmAsa sampAdita kie| yaha eka sukhada saMyoga jodhapuravAsiyoM ko prApta huA ki mRtyuMjayI prAcArya ke jIvanoparAnta vyaktitva evaM kRtitva prathama goSThI evaM prathama cAturmAsa kA suavasara bhI jodhapuravAsiyoM ko prApta huA / AcArya pada para hIrA muni kA prathama cAturmAsa bhI Apa bhAgyazAliyoM ko upalabdha huA, Apa bhI nAma aura karma se hIrA hI haiM / 'yathA nAma tathA guNa' ukti ko sArthaka kara rahe haiM / Jain Educationa International 235 AcArya zrI hastI guru ke sira se pitR kA varadahasta janma- pUrva hI uTha gayA thA ata: Apane mAtA-pitA kA sampUrNa pyAra mAtA rUpAdevI se hI prApta kiyaa| Apane mAtA kI karmaThatA, dharmaparAyaNatA, sahiSNutA, saccAI aura ImAnadArI ko apane jIvana meM dhAraNa kiyA / prAcArya zrI sampUrNa vyaktitva hI nahIM apitu sampUrNa samAja the ataH Apako samAja kI pratyeka duHkhatI raga kA acchA jJAna thA / Apane samAja kI pratyeka kamajora raga kA jIvanaparyanta ilAja kiyA / samAja jAta-pAta, chuAchUta, U~ca-nIca kI jaMjIroM meM jakar3A huA thA / samAja bAla-vivAha, mRtyu bhoja, pardAprathA, aMdha-vizvAsa Adi mithyA mAnyatAoM se trastathA / zikSA kI kamI aura kurItiyoM ke kAraNa nArI kI sthiti bar3I dayanIya thI / Apane nArI kI prazikSA, ajJAnatA aura sAmAjika sthiti ko sudhArA / nArI yadi zikSita aura saMskAravAna hotI hai to pUrA parivAra saMskArita hotA hai / suputra yadi eka kula kI zobhA, kula-dIpaka hai to nArI do kuloM kI zobhA hai, do kuloM kA ujiyArA hai, ataH AcArya zrI ne nArI zikSA para vizeSa bala diyA / nArI jAgRti ke binA samAja adhUrA hI nahIM, apUrNa hai / ataH AcArya zrI ne vyAvahArika zikSA ke sAtha-sAtha dhArmika zikSaNa para bala diyA | Apane mahilAoM ko sAmAyika svAdhyAya karane kI preraNA pradAna kI / vyAvahArika jJAna ke binA jIvana rikta thA to dhArmika jJAna ke binA jIvana zUnya thA, ata: prAcArya zrI ne nArI jIvana ko pUrNatA pradAna kI / nArI - jAgRti ke lie Apane zrI akhila bhAratIya mahAbIra zrAvikA saMgha kI sthApanA kI preraNA pradAna kI / mahAvIra zrAvikA saMgha dvArA 'vIra upAsikA' nAmaka mAsika patrikA kA sampAdana evaM prakAzana kiyA gayA / yaha mahilAoM kI eka sazakta aura Adarza patrikA banI / prati varSa zrAvikA saMgha kA adhivezana hotA / ina adhivezanoM meM prAbhUSaNapriyatA, daheja prathA, samAja meM bar3hate pradarzana, zrADambara, For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva phaizanaparastI, mAdaka dravyoM ke prayoga va zRMgAra-prasAdhanoM ke viruddha carcA evaM saMkalpa kA Ayojana hotA / bAla-saMskAra evaM sAdagIpUrNa jIvana kI acchAiyoM para prakAza DAlA jaataa| vartamAna kA bAlaka hI bhaviSya kA nirmAtA hai ataH AcArya zrI kA vizeSa dhyAna nArI-jAgRti para thaa| jaba bhI kabhI koI navavivAhitA dulhana darzanArtha pAtI thI taba prAcArya zrI use vizeSa samaya va avasara pradAna karate the| use svAdhyAya-sAmAyika kI preraNA dete, jIvana sukhamayazAMtimaya banAne kI vidhi samajhAte the-vinaya, viveka, pAnI, agni, vanaspati Adi kI yatanA ke bAre meM vyAvahArika jJAna pradAna karate the| Aja mahilA samAja kI jAgRti kA bahuta kucha zreya AcArya zrI ko jAtA hai| prAcArya zrI ne sAmAyika aura svAdhyAya hara sad-gRhastha ke lie Avazyaka batalAyA thaa| Apane svAdhyAya kA mahattva samajhAkara sadgRhastha kI bhaTakana ko miTA diyA, vyakti ke citta ko sthiratA pradAna kii| Apane zAstra-vAcana, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi sUtroM ke svAdhyAya kI preraNA pradAna kii| samAja meM svAdhyAya ke prati ruci paidA huii| Apane isa dizA meM ghara-ghara alakha jagAI / ataH kahA jAtA hai 'hastI guru ke do pharamAna / sAmAyika svAdhyAya mahAn / ' isI lakSya ko madhye najara rakhakara Apane samAja ke vidvat varga evaM zreSThIvarga meM sAmaJjasya hetu preraNA dI jisake phalasvarUpa 'akhila bhAratIya jaina vidvat pariSad' kI sthApanA san 1978 meM Apake indaura cAturmAsa meM huii| isameM mahilAoM ko bhI jor3A gayA hai| samAja kI parityaktA, garIba aura vidhavA mahilAoM kI sahAyatArtha eka vyApaka yojanA jodhapura meM kriyAnvita kI gaI hai| Aja AcArya zrI kI preraNA se aneka saMsthAe~ cala rahI haiN| Apako samAja ke sarvAMgINa vikAsa aura pratyeka samasyA ke nirAkaraNa kA pUrA dhyAna thA, isIlie Apa eka yugadraSTA mahAmanISI saMta ke rUpa meM sadA smaraNa kiye jAte rheNge| -1/17, maheza nagara, indaura (ma. pra.) nArI tuma kevala zraddhA ho, vizvAsa rajata naga paga tala meM / pIyUSa srota sI bahA karo, jIvana ke sundara samatala meM / ---jayazaMkara prasAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI kI samAja ko dena nIlama kumArI nAhaTA cAritra-cUr3AmaNi, itihAsa mArtaNDa, kalikAla sarvajJa samAna, poravAlapallIvAla Adi aneka jAti-uddhAraka, dakSiNa-pazcima deza pAvanakartA, pratipala vandanIya mahAmahima parama zraddheya zrImajjainAcArya bhagavanta zrI hastImala jI ma. sA. kI samAja ko dena itanI advitIya, anupama, sarvavyApI aura sarvatomukhI thI ki sImita samaya aura sImita lekha meM use sImAbaddha kara sakanA sambhava nahIM hai phira bhI usa ora saMketa karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| AcArya, vidvAn, kriyAvAna, tyAgI, tapasvI, upakArI aura camatkArI saMta to jaina samAja meM kitane hI hue haiM, aura hote raheMge parantu ina sabhI evam anya aneka guNoM kA eka hI vyakti meM milanA jaina samAja ke itihAsa meM AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke atirikta anya kahIM nahIM hai| aksara dekhA gayA hai ki jahA~ jJAna hai vahA~ kriyA nahIM hai, jahA~ kriyA hai vahA~ pAMDitya nahIM hai, jahA~ camatkAra hai to RjutA nahIM hai, jahA~ RjutA hai to kucha bhI nahIM hai, jahA~ upakAra hai to lokeSaraNA-vimukti nahIM hai, jahA~ lokeSaNA-vimukti hai to kartRtva vizAla nahIM hai / parantu jaba itihAsa kA vidyArthI tulanAtmaka adhyayana karatA hai, zodhArthI anusaMdhAna karatA hai to vaha camatkRta, Azcaryacakita aura daMga raha jAtA hai ina sabhI guNoM ko eka hI vyaktitva meM pAkara / kriyA-sva0 prAcArma zrI svayam kaThora kriyA ke pAlane vAle the aura ziSyoM, ziSyAoM se bhI pAgamokta AcaraNa kA paripAlana karavAne meM hamezA jAgarUka rahate the, isalie unheM cAritra-cUr3AmaNi kahA jAtA thaa| jamAne ke. bahAne se zithilAcAra lAne ke virodhI hone ke sAtha-sAtha ve Agama aura viveka ke sAtha andha rUr3hivAda meM saMzodhana ke pakSadhara bhI the| jAgaraNa se zayana taka ApakI dinacaryA sadA apramatta rahatI thii| hamezA Apa adhyAtma ciMtana meM lIna rahate the| mauna evaM dhyAna kI sAdhanA meM sadaiva saMlagna rahate the| kriyA ke kSetra meM yaha unakI sabase bar3I dena thii| jJAna-AcArya zrI ne svayaM hindI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA, AgamoM evaM jaina-jainetara darzanoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| jisa samaya sthAnakavAsI samAja meM aisI dhAraNAe~ pracalita thIM ki jaina muni ko pAgama evaM AtmajJAna ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 238 * alAvA aura kisI kA adhyayana nahIM karanA cAhiye / vipakSI samAja para AkSepa lagAte the ki sthAnakavAsI samAja meM vyAkaraNa ko vyAdhikaraNa samajhA jAtA hai / aise samaya meM prAcArya zrI ne saMskRta bhASA para bhI adhikArapUrNa pAMDitya prApta kiyA evaM apane ziSyoM va aneka zrAvakoM ko jJAnArjana evaM pAMDitya - prApti ke lie protsAhita kiyA / jJAna ke kSetra meM ApakI yaha pramukha dena thI / vyaktitva evaM kRtitva zAstrArtha - vi0 saM0 1986 - 60 meM ajamera sAdhu-sasammelana se pUrva kizanagar3ha meM ratnavaMzIya sAdhu sammelana kA Ayojana thA / usameM ajamera sammelana meM apanAyI jAne vAlI rIti-nIti sambandhI vicAra-vimarza karanA thA / usa samaya meM AcArya zrI kevala eka dita ke lie kekar3I padhAre / vaha yuga zAstrArtha kA yuga thA aura kekar3I to zAstrArthoM kI prasiddha bhUmi rahI hai / digambara jaina zAstrArtha saMgha, ambAlA kI sthApanA ke turanta bAda hI unako sarvaprathama zAstrArtha Shar3I meM hI karanA par3A thA / yaha zAstrArtha maukhika rUpa se Amane-sAmane sTeja lagAkara 6 dina taka calA thA / Jain Educationa International 1 sthAnakavAsI samAja ke koI bhI vidvAn saMta-satI kekar3I padhArate the to Ate hI unheM zAstrArtha kA caileMja milatA thA / tadanurUpa AcArya zrI ko padhArate hI caileMja milA to AcArya zrI ne pharamAyA ki yadyapi mujhe bahuta jaldI hai kintu yadi maiMne vihAra kara diyA to yahI samajheMge ki Darakara bhAga gaye ataH unhoMne 8 dina virAjakara zAstrArtha kiyA / zve. mU. pU. samAja kI ora se zAstrArthakartA zrI mUlacanda jI zrImAla the / ye paM0 zrI ghevaracanda jI bAMThiyA ( vartamAna meM jJAnagacchIya muni zrI ) ke zvasura the / ye zrI kAnamala jI karNAvaTa ke nAma se zAstrArtha karate the / saMyoga dekhie ki zAstrArtha ke nirNAyaka bhI inhIM paM0 sA0 mUlacanda jI zrImAla ko banAyA gayA / aura inako apane nirNaya meM kahanA par3A ki AcArya zrI kA pakSa jaina darzana kI dRSTi se sahI hai kintu anya darzanoM kI dRSTi se kucha bAdhA AtI haiM / prAcArya zrI pharamAyA ki maiM eka jaina AcArya hU~ aura jaina darzana ke anusAra merA pakSa aura samAdhAna sahI hai / mujhe isake atirikta kucha nahIM cAhiye / isa prakAra kekar3I meM zAstrArtha meM vijayazrI prApta karane ke bAda hI AcArya zrI ne vihAra kiyA / zAstrArtha meM AcArya zrI ne saMskRta meM zAstrArtha karane kI cunautI dI thii| isake bAda san 1936 ke ajamera cAturmAsa meM AcArya pravara ne zve0 mU0 pU0 samAja ke suprasiddha vidvAn saMta zrI darzanavijayajI ko siMhanAda karate hue saMskRta meM zAstrArtha karane ke lie llkaaraa| zuddha sanAtana jaina samAja arthAt sthA0 jaina samAja kI ora se saMskRta meM zAstrArtha kI cunautI diye jAnA abhUtapUrvaM aitihAsika ghaTanA thI / jo isake pahale aura isake bAda Aja taka kabhI nahIM huI / AcArya bhagavanta ne yaha For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. bahuta bar3A kIrtimAna sthApita kiyA / zAstrArtha ke kSetra meM yaha ApakI sabase bar3I dena thI / 23e pratibhA khoja - sthA0 samAja meM vidvAnoM aura paMDitoM kI vipulatA adhika nahIM rahI hai / Apane isa AvazyakatA ko pahacAnA / ajJAniyoM ke samakSa to hIre bhI kAcavat hote haiM / ratnoM kI parIkSA jauharI hI kara sakate haiM aura Apa to jauhariyoM ke bhI guru the / pahale samAja ke kucha vyakti vidvAnoM se yahI AzA karate the ki ve jJAna-dAna hamezA muphta meM hI dete raheM / jabaki ve yaha bhUla jAte the ki vidvAn bhI gRhastha hI hote haiM / unakI bhI pAribArika AvazyakatAe~ hotI haiM / Apane apanI painI dRSTi se isakA anubhava kiyA aura vidvAnoM ke lie tadanurUpa vyavasthA kI / unako samAja meM pUre Adara-sammAna ke sAtha pratiSThita kiyA / jinakI pratibhA para AvaraNa AyA huA thA, aise aneka vyaktiyoM ko Apane pahacAnA, unheM prerita kiyA, protsAhita kiyA aura Age bddh'aayaa| Aja ve apanA aura samAja kA nAma rozana kara rahe haiM / saMskAravAna vidvAn taiyAra karane meM Apake sadupadezoM se sthApita saMsthA jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jayapura paM0 zrI kanhaiyAlAla jI lor3hA ke saMyojana meM bahuta ullekhanIya kArya kara rahI hai / sthA0 samAja meM pahalI bAra hI vidvat pariSad kI sthApanA zrApake sadupadezoM se hI huI / isa prakAra vidvattA kI paramparA aura vidvAnoM kI paramparA AcArya zrI kI atIva mahatvapUrNa dena hai / prAcIna graMthoM evaM zAstroM kI surakSA - samAja meM hastalikhita zAstroM aura granthoM kI bahuta prAcIna aura samRddha paramparA rahI hai, parantu pahale munigaNa apaneapane vizvasanIya gRhasthoM ke yahA~ baste bA~dha bA~dhakara rakhavA dete the aura AvazyakatA hone para vahA~ se maMgavAkara vApasa bhijavA dete the / isa vyavasthA meM kabhI-kabhI munirAja kA acAnaka svargavAsa ho jAne se baste gRhasthoM ke ghara hI raha jAte aura vismRta hokara luMja-puMja ho jAte the / alaga-alaga sthAna para rakhe rahane se na to unakI sUcI bana pAtI, na hI vidvAn unakA upayoga kara pAte evaM mahattvapUrNa sAhitya andherI kandarAnoM meM sar3atA rahatA thA / Apane isa ghora avyavasthA kI paramparA kA anta kara jayapura lAla bhavana meM sabhI upalabdha hastalikhita granthoM aura grAgamoM ko ekatrita kara sUciyA~ banavAyIM jisase ve pUrNatayA surakSita ho gaye aura vidvadjana unase lAbha uThA sakate haiM / saMsthAnoM ke kSetra meM -- samAja sevA ke vibhinna AyAmoM kI pUrti hetu Apake sadupadezoM se prerita hokara vibhinna sthAnoM para bIsiyoM saMsthAe~ sthApita huiiN| bahuta se sthAnoM para dekhA jAtA hai ki munirAjoM ke vihAra ke sAtha-sAtha saMsthAoM kAryAlayoM kA bhI vihAra hotA rahatA hai / parantu Apane isa dizA meM eka naI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 240 * vidhA, naI TekanIka kA prayoga kiyA / saMsthAnoM ke uparAMta Apa unameM sarvathA prasaMga - nisaMga rahate, saMsthAe~ apane hI balabUte para svataMtra rUpa se kArya karatI haiM / isase saMsthAe~ adhika acchA aura sundara kArya niSpAdita karatI haiM tathA preraka kA adhika samaya saMsthAoM ke ragar3e-jhagar3e aura vyavasthAoM meM vyaya nahIM hotA / yaha prAcArya zrI kI anukaraNIya dena hai / vyaktitva evaM kRtitva itihAsa ke kSetra meM sthA0 samAja pUrNatayA prAdhyAtmika samAja rahA hai / kaThora kriyA pAlana, ugra tapasyA, AtmaciMtana, zrAtmadhyAna, AtmotthAna hI isakA pramukha lakSya rahA hai| hiMsA pAlana meM satata jAgarUkatA isakA dhyeya hai / ataH itihAsa lekhana kI ora isa samAja kA dhyAna kucha kama rahA / isalie isa samAja meM yaha khaTakane vAlI kamI rahI hai / bhagavAna mahAvIra se lekara isakI paramparA to avicchinna calI A rahI hai para usakA kramabaddha lekhana aura vigata - vAra mAhitI nahIM thI / prabhu vIra paTTAvanI jaise prayatna hue the parantu phira bhI kAphI kamI rahI / AcArya zrI ne isa kamI ko mahasUsa kiyA / lagabhaga eka yuga ke bhAgIratha prayAsa aura dhyeyalakSI satata, puruSArthaM se Apane 'jaina dharma kA maulika itihAsa' niSpakSa dRSTi se likhakara jaina samAja ke itihAsa meM adbhuta, anupama, advitIya, aitihAsika kArya sampanna kiyA / 'jaina prAcArya caritAvalI', 'paTTAvalI prabandha saMgraha' Adi grantha bhI Apane navIna aitihAsika khoja ke AdhAra para likhe / itihAsa ke kSetra meM yaha ApakI adbhuta apUrva dena hai / Agama- prema - Agama jJAna ke pracAra-prasAra meM Apako vizeSa Ananda pratA thA / 'nandI sUtra' ApakA sarvAdhika priya sUtra thA / uttarAdhyayana, nandI, prazna vyAkaraNa, antagar3a, dazavaikAlika Adi sUtroM kA sarala hindI bhASA meM vyAkhyA vizleSaNayukta anuvAda prakAzita karAye jo bahuta hI lokapriya hue / inase preraNA pAkara anyatra bhI kAphI prayatna prArambha hue / sAmAyika svAdhyAya - sAmAyika - svAdhyAya ke pracAra-prasAra meM to Apane rAta-dina eka kara diyA / Apake prayAsa ke phalasvarUpa hajAroM naye svAdhyAyI bane haiM aura Apa hI kI preraNA se lAkhoM sAmAyikeM prativarSa naI hone laga gaI haiM / koI bhI Apake darzana karane AtA thA to prApa prathama prazna yahI pUchate the ki svAdhyAya ho rahA hai yA nahIM ? kahA~ rahate haiM, kyA karate haiM Adi sAMsArika bAtoM kI tarapha ApakA dhyAna thA hI nahIM / sAmAyika - svAdhyAya ke pracAraprasAra meM to Apane apanA jIvana hI de diyA / samAja ko ApakI yaha deva prati ullekhanIya hai / Jain Educationa International karuNAsAgara dInadayAla - prAcArya bhagavanta ne isa prakAra jJAna aura kriyA ke kSetra meM naI-naI bulandiyoM ko to chuprA hI, isake sAtha-sAtha unake hRdaya meM For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 241 karuNA evaM dayA kA satata pravAhI nirbhara sadA pravahamAna rahatA thaa| unake sadupadezoM se sthApita bAla zobhA anAthAlaya, mahAvIra vikalAMga samiti, varddhamAna jaina meDikala rilIpha sosAyaTI, bhUdhara kuzala dharma bandhu kalyANa koSa, amara jaina meDikala rilIpha sosAiTI, jIvadayA, amara bakarA, mahAvIra jaina ratna kalyANa koSa, mahAvIra jaina haoNspiTala Adi aneka saMsthAe~ isa dizA meM ullekhanIya kArya niSpAdita kara rahI hai| hajAroM jarUratamanda isase lAbhAnvita ho rahe haiN| isa prakAra sva0 pU0 gurudeva kI dena hara kSetra meM adbhuta, apUrva rahI hai| hara kSetra meM naye-naye kIrtimAna sthApita hue haiN| hRdaya kI asIma AsthA evam ananta zraddhA ke sAtha atyanta bhakti bahumAnapUrvaka sva0 pUjya gurudeva ko anaMtaanaMta vandana / -kekar3I (rAjasthAna) amRta karaNa * sAvadhAnI se kI gaI kriyA hI phalavatI hotI hai| * jinakA citta svaccha nahIM hai, ve paramAtma-sUrya ke teja ko grahaNa nahIM kara skte| * jJAna eka rasAyana hai jisase AtmA kI zakti bar3hatI hai| * dayA karanA eka prakAra se sAdhu-vRtti kA abhyAsa hai| * Antarika vijaya prApta karane ke lie zAstra-zikSA kI AvazyakatA hai| * samAja ko vyavasthita rUpa se calAne ke lie saMghadharma Avazyaka hai| * svAdhyAya se caturvidha saMgha meM jyoti A sakatI hai| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke pracAra-prasAra meM prAcArya zrI kA yogadAna 0 zrI hasamukha zAMtilAla zAha pracAra-prasAra svayaM ke AcAra se hI ThIka DhaMga se ho sakatA hai| prAcArya zrI ne ahiMsA mahAvrata kA svIkAra 10 sAla kI laghu Ayu meM hI karake jainasAdhutva kI dIkSA grahaNa kara lii| zubha-kArya meM pravRtta hone se hiMsA se nivRtti ho jAtI hai aura svAdhyAyasAmAyika ina donoM se ahiMsA kA pAlana hotA hai, isaliye AcArya zrI ne svAdhyAya-sAmAyika ko mahAn batAkara usa pravRtti para bhArI jora diyApharamAna kiyA aura usake liye saMgaThanoM/maMDaloM kI racanA karane kI preraNA dekara niyamita rUpa se svAdhyAya-sAmAyika kI vyApakatA dvArA hiMsA se nivRtta rahane kA ghaniSTha rUpa se/saghanatA se pracAra-prasAra kiyaa| svAdhyAya-sAmAyika ke sAtha-sAtha anya zubha-pravRttiyoM meM rata hone ke liye Apane sarvahitakArI samAjasevI saMsthAoM kI racanA karane kI preraNA dii| jisake phalasvarUpa kaI AtmAoM ko padAdhikArI evaM sadasya banakara zubha kAryoM meM pravRtta hone se hiMsA se nivRtta hone kA avasara milaa| unameM tIna saMsthAe~ jIvadayA kI pravRtti ke liye hI nimnata: gaThita kI gaIM : (1) jIvadayA, dharmapurA / (2) jIvadayA amara bakarA ThATa, bhopAlagar3ha / (3) pazu krUratA nivAraNa samiti, jypur| hiMsA-virodhaka saMgha, ahamadAbAda ko bhI ApakA mArgadarzana/sahayoga milatA rahA aura ApakI preraNA se jIvadayA premiyoM kA bhI sahayoga milatA rhaa| ApakI preraNA se 85 AtmAoM ne ahiMsA mahAvrata ko svIkAra karake jaina-dIkSA grahaNa kI, jinameM 31 munirAja aura 54 mahAsatiyAM jI samAviSTa haiN| Apane 30 se bhI adhika graMthoM kA nirmANa kiyA, jinake paThana ke samaya pAThaka hiMsA se mukta rahate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . 243 Apane satArA (mahArASTra) meM sthaMDila jAte samaya kAle nAga ko mArate mAnava-samudAya ko lalakAra kara nAga ko mukta karAke apanI jholI meM lekara navakAra maMtra sunAkara jaMgala meM chor3a diyaa| aisA Atma-vizvAsa, sarvajIvoM ke prati maitrI, karuNA aura ahiMsA bhAva ko AtmasAt karane vAle prAcArya zrI meM hI ho sakatA hai na ? rAjasthAna meM mAravAr3a akAla sahAyatA koSa kI sthApanA ApakI preraNA se huI / isake mAdhyama se 27 karor3a ke phaMDa se 5 lAkha pazuoM kI rakSA kI gii| AcArya zrI ne sailAnA meM 1965 meM apane pravacana meM batAyA ki bhagavAna mahAvIra ne sAdhu aura gRhastha ke ahiMsA ke AcAra ke bheda batAye to Ananda ne gRhastha kI jAna-bUjhakara durbhAva se hiMsA nahIM karane kI pratijJA svIkAra kara lii| Apane pIpAr3a ke pravacana meM pharamAyA ki saMyama aura jJAna se mana kI hiMsA rokane kA kArya sarala hotA hai isalie aisA kreN| san 1988 meM savAImAdhopura aura jayapura ke bIca meM nivAI ke pAsa ke gAMva meM ho rahI pazubali ko Apane apane upadeza se sadA ke lie banda karavA diyaa| Apake sudIrgha jIvana ke ahiMsA-pAlana se abhibhUta hokara nimAja meM Apake saMthArA-svIkArane para kasAiyoM ke netA zrI harideva bhAI ne nirNaya kiyA aura pAlanA bhI kI ki jaba taka saMthArA hogA taba taka nimAja meM koI bhI pazuvadha nahIM hogA aura mAMsa kA tyAga musalamAna parivAra bhI kreNge| AcArya zrI ke prabhAva se unake mahAprayANa ke avasara para rAjasthAna sarakAra ne bhI sAre rAjya meM bUcar3akhAne banda krvaaye| __ prAcArya zrI kI preraNA se aneka jIvadayA premI jIvadayA kI pravatti meM juTa gaye haiM, jinameM gRhasthoM meM jayapura nivAsI zrI sI. ela. lalavAnI aura zrI pArasamala jI kuceriyA pramukha haiN| __ AcArya zrI ne apane AcAra/AcaraNa dvArA ahiMsA ke pAlana pracAra-prasAra meM jo yogadAna diyA, aisA yogadAna dene ke liye saMniSTha satata prayAsa karane kI hameM preraNA-sAmarthya prApta ho jisase hama unheM saccI zraddhAMjalI arpaNa kara sakeM aura sabhI jIvoM ko zAzvata sukha dilAne meM nimitta banakara apanA karma-kSaya kara sakeM, isa dizA meM pragati kara sakeM, aisI abhyarthanA / -mAnada maMtrI, hiMsA virodhaka saMgha, 4 vaMdana pArka, sTezana ke samIpa, maNinagara (pUrva) ahamadAbAda-380 008 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanta preraNA-pradIpa W THAnAra ITHI ............. iminimummy - DaoN0 zAntA bhAnAvata AcArya zrI hastImalajI ma. sA. jagamagAte preraNA-pradIpa the / Apake jIvana meM tyAga-vairAgya apanI carama sImA para thaa| hindI, saMskRta, prAkRta ke Apa mahAn vidvAn the / Apane kaI sUtroM kI TIkAyeM likhIM / ApakA pravacana sAhitya vizAla, preraNAspada aura mArga-darzaka hai / prAcArya zrI ne mAnava ko zubha kAryoM kI ora pravRtta hone kI preraNA dI / mAnava meM zubhaazubha saMskAroM ko preraNA hI jagAtI hai / zubha preraNA se mAnava utthAna aura pragati kI ora kadama bar3hAtA hai to azubha preraNA se avanati aura durgati kI or| Aja kA yuga bhautikavAdI yuga hai / pAzcAtya saMskRti se prabhAvita sAMsArikatA meM lIna mAnava adhyAtmapriya saMskRti ko bhUlatA jA rahA hai| Aja usakA mana bhoga meM Asakta rahanA cAhatA hai / tyAga kI bAta use rucikara nahIM lagatI / vaha 'khAmo pIro aura mauja karo' ke siddhAMta kA anuyAyI banatA jA rahA hai / dharma-karma ko vaha aMdha-vizvAsa aura rUr3hivAda kaha kara nakAranA cAhatA hai / aise patha-bhramita mAnava kA AcArya zrI ne apane sadupadezoM se sahI dizA-nirdeza kiyA hai| prAcArya zrI kA mAnanA hai ki vyakti kA khAna-pAna sadaiva zuddha honA cAhie / kahAvata bhI hai 'jaisA khAve anna vaisA hove mana' / mAMsa-machalI khAne vAle vyakti kI vRttiyAM zuddha sAtvika nahIM rahatIM, ve tAmasika hotI jAtI haiM / mAMsa bhakSI vyakti kI vRttiyAM vaisI hI khaMkhAra ho jAtI haiM jaisI mAMsa-bhakSI siMha, bhAla Adi kI hotI haiN| unhIM ke zabdoM meM 'AhAra bigAr3ane se vicAra bigar3atA hai aura vicAra bigar3ane se prAcAra meM vikRti AtI hai / jaba AcAra vikRta hotA hai to jIvana bikRta ho jAtA hai|'' ___ vyakti ko bhUla kara bhI kisI durvyasana kA zikAra nahIM honA cAhie / durvyasana kA pariNAma bar3A hI ghAtaka hotA hai-"jaise lakar3I meM lagA ghuna lakar3I ko naSTa kara DAlatA hai usI prakAra jIvana meM praviSTa durvyasana jIvana ko naSTa kara detA hai / "2 vyakti ko sukha-duHkha donoM hI meM samAna rahanA cAhie / sukha meM adhika sukhI aura duHkha meM adhika dukhI honA kAyaratA hai / 1. AdhyAtmika pAloka, pR0 66 / 2. vahI, pR0 58 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. "jo vyakti khuzI ke prasaMga para unmAda kA zikAra ho jAtA hai aura dukha meM Apa bhUlakara vilApa karatA hai, vaha ihaloka aura paraloka donoM kA nahIM rahatA / "" vyakti ko sadaiva madhura bhASI honA cAhie / vANI ko manuSya ke vyaktitva kI kasauTI kahA gayA hai / "acchI vANI vaha hai jo premamaya, madhura aura preraNAprada ho / vaktA hajAroM virodhiyoM ko apanI vANI ke jAdU se prabhAvita karake anukUla banA letA hai / " 2 Aja zikSA, vyApAra, rAjanIti Adi pratyeka kSetra meM anaitikatA aura bhraSTAcAra kA bolabAlA hai / tathAkathita dhArmika netAoM ke kathanI aura karanI meM bar3A aMtara dikhAI detA hai / unake jIvana vyavahAra meM dhArmikatA kA koI lakSaNa nahIM hotA / aise logoM ke lie prAcArya zrI ne kahA hai"dharma dikhAve kI cIja nahIM hai / naitikatA kI bhUmikA para hI dhArmikatA kI imArata khar3I hai | prAmANikatA kI pratiSThA hI vyApArI kI sabase bar3I pUMjI hai / "3 * 245 mAnava kI icchAe~ prakAza ke samAna ananta haiM / unakI pUrti kabhI nahIM hotI para ajJAna meM pha~sA mAnava unakI pUrti ke lie rAta-dina dhana ke pIche par3A rahatA hai / isa prapaMca meM par3a kara vaha dharma, karma, prabhu nAma-smaraNa Adi sabhI ko vismRta kara baiThatA hai / aise logoM ko preraNA dete hue prAcArya zrI ne kahA hai- "saba anarthoM kA mUla kAmanA - lAlasA hai / " jo kAmanAoM ko tyAga detA hai vaha samasta dukhoM se chuTakArA pA letA hai / "4 "mana kI bhUkha miTAne kA eka mAtra upAya saMtoSa hai / peTa kI bhUkha to pAva do pAva ATe se miTa jAtI hai magara mana kI bhUkha tIna loka ke rAjya se bhI nahIM miTatI / "" lobha vRtti hI sabhI vinAzoM kA mUla hai isaliye sadaiva lobhavRtti para aMkuza rakkhA jAya aura kAmanA para niyaMtraNa kiyA jAya / prabhu kA nAma anamola rasAyana hai / vastu - rasAyana ke sevana kA prabhAva sImita samaya taka hI rahatA hai kintu nAma-rasAyana janma-janmAMtaroM taka upayogI hotA hai / usake sevana se Atmika zakti balavatI ho jAtI aura anAdi kAla kI janma-maraNa kI vyAdhiyAM dUra ho jAtI haiM / ' wzd AcArya zrI ne prArthanA ko jIvana meM vizeSa mahattva diyA hai / unakA kahanA hai ki - " vItarAga kI prArthanA se AtmA ko sambala milatA hai, AtmA Jain Educationa International 1. vahI, pR0 364 / 2. vahI, pR0 232 | 3. vahI, pR0 12 + 4. AdhyAtmika Aloka pR0 42 / 5. vahI, pR0 44 / 6. vahI, pR0 128 / 7. vahI, pR0 128 / For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 246 * vyaktitva evaM kRtitva ko eka vizeSa zakti prApta hotI hai| jo sAdhaka prArthanA ke rahasya ko samajha kara Atmika zAMti ke lie prArthanA karatA hai, usakI Adhi-vyAdhiyA~ dUra ho jAtI haiM, citta kI AkulatA-vyAkulatA naSTa ho jAtI hai, aura vaha parama pada kA adhikArI bana jAtA hai|" 1 para yaha prArthanA bAhya dikhAbA mAtra nahIM honI cAhie / prArthanA karate samaya to "kaSAya kI jaharIlI manovRtti kA parityAga karake samabhAva ke sudhA sarovara meM avagAhana karanA cAhiye / "2 aisI prArthanA se mana ko apAra zAMti milatI hai| vaha zAMti kyA hai ? zAMti AtmA se sambandhita eka vRtti hai / jyoM-jyoM rAga-dveSa kI prAkulatA kama hotI jAtI hai aura jJAna kA Aloka phailatA jAtA hai tyoM-tyoM antaHkaraNa meM zAMti kA vikAsa hotA hai / prArthanA ke svarUpa ke sambandha meM prAcArya zrI kA kahanA hai ki prArthanA kevala canda minaTa ke lie bhagavAna kA nAma gunagunAnA nahIM hai varan "cittavRtti kI tUlI ko paramAtmA ke sAtha ragar3ane kA vidhi pUrvaka kiyA jAne vAlA prayAsa hI prArthanA hai / " "agara hamAre citta meM kisI prakAra kA dambha nahIM hai, vAsanAoM kI gaMdagI nahIM hai, tuccha svArtha-lipsA kA kAluSya nahIM hai to hama vItarAga ke sAtha apanA sAnnidhya sthApita kara sakate haiN|"5 "prAtmA amara ajara-avinAzI dravya hai / na isakA Adi hai, na aMta, na janma hai na mRtyu / isalie AtmA se utpanna vikAroM ke zamana ke lie AdhyAtmika jJAna kI atyanta AvazyakatA hai / jaba manuSya kA jJAna, darzana, cAritra unnata ho jAtA hai taba vaha sAMsArika dukhoM meM bhI sukha kA anubhava karane lagatA hai / jala tabhI taka DhalakatA, ThokareM khAtA, U~ce-nIce sthAna meM pada dalita hotA aura caTTAnoM se TakarAtA hai jaba taka ki vaha mahAsAgara meM nahIM mila jaataa|" sacamuca satpuruSoM kA jIvana pradIpa ke samAna hotA hai jo svayaM bhI prakAzita hotA hai aura dUsaroM ko bhI prakAzita karatA hai / prAcArya zrI kA jIvana aise hI mahApuruSoM jaisA thA / Aja ve hamAre bIca pArthiva rUpa se nahIM haiM para unake jIvanAdarzoM aura vacanAmRtoM se preraNA lekara hameM apane jIvana ko unnata banAnA cAhie / yahI unake prati saccI zraddhAMjali hogii| -priMsipala, zrI vIra bAlikA kaoNleja, jayapura-302 003 1. prArthanA-pravacana, pR0 41 / 2. vahI, pR0 235 / 3. vahI, pR0 104 / 4. vahI, pR0 213 / 5. vahI, pR07 / 6. AdhyAtmika pAloka, pR0 123 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhutva ke Adarza pratimAna DaoN0 mahAvIramala lor3hA sAmAyika aura svAdhyAya ke prabala preraka prAcArya zrI hastImalajI ma0 sA0 ko maiM sAdhutva kA pradarza pratimAna mAnatA hU~ / bacapana meM mujhe AcArya zrI kA sAnnidhya apane pitA zrI aura dAdA zrI ke mAdhyama se prApta huA kintu jIvana ke saMgharSoM meM itanA ulajha gayA ki phira AcArya zrI kA sAnnidhya maiM prApta nahIM kara sakA / bacapana se hI maiM yaha mAnatA rahA hU~ ki AcArya zrI sAdhutva ke Adarza pratimAna ke rUpa meM isa yuga ke mahAn jainAcArya pratiSThita hue / bhagavAna mahAvIra ne sAdhu kI sahI paribhASA dI hai / unake anusAra sAdhu siMha ke samAna parAkramI, hAthI ke samAna svAbhimAnI, vRSabha ke samAna bhadra, mRga ke samAna sarala, vAyu ke samAna nissaMga, sUrya ke samAna tejasvI, sAgara ke samAna gambhIra, meru ke samAna nizcala, candramA ke samAna zItala, AkAza ke samAna niravalamba mokSa kI khoja meM rahatA hai / prAcArya zrI isa niSkarSa para pUrNata: khare utarate haiM / AcArya zrI sAdhutva ke carama zikhara the jinhoMne Ane vAlI pIr3hiyoM ke lie sAdhutva kA Adarza sthApita kiyA / isa phakkar3a saMta meM karma, jJAna aura bhakti kI triveNI pravAhita hotI thI / AcArya zrI ne apane jIvana aura kRtitva ke AdhAra para yaha batA diyA ki kevala sira muMDAne se koI zramaNa nahIM hotA, om kA japa karane se koI brAhmaNa nahIM hotA, kuza cIvara dhAraNa karane se koI tapasvI nahIM hotA, vaha samatA se zramaNa hotA hai, tapa se tapasvI hotA hai aura guNoM se sAdhu hotA hai | AcArya zrI ne apane jIvana ke AdhAra para batA diyA ki sAdhu vaha hai jo lAbha aura lAbha meM, sukha aura duHkha meM, jIvana aura maraNa meM, nindA aura prazaMsA meM, mAna aura apamAna meM samabhAva rakhatA hai / jo deha Adi mamatA se rahita hai, mAna Adi kaSAyoM se pUrI taraha mukta hai aura jo AtmA meM hI lIna hai, vahI saccA sAdhu hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 248 * vyaktitva evaM kRtitva samatA bhAva ke kAraNa AcArya zrI sacce zramaNa the, tapa ke kAraNa tapasvI the, jJAna ke kAraNa muni the, guNoM se sAdhu the / AcArya zrI sacamuca jaina-jagata ke AlokamAna bhAskara, zramaNa saMskRti ke mahA kalpavRkSa, mahAmanISI prajJA-puruSa, itihAsa-puruSa, yugAMtakArI virala vibhUti siddha puruSa, ahiMsA, dayA aura karuNA ke sAgara, jJAna ke zikhara, sAdhanA ke zRMga, yuga draSTA aura yugasraSTA the| -sI-7, bhAgIratha kaoNlonI, caumUM hAusa, jayapura-1 gajendra pravacana-muktA * sarvajanahitAya-sabake hita ke liye jo kAma kiyA jAya vahI ahiMsA hai| * yadi ahiMsA ko deza meM bar3hAvA denA hai to usake liye saMyama jarUrI hogaa| * saMyama meM rahI huI aAtmA mitra aura asaMyama meM rahI huI AtmA zatru hai / * siddhi meM rukAvaTa DAlane vAlA Alasya hai, jo mAnava kA parama zatru hai| * Ananda bhautika vastuoM ke prati rAga meM nahIM, unake tyAga meM hai| * kAmanA ghaTAI nahIM ki artha kI gulAmI se chuTakArA milA nhiiN| * tapasvI vaha kahalAtA hai jisake mana meM samatA ho| * dAna taba taka dAna nahIM hai jaba taka ki usake Upara se mama bhAva visarjita na ho| * dharma kI sAdhanA meM kula kA sambandha nahIM, mana kA sambandha hai| * kisI ke pAsa dhana nahIM hai, para dharma hai to vaha parivAra sukhI raha sakatA hai| * mana, vacana aura kAyA meM zubha yoga kI pravRtti honA puNya hai| * bhAvahIna kriyA phala pradAna nahIM krtii| bhAva kriyA kA prANa hai| . zrAvaka-samAja ke viveka se hI sAdhu-sAdhviyoM kA saMyama nirmala raha sakatA hai| * maraNa-sudhAra jIvana-sudhAra hai aura jIvana-sudhAra hI maraNa-sudhAra hai / __ -prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya skhaNDa preraka pada evaM pravacana maiM hU~ usanagarIkA bhUpa, jahA~nahIM hotiichaayaa-dhuup| zraddhA-nagarI vAsa hamArA, cinmaya koSa anUpa nirAbAdhasukha meM jhUlU~ maiM sad cid AnandarUpa] -AcAryazrIhastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI ke preraka pada mere antara bhayA prakAza [tarja-doro jaina dharma ko mAraga....] mere antara bhayA prakAza, nahIM aba mujhe kisI kI Aza ||tter|| kAla ananta bhUlA bhava-vana meM, baMdhA moha kI pAza / kAma, krodha, mada, lobha bhAva se, banA jagata kA dAsa ||mere||1|| tana dhana parijana saba hI para haiM, para kI prAza-nirAza / pudgala ko apanA kara maiMne, kiyA svatva kA nAza ||mere||2|| roga zoka nahiM mujhako dete, jarA mAtra bhI trAsa / sadA zAntimaya maiM hU~ merA, acala rUpa hai khAsa ||mere||3|| isa jaga kI mamatA ne mujhako, DAlA garbhAvAsa / asthi-mAMsa maya azuci deha meM, merA huA nivAsa |mere||4|| mamatA se saMtApa uThAyA, Aja huA vizvAsa / bheda jJAna kI painI dhAra se, kATa diyA vaha pAza ||mere||5|| moha mithyAtva kI gAMTha gale taba, hove jJAna prakAza / 'gajendra' dekhe alakha rUpa ko, phira na kisI kI Aza ||mere||6|| ( 2 ) prAtma-svarUpa [tarja-doro jaina dharma ko mAraga....] maiM hU~ usa nagarI kA bhUpa, jahA~ nahIM hotI chAyA-dhUpa ||tter|| tArAmaNDala kI na gati hai, jahA~ na pahu~ce sUra / jagamaga jyoti sadA jagatI hai, dIse yaha jaga kUpa / / 1 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 250 * vyaktitva aura kRtitva maiM nahIM zyAma gaura tana bhI hU~, maiM na surUpa-kurUpa / nahIM lambA, baunA bhI maiM hU~, merA avicala rUpa // 2 // asthi mAMsa majjA nahIM mere, maiM nahIM dhAtu rUpa / hAtha, paira, sira Adi aMga meM, merA nahIM svarUpa / / 3 / / dRzya jagata pudgala kI mAyA, merA cetana rUpa / pUraNa galana svabhAva dhare tana, merA avyaya rUpa / / 4 / / zraddhA nagarI vAsa hamArA, cinmaya koSa anUpa / nirAbAdha sukha meM jhUlUM maiM, sad cit Ananda rUpa / / 5 / / zakti kA bhaNDAra bharA hai, amala acala mama ruup| __ merI zakti ke sanmukha nahIM, dekha sake ari bhUpa / / 6 / / maiM na kisI se dabane vAlA, roga na merA rUpa / __ 'gajendra' nija pada ko pahacAne, so bhUpoM kA bhUpa / / 7 / / ( 3 ) Atma-bodha [tarja--gurudeva hamArA karado] samajho cetanajI apanA rUpa, yo avasara mata haaro||tter|| jJAna darasa-maya rUpa tihAro, asthi-mAMsa maya deha na thaaro| dUra karo ajJAna, hove ghaTa ujiyAro ||smjho||1|| popaTa jyUM piMjara baMdhAyo, moha karma vaza svAMga banAyo / rUpa dhare haiM anapAra, aba to karo kinAro ||smjho||2|| tana dhana ke nahIM tuma ho svAmI, ye saba pudgala piMDa haiM naamii| sat cit guNa bhaNDAra, tU jaga dekhanahAro smjho||3|| bhaTakata-bhaTakata nara tana pAyo, puNya udaya saba yoga svaayo| jJAna kI jyoti jagAya, bharama-tama dUra nivAro ||smjho||4|| puNya pApa kA tU hai kartA, sukha-dukha phala kA bhI tU bhoktA / tU hI chedanahAra, jJAna se tattva vicAro ||smjho||5|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. karma kATa kara mukti milAve, cetana nija pada ko taba pAve / mukti ke mAraga cAra, jAna kara dila meM dhAro || samabho // 6 // * 251 sAgara meM jaladhAra samAve, tyUM zivapada meM jyoti milAve / hove 'gaja' uddhAra, acala hai nija adhikAro || samajho // 7 // ( 4 ) saba jaga eka ziromaNi tuma ho [ tarja - bAlo pAMkhA bAhira Ayo, mAtA baina sunAve yUM ] sataguru ne yaha bodha batAyA, nahIM kAyA nahIM mAyA tuma ho / soca samajha cahu~ ora nihAro, kauna tumhArA aru ko tuma ho // 1 // hAtha paira nahIM sira bhI na tuma ho, gardana, bhujA, udara nahIM tuma ho / netrAdika indriya nahIM tuma ho, para sabake saMcAlaka tuma ho ||2|| asthi, mAMsa, majjA nahIM tuma ho, rakta vIrya bhejA nahIM tuma ho / zvAsa na prANa rUpa bhI tuma ho, sabameM jIvanadAyaka tuma ho ||3|| pRthvI, jala, agni nahIM tuma ho, gagana, anila meM bhI nahIM tuma ho / mana, vANI, buddhi nahIM tuma ho, para sabake saMyojaka tuma ho ||4|| mAta, tAta, bhAI nahIM tuma ho, vRddha nArI nara bhI nahIM tuma ho / sadA eka aru pUrNa nirAle, paryAyoM ke dhAraka tuma ho ||5|| jIva, brahma, Atama ru haMsA, 'cetana' puruSa rUha tuma hI ho / nAma rUpadhArI nahIM tuma ho, nAma- vAcya phira bhI to tuma ho || 6 || kRSNa, gaura varNA nahIM tuma ho, karkaza, komala bhAva na tuma ho / rUpa, raMga dhAraka nahIM tuma ho, para saba hI ke jJAyaka tuma ho ||7|| bhUpa, kurUpa, surUpa na tuma ho, santa mahanta gaNI nahIM tuma ho / 'gajamuni' apanA rUpa pichAno, saba jaga eka ziromaNi tuma ho ||8|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 252 * vyaktitva evaM kRtitva zrI zAntinAtha bhagavAna kI prArthanA [tarja-ziva sukha pAnA ho to pyAre tyAgI bano] OM zAnti zAnti zAnti, saba mila zAnti kaho ||tter|| vizvasena acirA ke nandana, sumirana hai saba duHkha nikNdn| aho rAtri vaMdana ho, saba mila zAnti kaho ||AUM||1|| bhItara zAnti bAhira zAnti, tujhameM zAnti mujhameM zAnti / sabameM zAnti basAo, saba mila zAnti kaho ||AUM||2|| viSaya kaSAya ko dUra nivAro, kAma krodha se karo kinaaro| zAnti sAdhanA yoM ho, saba mila zAnti kaho ||AUM||3|| zAnti nAma jo japate bhAI, mana vizuddha hiya dhIraja laaii| atula zAnti use ho, saba mila zAnti kaho ||AUM||4|| prAtaH samaya jo dharmasthAna meM, zAnti pATha karate mRdu svara meN| unako duHkha nahIM ho, saba mila zAnti kaho ||AUM||5|| zAnti prabha-sama samadarzI ho, kareM vizva-hita jo zakti ho| 'gajamuni' sadA vijaya ho, saba mila zAnti kaho ||AUM||6|| pArzva-mahimA (tarja-zivapura jAne vAle tumako.......) pArzva jinezvara pyArA (hamArA) tumako koTi praNAma 2 ||tter|| azvasena kula kamala divAkara, vAmAde mana kumuda nizAkara / bhakta hRdaya ujiyArA ||tumko||1|| jar3a jaga meM bebhAna banA nara, Atma tattva nahIM samajhe pAmara / unakA karo sudhArA |tumko||2|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 253 tuma sama dUjA deva na bhaya hara, vItarAga nikalaMka jJAna dhara / dhyAna se hove amarA ||tumko||3|| sakala carAcara sampatti asthira, Atma ramaNatA sadAnanda kr| yahI bodha hai sukhakara ||tumko||4|| deva tumhArI sevA mana bhara, kareM bane vaha ajara amara nara / sadA lakSya ho saba ghara ||tumko||5|| (ho yaha bhAvanA saba ghara) bhUla na tU dhana meM lalacAkara, parijana tana aru dhana bhI nazvara / pArzva caraNa hI diladhara ||tumko||6|| duniyA meM mana nahIM lubhAkara, pArzva vacana kA to pAlana kara / 'gajamuni' (hastI) viSaya haTAkara ||tumko||7|| ( 7 ) prabhu-prArthanA (tarja-dhana dharmanAtha dharmAvatAra suna merI) zrI vardhamAna jina, aisA hamako bala do| ghaTa-ghaTa meM sabake, Atma bhAva pragaTA do ||tter|| prabhu vaira-virodha kA bhAva na rahane pAve , vimala prema sabake ghaTa meM sarasAve / ajJAna moha ko, ghaTa se dUra bhagA do ||ghtt||1|| jJAna aura suviveka bar3he hara jana meM, zAsana sevA nita rahe sabhI ke mana meM / tana mana sevA meM tyAgeM, pATha par3hA do ||ghtt||2|| hama zuddha hRdaya se kareM tumhArI bhakti , saMyukta prema se bar3he saMgha kI zakti / niHsvArtha baMdhutA savinaya hameM sikhA do ||ghtt||3|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 254 vyaktitva evaM kRtitva cirakAla saMgha sahavAsa meM lAbha kamAveM , nahIM bheda bhAva koI dila meM laaveN| eka sUtra meM hama, sabako dikhalA do||ghtt||4|| cara sthAvara sAdhana bharapUra milAveM , sAdhanA mArga meM nahIM citta akulAve / 'gaja' bardhamAna pada ke, adhikArI kara do |ghtt||5|| guru-mahimA (tarja-kuMthU jinarAja tU aisA) agara saMsAra meM tAraka, guruvara ho to aise hoM ||tter|| krodha po lobha ke tyAgI, viSaya rasa ke na jo raagii| surata nija dharma se lAgI, munIzvara ho to aise hoM ||agr||1|| na dharate jagata se nAtA, sadA zubha dhyAna mana bhaataa| vacana agha mela ke haratA, sujJAnI ho to aise hoM ||agr||2|| kSamA rasa meM jo sarasAye, sarala bhAvoM se shobhaaye| prapaMcoM se vilaga svAmin, pUjyavara ho to aise hoM ||agr||3|| vinayacaMda pUjya kI sevA, cakita ho dekhakara devA / guru bhAI kI senA ke, karaiyyA ho to aise hoM ||agr||4|| vinaya aura bhakti se zakti, milAI jJAna kI tumane / ane AcArya janatA ke, subhAgI ho to aise hoM ||agr||5|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 255 (6) gurudeva tumhAre caraNoM meM jIvana dhana Aja samarpita hai, gurudeva tumhAre caraNoM meM ||tter|| yadyapi maiM baMdhana tor3a rahA, para mana kI gati nahIM pakar3a rhaa| tuma hI lagAma thAme rakhanA, gurudeva tumhAre caraNoM meM / / 1 / / mana-mandira meM tuma ko baiThA, maiM jar3a baMdhana ko tor3a rahA / . ziva maMdira meM pahuMcA denA, gurudeva tumhAre caraNoM meM / / 2 / / maiM bAlaka hU~ nAdAna abhI, eka terA bharosA bhArI hai| aba caraNa-zaraNa meM hI rakhanA, gurudeva tumhAre caraNoM meM / / 3 / / aMtima basa eka vinaya merI, mAnoge AzA hai puurii| kAyA chAyAvat sAtha rahe, gurudeva tumhAre caraNoM meM / / 4 / / (10) guru-bhakti (tarja-sAtA baratejI) ghaNo sukha pAvelA, jo guru bacanoM para prIti bar3hAvelA ||ghnno||tter|| vinayazIla kI kaisI mahimA, mUla sUtra btlaavelaa| vacana pramANa kare so jana, sukha-sampatti pAvelA ||ghnno||1|| guru sevA jora AjJAdhArI, siddhA khUba gilaavelaa| jala pAye taruvara sama ve, jaga meM sarasAvelA ||dhnno||2|| vacana pramANe jo nara cAle, cintA dUra bhgaavelaa| Apa mati prArati bhoge nita, dhokhA khAvelA ||ghnno||3|| ekalavya lakhi cakita pAMDasuta, mana meM soca kraavelaa| kahA guru se hAla bhIla bhI, bhakti batAvelA ||ghnno||4|| deza bhakti usa bhIla yuvA kI, banadevI khuza hovelaa| binA aMgUThe bANa cale yoM, vara de jAvelA ||ghnno||5|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 256 * vyaktitva evaM kRtitva guru kArIgara ke sama jaga meM, vacana jo khaavelaa| patthara se pratimA jima vo nara, mahimA pAvelA ||ghnno||6|| kRpA dRSTi gurudeva kI mujha para, jJAna zAMti brsaavelaa| 'gajendra' guru mahimA kA nahiM koI, pAra milAvelA ||ghnno||7|| ( 11 ) guru-vinaya (tarja-dhana dharmanAtha dharmAvatAra suna merI) zrI gurudeva mahArAja hameM yaha vara do| raga-raga meM mere eka zAnti rasa bhara do / Tera / / maiM hU~ anAtha bhava duHkha se pUrA dukhiyA, prabhu karuNA sAgara tU tAraka kA mukhiyA / kara mahara najara aba dInanAtha taba kara do / / raga / / 1 / / ye kAma krodha mada moha zatru haiM ghere, lUTata jJAnAdika saMpada ko mujha Dere / aba tuma bina pAlaka kauna hameM bala do / / raga / / 2 / / maiM karUM vijaya ina para Atama bala pAkara, jaga ko batalA dUM dharma satya harSAkara / hara ghara sunIti vistAra karUM, vaha z2ara do / / raga / / 3 / / dekhI hai adbhuta zakti tumhArI jaga meM, adhamAdhama ko bhI liye tumhIM nija maga meN| maiM bhI mAMgU aya nAtha sira dhara do / / raga / / 4 / / kyoM saMgha tumhArA dhanI mAnI bhI bhIrU, sacce mAraga meM bhI na tyAga gaMbhIrU / sabameM nija zakti bharI prabho ! bhaya hara do / / raga / / 5 / / savinaya arajI gururAja caraNa kamalana meM, kIje pUrI nija viruda jAni dInana meM / Ananda pUrNa karI sabako sukhada vacana do / raga / / 6 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 257 gAI yaha gAthA avicala moda karaNa meM, saubhAgya guru kI parva tithi ke dina meN| saphalI ho AzA yahI kAmanA pUraNa kara do / / raga / / 7 / / ( 12 ) sAmAyika kA svarUpa (tarja-agara jinarAja ke caraNoM meM) agara jIvana banAnA hai, to sAmAyika tU karatA jA / haTAkara viSamatA mana, sAmyarasa pAna karatA jA / / Tera / / mile dhana sampadA athavA, kabhI vipadA bhI A jAve / harSa aura zoka se bacakara, sadA eka raMga rakhatA jA / / 1 / / vijaya karane vikAroM ko, manobala ko bar3hAtA jaa| harSa se citta kA sAdhana, niraMtara tU banAtA jA / / 2 / / aThAraha pApa kA tyAgana, jJAna meM mana ramAtA jA / acala Asana va mita-bhASaNa, zAMta bhAvoM meM ramatA jA / / 3 / / par3e ajJAna ke bandhana, sadA mana ko ghamAtA hai| jJAna kI jyoti meM prAkara, amita Ananda bar3hAtA jA / / 4 / / par3A hai karma kA bandhana, parAkrama tU bar3hAtA jaa| haTA Alasya vikathA ko, amita Ananda pAtA jA // 5 // kahe 'gajamuni' bharosA kara, parama rasa ko milAtA jaa| bhaTaka mata anya ke dara para, svayaM meM zAnti letA jA / / 6 / / sAmAyika-sandeza (tarja-terA rUpa anupama giradhArI darzana kI chaTA nirAlI hai) jIvana unnata karanA cAho, to sAmAyika sAdhana krlo| mAkulatA se bacanA cAho, to....sA0 / / Tera / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 258 tana dhana parijana saba sapane haiM, nazvara jaga meM nahIM apane haiM / avinAzI sadguNa pAnA ho, to .... sA0 / / 1 / / cetana nija ghara ko bhUla rahA, para ghara mAyA meM jhUla rahA / sacid Ananda ko pAnA ho, to ....sA0 // 2 // viSayoM meM nija guNa mata bhUlo, aba kAma krodha * mata bhuulo| samatA ke sara meM nahAnA ho, to.... sA0 / / 3 / / tana puSTi - hita vyAyAma calA, mana-poSaNa ko zubha dhyAna bhalA / AdhyAtmika bala pAnA cAho to....sA0 // 4 // vyaktitva evaM kRtitva saba jaga-jIvoM meM baMdhu bhAva apanAlo taja ke vaira bhAva / saba jana ke hita meM sukha mAno, to.... sA0 / / 5 / / nirvyasanI ho, prAmANika ho, dhokhA na kisI jana ke saMga ho / saMsAra meM pUjA pAnA ho, to .... sA0 // 6 // sAdhaka sAmAyika saMgha baneM, saba jana sunIti ke bhakta baneM / nara loka meM svarga basAnA ho, to... sA0 / / 7 / / ( 14 ) sAmAyika-gIta Jain Educationa International ( tarja - navIna rasiyA ) karalo sAmAyika ro sAdhana, jIvana ujjvala hovelA || Tera / / tana kA maila haTAne khAtira, nita prati nahAvelA / mana para mala cahu~ ora jamA hai, kaise dhovelA / / karalo / / 1 / / bAlyakAla meM jIvana dekho, doSa na pAvelA / moha mAyA kA saMga kiyA se, dAga lagAvelA || karalo / / 2 / / jJAna-gaMga ne kriyA dhulAI, jo koI dhovelA / kAma, krodha, mada, lobha, dAga ko dUra haTAvelA || karalo / / 3 / / satsaMgata aura zAnta sthAna meM, doSa bacAvelA / phira sAmAyika sAdhana karane, zuddhi milAvelA / / karalo / / 4 / / For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 256 doya ghar3I nija-rUpa ramaNa kara, jaga bisraavelaa| ____dharma-dhyAna meM lIna hoya, cetana sukha pAvelA / / karalo / / 5 / / sAmAyika se jIvana sudhare, jo apnaavelaa| nija sudhAra se deza, jAti sudharI ho jAvelA / / karalo / / 6 / / girata-girata pratidina rassI bhI, zilA ghisaavelaa| karata-karata abhyAsa moha ko, jora miTAvelA / / karalo / / 7 / / ( 15 ) jIvana-utthAna gIta (tarja-karane bhArata kA kalyANa-padhAre vIra prabhu bhagavAn....) karane jIvana kA utthAna, karo nita samatA rasa kA pAna / / Tera / / sAmAyika kI mahimA bhArI, yaha sabako sAtAkArI / _isameM pApoM kA paccakhAna, karo nahIM Atma-guNoM kI hAna / / 1 / / nita prati hiMsAdika jo karate, tyAga ko mAna kaThina jo Darate / ghar3I do kara abhyAsa mahAn, banAte jIvana ko balavAn / / 2 / / cora kezariyA ne lI dhAra, haTAye mana ke sakala vikAra / milAyA usane kevala jJAna, kiyA bhUpati ne bhI sammAna / / 3 / / mana kI sakala vyathA miTa jAtI, svAnubhava sukha-saritA baha jaatii| hotA udaya jJAna kA bhAna, milAte sahaja zAnti asamAna / / 4 / / jo bhI gae mokSa meM jIva, saboM ne dI samatA kI niiNv| unhIM kA hotA hai nirvANa, yahI hai bhagavat kA pharamAna / / 5 / / kahatA 'gajamuni' bArambAra, karalo prAmANika vyavahAra / haTAyo moha aura ajJAna, mile phira amita sukhoM kI khAna / / 6 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 260 * vyaktitva evaM kRtitva ( 16) svAdhyAya-sandeza [ tarja - navIna rasiyA ] karalo zrutavANI kA pATha, bhavikajana, mana-mala harane ko ||tter|| bina svAdhyAya jJAna nahIM hogA, jyoti jagAne ko| ___rAga roSa kI gAMTha gale nahIM, bodhi milAne ko // 1 // jIvAdika svAdhyAya se jAno, karaNI karane ko|| baMdha mokSa kA jJAna karo, bhava bhramaNa miTAne ko / / 2 / / tugiyApura meM sthavira padhAre, jJAna sunAne ko / / __sujJa upAsaka milakara pUche, surapada pAne ko / / 3 / / sthaviroM ke uttara the, saba jana mana harSAne ko| gautama pUche sthavira samartha haiM, uttara dene ko / / 4 / / jinavANI kA sadA sahArA, zraddhA rakhane ko| bina svAdhyAya na saMgata hogI, bhava duHkha harane ko // 5 // subuddhi ne bhUpa sudhArA, bhava-jala tirane ko| ___ pudgala pariNati ko samajhAkara, dharma dIpAne ko // 6 / / nita svAdhyAya karo mana lAkara, zakti bar3hAne ko| 'gajamuni' camatkAra kara dekho, nija bala pAne ko / / 7 / / svAdhyAya-mahimA [ tarja- e vIro uTho vIra ke tattvoM ko apanAyo ] hama karake nita svAdhyAya, jJAna kI jyoti jagAeMge / ajJAna hRdaya kA dho karake, ujjvala ho jAeMge // 1 // zrI vIra prabhu ke zAsana ko, jaga meM cmkaaeNge| satya-ahiMsA ke bala ko, jana-jana samajhAeMge // 2 // ghara-ghara meM jJAna phailAyeMge, jIvAdika smjheNge| kara puNya-pApa kA jJAna, sugati patha ko apanAeMge // 3 // zreNika ne zAsana sevA kI, jina pada ko paaeNge| hama bhI zAsana kI sevA meM, jIvana de jAeMge / / 4 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 261 zrI lokazAha sama zAstra bAMca kara, jJAna bar3hAyeMge / ___ zAsana-sevI zrI dharmadAsa muni, ke guNa gAeMge / / 5 / / dekara prANoM ko zAsana kI, hama jJAna bddh'aayeNge| hara prAntoM meM svAdhyAyI jana, aba phira dikhalAyeMge / / 6 / / ( 18) svAdhyAya karo, svAdhyAya karo [ tarja- uTha bhora bhaI Tuka jAga sahI........ ] jinarAja bhajo, saba doSa tajo, aba sUtroM kA svAdhyAya kro| mana ke ajJAna ko dUra karo, svAdhyAya karo, svAdhyAya kro| jinarAja kI nirdUSaNa vANI, saba santoM ne uttama jaanii| tattvArtha zravaNa kara jJAna karo, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 1 // svAdhyAya suguru kI vANI hai, svAdhyAya hI prAtma kahAnI hai| svAdhyAya se dUra pramAda karo, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 2 // svAdhyAya prabhu ke caraNoM meM, pahu~cAne kA sAdhana jaano| svAdhyAya mitra svAdhyAya guru, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 3 // mata khela-kUda nidrA-vikathA meM, jIvana dhana barvAda kro| sadgrantha par3ho, satsaMga karo, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo / / 4 / / mana-raMjana naoNvila par3hate ho, yAtrA vivaraNa bhI sunate ho| para nija-svarUpa olakhane ko, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 5 // svAdhyAya binA ghara sUnA hai, mana sUnA hai sadjJAna binA / ghara-ghara guruvANI gAna karo, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 6 // jina zAsana kI rakSA karanA, svAdhyAya prema jana-mana bharanA / 'gajamuni' ne anubhava kara dekho, svAdhyAya karo, svAdhyAya karo // 7 // [16] jAgRti - sandeza ( tarja-jApro 2 re mere sAdhu ) jAgo-jAgo he Atmabandhu mama, aba jaldI jaago|| Tera / / ananta-jJAna zraddhA-bala ke ho, tuma pUre bhaMDAra / bane Aja alpajJa mithyAtvI, khoyA sad AcAra ||jaago0||1|| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 262 * vyaktitva evaM kRtitva kAmadeva aura bhakta sudarzana, ne dI nidrA tyAga / nata mastaka devoM ne mAnAM, unakA saccA tyAga jaago2|| ajAta-zatru bhUpati ne rakkhA, prabhu bhakti se pyAra / pratidina jinacaryA suna letA, phira karatA vyavahAra ||jaamo0||3|| jaga prasiddha bhAmAzAha ho gae, loka candra isa bAra / deza dharma aru Atma dharma ke, hue kaI AdhAra ||jaamo0||4|| tuma bhI ho unake hI vaMzaja, kaise bhUle mAna / kahA~ gayA vaha zaurya tumhArA, rakkho apanI zAna |jaamo0||5|| tana dhana jovana lagA morce, aba nA raho aceta / dekho jaga meM sabhI paMtha ke, ho gae loga saceta ||jaago0||6|| tana dhana lajjA tyAga dharma kA, karalo aba sammAna / 'gajamuni' vimala kIrti aru jaga kA, ho jAve utthAna ||jaago0||7|| (20) aAhvAna ( tarja-vijayI vizva tiraMgA pyArA ) e vIro ! nidrA dUra karo, tana-dhana de jIvana saphala karo / ajJAna aMdherA dUra karo, jaga meM svAdhyAya prakAza karo ||tteraa| ghara-ghara meM alakha jagA denA, svAdhyAya mazAla jalA denA / __aba jIvana meM saMkalpa karo, tana-dhana0 / / 1 / / campA kA pAlita svAdhyAyI, dariyA taTa kA thA vyavasAyI / _hai mUla sUtra meM vistAro, tana-dhana0 / / 2 / / svAdhyAya se mana-mala dhulatA hai, hiMsA jhUTha na mana ghulatA hai| suvicAra se zubha prAcAra karo, tana-dhana // 3 // azAna se duHkha dUnA hotA, ajJAnI dhIraja kho detaa| ___ sadjJAna se duHkha ko dUra karo, tana-dhana0 / / 4 / / mAnI ko duHkha nahIM hotA hai, jJAnI dhIraja nahIM khotA hai / __ svAdhyAya se jJAna bhaNDAra bharo, tana-dhana0 // 5 // hai satI jayantI sukhadAyI, jinarAja ne mahinA batalAI / bhagavatI sUtra meM vistAro, tana-dhana0 / / 6 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. . * 263 vIroM kA eka hI nAro ho, jana-jana svAdhyAya prasArA ho / ___saba jana meM yahI vicAra bharo, tana-dhana / / 7 / / zramaNo ! aba mahimA batalAyo, bina jJAna kriyA sUnI maano| 'gajamuni' sadjJAna kA prema bharo, tana-dhana0 / / 8 / / vIra - sandeza ( tarje-lAkhoM pApI tira gaye satsaMga ke paratApa se ) vIra ke sandeza ko dila meM jamAnA siikhlo| vizva se hiMsA haTAkara, sukha se rahanA sIkhalo ||tter|| chor3a do hiMsA kI vRtti, duHkha kI jar3a hai yahI / / zatrutA aru droha kI, jananI ise samajho sahI / / 1 / / prema mUrti hai ahiMsA, divya zakti mAnalo / vaira nAzaka prIti barddhaka, bhAvanA mana dhAralo / / 2 // krodha aura hiMsA anala se, jalate jaga ko dekhlo| nita naye saMhAra sAdhana, kA banA hai lekha lo / / 3 / / pariNAma hiMsA kA samajhalo, duHkhadAI hai sahI / maranA aru jaga ko miTAnA, pATha isakA dekhalo / / 4 / / (22) jinavANI kI mahimA ( tarja-mAMDa-marudhara mhAro deza ) zrI vIra prabhu kI ghANI, mhAne pyArI lAge jI ||tter|| paMcAsti maya loka dikhAyo, jJAna nayana diye khola / guNa paryAya se cetana khele, mudgala (mAyA) ke jhakajhola ho ||shrii0 // 1 // vANI jAno jJAna kI khAnI, sadguru kA varadAna / bhrama prajJAna kI pranthi gAle, TAle kumati kuvAna ho ||shrii0||2|| anekAnta kA mArga batAkara, mithyAmata diyA Thela / dharma kalaha kA anta karAke, de nija sukha kI sela ho ||shrii // 3 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 264 * vyaktitva evaM kRtitva tripadI se jaga khela batAyo, gautama ko diyo bodha / dAna dayA dama ko ArAdho, yahI zAstra kI zodha ho ||shrii0|4|| 'gajamuni' vIra caraNa citta lAmo, pAo zAnti apAra / / bhava-bandhana se cetana chuTe, karaNI kA yaha sAra ho ||shrii0||5|| (23) jinavANI kA mAhAtmya ( tarja-jAmo-jApro e mere sAdhu raho guru ke saMga ) karalo-karalo, aya pyAre sajano, jinavANI kA jJAna ||tter|| jisake par3hane se mati nirmala, jage tyAga tapa bhAva / kSamA dayA mRdu bhAva vizva meM, phaila kare kalyANa / / 1 // mithyA-rIti anIti ghaTe jaga, pAve saccA mAna / deva guru ke bhakta baneM saba, haTa jAve ajJAna / / 2 / / pApa-puNya kA bheda samajha kara, vidhiyuta devo dAna / karmabandha kA mArga ghaTAkara, kara lego utthAna // 3 // guruvANI meM ramane vAlA, pAve nija guNa bhAna / rAyapradezI kSamAzIla bana, pAyA deva vimAna / / 4 // ghara-ghara meM svAdhyAya bar3hAno, tajakara bhArata dhyAna / jana-jana kI prAcAra zuddhi ho, banA rahe zubha dhyAna // 5 // mAtR-divasa meM jor3a banAI, dhara AdIzvara dhyAna / do hajAra aSTAdaza ke dina, 'gajamuni' karatA gAna // 6 // ( 24 ) saccA zrAvaka ( tarja-prabhAtI ) sAcA zrAvaka tene kahiye, jJAna kriyA jo dhArai re ||tter|| hiMsA jhUTha kuzIla nivAre, corI karma ne TAle re| saMgraha-buddhi tRSNA tyAge, saMtoSAmRta pAle re||1|| droha nahIM koI prANI saMga, prAtama sama saba lekhe re| para duHkha meM dukhiyA bana jAve, saba sukha meM sukha dekhe re // 2 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 265 parama deva para zraddhA rAkhe, nirgrantha guru ne seve re / dharma dayA jinadeva prarUpita, sAra tIna ko mana seve re / / 3 // zraddhA aura viveka vicArAM, vimala kriyA bhava tAre re|| tIna base guNa jina meM jAno, zrAvaka sAcA tehane re / / 4 / / (25) saccI sIkha ( tarja-jAgo jAo e mere sAdhu....) gAgro gAgro aya pyAre gAyaka, jinavara ke guNa gAro ||tter / / manuja janma pAkara nahIM kara se, diyA pAtra meM dAna / mauja zauka aru prabhutA khAtira, lAkhoM diyA bigAr3a / / 1 / / binA dAna ke niSphala kara haiM, zAstra zrabaNa bina kAna / vyartha netra muni darzana ke bina, take parAyA gAta / / 2 / / dharma-sthAna meM pahuMci sake nA, vyartha mile ve pA~va / inake sakala karaNa jaga meM, hai satsaMgati kA dAMva // 3 // khAkara sarasa padArtha bigAr3e, bola bigAr3e bAta / vRthA milI vaha rasanA, jisane gAI na jina guNa gAta / / 4 / / sira kA bhUSaNa guru vandana hai, dhana kA bhUSaNa dAna / kSamA vIra kA bhUSaNa, sabakA bhUSaNa hai prAcAra / / 5 / / kAma moha aru pudgala ke haiM, gAyeM gAna hajAra / 'gajamuni' prAtma rUpa ko gAgro, ho jAve bhava pAra / / 6 / / (26) hita-zikSA ( tarja- aAja raMga barase re ) ghaNo pachatAvelA, jo dharma-dhyAna meM mana na lagAvelA tter|| rammata gammata kAma kutUhala, meM jo citta lagAvelA / satsaMgata bina marakha niSphala, janma gamAvelA // ghaNo // 1 // vItarAga kI hitamaya vANI, suNatAM nIMda bulAvelA / raMga-rAga nATaka meM sArI, rAta vitAvelA / / ghaNo / / 2 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 266 * vyaktitva evaM kRtitva mAta-pitA gurujana kI AjJA, hiya meM nahIM jamAvelA / ___ icchAcArI banakara hita kI, sIkha bhulAvelA / ghaNo // 3 // yo tana pAyo ciMtAmaNi sama, gayAM hAtha nahIM AvelA / dayA dAna sadguNa saMcaya kara, sadgati pAvelA // ghaNo // 4 / / nija prAtama ne vaza kara para kI, Atama ne phcaanelaa| paramAtama bhajane se cetana, zivapura jAvelA // ghaNo // 5 / / mahApuruSoM kI sIkha yahI hai, 'gajamuni' Aja sunaavelaa| gogolAva meM mAha badi ko, jor3a sunAvelA / / ghaNo / / 6 / / (27) deha se zikSA ( tarja-zikSA de rahA jI hamako rAmAyaNa ati pyArI ) zikSA de rahI jI hamako, deha piMDa sukhadAI / / Tera / / dasa indriya aru bIsoM aMga meM, dekho eka sagAI / sabameM eka-eka meM sabakI, zakti rahI samAI / zikSA / / 1 / / aA~kha cUka se lagatA kAMTA, pairoM meM dukhadAI / phira bhI paira A~kha se cAhatA, deve mArga batAI / zikSA // 2 // sabake poSaNa hita karatA hai, saMgraha peTa sadAI / rasa kasa le sabako pahuMcAtA, pAtA mAna bar3hAI // zikSA / / 3 / / dila sabake sukha-dukha meM dhar3ake, mastaka kahe bhalAI / isI hetu saba tana meM inakI, banI aAja prabhutAI / / zikSA / / 4 / / apanA kAma kareM saba nizchala, parihara svArtha mitAI / kuzala deha ke lakSaNa se hI, svastha samAja racAI / / zikSA // 5 // vibhinna vyakti aMga samajhalo, tana samAja sukhadAI / 'gajamuni' sabake hita saba daur3eM, duHkha daridra nasa jAI / / zikSA / / 6 / / (28) zubha kAmanA ( tarja-yahI hai mahAvIra saMdeza ) dayAmaya hove maMgalAcAra, dayAmaya hove ber3A pAra / / Tera / / kareM vinaya hilamila kara saba hI, ho jIvana uddhAra / dayAmaya0 / / 1 / / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 267 deva niraMjana grantha-hIna guru, dharma dayAmaya dhAra / tIna tatva pArAdhana se mana, pAve zAnti apAra / / dayAmaya0 // 2 // nara bhava saphala karana hita hama saba, kareM zuddha aacaar| pAveM pUrNa saphalatA isameM, aisA ho upakAra / / dayAmaya0 / / 3 / / tana-dhana-arpaNa kareM harSa se, nahIM hoM zithila vicAra / jJAna dharma meM rame raheM hama, ujjvala ho vyavahAra / / dayAmaya0 // 4 // dina-dina bar3he bhAvanA sabakI, ghaTe avidyA bhAra / yahI kAmanA gajamuni' kI ho, tumhI eka AdhAra // dayAmaya0 / / 5 / / (26) saMgha kI zubha kAmanA ( tarja-lAkhoM pApI tira gaye... ) zrI saMgha meM Ananda ho, kahate hI vande jinavaram / / Tera / / mithyAtva nizicara kA damana, kahate hI vande jinavaram, samyaktva ke dina kA udaya, khte"||1|| dila khola aru mala dUra kara, abhimAna pahale gAla do, kalyANa ho sacce hRdaya, khte"|| 2 / / dAnI damI jJAnI baneM, dharmAbhimAnI hama sabhI, bina bheda premI dharma ke, kahate // 3 // satya, samatA, zIla aru saMtoSa mAnasa citta ho, tyAgAnurata mama citta ho, khte...|| 4 / / zubha dharma sevI se nahIM, paraheja aNubhara bhI hameM, ___ sarvasva deveM saMgha hita, khte...|| 5 / / jinavara hameM vara do yahI, sahadharmI vatsalatA kareM, anabhijJa ko 'karI' bodha deM, kahalAve bande jinavaram // 6 // zrI saMgha meM Ananda ho, kahate hI vande jinavaram // . (30) bhagavat caraNoM meM ( tarja-tU dhAra sake to dhAra saMyama sukhakArI ) hove zubha prAcAra pyAre bhArata meM, saba kareM dharma pracAra, pyAre bhArata meM / / Tera / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva dharma prANa yaha deza hamArA, sad-puruSoM kA bar3A dulArA, dharmanIti AdhAra pyAre // 1 // sAdA jIvana jIe~ saba jana, pazcima kI nahIM cAla cale jana, sadAcAra se pyAre / / 2 // nyAya nIti maya dhandhA cAveM, prAthamikatA ko apanAveM, saba dharmoM kA sAra // 3 // maitrI ho saba jaga jIvoM meM, nirbhayatA ho saba jIvoM meM, bhArata ke saMskAra // 4 // hiMsA jhUTha na mana ko bhAve, saba sabako Adara se cArve, hove na mana meM khAra / / 5 // ( 31) sukha kA mArga-vinaya ( tarja-riSabhajI mUDe bola ) sadA sukha pAvelA 2 jo ahaMkAra taja vinaya bar3hAvelA // sadA0 / / ahaMkAra meM akar3A jo jana, apane ko nahIM mAnelA / jJAna-dhyAna-zikSA-sevA, kA lAbha na pAvelA // 1 // vinayazIla nita ha~sate rahatA, rUThe mitra manAvelA / nija-para ke mana ko harSita kara, prIta bar3hAvelA // 2 // vinaya prema se narapura meM bhI - surapura sA raMga lAvelA / __ udAsIna mukha kI sUrata nahIM, najara nihAlelA // 3 // vinaya dharma kA mUla kahA hai, ijjata khUba milAvelA / yogya samajha svAmI, guru-pAlaka mAna dilaavelaa|| 4 / / putra pitA se kuMjI pAve, ziSya guru mana bhAvelA / vinayazIla zAsaka jana ko bhI, khUba rijhAvelA // 5 // yat kiMcit kara vinaya-guru kA 'gajamuni' mana hrssaavelaa| anubhava kara dekho, jIvana-gaurava bar3ha jAvelA // 6 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 266 (32) sevA dharma kI mahimA ( tarja-sevo siddha sadA jayakAra ) sevA-dharma bar3A gaMbhIra, pAra koI biralA pAte haiM / birale pAte haiM, baMdhutA bhAva bar3hAte haiM / ___ jagata kA khAra miTAte haiM / tana-dhana-auSadha-vastrAdika se-sevA karate haiM / svArtha-moha-bhaya-kIrti hetu-kaI kaSTa uThAte haiM // 1 // sevA se hiMsaka prANI bhI, vaza meM Ate haiM / sevA ke calate sevaka-adhikAra milAte haiM // 2 // naMdiSeNa muni ne sevA kI, deva parakhate haiM / krodha-kheda se bacakara-mana ahaMkAra na lAte haiM / / 3 / / dharmarAja kI dekho sevA, kRSNa batAte haiM / kor3oM vyaya kara ahaMbhAva se, aphala banAte haiM // 4 // dravya-bhAva do sevA hotI, muni jana gAte haiM / roga aura durvyasana chur3AyA-jaga sukha pAte haiM / / 5 / / jIva-jIva kA upayogI ho-duHkha na dete haiM / jagahita meM upayogI honA, viralA cAhate haiM / 'gajamuni' cAhate haiM / / 6 / / (33) yaha parva paryuSaNa pAyA ( tarja-vIrA ramaka jhamaka huI Aijo ) yaha parva paryuSaNa prAyA, saba jaga meM prAnanda chAyA re / / Tera / / yaha viSaya kaSAya ghaTAne, yaha Atama guNa vikasAne / jinavANI kA bala lAyA re / / parva0 // 1 // ye jIva rUle caha gati meM, ye pApa karaNa kI rati meM / nija guNa sampada ko khoyA re // parva / / 2 / / tuma chor3a pramAda manAyo, nita dharma dhyAna rama jAmro / ___lo bhava-bhava du-kha miTAyA re / / parva0 / / 3 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 270 * tapa japa se karma khapAtro, dAna dravya phala pAo / mamatA tyAgI sukha pAyA re || parva0 // 4 // mUrakha nara janma gamAye, nindA vikathA mana bhAve / ina se hI gotA khAyA re || parva 0 / / 5 / / jo dAna zIla ArAdhe, tapa dvAdaza bhede sAdhe / zuddha mana jIvana barasAyA re || parva0 / / 6 // belA telA aura aThAyAM, saMvara pauSadha kare bhAyA / zuddha pAlo zIla savAyA re || pavaM0 / / 7 / tuma viSaya kaSAya ghaTAo, mana malina bhAva mata lAo / nindA vikathA taja mAyA re || parva0 // 8 // tAsa yA sove / pikcara meM samaya gamAyA re || parva0 // 6 // keI prAlasa meM dina khove, zataraMja saMyama kI zikSA lenA, jIvoM kI jayaNA karanA / jo jaina dharma theM pAyA re / / parva 0 // 10 // jana-jana kA mana haraSAyA, bAlakagaraNa bhI hulasAyA / pratama zuddhi hita AyA re / / parva 0 // / 11 // samatA se mana ko jor3o, mamatA kA bandhana tor3o / hai sAra jJAna kA bhAyA re || parva0 / / 12 / / surapati bhI svarga se Ave, harSita ho jina guNa gAve / jana-jana ko abhaya dilAyA re || parva0 / / 13 / / 'gajamuni' nija mana samabhAve, yaha soI zakti jagAve / anubhava rasa pAna karAyA re || parva 0 // 14 // Jain Educationa International vyaktitva evaM kRtitva ( 34 ) paryuSaNa hai parva hamArA ( tarja - jhaNDA UMcA rahe hamArA ) paryuSaNa hai parva hamArA deza mukti kA hai yaha dvArA || Tera || anaMtajIva kI mukti vidhAtA, zAnti sudhA saba jaga barasAtA | zrAtma zuddhi kA pATha par3hAtA, tabhI banA jaga kA yaha pyArA // 1 // surapati isameM puNya kamAte mRtyuloka bhI parva manAte / munijana ke mana suna harSAte, saMyamiyoM kA parama dhArA / / 2 / / For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 271 pApa tApa saMtApa miTAtA, muda maMgala sanmati kA dAtA / jIva mAtra ke ho tuma bhrAtA, nirmala karado citta hamArA / / 3 / / yuga-yuga meM - jo ise manAveM, rAga-dveSa ko dUra bhagAveM / divya bhAva kI saMpada pAveM, prAnanda bhoyegA aba sArA // 4 // ( 35 ) . zIla rI cundar3I ( tarja-sItA mAtA kI goda meM ) dhAro dhAro rI sobhAgina zIla rI cunddd'iijii|| Tera / / jhUThe bhUSaNa meM mata rAco, zIla dharma bhUSaNa hai sAMco / rAkho tana mana se ye prema, eka sata dharma se jI..."dhAro // 1 / / mastaka deva guru ne namAno, yahI mukaTa sira saccA samajho / kAne jinavANI kA zravaNa, ratnamaya kuDalo jI"dhAro / / 2 / / jIva dayA aura sadguru darzana, saphala karo isameM nija locana / nathavara aTala niyama sU, dharma prema hai nAka ro jI''dhAro / / 3 / / mukha se satyavacana priya bolo, jina guru guNa meM zakti lgaalo| bhaginI yahI cUpa ke avinAzI, sukha dAyinI jI "dhAro / / 4 / / sajjana yA durbala sevA, dIna hIna prANI sukha devA / bhujabala varSaka ratna jaTita, bhuja bandha lo jii..."dhaaro|| 5 / / pAlo pAlo rI saubhAgina bahano ( tarja-sItA mAtA kI goda meM ) / pAlo pAlo rI saubhAgina bahano, dharma ko jii........|| Tera / / bahuta samaya taka deha sajAyA, ghara dhaMdhA meM samaya bitAyA nindA vikathA chor3a karo, satkarma ko jii....."paalo|| 1 // sadAcAra sAdApana dhAro. jJAna dhyAna se tapa siNagAro para upakAra hI bhUSaNa samajho, marma ko jI..... paalo|| 2 // ye jaga jevara bhAra sajAyA, cora jAni bhaya aru hai bhUpA bhaya na kisI kA dAna, niyama sukarma ko jI....... pAlo / / 3 / / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 * vyaktitva evaM kRtitva devI aba yaha bhUSaNa dhAro, ghara saMtati ko zIghra sudhAro sarvasva deva miTAvo Aja, jagata ke bharma ko jI""pAlo / / 4 / / dhAriNI zobhA sI bana jAo, vIra vaMza ko phira zobhAyo "hastI" unnata karado, deza dharma aru saMgha ko jIpAlo // 5 // ( 37 ) bhagavAna tumhArI zikSA jIvana ko zuddha banA leU~, bhagavAna tumhArI zikSA se / samyag darzana ko prApta karU~, jar3a cetana kA parijJAna kruuN| jinavANI para vizvAsa karUM, bhagavAna tumhArI zikSA se / / 1 / / arihaMta deva nirgrantha guru, jina mArga dharma ko nahIM visruuN| apane bala para vizvAsa karUM, bhagavAna tumhArI zikSA se // 2 // hiMsA asatya corI tyAgU, viSayoM ko sImita kara DAlUM / jIvana dhana ko nahIM naSTa karU~, bhagavAna tumhArI zikSA se / / 3 / / vidAI - sandeza ( tarja-siddha arihaMta meM mana ramA jAyeMge ) jIvana dharma ke hita meM lagA jAeMge, mahAvIra kA tattva sikhA jAeMge // Tera / cAhe kaho koI burA athavA bhalA kaho, para hama kartavya apanA bajA jAeMge // mahA0 1 // cAhe sune koI prema se athavA ghRNA kare, para hama dharma kA tattva batA jAeMge / mahA0 2 // cAhe karo dhana meM zraddhA yA dhArmika kArya meM, para hama zAnti kA mArga jacA jAeMge / mahA0 3 // ahamadanagara ke zrotAoM, kucha karake dikhalAnA, hama bhI prema se mAna bar3hA jAeMge / / mahA0 4 / / 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI ke preraNAspada pravacana [1] jaina sAdhanA kI viziSTatA sAdhanA kA mahattva aura prakAra : sAdhanA mAnava jIvana kA mahattvapUrNa aMga hai / saMsAra meM vibhinna prakAra ke prANI jIvana-yApana karate haiM, para sAdhanA-zUnya hone se unake jIvana kA koI mahattva nahIM AMkA jAtA / mAnava sAdhanA-zIla hone se hI saba meM viziSTa prANI mAnA jAtA hai| kisI bhI kArya ke liye vidhipUrvaka paddhati se kiyA gayA kArya hI siddhi-dAyaka hotA hai / bhale vaha artha, kAma, dharma aura mokSa meM se koI ho| artha va bhoga kI prApti ke liye bhI sAdhanA karanI par3atI hai| kaThina se kaThina dikhane vAle kArya aura bhayaMkara svabhAva ke prANI bhI sAdhanA se siddha kara liye jAte haiM / sAdhanA meM koI bhI kArya aisA nahIM, jo sAdhanA se siddha na ho / sAdhanA ke bala se mAnava prakRti ko bhI anukUla banA kara apane adhIna kara letA hai aura durdAnta deva-dAnava ko bhI tyAga, tapa evaM prema ke dRr3ha sAdhana se manonukUla banA pAtA hai / vana meM nirbhaya garjana karane vAlA kezarI sarkasa meM mAsTara ke saMketa para kyoM khelatA hai ? mAnava kI yaha kauna-sI zakti hai jisase siMha, sarpa jaise bhayAvane prANI bhI usase Darate haiM / yaha sAdhanA kA hI bala hai / saMkSepa meM sAdhanA ko do bhAgoM meM bAMTa sakate haiM-loka sAdhanA aura lokottara saadhnaa| dezasAdhanA, maMtra-sAdhanA, tantra-sAdhanA bidyA-sAdhanA Adi kAma nimittaka kI jAne vAlI sabhI sAdhanAe~ laukika aura dharma tathA mokSa ke liye kI jAne vAlI sAdhanA lokottara yA AdhyAtmika kahI jAtI hai| hameM yahA~ usa adhyAtmasAdhanA para hI vicAra karanA hai, kyoMki jaina-sAdhanA adhyAtma sAdhanA kA hI pramukha aMga hai| jaina sAdhanA-Astika darzakoM ne dRzyamAn tana-dhana Adi jar3a jagat se cetanAsampanna prAtmA ko bhinna aura svataMtra mAnA hai| anantAnanta zakti sampanna hokara bhI AtmA karma saMyoga se, svarUpa se cyuta ho cukA hai| usakI ananta zakti parAdhIna ho calI hai / vaha apane mUla dharma ko bhUla kara duHkhI, vikala aura cintAmagna dRSTigocara hotA hai / jaina darzana kI mAnyatA hai ki karma kA AvaraNa dUra ho jAya to jIva aura ziva meM, AtmA evaM paramAtmA meM koI bheda nahIM rhtaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 274 * vyaktitva evaM kRtitva karma ke pAza meM baMdhe hue AtmA ko mukta karanA prAyaH sabhI Astika darzanoM kA lakSya hai, sAdhya hai| usakA sAdhana dharma hI ho sakatA hai, jaisA ki 'sUkti muktAvalI' meM kahA hai "tribarga saMsAdhanamantareNa, pazorivAyu viphalaM narasya / tatrApi dharma pravaraM vadanti, nataM vinoyad bhavatorthakAmau // " pazu kI taraha niSphala hai| inameM bhI dharma mukhya hai, kyoMki usake binA artha evaM kAma sukha rUpa nahIM hote| dharma sAdhanA se mukti ko prApta karane kA upadeza saba darzanoM ne eka-sA diyA hai| kucha ne to dharma kA lakSaNa hI abhyudaya evaM nizreyasa, mokSa kI siddhi mAnA hai / kahA bhI hai-'yato'bhyudaya nizreyasa siddhi rasau dharma' parantu unakI sAdhanA kA mArga bhinna hai| koI 'bhakti re kaiva muktidA' kahakara bhakti ko hI mukti kA sAdhana kahate haiN| dUsare 'zabde brahmaNi niSNAtaH saMsiddhi labhate nara' zabda brahma meM niSNAta puruSa kI siddhi batalAte haiM, jaisA ki sAMkhya prAcArya ne bhI kahA hai "paMca viMzati tatvajJo, yatra tatrAzrame rataH / jaTI muMDI zikhI vADapi, mucyate nAma saMzayaH / / " arthAt paccIsa tattva kI jAnakArI rakhane vAlA sAdhaka kisI bhI Azrama meM aura kisI bhI avasthA meM mukta ho sakatA hai| mImAMsakoM ne karmakANDa ko hI mukhya mAnA hai| isa prakAra kisI ne jJAna ko, kisI ne ekAnta karmakANDakriyA ko, to kisI ne kevala bhakti ko hI siddhi kA kAraNa mAnA hai, parantu vItarAga arhantoM kA dRSTikoNa isa viSaya meM bhinna rahA hai| unakA mantavya hai ki ekAnta jJAna yA kriyA se siddhi nahIM hotI, pUrNa siddhi ke liye jJAna, zraddhA aura caraNa-kriyA kA saMyukta ArAdhana Avazyaka hai| kevala akelA jJAna gati hIna hai, to kevala akelI kriyA andhI hai, ataH kArya-sAdhaka nahIM ho sakate / jaisA ki pUrvAcAryoM ne kahA hai-'hayaM nANaM kriyA hINaM hayA annANo kriyA / ' vAstava meM kriyAhIna jJAna aura jJAnazUnya kriyA donoM siddhi meM asamartha hone se vyartha haiM / jJAna se cakSu kI taraha mArga-kumArga kA bodha hotA hai, gati nahIM miltii| binA gati ke A~khoM se rAstA dekha lene bhara se iSTa sthAna kI prApti nahIM hotii| modaka kA thAla A~khoM ke sAmane hai, phira bhI binA khAye bhUkha nahIM mitttii| vaise hI jJAna se tatvAtattva aura mArga-kumArga kA bodha hone para bhI tadanukUla AcaraNa nahIM kiyA to siddhi nahIM miltii| aise hI kriyA hai, koI daur3atA hai, para mArga kA jJAna nahIM to vaha bhI bhaTaka jAyagA / jJAna zUnya kriyA bhI ghANI ke baila kI taraha bhava-cakra se mukta nahIM kara paatii| ataH zAstrakAroM ne kahA hai-'jJAna kriyAbhyAM mokSaH' / jJAna aura kriyA ke saMyukta sAdhana se hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. siddhi ho sakatI hai| binA jJAna kI kriyA - bAla tapa mAtra ho sakatI hai, sAdhanA nahIM / jainAgamoM meM kahA hai ---- " nANeNa jANai bhAvaM, daMsaNeNa ya sadda hai / cariteNa nigiNhAi, taneNaM parisubhaI / / " * 275 arthAt - jJAna ke dvArA jIvAjIvAdi bhAvoM ko jAnanA, heya aura upAdeya pahacAnanA, darzana se tatvAtattva yathArtha zraddhAna karanA, cAritra se Ane vAle rAgAdi vikAra aura tajjanya karma dalikoM ko rokanA evaM tapasyA se pUrva saMcita karmoM ko kSaya karanA, yahI saMkSepa meM mukti mArga yA Atmama-zuddhi kI sAdhanA hai / AtmA ananta jJAna, zraddhA, zakti aura Ananda kA bhaMDAra hokara bhI alpajJa, nirbala, azakta aura zokAkula evaM vizvAsahIna banA huA hai / hamArA sAdhya usake jJAna, zraddhA aura Ananda guraNa ko prakaTa karanA hai / ajJAna evaM moha ke AvaraNa ko dUra kara AtmA ke pUrNajJAna tathA vItarAga bhAva ko prakaTa karanA hai / isake liye andhakAra miTAne ke liye prakAza kI taraha ajJAna ko jJAna se naSTa karanA hogA aura vAhya zrAbhyAntara cAritra bhAva se moha ko nirmUla karanA hogA / pUrNa draSTA santoM ne kahA - sAdhako ! ajJAna aura rAga-dva eSAdi vikAra AtmA sahaja nahIM haiM / ye karma -saMyoga se utpanna pAnI meM mala aura dAhakatA kI taraha vikAra haiM / agni aura miTTI kA saMyoga milate hI jaise pAnI apane zuddha rUpa meM A jAtA hai, vaise hI karma- saMyoga ke chUTane para ajJAna evaM rAga-dveSAdi vikAra bhI prAtmA se chUTa jAte haiM, AtmA apane zuddha rUpa meM A jAtA hai / isakA sIdhA, sarala aura anubhUta mArga yaha hai ki pahale navIna karma mala ko rokA jAya, phira saMcita mala ko kSINa karane kA sAdhana kareM, kyoMki jaba taka naye doSa hote raheMge - karma - mala bar3hatA rahegA aura usa sthiti meM saMcita kSINa karane kI sAdhanA saphala nahIM hogI / ataH Ane vAle karma - mala ko rokane ke liye prathama hiMsA Adi pApa vRttiyoM se tana-mana aura vANI kA saMvaraNa rUpa saMyama kiyA jAya aura phira anazana, svAdhyAya, dhyAna Adi bAhya aura antaraMga tapa kiye jAyaM to saMcita karmoM kA kSaya saralatA se ho sakegA / Jain Educationa International zrAcAra-sAdhanA -- zAstra meM cAritra - sAdhanA ke adhikArI bheda se sAdhanA ke do prakAra prastuta kiye gaye haiM - 1. dezavirati sAdhanA aura 2. sarvavirati sAdhanA / prathama prakAra kI sAdhanA Arambha parigraha vAle gRhastha kI hotI hai / sampUrNa hiMsAdi pApoM ke tyAga kI asamartha dazA meM gRhastha hiMsA Adi pApoM kA zika tyAga karatA hai / maryAdAzIla jIvana kI sAdhanA karate huye bhI pUrNa hiMsA Adi pApoM kA tyAga karanA vaha iSTa mAnatA hai, para sAMsArika vikSepa ke kAraNa vaisA kara nahIM pAtA / ise vaha apanI kamajorI mAnatA hai / artha va kAma kA sevana karate huye bhI vaha jIvana meM dharma ko pramukha samajhakara calatA hai / jahA~ For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 276 * vyaktitva evaM kRtitva bhI artha aura kAma se dharma ko Thesa pahu~catI ho, vahA~ vaha icchA kA saMvaraNa kara letA hai| mAsika chaH dina pauSadha aura pratidina sAmAyika kI sAdhanA se gRhastha bhI apanA Atma-bala bar3hAne kA prayatna kare aura pratikramaNa dvArA prAta: sAyaM apanI dinacaryA kA sUkSma rUpa se avalokana kara ahiMsA Adi vratoM meM lage hue, doSoM kI zuddhi karatA huA Age bar3hane kI koziza kare, yaha gRhastha jIvana kI sAdhanA hai| anya darzanoM meM gRhastha kA deza sAdhanA kA aisA vidhAna nahIM milatA, usake nIti dharma kA avazya ullekha hai, para gRhastha bhI sthUla rUpa se hiMsA, asatya, adatta grahaNa, kuzIla aura parigraha kI maryAdA kareM, aisA varNana nahIM miltaa| vahA~ kRSi-pazupAlana ko vaizyadharma, hiMsaka prANiyoM ko mAra kara janatA ko nirbhaya karanA kSatriya dharma, kanyAdAna Adi rUpa se saMsAra kI pravRttiyoM ko bhI dharma kahA hai, jabaki jaina dharma ne anivArya sthiti meM kI jAne vAlI hiMsA aura kanyAdAna evaM vivAha Adi ko dharma nahIM mAnA hai / vItarAga ne kahA-mAnava ! dhana-dArA-parivAra aura rAjya pAkara bhI anAvazyaka hiMsA, asatya aura saMgraha se bacane kI ceSTA karanA, vivAhita hokara svapatnI yA pati ke sAtha santoSa yA maryAdA rakhoge, jitanA kuzIla bhAva ghaTAyoge, vahI dharma hai| artha-saMgraha karate anIti se bacoge aura lAlasA para niyantraNa rakhoge, vaha dharma hai| yuddha meM bhI hiMsA bhAva se nahIM, kintu Atma rakSA yA nyAya kI dRSTi se yathAzakya yuddha TAlane kI koziza karanA aura vivaza sthiti meM hone vAlI hiMsA ko bhI hiMsA mAnate. hue rasAnubhUti nahIM karanA arthAt mAra kara bhI harSa evaM garvAnubhUti nahIM karanA, yaha dharma hai| ghara ke prArambha meM parivAra pAlana, atithi tarpaNa yA samAja rakSaNa kArya meM bhI dikhAve kI dRSTi nahIM rakhate hue anAvazyaka hiMsA se bacanA dharma hai| gRhastha kA daNDa-vidhAna kuzala prajApati kI taraha hai, jo bhItara meM hAtha rakha kara bAhara coTa mAratA hai / gRhastha saMsAra ke prArambha-parigraha meM darzaka kI taraha rahatA hai, bhoktA rUpa meM nhiiN| 'asaMtuSTA ddijAnaSTAH, santuSTAzca mahI bhujaH' kI ukti se anyatra rAjA kA santuSTa rahanA dUSaNa batalAyA gayA hai, bahA~ jaina darzana ne rAjA ko bhI apane rAjya meM santuSTa rahanA kahA hai| gaNatantra ke adhyakSa ceTaka mahArAja aura udayana jaise rAjAoM ne bhI icchA parimANa kara saMsAra meM zAnti kAyama rakhane kI sthiti meM anukaraNIya caraNa bar3hAye the| deza saMyama dvArA jIvana-sudhAra karate hue maraNa-sudhAra dvArA Atma-zakti prApta karanA gRhastha kA bhI carama evaM parama lakSya hotA hai| sarvavirati sAdhanA-sampUrNa prArambha aura kanakAdi parigraha ke tyAgI muni kI sAdhanA pUrNa sAdhanA hai / jaina muni evaM AryA ko mana, vANI evaM kAya . Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * se sampUrNa hiMsA, satya, pradatta grahaNa, kuzIla aura parigraha Adi pApoM kA tyAga hotA hai / svayaM kisI prakAra ke pApa kA sevana karanA nahIM, anya se nahIM karavAnA aura hiMsAdi pApa karane vAle kA anumodana bhI karanA nahIM, yaha muni jIvana kI pUrNa sAdhanA hai / pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati jaise sUkSma jIvoM kI bhI jisameM hiMsA ho, vaise kArya vaha trikaraNa triyoga se nahIM karatA / gRhastha apane lie Aga jalA kara tapa rahe haiM, yaha kaha kara vaha kar3I sardI meM bhI vahA~ tapane ko nahIM baiThatA / gRhastha ke lie sahaja calane vAlI gAr3I kA bhI vaha upayoga nahIM karatA aura jahA~ rAta bhara dIpaka yA agni jalatI ho, vahA~ nahIM ThaharatA / usakI ahiMsA pUrNa koTi kI sAdhanA hai / vaha sarvathA pApa karma kA tyAgI hotA hai / 277 phira bhI jaba taka rAgadazA hai, sAdhanA kI jyoti TimaTimAte dIpaka kI taraha asthira hotI hai| jarA se jhoMke meM usake gula hone kA khatarA hai / havAdAra maidAna ke dIpaka kI taraha use viSaya kaSAya evaM pramAda ke teja jhaTake kA bhaya rahatA hai / etadartha surakSA hetu prahAra-vihAra- saMsarga aura saMyamapUrNa dinacaryA kI kAMcabhitti meM sAdhanA ke dIpaka ko maryAdita rakhA jAtA hai / sAdhaka ko apanI maryAdA meM satata jAgarUka tathA Atma nirIkSaka hokara calane kI AvazyakatA hai / vaha parimita evaM nirdoSa AhAra grahaNa kare aura apane se hIna guNI kI saMgati nahIM kare / sAdhvI kA puruSa maNDala se aura sAdhu kA strI janoM se ekAnta tathA amaryAdita saMga na ho, kyoMki atiparicaya sAdhanA meM vikSepakA kAraNa hotA hai / sarva virati sAdhakoM ke lie zAstra meM kahA hai" mihi saMthava na kunjA, kujjA sAhuhi saMthavaM / " sAdhanAzIla puruSa saMsArI janoM kA adhika saMga paricaya na kare, vaha sAdhaka janoM kA hI saMga kare / isase sAdhaka ko sAdhanA meM bala milegA aura saMsAra kAma, krodha, moha ke vAtAvaraNa se vaha bacA raha sakegA / sAdhanA meM Age bar3hane ke lie yaha Avazyaka hai ki sAdhaka mahimA, vyakti pUjA aura ahaMkAra se dUra rahe | Jain Educationa International sAdhanA ke sahAyaka - jainAcAryoM ne sAdhanA ke do kAraNa mAne haiMantaraMga aura bahiraMga / deva, guru, satsaMga, zAstra aura svarUpa zarIra evaM zAnta, ekAnta sthAna Adi ko bahiraMga sAdhana mAnA hai, jisako nimitta kahate haiM / bahiraMga sAdhana badalate rahate haiM / prazAnta mana aura jJAnAvaraNa kA kSayopazama antara sAdhana hai / ise anivArya mAnA gayA hai| zubha vAtAvaraNa meM prAntarika sAdhana anAyasa jAgRta hotA aura kriyAzIla rahatA hai, para binA mana kI anukUlatA ke ve kAryakArI nahIM hote / bhagavAn mahAvIra kA upadeza pAkara bhI kUNika apanI bar3hI huI lAlasA ko zAnta nahIM kara sakA, kAraNa antara sAdhana For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 278 * vyaktitva evaM kRtitva prazAnta mana nahIM thA / sAmAnya rUpa se sAdhanA kI pragati ke lie svastha-samarthatana, zAnta ekAnta sthAna, vighna rahita anukUla samaya, sabala aura nirmala mana tathA zithila mana ko prerita karane vAle guNAdhika yogya sAthI kI nitAnta AvazyakatA rahatI hai| jaisA ki kahA hai "tassesa maggo guruviddha sevA, vivajjaNA bAla jaNassa dUrA / sajjhAya egaMta nisevaNAya, suttattha saMcitaNa yA dhiIya / / " isameM guru aura vRddha puruSoM kI sevA tathA ekAnta sevana ko bAhya sAdhana aura svAdhyAya, sUtrArtha cintana evaM dharma ko antara sAdhana kahA hai| adhIra mana vAlA sAdhaka siddhi nahIM prApta kara sakatA / jaina sAdhanA ke sAdhaka ko sacce sainika kI taraha vijaya-sAdhanA meM zaMkA, kAMkSa rahita, dhIra-vIra, jIvana-maraNa meM nispRha aura dRr3ha saMkalpa balI honA cAhiye / jaise vIra sainika, priya putra, kalatra kA sneha bhUlakara jIvana-nirapekSa samara bhUmi meM kUda par3atA hai, pIche kyA hogA, isakI use cintA nahIM hotii| vaha Age kUca kA hI dhyAna rakhatA hai| vaha dRr3ha lakSya aura acala mana se yaha socakara bar3hatA hai ki-"jito vA labhyase rAjyaM, mRtaH svarga svapsyase / usakI eka hI dhuna hotI hai "sUrA car3ha saMgrAma meM, phira pAcho mata joya / utara jA caugAna meM, kartA kare so hoya / / " vaise sAdhanA kA senAnI sAdhaka bhI pariSaha aura upasarga kA bhaya kiye binA nirAkula bhAva se vIra gajasukumAla kI taraha bhaya aura lAlaca ko chor3a eka bhAva se jUjha par3atA hai| jo zaMkAlu hotA hai, use siddhi nahIM milaatii| vighnoM kI paravAha kiye binA 'kArya va sAdhaveyaM dehaM vApAta yeyam' ke aTala vizvAsa se sAhasapUrvaka Age bar3hate jAnA hI jaina sAdhaka kA vrata hai| vaha 'kaMkhe guNe jAva sarIra bheo' vacana ke anusAra AjIvana guNoM kA saMgraha evaM ArAdhana karate jAtA hai| sAdhanA ke vighna-sAdhana kI taraha kucha sAdhaka ke bAdhaka vighna yA zatru bhI hote haiM, jo sAdhaka ke Antarika bala ko kSINa kara use meru ke zikhara se nIce girA dete haiN| ve zatru koI deva, dAnava nahIM, para bhItara ke hI mAnasika vikAra haiM / vizvAmitra ko indra kI daivI zakti ne nahIM girAyA, girAyA usake bhItara ke rAga ne / saMbhUti muni ne tapasyA se labdhi prApta kara lI, usakA tapa bar3A kaThora thaa| namuci mantrI unheM nirvAsita karanA cAhatA, para nahIM kara skaa| samrAT sanatkumAra ko anta:pura sahita Akara isake liye kSamA yAcanA karanI par3I, parantu rAnI ke komala sparza aura cakravartI ke aizvarya meM jaba rAga kiyA, taba ve bhI parAjita ho gye| ataH sAdhaka ko kAma, krodha, lobha, bhaya aura ahaMkAra se satata jAgarUka rahanA cAhiye / ye hamAre bhayaMkara zatru haiN| bhaktoM kA sammAna aura abhivAdana ramaNIya-hitakara bhI halAhala viSa kA kAma karegA / / Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] jaina AgamoM meM sAmAyika sAmAyika kA mahattva : jaina dharma meM 'sAmAyika' pratikramaNa kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai / tIrthaMkara bhagavAna bhI jaba sAdhanA-mArga meM praveza karate haiM to sarvaprathama sAmAyika cAritra svIkAra karate haiM / jaise AkAza sampUrNa carAcara vastuoM kA AdhAra hai, vaise hI sAmAyika caraNa karaNAdi guNoM kA AdhAra hai, kahA bhI hai : ___ 'sAmAyikaM guNanA-mAdhAraH khamiva sarva bhAvAnAm / nahIM sAmAyika hInA-zcaraNAdiguNAnvitA yena // 1 // ' binA samatva ke saMyama yA tapa ke guNa Tika nahIM sakate / hiMsAdi doSa sAmAyika meM sahaja hI chor3a diye jAte haiM / ataH AtmasvarUpa ko pAne kI ise mukhya sIr3hI kaha sakate haiM / bhagavatI sUtra meM spaSTa kahA hai ki 'pAyA khalu sAmAie, AyA sAmAiyassa aTThe / ' arthAt prAtmA hI sAmAyika hai aura prAtmA (Atma-svarUpa kI prApti) hI sAmAyika kA prayojana hai| sAmAyika zabda kA artha : sAmAyika zabda kI racanA 'sama' aura 'pAya' ina do padoM se huI hai| prAkRta ke 'sAmAiya' pada ke saMskRta meM aneka rUpa hote haiM / 'samAya' 'zamAya' aura 'sAmAya' tathA 'sama Aya' se bhI sAmAyika rUpa banatA hai / phira 'samaye bhavaM' athavA 'samaye ayanaM samAyaH' isa vyutpatti se bhI sAmAyika banatA hai / sAmAyika ke nimnalikhita artha ho sakate haiM (1) 'sama' yAne rAga dveSa rahita manaHsthiti aura 'Aya' kA artha lAbha-- arthAt sama bhAva kA jisase lAbha ho, vaha kriyA / (2) 'zama' se samAya banatA hai| 'zama' kA artha hai-kaSAyoM kA upazama ; jisameM krodhAdi kaSAyoM kA upazama ho, vaha zAmAyika / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 280 * vyaktitva evaM kRtitva (3) 'same ayanaM samAyaH' samabhAva meM pahu~cane yA jAne ko bhI sAmAyika kahate haiN| (4) 'sAme ayanaM sAmasya vA prAyaH-sAmAyaH' arthAt maitrI bhAva meM jAnA, yA maitrI-bhAva milAne kA kArya / (5) sama-ko samyag artha meM mAnakara bhI samAya* banAyA jAtA hai / isakA artha hai-samyag jJAnAdi ratnatraya ke prAya kA sAdhana / (6) 'samaye bhavaM' athavA 'samaye ayana' isa vyutpatti se sAmAyika rUpa hotA hai / yahAM samaya kA artha kAla kI taraha samyaga AcAra yA Atma-svarUpa hai / maryAdAnusAra calanA athavA Atma-svabhAva meM jAnA bhI sAmAyika hai| sAmAyika kA dUsarA nAma 'sAvadya yogavirati' hai / rAgadveSa rahita dazA meM sAdhaka hiMsA, jhUTha, cora, kuzIla aura parigraha Adi sampUrNa pApoM kA tyAga karatA hai, usakI pratijJA hotI hai. 'sAvajjaM jogaM paccakhAmi'-sAvadha yoga kA tyaag| sAmAyika ke vibhinna prakAra : sAdhaka kI dRSTi se sAmAyika ke do evaM tIna prakAra bhI kiye gaye haiN| 'sthAnA~ga sUtra' meM AgAra sAmAyika aura anagAra sAmAyika do bheda haiM / prAcAryoM ne tIna evaM cAra prakAra bhI batalAye haiM, jaise kahA hai 'sAmAiyaM ca tivihaM; sammatta suaMtahA carittaM ca / duvihaM caiva carittaM, AgAra maNagAriyaM ceva' prA0 765 / / samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika aura cAritra sAmAyika-ye sAmAyika ke tIna prakAra haiN| prAgAra, anagAra bheda se cAritra sAmAyika ke do bheda hote haiN| samyakttva kI sthiti meM sAdhaka vastu-svarUpa kA jJAtA hone se rAga, dveSa meM nahIM ulajhatA / bharata mahArAja ne apane apavAda karane vAloM ko bhI tela kA kaTorA dekara zikSita kiyA / para usa para rAga-dveSa kI pariNati nahIM Ane dI / yaha samyaktva sAmAyika hai / nisarga aura upadeza se prApta hone kI apekSA isake do bheda haiM / upazama, sAsAdana, vedaka, kSayopazama aura kSAyika bheda se pA~ca, nisarga Adi ruci bheda se dasa, kSAyika.aupazamika kSAya-pazamika bheda se tIna tathA kAraka, rocakara aura dIpaka bheda se bhI sAmAyika ke tIna prakAra *samAnAM jJAnAdInAmAyo lAbhaH samAya sae va sAmAyikam -sthAnAMgasUtra / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 181 haiM / jahAM zraddhA pUrvaka sadanuSThAna kA Asevana bhI hotA ho use kAraka / jo zraddhA mAtra rakhatA ho, kriyA nahIM karatA vaha rocaka aura samyag zraddhAhIna hokara bhI jo dUsaroM meM tatva zraddhA utpanna karatA ho-marIci kI taraha dharmakathA Adi se anya ko samyak mArga kI ora prerita karatA ho, use dIpaka samyaktva kahA hai| samyaktva sAmAyika meM yathArtha tatvazraddhAna hotA hai / zruta sAmAyika meM jar3a cetana kA parijJAna hotA hai / sUtra, artha aura tadubhaya rUpa se zruta ke tIna athavA akSara-anakSarAdi krama se aneka bheda haiN| zruta se mana kI viSamatA galatI hai, ataH zrutArAdhana ko zruta sAmAyika kahA hai| cAritra sAmAyika ke AgAra aura anagAra do prakAra kiye haiN| gahastha ke lie muhUrta Adi pramANa se kiyA gayA sAvadya-tyAga AgAra sAmAyika hai| anagAra sAmAyika meM sampUrNa sAvadya tyAga rUpa pAMca cAritra jIvana bhara ke liye hote haiM / AgAra sAmAyika meM do kAraNa tIna yoga se hiMsAdi pApoM kA niyata kAla ke liye tyAga hotA hai, jaba ki muni jIvana meM hiMsAdi pApoM kA tIna karaNa, tIna yoga ne AjIvana tyAga hotA hai| zrAvaka alpa kAla ke liye pApoM kA tyAga karake bhI zramaNa jIvana ke liye lAlAyita rahatA hai, vaha nirantara yahI bhAvanA rakhatA hai ki kaba maiM prArambha-parigraha aura viSaya-kaSAya kA tyAga kara zramaNa-dharma kI pAlanA karU~ ! vyAvahArika rUpa :-jahA~ vItarAga dazA meM zatru-mitra para samabhAva rakhanA sAmAyika kA pAramArthika svarUpa hai, vahAM sAvadya-yoga kA tyAga kara tapa, niyama aura saMyama kA sAdhana karanA sAmAyika kA vyavahAra-pakSa bhI hai| isameM yama-niyama kI sAdhanA dvArA sAdhaka rAga-dvoSa para vijaya prApta karane kA abhyAsa karatA hai| vyavahAra pakSa paramArtha kI ora bar3hAne vAlA honA cAhiye, isaliye prAcAryoM ne kahA hai 'jassa sAmANio appA, saMjame-niyame tave / tassa, sAmAiyaM hoi, ihakevalibhAsiyaM / / prA0 66 / / arthAt jisakI AtmA mUlaguNa rUpa saMyama, uttara-guraga rUpa niyama aura tapasyA meM samAhita hai, vaise apramAdI sAdhaka ko sampUrNa sAmAyika prApta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 282 * vyaktitva evaM kRtitva hotA hai|" gRhastha-dAna, zIla, sebA, pUjA aura upakAra Adi karate huye bhI yadi sAmAyika dvArA Atma-saMyama prApta nahIM karatA hai, to vaha sAvadha se nahIM baca pAtA / ataH kahA gayA hai ki 'sAvajja-joga-parivajjaNaDA, sAmAigraM kevaliyaM pasatthaM / gihatthadhammA paramaMtinaccA, kujjA buho AyahiyaM paratthA // ' 768 arthAt sAvadha yoga se bacane ke liye sAmAyika pUrNa aura prazasta kArya hai isase prAtmA pavitra hotI hai / gRhastha dharma se isakI sAdhanA U~cI hai-zreSTha hai, aisA samajha kara buddhimAna, sAdhaka ko Atmahita aura parArtha-- paraloka sudhAra ke liye sAmAyika kA sAdhana karanA Avazyaka hai| jo bhI gahastha tIna karaNa, tIna yoga se sAmAyika nahIM kara pAtA, taba aAtmahitArthI gRhastha ko do karaNa, tIna yoga se AgAra sAmAyika avazya karanA cAhiye / kyoMki vaha bhI viziSTa phala kI sAdhaka hai| jaisA ki niyukti meM kahA hai 'sAmAiyammi u kae, samaNoiva sAvao havai jampta / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA // ' 801 / / 'sAmAyika karane para zrAvaka zramaNa-sAdhu kI taraha hotA hai, isaliye gRhastha ko samaya-samaya para sAmAyika kA sAdhana karanA caahiye|' sAmAyika karane kA dUsarA lAbha yaha bhI hai ki gRhastha saMsAra ke vividha prapaMcoM meM viSaya-kaSAya aura nidrA vikathA Adi meM nirantara pApa saMcaya karatA rahatA hai / ghar3I bhara usase bace aura Atma-zAMti kA anubhava kara sake, kyoMki sAmAyika sAdhana se AtmA madhyastha hotI hai / kahA bhI hai 'jIvo pamAya baTulo, bahusouviya bahu vihesu atthesu / eeNa kAraNeNaM, bahuso sAmAiyaM kujjA // ' 802 / / jo loga yaha socate haiM ki mana zAMta ho aura rAga-dveSa miTe, tabhI sAmAyika karanA cAhiye / usako sUtrakAra ke vacanoM para gaharAI se vicAra karanA cAhiye / AcArya bAra-bAra karane kA saMketa hI isaliye karate haiM ki manuSya pramAda meM nija guNa ko bhUle nhiiN| sAdhu kI taraha hone ke kAraNa vratI gRhastha vyavahAra meM sAmAyika karatA . humA mukuTa, kuNDala aura nAma mudrAdi bhI haTA detA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. * 283 sAvadya aura Arta, raudra rUpa durdhyAna rahita sAdhaka kA jo muhUrta bhara samabhAva rahatA hai isI ko sAmAyika vrata kahA gayA hai / jaise ki 'sAvadya karma-muktasya, durdhyAna rahitasya ca / samabhAvo muhUrtaM tad-vrataM sAmAyikaM smRtam / / ' dharma0 37 / / sAmAyika meM koI yaha nahIM samajha leM ki isameM korA akarmaNya hokara baiThanA hai| vrata meM sadoSa-pravRtti kA tyAga aura paThana-pAThana-pratilekhana, pramArjana, svAdhyAya-dhyAna Adi nirdoSa karma kA Asevana bhI hotA hai / sadoSa kArya se bacane ke liye nirdoSa meM pravRttizIla rahanA Avazyaka bhI hai, isIliye kahA hai 'sAmAiyaM nAma sAvajja jogapari vajjaNaM, nikhajja jo paDisevaNaM ca / ' sAmAyika kA nirukta artha : ___ sAmAyika kA nirukta artha vibhinna prakAra se kiyA gayA hai, jaisA ki kahA hai rAgaddosa virahio, samotti ayaNaM azrotti gamaNaM ti / samagamaNaM ti samAo, sa eva sAmAiyaM nAma / 3477 / / ahavA samAiM samma-taM, nANa caraNAI tesu tehi vA / ayaNaM agro samAo, sa evaM sAmAiyaM nAma / 3476 / / ahavA samassaM pAyo, guNANa lAbhotti jo samApro so| ahavA samasta mAno, ceno sAmAiyaM nAma / 3480 / / prakArAntara se artha karate haiM--prANimAtra para maitrI bhAva rUpa sAma meM ayana-gamana arthAt sAmya bhAva se rahanA athavA nAma kA Aya-lAbha jahAM ho, vaha bhI sAmAyika hai / samyagAya kA bhI prAkRta meM sammAya banatA hai| isa dRSTi se-samyag bhAva se rahanA bhI sAmAyika hai aura sAmya bhAva kA jisase Aya lAbha hotA ho. to use sAmAyika samajhanA cAhiye / dekhiye kahA hai ahavA sAmaM mittI, tattha aso teNa hoi smaayo| ahavA sAmassAyo, lAbho sAmAiyaM nAma // 3481 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 284 * vyaktitva evaM kRtitva sammamano vA samagro, sAmAiyaM mubhaya viTThi bhaavaano| ahavA sammassAo, lAbho sAmAiyaM hoi // 3482 / / sAmAyika : vibhinna dRSTiyoM meM : nizcaya dRSTi-pUrNa nizcaya dRSTi se trasa-sthAvara jIva mAtra para sama bhAva rakhane vAle ko hI sAmAyika hotA hai, kyoMki jaba taka Atma pradezoM se sarvathA akaMpadazA prApta nahIM hotI-nizcaya meM sama nahIM kahA jA sakatA / kahA hai jo samo savva bhUesu, tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoI, ii kevali bhAsiyaM / / anu0 128 naya dRSTi-jaina zAstra hara bAta ko nayadRSTi se karA kara usake aMtaraMga aura bahiraMga donoM rUpa kA kathana karatA hai| ataH sAmAyika kA bhI jarA hama naya dRSTi se vicAra karate haiN| nagamAdi prathama ke tIna naya sAmAyika ke tInoM prakAra ko mokSamArga rUpa se mAnya karate haiM / unakA kahanA hai ki-jaise sarva saMvara ke binA mokSa nahIM hotA, vaise jJAna, darzana ke binA sarva saMvara kA lAbha bhI to nahIM hotA, phira unako kyoM nahIM mokSa mArga kahanA cAhiye / isa para Rju sUtra Adi naya bole-jJAna, darzana sarva saMvara ke kAraNa nahIM hai, kintu sarva saMvara hI mokSa kA Asannatara kAraNa hai| (1) sAmAyika jIva hai yA usase bhinna, isa para naya apanA vicAra prastuna karate haiM / saMgraha kahatA hai-aAtmA hI sAmAyika hai / prAtmA se pRthaka koI guNa sAmAyika jaisA nahIM hai| (2) vyavahAra bolA-AtmA ko sAmAyika kahanA ThIka nahIM, kyoMki aisA mAnane para jo bhI AtmA haiM, ve saba sAmAyika kahalAyeMge, isalie aisA kahanA ThIka nhiiN| aisA kaho ki jo AtmA yatanAvAna hai, vaha sAmAyika hai, anya nhiiN| (3) vyavahAra kI bAta kA khaNDana karate RjusUtra bolA-yatanAvAna sabhI AtmA sAmAyika mAne jAyeMge, to tAmali jaisA mithyA dRSTi bhI apane anuSThAna meM yatanAzIla hote haiM, unake bhI sAmAyika mAnanA hogA, parantu aisA iSTa nahIM, upayoga pUrvaka yatanA karane vAlA AtmA hI sAmAyika hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 285 aisA kahanA cAhie, kyoMki jaba heyopAdeya kA jJAna kara tyAga karegA to usakA vrata svataH pramANita ho jaaygaa| (4) zabda naya kahatA hai-upayoga-pUrvaka yatanAzIla to avirata samyag dRSTi aura deza virati bhI ho sakatA hai, kintu unake sAmAyika nahIM hotA, ataH aisA kahanA cAhie ki SaTkAya ke jIvoM para jo vidhipUrvaka virati vAlA ho, vaha saMyamI AtmA sAmAyika hai| (5) zabda naya ko bAta para samabhirUr3ha kahatA hai--yaha ThIka nahIM, aise saMyamI to dramatta-sAdhu bhI ho sakate haiM, kintu vahA~ sAmAyika nahIM hai, isalie aisA kaho-triguptigupta yatamAna saMyamI AtmA hI sAmAyika hai| (6) evabhUta apanI zuddha dRSTi meM ise bhI nahIM mAnatA, vaha kahatA hai ki isa prakAra apramatta-saMyata Adi ke bhI sAmAyika mAnanA hogA, jo ThIka nahIM, kyoMki unako karma kA baMdha hotA hai / ataH Atma-pradezoM meM sthiratA nahIM hai, isalie aisA kaho-sAvadyayoga se virata, trigupta, saMyamI upayogapUrvaka yatanAvAna AtmA hI sAmAyika hai| isa naya kI dRSTi se zailezIdazA prApta AtmA hI sAmAyika hai / kyoMki AtmA ke pradeza vahIM sampUrNa sthira rahate haiN| (1) nayagama naya kahatA hai-ziSya ko jaba guru ne sAmAyika kI anumati pradAna kI, taba se hI vaha sAmAyika kA kartA ho jAtA hai, kyoMki kAraNa meM kArya kA upacAra hotA hai| (2) saMgraha aura vyavahAra kahate haiM-anumati pradAna karane mAtra se nahIM, para jaba ziSya gurudeva ke caraNoM meM sAmAyika ke lie baiTha gayA, taba use kartA kahanA caahie| (3) Rju kahatA hai-guru caraNoM meM baiThA huA bhI jaba sAmAyika pATha ko par3ha rahA hai aura usake lie kriyA karatA hai, taba sAmAyika kA kartA kahanA caahie| (4) kintu zabdAdi naya kahate haiM-jaba sAmAyika meM upayogavAn hai taba zabda kriyA nahIM karate hue bhI, sAmAyika kA karttA hotA hai, kyoMki manojJa-pariNAma hI sAmAyika hai / isa prakAra sAmAyika aura sAmAyikabAn kA vibhinna dRSTiyoM se svarUpa samajha kara sAdhaka ko sAvadha yoga se virata hone kA abhyAsa karanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 286 * vyaktitva evaM kRtitva cAhie / dravya naya jo guNa paryAya ko prAtma-dravya se bhinna nahIM mAnate, unakI dRSTi se saMyamAdi guNavAn AtmA hI sAmAyika hai aura paryAya naya kI apekSA samabhAva lakSaNa guNa ko sAmAyika kahA gayA hai, kintu janamata nizcaya aura vyavahAra ubhayAtmaka hai| usameM akele vyavahAra aura akele nizcaya ko kArya sAdhaka nahIM mAnA jAtA, vyavahAra meM japa-tapa svAdhyAya evaM dhyAna meM saMyata jIvana se rahanA aura sAde veza-bhUSA meM zAMta baiThakara sAdhanA karanA sAmAyika hai / rAga dveSa ko ghaTAnA yA vikAroM ko jIta lenA sAmAyika kA nizcaya pakSa hai / sAdhaka ko aisA vyavahAra sAdhana karanA cAhie, jo nizcaya ke nikaTa pahu~cAve / sAdhanA karate hue bhI AtmA meM rAgadveSa kI maMdatA prApta nahIM ho to sUkSma dRSTi se dekhanA cAhie ki vyavahAra meM kahA~ galatI hai| ____ abhyAsa meM bar3I zakti hai| prati dina ke abhyAsa se manuSya alabhya ko bhI sulabha kara letA hai / yaha ThIka hai ki mAnasika zAMti ke binA sAmAyika apUrNa hai| sAdhaka usakA pUrNa Ananda nahIM pA sakatA, parantu apUrNa eka dina meM hI to pUrNa nahIM ho jAtA hai| usake lie sAdhanA karanI hotI hai| vyApAra meM 2-4 ru0 milAne vAlA abhyAsa kI kuzalatA se eka dina hajAra bhI milA letA hai| sAdhaka jaba taka apUrNa hai, truTiyAM ho sakatI haiM, para khAsa kara viSayakaSAya meM jisa vRtti kA jora ho, sadA usI para sadbhAvanA kI coTa mAranI caahiye| isa prakAra pratidina ke abhyAsa se sahaja hI jIvana svaccha evaM zAnta bana skegaa| yahI jIvana ko mahAna banAne kI kujI hai / jaise kahA bhI hai 'sAre vikalpoM ko haTA, nija Atma ko pahacAnale / saMsAra-vana meM bhramaNa kA, kAraNa inhIM ko maanle| jar3a bhinna terI AtmA, aisA hRdaya meM jAna tU / basa, lIna ho paramAtmA meM, bana jA mahAn mahAn tU / ' sAmAyika saudo nahIM, sAmAyika sama bhAva / leNo-deNo saba miTai, chUTa vaira vibhAva / / 1 / / sAmAyika meM kharaca nIM, vai samatA rI Aya / viSaya-bhoga saba chUTa jA, chUTa karama kaSAya / / 2 / / - -DaoN. narendra bhAnAvata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] jaina AgamoM meM svAdhyAya sarva vidita bAta hai ki svAdhyAya ke abhAva meM bar3e se bar3A sAdhana-sampanna sampradAya bhI surakSita nahIM raha sakatA / jaina zAsana meM svAdhyAya kA bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai / svAdhyAya dhyAna kA mahattvapUrNa avalambana aura zramaNa jIvana ko anuprANita karane vAlA hai| pratyeka zramaNa evaM zramaNI kI dinacaryA meM svAdhyAya kA pramukha sthAna hai| cAroM kAla svAdhyAya nahIM karane para zramaNa ko pratikramaNa karanA hotA hai / 'bhagavatI sUtra' meM gautama svAmI ke prazna kA uttara dete hue prabhu ne sbAdhyAya ke pA~ca prakAra batalAye haiN| 1. vAcanA, 2. pRcchanA, 2. paryaTanA, 4. anuprekSA, 5. dharmakathA / binA paThana-pAThana ke jJAna-vRddhi nahIM hotI, isalie sarva prathama vAcanA rakhA gayA hai| dUsare meM paThita viSayoM meM zaMkAoM kA samAdhAna karane aura jJAtavya viSaya ko samajhane hetu pRcchA hotI hai, yaha svAdhyAya kA dUsarA bheda haiN| tIsare meM jJAta viSaya ko sthira karane hetu parAvartana-rUpa svAdhyAya hotA hai| parAvartana upayoga pUrvaka ho aura svAdhyAyI usameM AnandAnubhUti prApta kara ske| etadartha cauthe meM anuprekSA-ciMtana rUpa svAdhyAya batalAyA hai / zAstravANI se prApta jJAna ke navanIta ko janatA meM vitaraNa karane ko dharmakathA-rUpa pA~cavA~ svAdhyAya hai / svAdhyAya kI vyAkhyA meM prAcAryoM ne isa prakAra vivecana kiyA hai __ adhyayana' ko adhyAya kahA hai, sundara uttama adhyAya hI svAdhyAya hai| acchI taraha maryAdA-pUrvaka par3hanA bhI svAdhyAya hai| acchI taraha maryAdA ke sAthaakAla ko chor3akara athavA pauruSI kI apekSA kAla-akAla kA dhyAna rakhakara par3hanA svAdhyAya kahalAtA hai| uparokta vacana ke anusAra jina prarUpita dvAdazAMga-sUtravANI ko vidvAnoM ne svAdhyAya kahA hai / isI ko 'suyanAraNaM-sujjhAno' pada se zrutajJAna ko svAdhyAya se abhinna kahA hai| 1. adhyayana adhyAyaH zobhano'dhyAyaH svAdhyAyaH |praa0| athavA suSThu A maryAdayA adhayite iti svAdhyAyaH / stha. 2 / / suSThu prA-maryAdayA-kAlavelA parihariNa pauruSya pakSeyAvA adhyAyaH-adhyayanaM svAdhyAyaH |gh.3 adhi.| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 288 * vyaktitva evaM kRtitva ___ sva. yAne Atma guNa athavA sva-siddhAnta kA jisase jJAna ho, vaise sadgraMthoM kA paThana-pAThana bhI svAdhyAya kahA jAtA hai| svAkhyAya yogya zruta: zrutajJAna ke 14 aura 20 bheda bhI kiye gaye haiN| parantu paThana-pAThana kI dRSTi se do hI bheda upayukta hote haiM-samyakzruta aura mithyAzruta / anuyoga dvAra sUtra meM laukika aura lokottara bheda se bhI kathana kiyA gayA hai| alpajJa-chadmasthoM ke dvArA svecchA se jina granthoM kI racanA kI gaI hai unako mithyAzruta yA laukika zruta kahate haiM / laukika zruta ekAnta hitakarI nahIM hote / sarAgiyoM kI vANI vItarAga vANI ke Azrita hone para hI samyakzruta hokara paThanIya ho sakatI hai| rAgAdi doSa se dUSita hone ke kAraNa vaha zAstra acUka muktimArga nahIM batA sakatA / mumukSu jIvoM ke lie vItarAga vANI yA usake anukUla chadmastha vANI bhava-bandhana kATane meM samartha hotI hai / sarAgiyoM ke vacana doSayukta hone ke kAraNa kabhI-kabhI pAThaka yA zrotA ke mana moha utpanna kara unako bhavasAgara meM bhaTakA dete haiM / vItarAga bhASita samyakzruta meM ye doSa nahIM hote haiM, kyoMki kAma, krodha, lobhAdi vikAroM ke sampUrNa kSaya se vItarAga nirdoSa hai / nirdoSa vANI zrotAoM meM bhI upazama rasa kA saMcAra karatI hai aura anAdi saMcita doSoM kA upazama karatI hai| isalie kahA hai zloko varaM parama tattba-patha-prakAzI, na graMtha koTi-paThanaM jana-raMjanAya / saMjIvanIti varamauSadha mekameva, vyartha-zramasya 'janano na tu' mUla bhAraH / / paramatattva ko prakAzita karane vAlA eka bhI zloka karor3oM granthoM se acchA hai, vyartha kA bhAra dene vAle mUloM ke Dhera se saMjIvanI kA eka bhI Tukar3A acchA hai / mokSa sAdhana ke durlabha caturaMgoM meM isa prakAra kI dharmazruti ko durlabha kahA gayA hai / manuSya tana pAkara bhI hajAroM lokadharma kI zruti anAyAsa nahIM pAte, jisako sunakara jIva tapa-zAMti aura ahiMsA bhAva ko prApta kareM, aise sadgranthoM kA zravaNa atyanta durlabha hai / jaise ki kahA hai jaM succA par3ivajjati, tavaM khaMti mahiMsayaM / / u0 3 / / samyak zruta dharmakathA pradhAna hotA hai, vahA~ arthakathA aura kAmakathA ko mahattva nahIM milatA-Atma svarUpa kA jJAna hone se samyak zruta ke dvArA jIva ko svarUpAmimukha gati karane ko preraNA milatI hai / ataH svarUpa aura AtmaguNa kA adhyayana hone se hI samyakzruta kA paThana-pAThana svAdhyAya kahA gayA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 289 svAdhyAya aura samAdhi : cAra prakAra kI samAdhiyoM meM zruta bhI dUsare namvara kA samAdhi-sthAna mAnA gayA hai| jaise 'cattANi viNaya samAhiTTANA pannatA / taMjahA-viNayasamAhI, suyasamAhI sava samAhI, AyAra'samAhI / zAstra jJAna ke adhyayana aura parizIlana se AtmA ko zArIrika evaM mAnasika samAdhi kI prApti hotI hai / ataH aneka prakAra ke samAdhi sthAnoM meM 'zruta svAdhyAya' ko bhI samAdhi kA eka kAraNa mAnA hai| zrutavAna hI tapa aura prAcAra kI samyak sAdhanA kara pAtA hai| isalie 'zruta samAdhi' ke pazcAt 'tapa-samAdhi' aura 'AcAra-samAdhi' kA ullekha kiyA gayA hai| zruta samAdhi meM jijJAsu ziSya ne vinayapUrvaka guru se pRcchA kI ki zAstra kyoM par3he jAyaM ? aura unase kaunasI samiti prApta hotI hai ? uttara meM prAcArya ne kahA-(1) zruta jJAna kA lAbha hogA, isalie pddh'o| (2) citta kI caMcalatA dUra hokara ekAgratA prApta hogI, isalie pddh'o| (3) AtmA ko dharma meM sthira kara sakoge, isalie pddh'o| (4) svayaM sthira hone para dUsaroM ko sthira kara sakoge, isalie par3ho / ekAgratA prApta honA hI samAdhi hai| tapa meM svAdhyAya kA sthAna : svAdhyAya kA mokSa mArga meM pramukha sthAna hai / zrutArAdhana kA sthAna jJAna aura tapasyA donoM meM AtA hai / bAraha prakAra ke tapa meM svAdhyAya cauthA antaraMga tapa hai, svAdhyAya ke dvArA mana vaura vANI kA tapa hotA hai| svAdhyAya paramaM tapaH-mana ke vikAroM ko zamana karane aura dharma-dhyAna kA Alambana hone se svAdhyAya parama tapa hai / anazana Adi bAhya tapa zarIra se lakSita hote haiM, para svAdhyAya antaraMga tapa hone se lakSita nahIM hotA, ataH yaha gupta tapa hai| zAstra kA vAcana aura zikSaNa kyoM ? ___ 'sthANAMga sUtra' meM zAstra kI vAcanA kyoM karanA aura ziSya ko zAstra kA zikSaNa kyoM lenA, isa para vicAra kiyA hai / sUtra kI vAcanA ke pA~ca kAraNa batalAye haiM-(1) vAcanA se zruta kA saMgraha hogaa| (2) ziSya kA upakAra hogA aura zrutajJAna se upakRta hokara ziSya bhI prema se sevA kregaa| (3) jJAna ke pratibaMdhaka karmoM kI zruta pATha se nirjarA hogii| abhyasta zruta vizeSa sthira hogaa| (5) vAcanA se sUtra kA viccheda bhI nahIM hogA aura avicchinna paramparA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 260 * vyaktitva evaM kRtitva se zAstra jJAna calatA rahegA / jaise kahA hai-paMcAheM ThANehi suttaMvAejjA, taMjahA 1. saMgrahaTThayAe, 2, uvaggahaTTayAe, 3, nijjaraTThayAe, 4. suttevAme pajjavajAe bhavissae-5. suttassavA avocchittinayaTThayAe |tthaa0|| . sUtra sIkhane ke bhI pA~ca kAraNa batalAye haiM, jaise-1. jJAna kI bRddhi ke lie 2. samyag darzana kI zuddhi aura rakSA ke lie 3. zAstra jJAna se cAritra kI nirmalatA rahegI, isalie sUtra sIkheM 4. mithyAtattva Adi ke abhiniveza se chuTakArA pAne ke lie arthAt mithyAtva Adi doSoM se mukta hone ke lie 5. yathAvasthita bhAvoM kA jJAna karane ke lie sUtra sIkhanA cAhie / kahA bhI hai-paMcahiThANehiM suttaM sikkhejjA, taMjahA-1 NANaTTayAe-2 daMsaNaTTayAe-3 carittaTThayAe 4 vuggavimoyaNaTThayAe-5 ahavatthaMvAbhAe jANissAmitti kaTU / svAdhyAya ke lie prAcAryoM ne anya hetu bhI diye haiM-1. buddhi kI nirmalatA, 2. prazasta adhyavasAya kI prApti, 3. zAsana rakSA, 4, saMzaya nivRtti, 5. paravAdiyoM ke zaMkA kA nirasana, 6. tyAga tapa kI vRddhi va aticAra zuddhi Adi ke lie svAdhyAya kiyA jAtA hai-tattvArtha rAjavArtika / svAdhyAya se lAbha: svAdhyAya se jJAnAvaraNI karma kA kSaya hotA hai| vAcanA se jJAnAvaraNa Adi karma kI nirjarA hotI hai aura sUtra kI vAcanA se AzatanA TalatI hai| vidhipUrvaka zAstra kI vAcanA dene se zrutayAna rUpa tIrtha dharma kA avalambana karane se mahatI karma nirjarA aura mahAn saMsAra kA anta hotA hai| vAcanA karane vAle ko pRcchanA karanI par3atI hai / pRcchanA karane se sUtra artha aura tadubhaya truTiyA~ dUra hotI aura sUtrAdi kI zuddhi hotI hai tathA adhyayana viSaya kI vividha AkAMkSAe~, jo mana ko asthira karatI haiM, kAMkSA mohanIya ke nAza se naSTa ho jAtI haiN| sthirIkaraNa ke lie paThita viSaya kA parAvartana kiyA jAtA hai / parAvartana se bhUle hue akSara yAda hote aura vizeSa prakAra ke kSayopazama se padAnusArI Adi vyaMjanalabdhi prApta hotI hai| citanarUpa anuprekSA bhI svAdhyAya hai| cintana se Ayukarma ko chor3a sAta karma prakRtiyoM ko dRr3ha bandhana se zithila bandhana vAlI karatA hai, dorghakAla kI sthiti ko choTI karatA hai aura tIvra rasa ko ghaTAkara mandarasa karatA hai| bahupradezI prakRtiyoM ko alpa pradeza vAlI kara detA evaM Ayukarma kabhI bAMdhatA, kabhI nahIM bhI bAMdhatA hai / asAta aura karkaza vedanIya karma kA upacaya nahIM krtaa| cintana karane vAlA anAdi-ananta, dIrghamArga vAle caturgattika saMsAra kAntAra ko alpa samaya meM hI pAra kara letA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 261 dharmakathA se karmoM kI nirjarA hotI aura prabhAvazAlI kathA se zAsana kI prabhAvanA hotI hai / zAsana kI prabhAvanA karane vAlA bhaviSya ke lie nirantara bhadrarUpa zubhAnubandhI karma kA saMcaya karatA hai| zramaNa caryA meM svAdhyAya : jisa prakAra pratilekhana, pramArjana, pratikramaNa, vaiyAvRtyakaraNa aura dhyAna niyata karma hai, aise svAdhyAya bhI zramaNa varga kA niyata karma hai| sadAcArI adhyAya meM kahA gayA hai ki prAtaHkAla pratilekhana karake sAdhuguru se vinayapUrvaka yaha pRcchA kare- 'bhagavan' mujhe aba kyA karanA cAhiye, vaiyAvacca yA svAdhyAya jo karanA ho usake lie AjJA cAhatA hU~ / 269 gurusevA meM niyukta kareM to binA glAni ke sevA kareM jaura svAdhyAya kI anumati pradAna kareM to sarvaduHkha mocana svAdhyAya kare |u0|26|6-10|| Age kahate haiM--"par3hamaM porisi sajjAyaM, bIyaMjhANaM jhiyaayi|" prathama prahara meM svAdhyAya karanA aura dUsare meM dhyAna arthAt artha kA cintana karanA, tIsare prahara bhikSA aura cauthe pahara meM phira svAdhyAya karanA / aisA rAtri ke prathama, dvitIya evaM caturtha pahara ke lie samajhanA / kevala niyata karma batA ke hI nahIM chor3A, kintu svAdhyAya ke samaya svAdhyAya nahIM karane ke lie pratikramaNa meM Ayojana bhI kiyA gayA hai / jaisa "paDikkamAyi cAukkAlaM sajjhAyassa akrnnyaae|" aav0|| cAroM kAla svAdhyAya nahIM kiyA ho usakA pratikramaNa karatA huuN| svAdhyAya kI vidhi : sAdhuoM kA apanA nirAbAdha svAdhyAya hotA rahe, isake lie svatantra rUpa se svAdhyAya bhUmi kI gaveSaNA karate aura vahA~ vidhipUrvaka svAdhyAya kiyA karate the| zAstra-pATha maMgala aura devAdhiSThita mAnA gayA hai| isake lie usakA adhyayana karane ke pUrva yaha dekha lenA Avazyaka hai ki Asa-pAsa kahIM asthi yA kalevara Adi to nahIM hai / yadi asvAdhyAya kI koI vastu ho, to use maryAdita bhUmi se bAhara DAlakara guru ko nivedana kara denA cAhie aura phira gurujI kI AjJA pAkara upayogapUrvaka adhyayana karanA-yaha sAmAnya vidhi hai| prAcIna samaya meM prathama pahara meM sUtra kA svAdhyAya aura dvitIya pahara meM artha kA cintana kiyA jAtA thA, isalie prathama sUtra pauruSI aura dUsarI arthapauruSI kahI jAtI thii| jaisA ki kahA hai-"utsaggeNaM par3hamA, dRgghar3iyA sutta porisI bhnniyaa| viiyAya attha visayA, niddiTThA diTThasamaehi" / 1 / vidhi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 262 * vyaktitva evaM kRtitva pUrvaka zruta kA ArAdhana karane ke lie ATha prAcAra batAye gaye haiM-1. jisa zAstra kA jo kAla ho, usako usI samaya par3hanA kAlAcAra hai| 2. vinayapUrvaka guru ko vaMdana kara par3hanA, vinayAcAra hai| 3. zAstra evaM jJAnadAtA ke prati bahumAna honA, bahumAnAcAra hai / 4. tapa-AyaMbila yA nIbI karake par3hanA, upadhAna prAcAra hai / 5. zabdoM meM hasva-dIrghAdi kA zuddha AcaraNa karanA, vyaMjanAcAra haiN| 6. samyag artha kI vicAraNA, arthAcAra hai| 7. mUla evaM artha donoM kA samyak uccAraNa aura prarUpaNa karanA, tadubhayAcAra hai / kalyANArthiyoM ko akAla aura asvAdhyAya ko bacAkara vidhipUrvaka svAdhyAya karanA cAhie, yaha ubhaya loka meM maMgalakArI hai| zrAvaka samAja aura svAdhyAya : zramaNa evaM zramaNiyoM meM to Aja bhI zAstra vAcana hotA hai| hA~, pUrva kI apekSA avazya isa ora ruci ghaTI hai aura kaI to vartamAna patra evaM sAhitya ko hI svAdhyAya mAna calate haiM , parantu zrAvaka samAja isa ora se prAyaH sarvathA hI dUra hai| bahuta se logoM kI yaha dhAraNA hai ki zrAvaka ko zAstra nahIM par3hanA cAhiye aura dharma grantha tathA siddhAnta vicAra kA par3hanA-par3hAnA sAdhuoM kA kAma hai| ThIka hai unakI dhAraNA ko bhI AdhAra hai, parantu usase zrAvakoM kI sUtra pATha kA niSedha nahIM hotA / zAstra meM sUtra vAcanA ke lie adhikArI kI carcA kI gaI hai-vahA~ sAdhu-sAdhviyoM kI apekSA hI vicAra kiyA hai aura guru ziSya paramparA se suttAgame kA adhyayana sAdhu hI kara sakate the| zrAvaka loga adhikAMza artharUpa Agama ke abhyAsI hote aura gurumukha se sunakara ve tattva jJAna evaM siddhAnta ke pramukha sthAnoM ko dhAraNa kara lete the| silasile se kisI zAstra ko vAcane va par3hane kA unheM avasara nahIM miltaa| phira bhI viziSTa dhAraNA va meghA zakti vAle zrAvaka-zrAvikA mUla va artha ke acche jAnakAra huA karate the / zAstra meM unake paricaya meM 'laThThA, gahiyaThThA, pucchiyaThThA, viNicchiyaThThA' Adi kahA hai, zrAvaka paramArtha ko grahaNa karane vAle aura tattvArtha kA nizcaya karane vAle hote / phira unako 'abhigaya, jIvA jIvA ............bandha mokkha kusalA' Adi pada se tattvajJAna meM kuzala bhI batAyA hai|' bhagavatI sUtra meM varNita tuMgiyA nagarI ke zrAvaka, rAjagadI kA maMDUka aura rAjakumArI jayantI Adi ke ullekha spaSTa zrAvaka-zrAvikA samAja meM zAstrIya jJAna ko pramANita karate haiM / pAlita zrAbaka ke lie to svayaM zAstrakAra ne nigrantha pravacana meM 'kovida' kahakara zAstra jJAna kA paMDita batalAyA hai| phira jJAtA dharma kathA meM subuddhi pradhAna kA varNana AtA hai, usane pudgala pariNati ko samajhA kara rAjA jita zatru ko jina dharmAnugAmI banA diyA thA / zAstra kI maulika jAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. kArI ke binA yaha saba sambhava nahIM ho sakatA, isalie mAnanA cAhiye ki zrAvaka bhI svAdhyAyazIla hote the| tuMgiyA nagarI ke zrAvakoM kI jAnakArI to muniyoM ko bhI prabhAvita karane bAlI thI / sAdhujana gurujanoM se kramika vAcanA lekara zAstra grahaNa kiyA karate aura zrAvaka jana zravaNa paramparA se prasaMga prasaMga para sune hue pravacanoM se saMkalana kara grahaNa karate the| isa prakAra pradhAnatA se zrAvaka samAja meM arthAgama aura gauNarUpa se suttAgama kA jJAna bhI kiyA jAtA thA, yaha prAyaH nirvivAda hai| pratikramaNa sUtra meM pratoM kI taraha jJAna ke aticAroM kA ullekha hai / yahA~ sUtra, artha aura tadumaya rUpa tIna Agama batAkara unake 14 doSa batalAye haiM, jo mUla sUtra kI apekSA hI saMgata ho sakate haiM / paramparA kI dRSTi se mandira mArga paramparA aura terahapaMtha paramparA meM zrAvaka ke lie sUtra vAcana kA niSedha thA, parantu aba mudraNa yuga meM zAstra itane sulabha ho gaye haiM ki jaina hI nahIM, ajaina aura videzIjanoM ko bhI zAstra hastagata hone lage, loga kAla akAla kI apekSA kiye binA hI par3hane lge| kaI ajaina aura videzI vidvAnoM ne to zAstra ke anuvAda bhI kara DAle haiN| aise samaya meM jaina gRhasthoM ke lie zAstra kA paThana-pAThana vizeSa Avazyaka ho gayA hai, jisase ve ajainoM meM sahI sthiti prastuta kara skeN| madhyakAla ke zrAvaka munijanoM se prAjJA lekara kucha zAstroM kA vAcana karate aura arthAgama se zAstroM ke paThana-pAThana aura zravaNa meM bar3I zraddhA rakhate the| zAstra ke atirikta thokar3oM ke dvArA bhI ve svAdhyAya kA lAbha liyA karate the| parantu Aja sthiti aisI ho gaI hai ki vyAkhyAna meM bhI zAstra zravaNa kI ruci vAle zrotA DhUMDhe bhI nahIM mila pAte / zikSita pIr3hI ko anya sAhitya par3hane kA prema hai, para dharma zAstra kA nAma AtA hai to koI kahatA hai mahArAja bhASA samajha meM nahIM AtI, koI bolatA hai par3heM kyA, varNana meM rocakatA nahIM hai| isa prakAra videzI vidvAna jahA~ prAkRta kA adhyayana kara samajhane kA prayatna karate haiM, vahA~ jaina gRhastha usa bhASA se hI aruci pradarzita kareM aura paThana-pAThana ke kSetra meM sAdhu sAdhviyoM ko chor3akara svayaM udAsIna raheM, to zAstroM kA saMrakSaNa kaise hogA? aura bhAvI prajA meM zruta kA pracAra-prasAra kisa bala para cala sakegA, vicAra kI bAta hai / vAstava meM yadi Apako jinavANI para prIti aura zAsana rakSA ke lie darda hai to svAdhyAya ko adhika se adhika apnaaiye| arthAgama yA zAstra para ke vyAkhyAna hI par3hiye, para par3hiye avazya / zAstrAnukUla AcAryoM ke vicAra aura vaise dravyAnuyoga tathA Adhyatmika grantha bhI paThanIya hote haiN| pratidina zAstra paThana kI paripATI se samAjadharma puSTa hotA aura zAstrIya jJAna kI vRddhi se zrAvaka samAja dharma sAdhana meM ravAzrayI banatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 264 * vyaktitva evaM kRtitva hai| sAdhu-sAdhviyoM ke abhAva meM bhI vAcana kI paramparA rahane se dharma sthAna sadA mukta dvAra raha sakatA hai / binA sAdhuoM ke Arya samAja, brahma samAja aura sikkha Adi amUrti pUjaka saMgha svAdhyAya se hI pragatizIla dikha rahe haiM / yaha gRhastha samAja meM dharma zikSA ke prasAra kA hI phala hai| sthAnakavAsI jaina samAja ko to sAdhujanoM ke atirikta zruta svAdhyAya kA hI pramukha AdhAra hai| ataH sAdhu saMkhyA kI alpatA aura vizAla dhArmika kSetra ko dekhate hae yaha kahanA atizayoktipUrNa nahIM hotA ki zrAvaka samAja ne svAdhyAya kA ucita prasAra nahIM kiyA to saMgha kA bhabiSya khatare se khAlI nahIM hogaa| jJAtA dharma kathA meM naMdana maNiyAra kA varNana AtA hai| bhagavAna mahAvIra kA ziSya hokara bhI vaha sAdhuoM ke darzana nahIM hone se, sevA aura zikSA ke abhAva se samyaktva paryApta se gira gayA, satsaMga yA svAdhyAya ke dvArA dharma zikSA milatI rahatI to yaha pariNAma nahIM AtA aura na use Arta bhAva meM marakara durdurayoni meM hI jAnA pdd'taa| vartamAna ke zrAvaka samAja ko isase zikSA grahaNa karanI caahiye| zAstra vAcana meM yogyatA : SaDAvazyaka meM sAmAyika pratikramaNa aura jIvAdi tattvoM kI jAnakArI to sAmAnya svAdhyAya hai, usake lie khAsa adhikArI kA prazna nahIM honA para viziSTa zruta ko vAcanA ke lie yogyatA kA vicAra kiyA gayA hai| zAstra pAThaka meM vinaya, rasa-vijaya aura zAMta svabhAva honA Avazyaka mAnA gayA hai / zAstrakAroM kA spaSTa Adeza hai ki-avinIta, rasa lampaTa aura kalaha ko zAMta nahIM karane vAlA zAstra vAcana ke yogya nahIM hotA / jaise kahA hai-1. tono ka ppaMti vAittae-2. aviNIe vigaha paDivadva-3. avi usaviyapA hur3e / stha0 aura vRha0 / vAcanA premI ko prathama zAstra vAcanA kI bhUmikA pradata karake phira vidvAna muni yA anubhavI svAdhyAyI ke AdezAnusAra uttarAdhyayana, Avazyaka sUtra yA upAsaka dazA, dazAzrutakaMntha Adi se vAcana prArambha karanA cAhie aura zAstra ke vicAroM ko zAstrakAra kI dRSTi se anukUla hI grahaNa karane kA prayAsa karanA cAhiye / zAstra meM kaI jJaya viSaya aura apavAda kathana bhI Ate haiM, vAcaka ko gambhIratA se unakA paThana-pAThana karanA cAhiye, tabhI svAdhyAya kA saccA prAnanda anubhava kara skeNge| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] jainAgamoM meM zrAvaka-dharma svabhAva cyuta aAtmA ko jo punaH svabhAva-sthita kare aura girate hue ko svabhAva meM dhAraNa kre| vaise AcAra-vicAra ko zAstrIya bhASA meM dharma kahate haiN| "ege dhamme" arthAt dhAraNa karane ke svabhAva se vaha eka hai| sthita-bheda, kSetra-bheda aura pAtra-bheda kI apekSA mUla meM vaha eka hokara bhI, jaise pAnI vividha nAma aura rUpoM se pahacAnA jAtA hai, vaise dharma bhI adhikArI-bheda aura sAdhanA-bheda se aneka prakAra kA kahA jAtA hai| sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna meM dharma ke zrutadharma aura cAritra dharma ke rUpa se do prakAra batalAye haiM, phira cAritra dharma ko bhI AgAra dharma aura aNagAra dharma ke bheda se vibhakta kiyA hai| AgAra kA artha hai ghara / ghara ke prapaMcamaya vAtAvaraNa meM rahakara jo dharma-sAdhanA kI jAya, use AgAra dharma aura ghara ke sampUrNa prArambha-parigraha se virata hokara jo dharma-sAdhanA kI jAya usako aNagAra dharma kahA gayA hai| AgAra dharma kA hI dUsarA nAma zrAvaka dharma hai / tyAgI-zramaNoM kI upAsanA karane se gRhastha ko zramaNopAsaka yA upAsaka bhI kahA gayA hai| dazAzrutaskaMdha meM samyagdarzanI gRhastha ko vrata-niyama ke abhAva meM darzana dhAvaka kahA hai| AcArya kahate haiM ki jo vrata-niyama rahita hokara bhI jina zAsana kI unnati ke lie sadA tatpara rahatA hai aura caturvidha saMgha kI bhakti karatA hai, vaha avirata-samyag dRSTi bhI prabhAvaka zrAvaka hotA hai, jaisA ki kahA hai jo avirovi saMghe, bhattititthunnaI sayA kuNaI / aviraya-sammadiTTI, pabhAvago sAvago so'vi / / AgamoM meM prAyaH bArahavratadhArI zrAvakoM kA hI nirdeza milatA hai| eka Adi vratadhArI dezavirata hote haiM, para AgamoM meM vaisA koI udAharaNa nahIM miltaa| usa samaya meM rAjya-zAsana ke cAlaka ceTaka aura udAyI jaise rAjA aura subAhu jaise rAjakumAroM ke bhI dvAdaza vratoM ke dhAraNa kA hI ullekha AtA hai| parantu pUrvAcAryoM ne zrAvaka dharma kI bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa aisI tIna zreNiyA~ nirdhArita kI haiN| jaghanya zrAvaka: jaghanya zrAvaka ke lie tIna bAteM Avazyaka batalAI haiM, jo nimna prakAra haiM : Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 266 * vyaktitva evaM kRtitva 1. mArane kI bhAvanA se prerita hokara kisI trasa jIva kI hatyA nahIM krnaa| 2. madya-mAMsa kA tyAgI honaa| 3. namaskAra mantra para pUrNa zraddhA rkhnaa| kahA bhI hai--AuTTi thUla-hiMsAI, majja-masAi cAio / jahannano sAvago hoi, jo namukkAra dhaaro|| madhyama zrAvaka: madhyama zrAvaka kI vizeSatAe~ isa prakAra haiM : 1. deva, guru, dharma para zraddhA rakhatA huA jo bar3I hiMsA nahIM krtaa| 2. madya mAMsa Adi abhakSya padArthoM kA tyAgI hokara jo dharma-yogya lajjAlutA, dayAlutA, gaMbhIratA aura sahiSNutA Adi muNa yukta ho| 3. jo pratidina SaTakarma kA sAdhana karatA aura dvAdaza vratoM kA pAlana karatA ho| kahA gayA hai devArcA guru-zuzruSA svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAna catigRhasthAnA SaT karmANi dine dine / / SaTkarma : chaha dainika karma isa prakAra haiM1. deva bhakti : vItarAga aura sarvajJa devAdhideva arihaMta hI zrAvaka ke ArAdhya, daiva haiN| zrAvaka kI pratijJA hotI hai-"arihaMto mahadevoM" ati arihaMta mere upAsya deva haiM, unake lie kahA gayA hai-"dasaTTa dosA na jassa so devo" jinameM dasa aura ATha (aTThAraha) dUSaNa nahIM haiM, ve hI lokottara pakSa meM ArAdhyadeva haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra karmoM ke kSaya se jinameM aTThAraha doSa nahIM hote, ve arihaMta kahalAte haiN| aThAraha doSa nimna prakAra haiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. * 267 (1) ajJAna (2) nidrA (3) mithyAtva (4) avirati (5) rAga (6) dvaSa (7) hAsya (8) rati (8) arati (10) bhaya (11) zoka (12) jugupsA (13) kAma (14) dAnAntarAya (15) lAbhAntarAya (16) bhogAnta rAya (17) upabhogAnta rAya aura (18) vIryAntarAya / kucha AcArya aThAraha doSoM meM 'kavalAhAra' ko eka mAnakara kevalI bhagavAn ke 'kavalAhAra' nahIM mAnate, para AhAra kA sambandha zarIra se hai, vaha 'gamanAgamana' aura zvAsa kI taraha zarIra-dharma hone se prAtma guNa kA ghAtaka nahIM banatA, ataH yahA~ usakA grahaNa nahIM kiyA gyaa| isa prakAra aThAraha doSa-rahita, bAraha guNa sahita, arihaMta deva hI ArAdhya haiM / deva tyAgI, virAgI evaM vItarAga haiM, ataH tyAga, virAga ora vItarAga bhAva kI ora bar3hanA evaM tadanukUla karaNI karanA hI unakI saccI bhakti ho sakatI hai, jaisA ki santoM ne kahA hai dhyAna dhUpaM manaH puSpaM, paMcendriya-hutAzanaM / kSamA jApa saMtoSa pUjA, pUjo deva niraMjanaM / / 2. guru sevA : ___ dUsarA karma gurusevA hai| "jAvajjIvaM susAhuNo guruNo" ke anusAra zrAvaka, prAraMbha-parigraha ke tyAgI, samyakajJAnI, muni evaM mahAsatiyoM ko hI guru mAnatA hai| sacce saMta choTI-bar3I kisI prakAra kI hiMsA karate nahIM, karavAte nahIM, karane vAle ko bhalA bhI samajhate nhiiN| isa prakAra ve jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ke bhI tIna karaNa, tIna yoga se sarvathA tyAgI hote haiN| zrAvaka pratidina aise gurujanoM ke darzana va vaMdana kara upadeza grahaNa karate haiM aura unake saMyama guraNa ke rakSaNa va poSaNa hita vastra, pAtra, AhAra, auSadha evaM zAstrAdi dAna se sevA-bhakti karate haiM / jaisA ki upAsakadazAMga sUtra meM Ananda zrAvaka ne kahA, "kappai meM samaNe niggaMthe phAsuya-esaNijjeNaM asaNa, pANa, khAima, sAima, vattha, paDiggaha, kaMvala, pAya pucchaNeNaM, pIDha, phalaga, sijjA, saMthAraeNaM, prosahabhesajjeNaM, paDilAbhemANassa viharintae" arthAt mujhe zramaNa nirgranthoM ko prAsuka aura nirdoSa azanAdi cAroM AhAra, vastra, pAtra, kaMvala, pAdapoMchana, pITha, phalaka, zaiyA, saMstAraka aura auSadha-bhaiSaja se pratilAbha dete hue vicaraNa karanA yogya hai / anya tIrtha ke deva yA anya-tIrtha-parigRhIta caitya kA vaMdana-namaskAra karanA yogya nahIM, vaise hI unake pahale binA batalAye unase pAlApa-saMlApa karanA tathA unako (gurugoM ko) azanAdi denA nahIM kalpatA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 268 * vyaktitva evaM kRtitva 3. svAdhyAya : sadguru kA saMyoga sarvadA nahIM milatA aura milane para bhI unakI zikSA kA lAbha binA svAdhyAya ke nahIM miltaa| ataH guru-sevA ke pazcAta svAdhyAya kahA gayA hai / zrAvaka guru kI vANI sunakara ciMtana, manana aura praznottara dvArA jJAna ko hRdayaMgama karatA hai / zAstra meM variNata zrAvaka ke lie 'nigrantha pravacana' kA 'kovida' vizeSaNa diyA gayA hai| svAdhyAya ke dvArA hI zAstra kA kovidapaMDita ho sakatA hai / ataH pratyeka zrAvaka-zrAvikA ko vAcanA, pRcchA, paryaTanA, anuprekSA aura dharmakathA dvArA dharmazAstra kA svAdhyAya karanA caahiye| sadguru kI anupasthiti meM unake pravacanoM kA svAdhyAya guru sevA kA Ananda pradAna karatA hai| kahA bhI hai- "svAdhyAya binA ghara sUnA hai, mana sUnA hai sadjJAna binaa|" 4. saMyama : jitendriya, saMyamazIla puruSa kA hI svAdhyAya zobhAspada hotA hai| ataH svAdhyAya ke bAda caturtha karma saMyama batalAyA hai| zrAvaka ko pratidina kucha kAla ke lie saMyama kA abhyAsa karanA caahie| abhyAsa-bala se cirakAla saMcita bhI kAma, krodha aura lobha kA prabhAva kama hotA hai aura upazama bhAva kI vRddhi hotI hai| ataH zrAvaka ko pApa se bacane ke lie pratidina saMyama kA sAdhana karanA caahie| 5. tapa : gRhastha ko saMyama kI taraha pratidina kucha na kucha tapa bhI avazya karanA cAhie / tapa-sAdhana se manuSya meM sahiSNutA utpanna hotI hai| ataH Atma-zuddhi ke lie anazana, uNodarI, rasaparityAga Adi meM se koI bhI tapa karanA Avazyaka hai / tapa se indriyoM ke viSaya kSINa hote haiM aura paraduHkha meM samavedanA jAgRta hotI hai| rAtri-bhojana aura vyasana kA tyAga bhI tapa kA aMga hai| AvazyakatAoM se dabA huaA gRhastha tapa dvArA zAnti-lAbha prApta karatA hai| 6. dAna : ___ zrAvaka-jIvana ke mukhya guNa dAna aura zIla haiM / zrAvaka tapa kI taraha apane nyAyopArjita vitta kA pratidina dAna karanA bhI Avazyaka mAnatA hai, jaise zarIra vibhinna prakAra ke pakavAna grahaNa kara phira mala rUpa se kucha visarjana bhI karatA hai / svastha zarIra kI taraha zrAvaka bhI pratidina prApta dravya kA deza, kAla evaM pAtrAnusAra ucita vitaraNa kara dAna dharma kI ArAdhanA karatA hai| pUrNiyA zrAvaka ke lie kahA jAtA hai ki usane dharmI bhAI ko prItidAna karane ke lie Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 264 ekAntara vrata karanA prArambha kiyaa| pUNI ke dhandhe meM to ghara kA kharca mAtra calatA thaa| ataH vaha tapasyA se apanA khAnA bacA kara svadharmI bandhu kI sevA karatA thaa| madhyama zrAvaka SaTkarma kI sAdhanA ke samAna dvAdaza vrata kA bhI pAlana karatA hai| dvAdaza vrata : Ananda zrAvaka ne bhagavAn mahAvIra kA upadeza zravaNa kara prArthanA kIprabho! jaise Apake pAsa bahuta se rAjA, Izvara, talavara, mAMDavI, koTumbI aura sArthavAha Adi muNDita hokara aNagAra dharma kI pravrajyA grahaNa karate haiM, vaise maiM aNagAra dharma grahaNa karane meM samartha nahIM huuN| maiM Apake pAsa pA~ca aNuvrata, sAta zikSA vrata rUpa dvAdaza vidha gRhastha dharma ko grahaNa kruuNgaa| mAlUma hotA hai prAcIna samaya ke zrAvaka prArambha se hI samyagdarzana pUrvaka bAraha vrata grahaNa karate the| ve bIca ke jaghanya mArga meM aTake nahIM rahate the| aAnanda ne jina zrAvaka vratoM ko svIkAra kiyA thA, unakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai 1. sthala prANAtipAta viramaNa vrata : isa vrata ke anusAra gRhastha trasa jIvoM kI saMkalpa pUrvaka hiMsA karane va karavAne kA do karaNa, tIna yoga se tyAga karatA hai| calate-phirate jIvoM kI jIvana bhara mana, vacana, kAya se durbhAvanAvaza hiMsA karanI nahIM, karavAnI nahIM / 2. sthala mRSAvAda viramaraNa vrata : isake anusAra zrAvaka sthUla jhUTha kA tyAga karatA hai| dUsare kA jAnI mAlI nukasAna ho aisA jhUTha mana, vacana, kAya se jJAnapUrvaka bolanA nahIM / bar3A jhUTha pA~ca prakAra kA hai jaise(1) kanyA sambandhI, (2) gogrAdi pazu zambandhI, (3) bhUmi sambandhI, (4) jamA rakama yA dharohara dabAne sambandhI tathA (5) jhaThI sAkSI yA mithyA lekha sambandhI / zrAvaka ko inakA tyAga karanA hotA hai, tabhI vaha samAja, rASTra aura parivAra meM vizvAsapAtra mAnA jAtA hai| 3. sthUla adattAdAna viramaNavrata : isake anusAra zrAvaka bar3I corI kA tyAga karatA hai| vaha svayaM corI nahIM karatA, jAnakara corI kA mAla nahIM letA, eka deza kA mAla dUsare deza meM binA anumati nahIM bhejatA aura binA anumati ke rAjya-sImA kA atikramaNa nahIM krtaa| kama jyAdA tola mApa rakhanA aura mAla meM milAvaTa kara grAhaka ko dhokhA dene meM, zrAvaka apane acaurya vrata kA dUSaNa mAnatA hai| isa taraha vaha corI kA do karaNa tIna yoga se tyAga karatA hai| "jAijo lAkha rahIjo sAkha" ke anusAra vaha itanA vizvasta hotA hai ki yadi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 300 * vyaktitva evaM kRtitva rAja-bhaNDAra meM bhI calA jAya, to avizvAsa kA koI prazna hI nahIM uThatA / yahI acaurya vrata kI mahimA hai| 4. svadAra saMtoSa paradAra vivarjana vrata : isake anusAra gRhastha parastrI kA tyAgI hotA hai| pANigRhIta strI aura puruSa apane kSetra meM maryAdAzIla hote haiN| vaha bhoga ko Atmika durbalatA samajhakara zanaiH zanaiH abhyAsabala se kAma vAsanA para vijaya prApta karanA cAhatA hai / yaha yathAzakya aise AhAra, vihAra aura vAtAvaraNa meM rahanA pasaMda karatA hai, jahA~ vAsanA ko protsAhana nahIM milatA hai| hasta-maithuna, anaMga-krIr3A, azlIla nRtya gAna aura nagna citrapaToM se ruci rakhanA isa vrata ke dUSaNa mAne gaye haiN| zrAvaka nasabaMdI jaise kRtrima upayogoM se saMtatinirodha ko iSTa nahIM maantaa| vaha indriya-saMyama dvArA garbha-nirodha ko hI svaparahitakArI mAnatA hai| 5. icchA parimANa vrata : isa vrata meM zrAvaka hiraNya-suvarNa-bhUmi aura pazudhana kA parimANa kara tRSNA kI bar3hatI Aga ko ghaTAtA hai| vaha dhana ko zarIra kI bhautika AvazyakatA pUrti kA sAdhana mAtra mAnatA hai| jIvana kA sAdhya dhana nahIM, dharma hai| ata: dhanArjana meM dharma aura nIti ko bhUlakara tana mana se asvastha ho jAnA buddhimattApUrNa nahIM kahA jaataa| vRddha aura durbala ko lAThI kI taraha gRhastha ko dhana kA sahArA hai / lAThI calane meM madada ke lie hai, para vaha pairoM meM TakarAne lage to kuzala pathika use vahIM chor3a degaa| zrAvaka isI bhAvanA se parigraha kA parimANa karatA hai| Ananda ne bhagavAna ke pAsa hiraNya suvarNa, catuSpada aura bhUmi kA parimANa kiyA thaa| vartamAna meM jo sampadA thI, unhoMne usako sImita kara icchA para niyaMtraNa kiyaa| pariNAma svarUpa karor3oM kI saMpadA hokara bhI unakA mana zAMta thaa| samaya pAkara unhoMne prApta sampadA se kinArA kara ekAnta sAdhana kiyA aura nirAkula bhAva se avadhijJAna kI jyoti prApta kii| isa prakAra parigraha kA parimANa karanA isa vrata kA lakSya hai| 6. digvrata : ahiMsAdi mUla vratoM kI rakSA evaM puSTi ke lie digvata, bhogopabhoga parimAraNa aura sAmAyika Adi zikSAvratoM kI AvazyakatA hotI hai| jitanA jisakA deza-dezAntara meM bhramaNa hogA, utanA hI usakA prArambha-parigraha bhI bar3hatA rahegA ataH isa vrata meM gRhastha ke bhramaNa ko sImita kiyA gayA hai| sAraMbhI gahastha jahA~ bhI paha~cegA, prAraMbha kA kSetra bhI utanA hI vistRta hogaa| ataH zrAvaka ko pUrva Adi chahoM dizA meM AvazyakatAnusAra kSetra rakhakara Age kA bhramaNa chor3anA hai| isa prakAra dizA-parimANa lAlasAoM ko kama karane kA prAthamika prayoga hai| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 7. upabhoga - paribhoga parimANa vrata manuSya hiMsA, asatya Adi pApa AvazyakatA aura bhogya sAmagrI ke lie hI karatA hai / jaba taka zArIrika AvazyakatA para aMkuza nahIM kiyA jAtA, ahiMsA evaM aparigraha kA pAlana saMbhava nahIM / ataH isa vrata meM khAna-pAna - snAna yAnAdi sAmagriyoM ko sImita karanA Avazyaka batalAyA hai| zrAvaka Ananda ne dAtuna se lekara dravya taka 26 boloM kI maryAdA kI aura mahArambha ke 15 kharakarma-hiMsaka dhaMdhoM kA bhI tyAga kiyA thA / AvazyakatA vRddhi ke sAtha manuSya kA kharca bar3hegA aura usakI pUrti ke lie use prArambha - parigraha bhI bar3hAnA hogA / ataH kahA gayA ki bhogopabhoga ke padArthoM kI maryAdA karo / maryAdA karane se jIvana halkA hogA aura prArambha - parigraha bhI sImita rahegA / 8. zranarthadaNDa viramaNa vrata : hiMsAdi pApoM ko ghaTAne ke lie jaise AvazyakatAoM kA parimANa karanA Avazyaka hai, vaise vyartha - binA khAsa prayojana ke hone vAle doSoM se bacanA bhI Avazyaka hai / ajJAnI mAnava kitane hI pApa nA samajhI se karatA rahatA hai / zAstra meM anartha daNDa ke cAra kAraNa batAye gaye haiM / ( 1 ) apadhyAna ( 2 ) pramAda ( 3 ) hiMsrapradAna aura ( 4 ) mithyA upadeza / binA prayojana prArta- raudra ke bure vicAra karanA, droha karanA, bhaviSya kI vyartha cintA karanA, nAca, sarakasa evaM nazA se pramAda bar3hAnA, hiMsAkArI astra-zastra agni viSa Adi ajJAta vyakti ko denA, pApakArI upadeza denA, meMr3he, tItara Adi lar3Ake khuza honA, tela, pAnI Adi khule rakhanA, binA prayojana harI tor3anA yA daba Adi para calanA anartha daNDa hai / zramaNopAsaka ko binA prayojana kI hiMsAdi pravRtti se bacanA nitAMta Avazyaka hai | * 301 6. sAmAyika vrata : anartha ke kAraNabhUta rAga, dveSa evaM pramAda ko ghaTAne ke lie samatA kI sAdhanA zrAvazyaka hai / sAmAyika meM sampUrNa pApoM ko tyAgakara samabhAva ko prApta karane kI sAdhanA kI jAtI hai / sAmAyika ke samaya zrAvaka zramaNa kI taraha niSpApa jIvana vAlA hotA hai / usa samaya Arambha - parigraha kA sampUrNa tyAga ho jAtA hai / ataH gRhastha ko bAra-bAra sAmAyika kA abhyAsa karanA cAhie, jaisA ki kahA hai sAmAiyammi ukae samaNI iva sAvapro havaI jamhA | ee kAraNa bahuso sAmAiyaM kujjA [vi. prA. ] Jain Educationa International pratidina prAtaH kAla gRhastha ko dravya kSetra kAla aura bhAva-zuddhi ke sAtha sampUrNa pApoM kA parityAga kara sthira grAsana se muhUrta bhara sAmAyika kA abhyAsa avazya karanA caahie| isase tana, mana aura vANI meM sthiratA prApta hotI hai / For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 302 * vyaktitva evaM kRtitva 10. dezAvakAzikavrata : jIvana meM prArambha-parigraha kA saMkoca karane aura pUrvagRhIta vratoM ko paripuSTa karane ke lie dainika vrata grahaNa ko dezAvakAzika kahate haiN| isameM gRhastha hiMsAdi AzravoM kA dravya kSetra kAla kI maryAdA se pratidina saMkoca karatA hai| pratidina abhyAsa karane se jIvana saMyata aura niyamita banatA hai aura vRttiyA~ svAdhIna banatI haiN| 11. pauSadhopavAsa vrata : dainika abhyAsa ko adhika balavAna banAne ke lie gRhastha parvatithi meM pauSadhopavAsa kI sAdhanA karatA hai| isameM AhAra tyAga ke sAtha zarIra-satkAra aura hiMsAdi pApa kAryoM kA bhI ahorAtra ke lie do karaNa tIna yoga se tyAga hotA hai| pauSadha, vratI hiMsAdi pApa karmoM ko mana, vANI aura kArya se svayaM karatA nahIM aura karavAtA nhiiN| isa dina jJAna-dhyAna se AtmA ko puSTa karanA mukhya lakSya hotA hai| prAcInakAla ke zrAvaka aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha kA samyak pAlana karate the| jaisA ki bhagavatI sUtra ke prakaraNa meM kahA hai-cAudasaTTha mudiTTha puNNamAsiNIsu paDipuSNa posahaM samma aNupAlemANA viharanti / zrAvaka caturdazI, aSTamI amAvasyA aura pUrNimA meM pratipUrNa pauSadha kA samyak pAlana karane vicarate haiN| dina-rAta Arambha parigraha meM phaMsA rahane vAlA gRhastha jaba pUre dina rAta hiMsA, jhUTha, parigraha se bacakara cala letA hai, to use vizvAsa ho jAtA hai ki hiMsA, jhUTha, kuzIla aura krodha Adi ko chor3akara jIvana zAMti se calAyA jA sakatA hai| pauSadhopavAsa zramaNa-jIvana kI sAdhanA kA pUrva rUpa hai| zrAvaka ko anukUlatAnusAra hara mAha meM pauSadha vrata kI sAdhanA avazya karanI caahie| 12. atithisaMvibhAga vrata : isa vrata ke dvArA zrAvaka bhojana ke samaya zramaNa-nigraMthoM kA saMvibhAga karatA hai| zAstra meM usake lie 'UsiyaphalihA avaMguya dubAre' kahA hai, arthAt usake dvAra kI Agala uThI rahatI hai| zrAvaka ke gRhadvAra khule rahate haiN| sAdhu sAdhvI kA saMyoga milane para nirdoSa AhAra-pAnI, vastra, pAtra aura auSadha Adi se unako pratilAbha denA zrAvaka apanA Avazyaka kartavya samajhatA hai| vaha mana, vacana, kAya kI zuddhi se vidhi pUrvaka vizuddha AhArAdi pratilAbhita kara apane Apako kRtakRtya mAnatA hai| sAdhu ke abhAva meM deza virati zrAvaka aura samyakadRSTi bhI satpAtra mAnA gayA hai| dAna gRhastha kA dainika karma hai| vaha yathAyogya gahAgata hara eka kA satkAra karatA hai| bhagavatI sUtra meM 'vicchaDDiya paura bhattapANe' vizeSaNa se gRhastha ke yahA~ dIna-hIna, bhUkhe pyAse pazu-pakSI aura mAnava ko pracura bhAta-pAnI DAlA jAnA kahA gayA hai| vaha anukampA dAna ko puNyajanaka mAnatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 303 utkRSTa zrAvaka : vaidika paramparA meM jaise gahasthAzrama ke pazcAt vAnaprastha kA vidhAna hai| jaina paramparA meM aisA hI vratI jIvana ke bAda paDimAdhArI sAdhana kA ullekha hai| yaha zrAbaka jIvana kI utkRSTa sAdhanA hai| paDimAoM kA varNana dazAzrutaskaMdha sUtra kI chaThI dazA meM vistAra se kiyA gayA hai| isa viSaya para lekhakoM ne svatantra vicAra bhI kiyA hai, ata: yahA~ saMkSipta paricaya mAtra hI prastuta kiyA jAtA hai| abhigraha vizeSa ko paDimA yA pratimA kahate haiN| zrAvaka kI 11 aura sAdhu ke lie mukhya 12 paDimAe~ kahI gayI haiN| zrAvaka kI gyAraha paDimAe~ nimna prakAra haiM 1. darzana paDimA : nirdoSa samyagdarzana kA pAlana karanA / 2. vrata paDimA : niraticAra samyak rUpa se zrAvaka vratoM kI ArAdhanA krnaa| 3. sAmAyika paDimA : trikAla sAmAyika kA abhyAsa krnaa| 4. pauSadha paDimA : pratimAsa parvatithi ke chaH pauSadha karanA / 5. eka rAtrika paDimA : isameM asnAna Adi pA~ca boloM kA pAlana karate hue jaghanya eka do tIna dina, utkRSTa pA~ca mAsa taka vicaratA hai| 6. brahmacarya paDimA : pUrvokta niyamoM ke sAtha isameM dina rAta pUrNa brahmacarya kA pAlana kiyA jAtA hai / isakA utkRSTa kAla 6 mAsa kA hai| 7. saMcita pAhAra varjana paDimA : pUrva paDimA ke niyamoM kA pAlana karate hue sacittAhAra kA tyAga rakhanA / isakA utkRSTa kAla 7 mAsa hai| 8. prArambha tyAga paDimA : isameM svayaM prArambha karane kA tyAga hotA hai| isakA utkRSTa kAla 8 mAsa hai| 9. preSya paDimA : isameM paDimAdhArI dUsare se prArambha karavAne kA tyAga rakhatA hai / isakA utkRSTa kAla nava mAsa kA kahA gayA hai / 10. uddiSTa tyAga paDimA : isa paDimA meM apane uddezya se kiye hue prAraMbha kA bhI sAdhaka tyAga karatA hai| zira para zikhA rakhatA yA kSuramuNDana karatA hai / isakA utkRSTa kAla dasa mAsa kA hai| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva 11. zramaNa bhUta paDimA : isameM zramaNa nirgranthoM ke dharma kA pAlana kiyA jAtA hai / vaha sAdhu veSa meM rahakara apanI jJAti ke kula meM bhikSAcaryA lekara vicaratA hai| pUchane para apanA paricaya zramaNopAsaka rUpa se detA hai / isakA kAla 11 mAsa kA hai| jaghanya hara pratimA kA eka dina, do dina yA tIna dina kA sAdhanA kAla mAnA gayA hai| tapa Adi kA vizeSa varNana mUla sUtra meM upalabdha nahIM hotaa| paDimA-sAdhana se sAdhu jIvana meM praveza saralatA se ho sakatA hai| ___ isa prakAra jIvana-sudhAra ke pazcAt zrAvaka maraNa-sudhAra kA lakSya rakhatA aura usake lie apacchima mAraNAMtika saMlekhanA dvArA jIvana nirapekSa hokara pUrNa samAdhi ke sAtha deha-visarjana karatA hai| yahI zrAvaka dharma kI sAdhanA kA saMkSipta paricaya hai| zrAvaka prathama mahArambhI se alpArambhI-alpa parigrahI hokara anAraMbhIaparigrahI jIvana kI sAdhanA meM agrasara hotA huA Atmazakti kA adhikArI banatA hai / zramaNa kI taraha usakA lakSya bhI prArambha-parigraha se alaga hokara zuddha buddha nija svarUpa ko prApta karatA hai / zrAvaka-gItikA 0 DaoN0 narendra bhAnAvata zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / jisake mana meM pyAra umar3atA, nyAya-nIti se karatA arjana, vANI meM mAdhurya chalakatA, maryAdita icchAmaya jIvana, caryA meM devatva jhalakatA, hiMsA, jhUTha, steya kA varjana, saravara meM zatadala gunndhaark| nirvyasanI saMyama-saMvAhaka / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / / 1 / / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / / 3 / / vrata-niyamoM meM jo sudRr3ha, sthira, jo samAja kI dhar3akana sunatA, cAhe AveM saMkaTa phira-phira, nagna manujatA hita paTa bunatA, vatsala bhAvI, parahita-tatpara, zoSaNa-utpIr3ana se lar3atA, dIna-duHkhI dalitoM kA pAlaka / satya, ahiMsA, samatA-sAdhaka / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka // 2 // zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka // 4 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] dhyAna : svarUpa-vizleSaNa dhyAna kI AvazyakatA : saMsAra ke sAdhAraNa prANI kA mana nirantara itastataH itanA gatizIla rahatA hai ki vaha kSaNa-pala meM hI trilokI kI yAtrA kara letA hai| bastutaH usakI gati, zabda, vAyu aura vidyut se bhI atIva drutatara hai| mana kI isa asIma caMcalatA se prANI apanA sahI svarUpa bhI nahIM jAna sakatA, para-padArthoM ko ramaNIya samajhakara unakI prApti ke liye lAlAyita rahatA hai / paudgalika hone ke kAraNa usakA apane sajAtIya viyaya-kaSAya kI ora yaha AkarSaNa honA sahaja bhI hai| jisa prakAra eka azikSita bAlaka miTTI meM khelane kA zaukIna hone ke kAraNa miTTI meM khelate hue sAthiyoM ko dekhate hI unakI ora daur3a lagAtA hai, ThIka usI prakAra mana bhI paudgalika hone ke kAraNa zabdAdi viSayoM kI ora sahaja hI AkRSTa hotA rahatA hai / baha indriyoM ke mAdhyama se zabda, rUpa, rasa, gandha va nAnA prakAra ke sukhada suramya sparzAdi ko jAnatA, pahicAnatA evaM smaraNa karatA huA anukUla kI cAha aura pratikUla ke virodha va parihAra meM mAnava ko sadA parezAna karatA rahatA hai / jaba taka usakI cAha pUrNa nahIM ho jAtI, taba taka vaha rAga se pAkula-vyAkula ho ArtadhyAna karatA aura iSTa prApti meM bAdhaka ko apanA virodhI samajha usase dveSa kara raudra rUpa dhAraNa karatA hai| ___ isa prakAra rAga-dveSa kI AkulatA se mAnava-mana sadA azAnta, kSubdha aura duHkhI rahatA hai| isa cirakAlIna azAnti ko dUra karane hetu mana kI gati ko mor3anA Avazyaka mAnA gayA hai| kAraNa ki iSTA-niSTa kI ora mana kA sthira honA to adhomukhI jala prapAta kI taraha sarala hai, kintu iSTAniSTa kI cintA rahita mAnasika sthiratA va svasthatA ke liye dhyAna-sAdhana kI AvazyakatA hotI hai| dhyAna kA svarUpa aura vyAkhyA : __viSayAbhimukha mana ko viSayoM se mor3akara svarUpAbhimukha karane kI sAdhanA kA nAma hI yoga athavA dhyAna hai| dhyAna vaha sAdhanA hai, jo mana kI gati ko adhomukhI se UrdhvamukhI evaM bahirmukhI se antarmukhI banAne meM atyanta mahattvapUrNa bhUmikA adA karatI hai| jaina Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 306 * vyaktitva evaM kRtitva zAstroM meM isako Antarika tapa mAnA hai| dhyAna ke bala se vicAroM meM zuddhi hotI aura unakI gati badalatI hai / dhyAna kI do dazAeM haiM--prathama sAdhanA aura dUsarI siddha dazA / sAdhanA dazA ke liye prAcAryoM ne AhAra-vihAra, saMga aura sthAna kI anukUlatA Avazyaka mAnI hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai ki samAdhi kA bhI zramaNa pramANayukta aura nirdoSa aAhAra grahaNa kare, guNavAn mitra ko sahAyaka banAve aura ekAnta zAnta sthAna para sAdhanA kare / ' isakA kAraNa yaha hai ki AhAra-vihAra evaM saMga zuddhi se tana-mana zAnta aura svastha rahatA hai, jisase dhyAna kI sAdhanA saralatA se hotI hai , kahA bhI hai yuktAhAra vihArasya, yuktaceSTasya karmasu / yukta svapnAvabodhasya, yogo bhavati duHkhahA / / arthAt ucita AhAra-vihAra, sAdhya ke anukUla kArya-siddhi hetu ceSTAoM evaM ucita nidrA tathA jAgaraNa se sAdhanA duHkha dUra karane vAlI hotI hai| sAdhanAkAla meM dhyAnI ke liye ina sAdhanoM kI ora dhyAna rakhanA Avazyaka hai| AcArya haribhadra ne bhAvanA, cintA, anuprekSA aura dhyAna-isa prakAra dhyAna ke cAra bhAga kiye haiN| unhoMne mitrA, tArA Adi pATha dRSTiyoM kA bhI vicAra kiyA hai| prAcArya zubhacandra aura hemacandra ne pArthivI, AgneyI Adi pA~ca dhAraNAoM kA ullekha kara piNDastha, padastha Adi dhyAna ke cAra bheda kiye haiN| para pAgama sAhitya meM inakA varNana nahIM miltaa| jainAgama, sthAnAMga aura bhagavatI sUtra meM dharma dhyAna aura zukla dhyAna ke solaha-solaha bheda batalAye haiN| hAribhadrIya vRtti meM dhyAna kA vizada varNana kiyA gayA hai| usameM lakSaNa aura Alambana ko bhI dhyAna ke bheda rUpa meM batAyA gayA hai / vaidika paramparA meM jahA~ prArambha se hI 'cittavRtti-nirodha' ko yoga yA dhyAna mAnA hai, vahA~ jaina zAstroM meM dhyAna kA prArambha cittavRttiyoM kA saba pora se nirodha kara kisI eka viSaya para kendrita kara usa para cintana karanA mAnA hai| prAcIna samaya ke sAdhu aura zrAvaka rAtri ke prazAnta vAtAvaraNa meM dharmajAgaraNa kiyA karate the| usameM anavarata zubha cintana ke mAdhyama se mana kI 1, AhAramicchemiyamesaNijja, sahAya nicche niuNa? buddhi / nikeyamickhejja vivega joggaM, samAhikAme samaNe tavassI / / 4 / / -uttarAdhyayana sUtra, adhyAya 32 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. ruci ko badalane kA manoyoga ke sAtha pUrNa prayAsa kiyA jAtA aura isa prakriyA se mana kI ruci ko badala diyA jAtA thA / mana kI ruci badalane se sahaja hI dUsarI ora se mana kI gati ruka jAtI aura isake phalasvarUpa sAdhaka ko nirva canIya Ananda aura zAnti kI anubhUti hotI / mana kI gati meM sahaja sthiratA aura nirmalatA lAnA, yahI sahaja dhyAna hai / isI ko rAjayoga kaha sakate haiM / ataH paramatattva ke cintana meM tallInatA mUlaka nirAkulasthiti ko prApta karAne vAlA dhyAna hI yahA~ iSTa hai / usake adhikArI ve hI jIva hote haiM, jo maMdakaSAyI, jitendriya aura jJAnI haiM / ve hI yogya dhyAtA tathA parama tattva evaM usakI prApti kA upAya hI dhyeya aura dhyeya ke cintana meM citta kI nirAkula sthiti evaM ekAgratA kI sAdhanA ko hI dhyAna samajhanA cAhiye / dhyAna kI vividha paddhatiyA~ : vyavahAra pakSa meM Ajakala jo cArTa para kAlI bindu yA o3ma Adi ke nizAna banAkara dhyAna lagAyA jAtA hai, vaha bhI dhyAna kA eka prakAra hai / abhyAsa ke liye aisI anya bhI vividha paddhatiyAM haiM / icchA zakti ke vividha camatkAra bhI dhyAna ke hI pratiphala haiM / * 307 zAstrIya paramparA meM jaise prajJA vicaya Adi cintana ke prakAra aura padastha, piMDastha Adi dhyAna ke jo prakAra prastuta kiye gaye haiM unake atirikta kucha prAcAryoM ne kuNDalinI jAgaraNa ke mArga se to dUsare ne anahada nAda zravaNa se mana ko sthira karanA batalAyA hai / kucha anubhaviyoM ne saMsAra vyavahAra meM udAsIna bhAva se rahane ke abhyAsa ko citta kI sthiratA kA sAdhana mAnA hai / vyavahAra meM eka anya sarala mArga apanAyA jAtA hai, jise zarIra aura mana ko zithila kara sukhAsana se baiThanA yA zayanAsana se leTanA bhI vicAra ke jaMjAloM se mukta kara samAdhi pAne kA upAya mAnA hai / ye saba abhyAsa kAla meM sAdhanA ke prakAra mAtra hI haiM / sthAyitva to vairAgya bhAva kI dRsTi se citta zuddhi hone para hI ho sakatA hai / isaliye dhyAna ke lie dhyAna-sAdhanA ke pazcAt cintana rUpa, ekAkI, anitya, azaraNa Adi cAra bhAvanAoM kA cintana Avazyaka mAnA gayA hai / dhyAna kI prAthamika bhUmikA : dhyAna ke viSaya meM vicAra karane ke lie dhyAtA, dhyeya aura dhyAna ina tIna bAtoM kA jJAna karanA Avazyaka hogA / saMsAra kA pratyeka prANI apane priya kArya athavA padArtha meM dhyAnazIla hotA rahA hai / kAmI kA kAmya padArtha meM, bhogI kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. caturtha guNasthAna se saptama guNasthAna taka sAdhaka dharma dhyAna kA hI adhikArI mAnA gayA hai / chadmastha dvArA kiyA jAne vAlA isa prakAra kA dharma dhyAna savikalpa hote hue bhI nivAta sthAna meM rakhe hue dIpaka kI lau ke samAna niSkampa, nizcala evaM usI vastu ke cintana kI paridhi meM Dola hotA hai / isa dharma dhyAna ke 4 bheda batAye gaye haiM / yathA : AptavacanaM grAzrava pravacanamAjJA vicayastadartha nirNayanam / vikatha: gaurava, parISAdyairapAyastu // 1 // azubha zubhakarmapAkAnucintanArtho vipAkaH vicayaH syAt / pravya kSetrAkRtyanugamanaM saMsthAna vicayastu 11 R 11 - sthAnAMga TIkA, sthAna 4, udda ezA 1 arthAt - ( 1 ) prANA vijae - zrAjJA kA vicAra, (2) avAya vijae - doSa kA vicAra, (3) vivAga vijae - karma ke zubhAzubha phala kA vicAra aura (4) saMThAraNa vijae - loka saMsthAna kA vicAra, ye dharmaM dhyAna ke zAstrIya cAra prakAra haiM / dhyAna kA prArambha : 306 dhyAna kA prArambha bhAvanAoM se hotA hai / bhAvanAyeM cAra prakAra kI haiM / isa ekAkI bhAvanA meM ekat ( 1 ) ekAkyanuprekSA - arthAt ekAkI bhAvanA / kI bhAvanA kA isa prakAra cintana liyA jAtA hai : eko'haM na ca me kazcit, nAhamaNyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM nAsau bhAvIti mo mam // 1 // arthAt maiM eka hU~ / koI anya aisA nahIM hai, jise maiM apanA kaha sakU~ aura na maiM svayaM bhI kisI kA hU~ / mujhe saMsAra meM aisA koI dRSTigocara nahIM hotA / jitanA ki maiM kahA jA sakU~ athavA jisako maiM apanA kaha sakUM / maiM svayaM hI apane sukha-duHkha kA nirmAtA hU~ / ekatvAnuprekSA zrarthAt ekAkI bhAvanA meM isa prakAra AtmA ke ekAkIpana aura asahAya rUpa kA vicAra ( cintana ) kiyA jAtA hai / Jain Educationa International (2) dUsarI bhAvanA hai - pranityAnuprekSA- arthAt zarIra, saMpadA Adi kI anityatA kI bhAvanA / isa dUsarI bhAvanA meM zarIra aura sampatti Adi kI kSaNabhaMguratA evaM anityatA para cintana karanA cAhiye ki zarIra ke sAtha roga For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. .304 caturtha guNasthAna se saptama guNasthAna taka sAdhaka dharma dhyAna kA hI adhikArI mAnA gayA hai / chadmastha dvArA kiyA jAne vAlA isa prakAra kA dharma dhyAna savikalpa hote hue bhI nivAta sthAna meM rakhe hue dIpaka kI lau ke samAna niSkampa, nizcala evaM usI vastu ke cintana kI paridhi meM aDola hotA hai| isa dharma dhyAna ke 4 bheda batAye gaye haiM / yathA :AptavacanaM pravacanamAjJA vicayastadartha nirNayanam / Azrava vikathaH gaurava, parISahAdyairapAyastu // 1 // azubha zubhakarmapAkAnucintanArtho vipAka: vicayaH syAt / pravya kSetrAkRtyanugamanaM saMsthAna vicayastu // 2 // -sthAnAMga TIkA, sthAna 4, uddezA 1 arthAt-(1) ANA vijae-prAjJA kA vicAra, (2) avAya vijaedoSa kA vicAra, (3) vivAga vijae-karma ke zubhAzubha phala kA vicAra aura (4) saMThANa vijae-loka saMsthAna kA vicAra, ye dharma dhyAna ke zAstrIya cAra prakAra haiN| dhyAna kA prArambha : dhyAna kA prArambha bhAvanAoM se hotA hai| bhAvanAyeM cAra prakAra kI haiN| (1) ekAkyanuprekSA-arthAt ekAkI bhaavnaa| isa ekAkI bhAvanA meM ekatva kI bhAvanA kA isa prakAra cintana liyA jAtA hai : eko'haM na ca me kazcita, nAhamaNyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM nAsau bhAvIti mo mam / / 1 / / arthAt maiM eka huuN| koI anya aisA nahIM hai, jise maiM apanA kaha sakU aura na maiM svayaM bhI kisI kA huuN| mujhe saMsAra meM aisA koI dRSTigocara nahIM hotaa| jitanA ki maiM kahA jA sakU~ athavA jisako maiM apanA kaha skuuN| maiM svayaM hI apane sukha-duHkha kA nirmAtA huuN| ekatvAnuprekSA arthAt ekAkI bhAvanA meM isa prakAra AtmA ke ekAkIpana aura asahAya rUpa kA vicAra (cintana) kiyA jAtA hai| (2) dUsarI bhAvanA hai-anityAnuprekSA-arthAt zarIra, saMpadA Adi kI anityatA kI bhaavnaa| isa dUsarI bhAvanA meM zarIra aura sampatti Adi kI kSaNabhaMguratA evaM anityatA para cintana karanA cAhiye ki zarIra ke sAtha roga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 310 * vyaktitva evaM kRtitva kA apAya hai| sampadA Apad kA sthAna hai, saMyoga viyoga vAlA hai| jo utpanna hotA hai, vaha saba kSaNabhaMgura nAzavAn hai| (3) tIsarI bhAvanA hai-azaraNAnuprekSA arthAt azaraNa kI bhAvanA / ythaa| janmajarAmaraNabhayai-rabhidrute vyAdhi vedanA graste / jinavaravacanAdanyatra; nAsti zaraNaM kvacilloke / / arthAt-janma, jarA, maraNa ke bhaya se ati vIbhatsa, vyAdhi aura vedanA se saMyukta evaM saMtrasta isa asAra saMsAra meM jinavANI ke atirikta aura koI anya isa AtmA ko zaraNa denevAlA evaM isakI rakSA karane vAlA nahIM hai| (4) cauthI saMsArAnuprekSA arthAt saMsArabhAvanA meM nimnalikhita rUpa se saMsAra ke sambandha meM cintana kiyA jAtA hai : mAtA bhUtvA duhitA, bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH titRtvaM, bhrAtRtAM punaH zatrutAM caiva / / saMsArAnuprekSA meM isa prakAra kI bhAvanA se cintana kiyA jAtA hai ki jIva eka jIva kI mAtA bana kara phira usI jIva kI putrI ke rUpa meM janma grahaNa karatA hai| phira kAlAntara meM vaha usa jIva kI bahana ke rUpa meM aura punaH bhAryA ke rUpa meM janma grahaNa karatA hai| isa saMsAra meM putra kabhI janmAntara meM pitA ke rUpa meM, tadanantara bhAI ke rUpa meM aura kabhI kisI janmAntara meM zatru ke rUpa meM utpanna hotA hai| isa prakAra saMsAra kA koI nAtA athavA sambandha sthira evaM zAzvata nahIM hai| saMsAra ke sabhI sambandha badalane vAle haiM, ataH kisI ke sAtha moha athavA mamatA ke bandhana meM bandha jAnA sivA mUrkhatA ke aura kucha nahIM hai| isa prakAra kI ina ekAkI, anitya aAdi bhAbanAoM se tana, dhana, vaibhava Adi ko nAzavAna aura azaraNa bhAvanA dvArA inakI avazyaMbhAvI vinAza se bacAne meM asamartha samajhane para, bhalA bAlU kI dIvAra para gRha nirmANa kI taraha unakI koI bhI jJAnI kyoM cAha karegA ? isa taraha saMsAra ke padArthoM se moha kama hone para mana kI daur3a bhI svataH hI kama aura zanaiH zanaiH samApta ho jaaygii| mana kI caMcalatA kama karane kA yaha pahalA upAya hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. mana kI caMcalatA kama karane ke pazcAt Age kI dUsarI prakriyA yaha hai ki ekatva bhAva, saMvara, nirjarA, dharma evaM bodhi bhAva se mana ko pariSkRta karate hue yaha samajhAyA jAya ki pro mana ! terI zraddhA ke yogya isa saMsAra meM kevala eka Atmadeva ke atirikta aura koI nahIM hai| prAtmA aura tadanukulavRtti hI upAdeya evaM hitakara hai| mana ko yaha samajhAkara use para-dravya se mor3a kara AtmaniSTha banAyA jAtA hai| jJAna-bala se sAMsArika (ihalaukika) padArthoM ko AtmA se bhinna para evaM nazvara samajha lene se unakI aora kA sArA AkarSaNa samApta ho jAtA hai / yaha dhyAna sAdhanA kI pahalI kakSA athavA bhUmikA hai| dhyAna sAdhanA kI dUsarI bhUmikA meM cintana kiyA jAtA hai--"ki me kaDaM kiM ca me kicca sesaM ?" arthAt maiMne kyA-kyA kara liyA hai aura mujhe kyAkyA karanA avaziSTa hai Adi / tIsarI bhUmikA meM Atma-svarUpa kA anuprekSaNa kara svarUpa ramaNatA prApta ho jAtI hai aura caturtha bhUmikA meM rAga-roSa ko kSaya kara nirvikalpa samAdhi prApta kI jAtI hai| dhyAna se lAbha: jJAna kI aparipakvAvasthA meM jisa prakAra eka bAlaka raMga-biraMge khilaunoM ko dekhate hI kutUhalavaza haThAt unakI ora AkarSita ho, unheM prApta karane ke liye macala par3hatA hai, kintu kAlAntara meM vahI praur3hAvasthA ko prApta ho paripakva samajha ho jAne ke kAraNa una khilaunoM kI ora aA~kha uThAkara bhI nahIM dekhtaa| ThIka usI prakAra jJAnAndhakAra se pAcchanna mana sadA pratipala viSaya-kaSAyoM kI ora AkarSita hotA rahatA hai, parantu jaba mana ko dhyAna-sAdhanA dvArA bahirmukhI se antarmukhI banA diyA jAtA hai, to vahI jJAna se pariSkRta mana viSaya-kaSAyoM se vimukha ho adhyAtma kI ora umar3a par3atA hai aura sAdhaka dhyAna kI nirantara sAdhanA se antatogatvA samasta granthiyoM kA bhedana kara zAzvata sukhamaya ajarAmara mokSa pada ko prApta karatA hai / jaina paramparA kI vizeSatA : jaina, vaidika aura bauddha Adi sabhI paramparAoM meM dhyAna kA varNana milatA hai| vaidika paramparA meM pavanajaya ko manojaya kA pramukha sAdhana mAnA gayA hai| unhoMne yama-niyama Adi ko dhyAna kA sAdhana mAnakara bhI Asana prANAyAma kI taraha inheM mukhyatA pradAna nahIM kI hai| yogAcArya pataMjali ne bhI samAdhi pAtra meM maitrI, karuNA muditA aura upekSA bhAva se citta zuddhi karane para manaHsthairya kA pratipAdana kiyA hai / yathA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 312 * vyaktitva evaM kRtitva maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNya viSayANAM bhAvanAtazcitta prasAdanam / __-yoga darzana, samAdhipAda, sUtra 33 isa prakAra kA zuddhikaraNa pUrvaka sthirIkaraNa sUtrArtha-cintana prathama prahara meM aura dvitIya prahara meM dhyAna apekSita hai / rAtri ke kAryakrama meM bhI isI prakAra kA vidhAna kiyA gayA hai / yaha dhyAna sUtrArtha ke cintana-manana meM hI ho sakatA hai, na ki citta vRttiyoM ke nitAnta nirodha ke rUpa meN| jaina paramparA kI dhyAna paripATI ke anusAra kisI eka viSaya para tallInatA se cintana karanA dhyAna kA prathama prakAra hai| ise savikalpa dhyAna tatho sthiraika bhAva rUpa dhyAna ke dUsare prakAra ko nirvikalpa dhyAna kahate haiN| zukla dhyAna meM hI dhyAna kI yaha nirvikalpa dazA ho sakatI hai| zarIra kI anyAnya kriyAoM ke calate rahane para bhI yaha dhyAna nirbAdha gati se calatA rahatA hai, aisA jaina zAstroM kA mantavya hai / savikalpa dhyAna-dharma dhyAna ke ANA vijae, avAya vijae, vivAga vijae aura saMThANa vijae-ina cAra bhedoM kA ullekha karate hue pahale batAyA jA cukA hai ki unameM kramazaH prAjJA, rAgAdi doSoM, karma ke zubhAzubha phasa aura vizvAdhAra bhUta loka ke svarUpa para vicAra vicAra kiyA jAtA hai tathA nirvikalpa zukla dhyAna meM Atma-svarUpa para hI vicAra kiyA jAtA hai| dhyAna ke prabheda : prakArAntara se dhyAna ke anya prabheda bhI kiye gaye haiN| jaise-1. piNDastha, 2. padastha, 3. svarUpastha aura 4. rUpAtIta / 1. piNDastha dhyAna meM-pArthivI Adi paMcavidha dhAraNA meM merugiri ke uccatama zikhara para sthita sphaTika-ratna ke siMhAsana para virAjamAna candrasama samujjvala arihanta ke samAna zuddha svarUpa meM AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai| 2. dUsare padastha dhyAna meM 'ahaM' Adi mantra padoM kA nAbhi yA hRdaya meM aSTadala-kamala Adi para cintana kiyA jAtA hai| 3. tIsare rUpastha dhyAna meM ananta catuSTaya yukta devAdhideva arihanta kA cauMtIsa atizayoM ke sAtha cintana kiyA jAtA hai| nirAkAra dhyAna ko kaThina aura asAdhya samajhakara jo sAdhaka kisI AkRti vizeSa kA Alambana lenA cAhate haiM, unake liye bhI apane iSTa gurudeva kI tyAga-virAgapUrNa mudrA kA dhyAna sarala aura susAdhya ho sakatA haiN| isu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. prakAra ke dhyAna meM vItarAga bhAva kI sAdhanA karane vAle AcArya upAdhyAya athavA sAdhu sadguru kA dhyAna mudrA yA pravacana mudrA meM cintana karanA bhI rUpastha dhyAna kA hI aMga samajhanA cAhiye / * 4. rUpastha dhyAna ke sthira hone para amUrta, ajanmA aura indriyAtIta paramAtmA ke svarUpa kA cintana karanA rUpAtIta dhyAna kahA jAtA hai / jaisA ki AcArya zubhacandra ne kahA hai : cidAnandamayaM zuddha - mamUrtaM paramAkSaram / smared yatrAtmanAtmAnaM, tadrUpAtItamiSyate // 313 isa cauthe - rUpAtIta dhyAna meM cidAnandamaya zuddha svarUpa kA cintana kiyA jAtA hai / Jain Educationa International -- jJAnArNava, sa0 40- isa prakAra piNDastha aura rUpastha dhyAna ko sAkAra zraura rUpAtIta dhyAna ko nirAkAra dhyAna samajhanA cAhiye / padastha dhyAna meM artha cintana nirAkAra aura aSTadala kamala Adi para padoM kA dhyAna karanA sAkAra meM antarhita hotA hai / dhyAna meM zAnti : saMsAra ke prANimAtra kI eka hI cirakAlIna abhilASA hai - zAnti / dhanasampatti, putra, mitra aura kalatra Adi bar3I se bar3I sampadA, vizAla parivAra aura manonukUla vividha bhoga sAmagrI pAkara bhI mAnava binA zAnti ke duHkhI evaM cintita hI banA rahatA hai| bAhara-bhItara vaha isI eka khoja meM rahatA hai ki zAnti kaise prApta ho, kintu jaba taka kAma, krodha, lobhAdi vikAroM kA antara meM vilaya yA una para vijaya nahIM kara letA taba taka zAnti kA sAkSAtkAra sulabha nahIM / binA zAnti ke sthiratA aura ekAgratA nahIM tathA binA ekAgratA ke pUrNa jJAna evaM samAdhi nahIM, kyoMki dhyAna sAdhanA hI zAnti, sthiratA aura samAdhi kA eka mAtra rAmabANa upAya hai / For Personal and Private Use Only usa zAnti kI prApti hetu zAstrIya dhyAnapaddhati ko Aja hameM punaH sakriya rUpa denA hai / prAtaH kAla ke zAnta vAtAvaraNa meM arhat deva ko dvAdazavAra vandana kara mana meM yaha cintana karanA cAhiye - "prabho ! kAma, krodha, bhaya aura bhAdi doSoM se Apa sarvathA alipta haiM / maiM ajJAnavaza ina doSoM meM se kinakina doSoM ko nahIM chor3a sakA hU~; mere andara kaunasA doSa prabala hai ?" Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 314 * vyaktitva evaM kRtitva phira doSoM se hone vAle azubha phaloM kA vicAra kara doSa-nivAraNa kA dRr3ha saMkalpa karanA, yaha jIvana sudhAra kA cintana rUpa dhyAna hai| rUpastha dhyAna kA saralatA se abhyAsa jamAne hetu apane zAnta-dAntasaMyamI priya gurudeva kA jisa rUpa meM unheM upadeza evaM pravacana karate dekhA hai, usI mudrA meM unake svarUpa kA cintana kare ki gurudeva mujhe kRpA kara upadeza kara rahe haiM, aadi| dekhA gayA hai ki antarmana se guru caraNoM meM Atma-nivedana kara doSoM ke liye kSamAyAcanA karate hue bhI parama zAnti aura ullAsa prApta kiyA jA sakatA hai| apane anubhava : eka bAra kI bAta hai ki maiM tana se kucha asvastha thA, nidrA nahIM A rahI thii| barAmade meM candra kI cA~danI meM bAhara baiThA gurudeva kA dhyAna karate huye kaha rahA thA-"bhagavana ! ina dinoM ziSya ke sukha-duHkha kaise bhUla baiThe ho ! merI ora se aisI kyA cUka ho gaI, jo ApakA jJAna prakAza mujhe ina dinoM prApta nahIM ho rahA hai ? kSamA karo gurudeva ! kSamA karo" kahate-kahate do bAra merA hRdaya bhara AyA, nayana chalaka pdd'e| kSaNa bhara pazcAt hI mere antara meM eka prakAza kI lahara uThI aura hRdaya ke eka chora se dUsare chora taka phaila gii| maiM alpakAla ke liye Ananda vibhora ho gyaa| dUsarI eka bAta nasIrAbAda chAvanI kI hai| vahA~ eka dina zarIra jvaragrasta hone se nidrA palAyana kara rahI thii| sahasA sIne ke eka sire meM gaharI pIr3A utthii| muni loga nidrAdhIna the| maiMne usa vedanA ko bhulA dene hetu cintana cAlU kiyA-"pIr3A zarIra ko ho rahI hai, maiM to zarIra se alaga hU~, zuddha, buddha azoka aura nirog| mere ko roga kahA~ ? maiM to haDDI pasalI se pare cetana rUpa AtmA huuN| merA roga-zoka-pIr3A se koI sambandha nahIM / maiM to Anandamaya huuN|" kSaNa bhara meM hI dekhatA hU~ ki mere tana kI pIr3A na mAlUma kahA~ vilIna ho gaI / maiMne apane Apako pUrNa prasanna, svastha aura pIr3A rahita pAyA / deza kAla se antarita vastu yA viSaya kA bhI dhyAna-bala se sAkSAtkAra kiyA jA sakatA hai| yaha hai dhyAna kI anubhUta adbhuta mahimA / 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 ] prArthanA : paradA dUra karo prArthanA karane kA mukhya hetu AtmA meM vidyamAna parantu prasupta vyaktiyoM ko jAgRta karanA hai / kalpanA kIjie, yadi mAcisa kI tUlI se prazna kiyA jAya ki tU AgapeTI se kyoM ragar3a khAtI hai, to kyA uttara milegA ? uttara hogA - jalane ke lie, apane teja ko prakaTa karane ke lie / manuSya kI cittavRtti cetanA tUlI ke samAna hai aura manuSya tUlI ragar3ane vAle ke samAna / yahAM bhI yahI prazna upasthita hotA hai ki Akhira cittavRtti ko paramAtmA ke sAtha kyoM ragar3A jAtA hai ? paramAtmA ke caraNoM ke sAtha use kisa lie ghisA jAtA hai ? taba sAdhaka kA bhI yahI uttara hogA - jalane ke lie apane teja ko prakaTa karane ke lie / saMsArI jIva ne apanI tUlI (cittavRtti) ko kabhI dhana se, kabhI tana se aura kabhI anya sAMsArika sAdhanoM se ragar3ate-ragar3ate alpasatva banA liyA hai / aba use hoza AyA hai aura vaha cAhatA hai ki tUlI kI zeSa zakti bhI kahIM isI prakAra bekAra na calI jAya / agara vaha zeSa zakti kA sAvadhAnI ke sAtha sadupayoga kare, to use pazcAttApa karake baiThe rahane kA koI kAraNa nahIM hai usI bacI-khucI zakti se vaha teja ko prasphuTita kara sakatA hai, kramazaH use bar3hA sakatA hai aura pUrNa tejomaya bhI bana sakatA hai| vaha pichalI tamAma hAni ko bhI pUrI kara sakatA hai / cittavRtti kI tUlI ko paramAtmA ke sAtha ragar3ane kA vidhipUrvaka kiyA jAne vAlA prayAsa hI prArthanA hai / isake viparIta jo aba bhI hoza meM nahIM AyA hai aura aba bhI apanI manovRtti ko paramAtmA meM na lagA kara dhana-jana Adi sAMsArika sAdhanoM meM hI lagA rahA hai / vaha usa mUrkha ke samAna hai, jisane patthara para ragar3a-ragar3a kara adhikAza tUliyoM ko bekAra kara diyA hai aura bacI-khucI tuliyoM ko bhI usI prakAra naSTa karanA cAhatA hai, vaha hAtha malatA raha jAyegA / AtmA ke lie paramAtmA sajAtIya aura jar3a padArtha vijAtIya haiM / sajAtIya dravya ke sAtha ragar3a hone para jyoti prakaTa hotI hai aura vijAtIya ke sAtha ragar3a hone se jyoti ghaTatI hai / vizva ke mUla meM jar3a aura cetana do hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva tattva haiM / cetana kA cetana ke sAtha sambandha honA sajAtIya ragar3a hai aura jar3a ke sAtha sambandha honA vijAtIya ragar3a hai| jJAnI puruSoM ke sAtha tattvavimarza karane se jJAna kI vRddhi hotI hai| unake sAtha kiyA huA vicAra-vimarza saMvAda kahalAtA hai aura jaba mUrtoM ke sAtha mAthA ragar3A jAtA hai, to vaha vivAda kA rUpa dhAraNa kara letA hai aura zakti kA vRthA kSaya hotA hai, kalaha. krodha aura hiMsA kI vRddhi hotI hai, takarAra bar3hatI hai aura svayaM kI zAMti bhI samApta ho jAtI hai| ataeva hamArI prArthanA kA dhyeya hai-jinhoMne ajJAna kA AvaraNa chinna-bhinna kara diyA hai, moha ke tamasa ko haTA diyA hai / ataeva jo vItarAgatA aura sarvajJatA kI sthiti para paha~ce haiM, jinheM ananta jJAna, ananta darzana, ananta vala aura ananta zAMti prApta huI hai, ananta sukha sampatti kA bhaNDAra jinake lie khula gayA hai / una paramAtmA ke sAtha ragar3a khAnA aura isakA Azaya hai-apane antara kI jyoti ko jgaanaa| vaha jyoti kahIM se udhAra kharIda kara nahIM lAnI par3atI, yaha AtmA meM hI vidyamAna hai; magara AvaraNoM kI saghanatA ke kAraNa vaha dabI huI hai, chipI huI hai| use UparI dRSTi se hama dekha nahIM pAte / tila ke dAne meM tela maujUda hai, magara usako abhivyakti ke lie ragar3a kI AvazyakatA hotI hai| binA ragar3a ke vaha nahIM nikalatA / tila ke dAnoM ko lekara baccA yadi kisI patthara se dhamAdhama kUTane lage to bhI kyA hogA ? taba bhI vaha ThIka taraha se nahIM niklegaa| vaha kAma nahIM pA skegaa| isI prakAra dUdha meM makkhana hai, dahI meM makkhana hai aura diyAsalAI meM Aga maujUda hai / phira ina sabako ragar3a kI apekSA rahatI hai, maMthana kI apekSA rahatI hai| magara ma~thane kI bhI eka viziSTa vidhi hotI hai| ThIka mathanI hA aura jAnakAra maMthana karane vAlA ho, to hI dahI meM se makkhana nikalatA hai / agara Apako mathanI pakar3A dI jAya, to makkhana nikAla sakeMge ? nahIM, jo maMthanakriyA meM akuzala hai, vaha nahIM nikAla sktaa| yadyapi dUdha-dahI meM makkhana dIkhatA nahIM hai, phira bhI kuzala maMthanakartA kucha hI minaToM meM vidhipUrvaka mathAnI ghumA kara makkhana nikAla letA hai| prArthanA bhI mathanI ghumAnA hai; magara jaisA ki abhI kahA gayA, baha vidhipUrvaka honA cAhie / sarvaprathama to uddezya spaSTa honA cAhie / jaise mathanI ghumAne kA uddezva navanIta prApta karanA hai, usI prakAra prArthanA kA uddezya paramAtmabhAva rUpa makkhana ko prApta karanA hai| manthanadhvani ke samAna jaba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. *317 prArthanA kI vANI prasphuTita hotI hai aura jaba vidhipUrvaka mana-mathAnI se manthana kiyA jAtA hai, taba paramAtmabhAva rUpa navanIta prApta hotA hai| jaise dahI nabanIta sajAtIya hai; unake mUla meM antara nahIM hai, usI prakAra AtmA aura paramAtmA mUlataH eka hI hai| jaina darzana prAtmA kI alaga aura paramAtmA kI alaga jAti svIkAra nahIM krtaa| phira bhI donoM ke pariNamana pRthaka-pRthaka haiM / isa pArthakya ko dUra karanA hI sAdhanA aura prArthanA kA prayojana hai / jise vidhipUrvaka manomanthana karane se makkhana mila gayA hai, vaha paramAtmA hai aura jo usa makkhana ko prApta nahIM kara pAyA hai, vaha AtmA hai / jisa AtmA meM jJAna-Ananda rUpa navanIta ko prApta karane kI prabala bhAvanA jAga uThI hai, vaha sAdhanA ke kSetra meM avatIrNa hotA hai / vaha paramAtmA ke caraNoM kA zarasA grahaNa karake usake svarUpa kA aura phira svarUpa ke mAdhyama se nijasvarUpa kA cintana karatA hai, smaraNa karatA hai, usameM tallIna hokara ramaNa karatA hai aura isa prakAra apane vizuddha caitanyasvarUpa ko vikasita aura prApta kara letA hai| sAdhaka isa uddezya ko samakSa rakha kara jaba sAdhanA ke kSetra meM pA~va rakhatA hai, to usake mana meM se saMkoca haTa jAtA hai| vaha yaha nahIM socatA ki maiM pUrNa vizuddha svarUpa ke sAtha ragar3a khAne kA kaise adhikArI ho sakatA hU~; vaha bilakula niSkalaMka aura maiM kalaMka-kAlimA se putA huA ! mujha meM kAma, krodha, mana, moha, mAna, mAyA Adi doSa haiM, vividha prakAra kI ajJAnamaya vRttiyA~ vartamAna haiN| maiM usa zivasvarUpa siddhasvarUpa ke sAtha kaise ragar3a khAU~ ! merI-usakI kyA samatA hai ? para nahIM, sAdhaka aura prArthI aba apane ko paramAtmA ke caraNoM meM ragar3ane ke lie prastuta karatA hai, to kahatA hai-prabho ! merI vartamAna yogyatA ko nahIM dekhanA hai, balki merI zakti ko dekhanA hai| Apako jisa zakti kI abhivyakti ho cukI hai, sattA rUpa meM bahI mujha meM hai / magara vaha soI huI zakti Apa ke sAtha Takkara kiye binA jAgatI nahIM hai / isI vizvAsa aura isI AzA se maiM Apake caraNoM meM prastuta huA huuN| lohe kA Tukar3A svarNa banane ke lie aura mUlyavAn banane ke lie jaise pArasa ke pAsa pahu~catA hai aura hIre kA kaNa apanI camaka bar3hAne ke lie kasauTI ke nikaTa pahu~catA hai, usI taraha maiM bhI, he prabho ! tere pAsa AyA hU~ / ataeva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 318 * vyaktitva evaM kRtitva prabhu mere avaguNa citta na dharo, svAmI mere avaguNa citta na dhro| samadarzI hai nAma tihAro, cAhe to pAra kro| prabhu mere0 // ika lohA ThAkura pUjA meM, ika ghara badhika pryo|| pArasa guNa avaguNa na vicAre, kaMcana karata khro|| prabhu mere0 / / kyA kahatA hai bhakta apane ko arpita karatA huaA ? vaha antaHkaraNa ko khola kara, niSkapaTa bhAva se prabhu ke caraNoM meM uMDela detA hai / kahatA haiprabho! tuma samadarzI kahalAte ho| koI kUla kI daSTi se, koI bala kI dRSTi se, koI sattA aura adhikAra Adi kI dRSTi se kisI ko U~cA aura kisI ko nIcA samajhatA hai / magara tuma to kisI ko U~cA aura kisI ko nIcA nahIM mAnate / tumhArA yaha svabhAva hI nahIM hai / tuma to jIva ke mUla svabhAva ko jAnate ho| tumhArA siddhAnta to yahI batalAtA hai ki usa bacce meM bhI jise likhanA, par3hanA athavA bolanA bhI nahIM AtA, ananta jJAna kA bhaNDAra bharA hai, usameM bhI ananta jJAnI aura paramajyonimaya deva virAjamAna haiN| aura bAlaka kI bAta bhI chADie / Akhira vaha bhI manuSya hai aura pA~ca indriyoM kA tathA mana kA dhanI hai| usase bhI choTe aura nIce stara ke jIvadhAriyoM ko leN| eka kIr3e ko leM yA ekendriya jIva para ye hI vicAra kareM / usakI cetanA eka dama suSapta hai, vaha ronA nahIM jAnatA, ha~sanA bhI nahIM jAnatA, calanA phiranA bhI nahIM jAnatA / phira bhI usameM paramAtmika zaktiyA~ vidyamAna haiM / vahI zaktiyA~ jo AdinAtha meM, parzvanAtha meM aura mahAbIra meM haiN| to bhakta kahatA hai samadarzI hai nAma tihaaro| prabho ! Apa samadarzI kahalAte haiM, to mujhe bhI pAra kara do, mujhe bhI usI pUrNatA para pahu~cA do| koI kaha sakatA hai-are tU pAra karane kI mAMga karatA hai parantu jarA apanI ora to dekha ! apane rUpa ko dekha ki tU kaisA hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. prArthI kahatA hai-bhAI, bAta tumhArI saccI hai / maiM azuddha hU~ / kalaMkita hU~, kalmaSagrasta hU~, magara yaha bhI to satya hai ki ki aisA hone ke kAraNa hI yaha prArthanA kara rahA hU~ / azuddha na hotA to zuddha hone kI prArthanA kyoM karatA ? kalaMkita na hotA to niSkalaMka hone kI prArthanA kyoM karatA ? jo zuddha hai, buddha hai aura pUrNa hai, use prArthanA kI darakAra hI nahIM hotii| eka choTA sA nAlA atyanta gaMdale pAnI kA nAlA, jaba gaMgA kI dhArA ke sAtha milatA hai aura gaMgA use thor3I dUra taka saMga-saMga le jAtI hai, to vaha gaMdA pAnI, gaTara kA pAnI bhI gaMgAjala bana jAtA hai| usakI malinatA gaMgAjala se dhula jAtI hai / magara aisA hogA tabhI jaba vaha kucha kSaNoM taka gaMgA ke sAtha mila kara clegaa| to prArthanA meM hameM kyA karanA hai ? paramAtmA ke svarUpa ke sAtha milakara calanA hai| prArthanA meM Apa bolate rahe ki-prabho! Apa meM rAga nahIM, dvaSa nahIM, roSa nahIM, Apa vItarAga haiM, parantu ApakA raMga bhagavAn ke raMga meM na mila rahA ho, Apa unake zabdoM ke sAtha na cala rahe hoM, to vaisI nirmalatA Apa kaise prApta kara sakate haiM ? agara Apa gaMgA rUpa bananA cAhate haiM to apane Apako gaMgA jI kI dhArA meM paramAtmasvarUpa meM milAkara kucha samaya taka saMga-saMga calanA par3egA / aisA kiyA to Apako malinatA dUra ho jAegI aura Apa meM nirmalatA A jaaegii| agara hama apane antaHkaraNa ko paramAtmA meM milA kara ekarUpa nahIM kara lete, AtmA aura paramAtmA ke bIca vyavadhAna banA rahane dete haiM, to dasa, bIsa varSa taka kyA, asaMkhya janmoM taka pacane para bhI paramAtmAmaya nahIM bana sakate / hamArI malinatA dUra nahIM ho sakatI / vaha to tabhI dUra hogI jaba donoM ke bIca kA pardA haTa jAya, donoM meM koI vyavadhAna na raha jAya aura hama apane citta ko paramAtmA ke virAT svarUpa meM tallIna kara deN| kucha dina pahale arjunamAlI kA udAharaNa Apake sAmane rakkhA thA / vaha chaha mahInoM taka bhayAnaka hiMsAkRtya meM racA-pacA rahA, magara jaba bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM jA par3A aura unakI vicAradhArA meM mila kara bahane lagA, apanA ApA khokara tanmaya ho gayA to use zuddha-buddha aura nirmala hote kyA dera lagI? sArA maila dhula gyaa| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 320 isI prakAra Apa bhI apane antaHkaraNa ko vItarAga svarUpa ke sAtha saMjo kara aura bIca ke samasta pardoM ko haTA kara caloge to vItarAga bana Aoge prAcIna santa ne kahA hai vyaktitva evaM kRtitva maiM jAnUM hari dUra haiM, hari hirade ke mAMhi / TATI kapaTa kI, tAseM sUjhata nAhi // bhagavAn bahuta dUra nahIM haiM, balki atyanta nikaTa haiM / prazna hotA haiM ki nikaTa haiM, to dikhAI kyoM nahIM dete ? isa prazna ke uttara meM santa kahatA haidonoM ke bIca eka TATI khar3I hai- -paradA par3A huA hai, isI kAraNa vaha dikhAI nahIM detA / agara paradA haTa jAya to vaha dikhAI dene lagegA | yahI nahIM, apane hI bhItara pratibhAsita hone lagegA / jIva ziva se milane gayA - paramAtmA se milane calA parantu paradA rakha kara calA to ? usane samajhAbar3A sAdhaka hU~, bar3A jJAnI hU~, dhanI hU~, ohadedAra hU~ / isa prakAra mAyA kA paradA rakha kara gayA aura isa rUpa meM bhale hI vItarAga ke sAtha prArthanA kI, ragar3a kI, taba bhI kyA vItarAgatA prApta kI jA sakegI ? nahIM, kyoMki bIca meM paradA jo raha gayA hai / parade kI vidya mAnatA meM ragar3a se Apa jo jyoti jagAnA cAhate haiM, vaha nahIM jAga sakatI / ataeva parade ko haTAnA Avazyaka | Apa aisA kareMge to parama zAnti pA sakeMge, parama jyoti jagA sakeMge, paramAnanda prApta kara sakeMge / amRta-karaNa * prabhu kI prArthanA sAdhanA kA aisA aMga hai, jo kisI bhI sAdhaka ke lie kaSTasAdhya nahIM hai / pratyeka sAdhaka, jisake hRdaya meM paramAtmA ke prati gaharA anurAga hai, prArthanA kara sakatA hai / Jain Educationa International * jo mAnava zrAtmadeva kI prArthanA karatA hai, vaha ziva-zakti kA adhikArI bana jAtA hai / eka bAra ziva-zakti kI upalabdhi ho jAne para prArthI kRtArtha ho jAtA hai aura use prArthanA kI bhI AvazyakatA nahIM raha jAtI / -- zrAcArya zrI hastI For Personal and Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] ahiMsA-tattva ko jIvana meM utAreM parama maMgalamaya jinezvara deva kA jaba-jaba smaraNa kiyA jAtA hai, mana se vikAroM kA sAmrAjya eka taraha se bahiSkRta ho jAtA hai / vikAroM ko nirmUla karane kA sAdhana apanAne se pahale usakA Adarza hamAre sAmane honA caahiye| vyavahAra mArga meM bhI Adarza kAma karatA hai aura adhyAtma mArga meM bhI Adarza kAma karatA hai| calane ke liye, yadi hamako calakara rAha pAra karanI hai to kaise calanA, kidhara se calanA aura Ane vAlI bAdhAoM kA kaise mukAbalA karanA, usake liye vyakti ko kucha Adarza DhUMr3hane par3ate haiN| __ hamArI adhyAtma sAdhanA kA aura vikAroM para vijaya milAne kA Adarza jinendra deva kA pavitra jIvana hai| vaise hI Apa sAMsArika jIvana meM hoM, rAjanItika jIvana meM hoM yA gharelU jIvana meM hoM, usameM bhI manuSya ko kucha Adarza lekara calanA pdd'egaa| bha0 mahAvIra ne hajAroM varSa pahale jo mArga apanAyA, use tIrthaMkara deva kI stuti karake zAstrIya zabdoM meM isa prakAra kahA gayA hai-"abhayadayANaM, cakkhudayANaM / " yaha bar3hiyA vizeSaNa hai aura aba apane sAmane cintana kA viSaya hai| vAstava meM dUsare ko abhaya vahI de sakatA hai, jo pahale svayaM abhaya ho jAya / khuda abhaya ho jAyagA, vahI dUsaroM ko abhaya de sakatA hai| aura khuda abhaya tabhI hogA jaba usameM hiMsA kI bhAvanA na rhegii| aSTAMga yoga : hamAre yahAM eka sAdhanA priya AcArya hue haiM, pataMjali RSi / unhoMne aSTAMga yoga kI sAdhanA mumukSujanoM ke sAmane rakhI / aSTAMga yoga meM pahalA haiyama, phira niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / yama pA~ca prakAra ke haiM / ahiMsA, satya acaurya, brahmacarya aura aparigraha / sabase pahalA sthAna ahiMsA ko diyA gayA hai| unhoMne kahA ki jaba taka ahiMsA ko sAdhya banAkara nahIM caloge, taba taka AtmA ko, samAja ko, rASTra ko aura kisI ko duHkha mukta nahIM kara skoge| ahiMsA eka aisI cIja hai, jo ati Avazyaka hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 322 * vyaktitva evaM kRtitva ahiMsA kA lAbha batAyA ki ahiMsA kyoM karanI caahiye| pataMjali ke zabdoM meM hI Apase kahU~gA, "ahiMsA pratiSThAyAM vairatyAgaH / " yadi Apa cAhate haiM ki duniyA meM ApakA koI duzmana na rahe, ApakA koI duzmana hogA, to Apa caina kI nIMda so sakeMge kyA ? yadi par3osI dvaSa bhAvanA se socatA hogA, to Apako nIMda nahIM aayegii| rAjanItika kSetra meM, samAja ke kSetra meM, dhandhe bAr3I ke kSetra meM bhI Apa cAheMge ki duzmana se mukta kaise hoM? mukti kI to bahuta icchA hai, lekina karmoM kI mukti karane se pahale saMsAra kI choTI moTI mukti to krlo| saMsAra cAhatA hai ki pahale garIbI se mukta hoN| Apa loga iNa vAste hI to jUjha ryA ho / yadi deza parAdhIna hai to socoge ki gulAmI se mukta honA cAhiye / aMgrejoM ke samaya meM apane ko kyA duHkha thA ? bhAI-bahinoM ko aura koI du:kha nahIM thA, sirpha yahI du:kha thA ki merA deza gulAma hai| Apa jaise mAna rahe haiM vaise hI gA~dhIjI ko kyA duHkha thA ? unako khAne-pIne kA, pahanane kA duHkha nahIM thA, sirpha yahI duHkha thA ki merA deza gulAma hai| unhoMne socA ki gulAmI se mukta hone ke do tarIke haiN| eka tarIkA to yaha hai ki jo hamako gulAma rakhe hue haiM, unake sAtha lar3eM, jhagar3eM, gAliyA~ deM, unake putale jalAveM / dUsarA tarIkA yaha hai ki unako bAdhya kareM, hairAna kareM, cetAvanI deM / unako vivaza karadeM / unako yaha mAlUma ho jAya ki unake prAdhIna rahanevAloM meM se unheM koI nahIM cAhatA hai isaliye aba unheM jAnA pdd'egaa| ina donoM rAstoM meM se kaunasA rAstA apanAnA cAhie ? ahiMsA kI bhUmikA : gA~dhI ne isa para bar3A cintana kiyA / zAyada yaha kaha diyA jAya to bhI anucita nahIM hogA ki mahAvIra kI ahiMsA kA vyavahAra ke kSetra meM upayoga karane vAle gA~dhI the / saMsAra ke sAmane usUla ke rUpa meM ahiMsA ko rakhane vAle mahAvIra ke bAda meM ve pahale vyakti hue| ahiMsA kA vyavahAra ke kSetra meM kaise upayoga karanA ? ghara meM isakA kaise vyavahAra karanA ? par3osI kA kalaha ahiMsA se kaise miTAnA ? yaha ciMtana gA~dhIjI ke mana meM paayaa| unhoMne socA ki hamAre lie yaha amogha zastra hai| hamAre gaurAMga prabhu ke pAsa meM topeM haiM, TaiMka haiM, senA hai, tabelA hai aura hamAre pAsa meM ye saba nahIM haiM / aba inako kaise jItanA, kaise bhagAnA, kaise haTAnA aura deza ko mukta kaise karanA ? yadi ApakI jamIna kisI ke hAtha nIce daba gaI hai to Apa kyA karoge bhAI ? Apako zastra uThAnA nahIM pAtA, calAnA nahIM pAtA, to pahale Apa usako naramAI ke sAtha khoge| isa para nahIM mAnatA hai to dhamakI doge, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 323 isase bhI kAma nahI calegA, to rAjya kI adAlata meM kAnUnI kAryavAhI karoge, dAbA karoge / natIjA yaha hogA ki isa paddhati se kAma karate varSoM bIta jaayeNge| isase kAma nahIM clegaa| gA~dhIjI ne ahiMsA kA tarIkA apnaayaa| sabase pahale unhoMne kahA ki maiM ahiMsA ko pahale apane jIvana meM utArUM / bha0 mahAvIra ne jisa prakAra ahiMsA ko samajhA, samAja ke jIvana meM aura vizva ke sampUrNa prANI mAtra ke jIvana meM kAma Ane vAlA amRta batAyA aura yaha batAyA ki ahiMsA kA amRta pIne vAlA amara ho jAtA hai, jo ahiMsA kA amRta pIyegA vaha amara ho jaayegaa| usI ahiMsA para gA~dhIjI ko vizvAsa ho gyaa| gA~dhIjI ke sAmane bhI deza ko AjAda karane ke liye vividha vicAra rhe| deza kI ekatA aura AjAdI mukhya lakSya thA / deza meM vividha pArTiyA~ thii| itihAsa ke vidyArthI jAnate hoMge ki ApasI phUTa se deza gulAma hotA hai aura ekatA se svataMtra hotA hai / deza gulAma kaise huA ? phUTa se| deza meM rAjA-mahArAjA, rajavAr3e kaI the jinake pAsa zakti thI, tAkata thI, jinhoMne bar3e-bar3e bAdazAhoM kA mukAbalA kiyaa| chatrapati zivAjI kitane tAkatavara the / rAjasthAna ko vIrabhUmi batAte haiM / vahA~ para mahArANA pratApa, durgAdAsa rAThaur3a jaise bahAdura hue jinhoMne A~kha para paTTI bA~dhakara zastra calAye aura bar3e-bar3e yuddhoM meM vijaya pAI, apanI pAna rkhii| aise rAjA-mahArAjAoM ke hote hae bhI deza gulAma kyoM huA? eka hI bAta mAlUma hotI hai ki deza meM phUTa thii| tAkatavara ne tAkatavara se hAtha milAkara, gale se galA milAkara, bA~ha se bA~ha milAkara kAma karanA nahIM sIkhA, isaliye bAdazAhoM ke bAda gaurAMga loga rAjA ho gye| unhoMne itane vizAla maidAna meM rAjya kiyA ki sArA bhAratavarSa aMgrejoM ke adhIna ho gyaa| mugaloM se bhI jyAdA rAjya kA vistAra aMgrejoM ne kiyaa| itane bar3e vistAra vAle rAjya ke svAmI ko deza se haTAnA kaise ? ahiMsA kI sIkha : ___ lekina gAMdhIjI ne dekhA ki ahiMsA eka amogha zastra hai| ahiMsA kyA karatI hai ? pahale prema kA amRta sabako pilAtI hai| prema kA amRta jahA~ hogA vahA~ pahu~canA par3egA / Apa vicAra kI dRSTi se mere se alaga socane vAle hoNge| taba bhI Apa soceMge ki mahArAja aura hama uddezya eka hI hai, eka hI rAste ke pathika haiM / maiM bhI isI dRSTi se soca rahA hU~ aura ve bhI isI dRSTi se soca rahe haiM / hama donoM ko eka hI kAma karanA hai| aisA socakara Apa mahArAja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 324 * vyaktitva evaM kRtitva ke pAsa Ayoge / Apa eka dUsare kA Adara karanA sIkha lo to koI matabheda kI bAta hI nahIM rhtii| yaha bhUmikA ahiMsA sikhAtI hai| gA~dhIjI ne ahiMsA kI bhUmikA ko bha0 mahAvIra kI kRpA se prApta kiyaa| unakA siddhAnta kaThina hone para bhI use mAnakara isa amRta ko gA~dhIjI ne piyaa| unhoMne socA ki deza aura dezavAsiyoM ko hameM gulAmI se mukta karAnA hai| subhASa bhI yahI cAhate the aura gA~dhI bhI yahI cAhate the| subhASa aura gA~dhIjI kA uddezya ekasA thA / subhASa ne kahA ki merA bhAratavarSa AjAda ho, gA~dhIjI bhI cAhate the ki deza AjAda ho / tilaka bhI cAhate the ki deza AjAda ho / gokhale bhI cAhate the ki deza AjAda ho| anya netA loga bhI cAhate the ki deza AjAda ho| Aja koI kahe ki zAnti aura krAnti donoM meM mela kaise ho sakatA hai ? Aja kahane ko to koI yaha bhI kaha sakatA hai ki gA~dhIjI kI ahiMsA kI nIti dabbUpana aura kAyaratA kI thii| subhASa kI krAnti kI nIti se, senA kI bhAvanA meM parivartana ho gayA / sainikoM ne vidroha macA diyA, isaliye aMgrejoM ko jAnA pdd'aa| __kahane vAle bhale hI vividha prakAra kI bAteM kaheM, lekina maiM Apase itanA hI pUchegA ki kyA gA~dhIjI aura subhASa ke vicAroM meM bheda hote hue bhI subhASa aura unake sAthiyoM ne kabhI apane zabdoM meM gA~dhIjI kA tiraskAra karane kI bhAvanA pragaTa kI? unhoMne apane bhASaNoM meM aisI bAta nahIM khii| yadi unake vicAroM meM Takkara hotI to phUTa par3a jAtI aura aisI sthiti meM deza AjAda ho pAtA kyA ? nhiiN| gA~dhIjI apane vicAroM se kAma karate rahe aura subhASa apane vicAroM se kAma karate rhe| zaukataalI, mohammadaalI Adi muslima netA bhI AjAdI kI lar3AI meM pIche nahIM rhe| ve bhI kaMdhe se kaMdhA milAkara kAma kara rahe the| ____ maiM jaba vairAgya avasthA meM ajamera meM thA, taba gA~dhIjI, hindU, muslima, sikha Adi samudAyoM ke netA, zAnta-krAnti ke vicAra vAle vahA~ eka maMca para ekatrita hue the / sabake sAtha AtmIyatA kA samvandha thA / gA~dhIjI socate the ki ye saba mere bhAI haiM / deza ko mukta karAne ke liye hama saba milakara kAma kara sakate haiM / isIliye deza gulAmI se mukta huaa| kaise huA ? deza kI AjAdI ke viSaya meM vividha vicAra hote hue bhI buddhijIviyoM kI zrRMkhalA jur3I aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. buddhijIviyoM kI zrRMkhalA se saba saMsthAe~ aura saba varga eka udda ezya ke sAtha deza kI mukti ke liye jUjha par3e aura aMgrejoM ko bAdhya hokara deza chor3akara yahA~ se jAnA par3A / 325 yaha itihAsa kI kar3I yahA~ batAdI hai / deza AjAda huaa| kisase ? ahiMsA, prema aura baMdhubhAvanA kI eka zakti ke dvArA deza AjAda huA, gulAmI se mukta huA / aura deza parataMtra kyoM huA ? grApasI lar3AI-jhagar3oM se / ahiMsA-tattva ko jIvana meM utAreM : yadi hiMsA saptAha manAte haiM / gA~dhI jayantI kI apekSA se zrahiMsA saptAha manAte haiM, to usameM bhASaNa hoMge, prArthanA hogI, carkhA katAI vagairaha hogI aise vividha prakAra ke kAryakrama deza ke hajAroM, lAkhoM loga karate hoMge / lekina maiM kahatA hU~ ki saba ke sAtha mila bheMTa kara ahiMsA tattva ko Age bar3hAne ke liye Apa kyA kara rahe haiM ? mahAvIra ne dharma kSetra meM ahiMsA ko apanAne kI zikSA dI / gA~dhI ne rAjya kSetra meM ahiMsA ko apanAne kI prayogAtmaka zikSA dii| mahAvIra ne ahiMsA ke dvArA Atmazuddhi karane kA bArIka se bArIka cintana kiyA / lekina gA~dhI ne cintana kiyA ki ghara gRhasthI ke mAmaloM ko bhI ahiMsA hala kara sakatI hai | ahiMsA ke dvArA koI bhI bAta cAhe samAja kI ho yA ghara kI, hala kI jA sakatI hai / jisake ghara meM hiMsA ke bajAya hiMsA hogI, prema ke bajAya phUTa hogI, vahA~ zakti, samRddhi, mAna, sammAna saba kA hrAsa hogA / unakA jIvana kAma karane ke liye Age nahIM bar3ha pAyegA / isaliye mahAvIra kA hiMsA siddhAnta deza meM samasta mAnava jAti ko sikhAnA hogA, amalI rUpa meM lAnA hogaa| sabhI loga ise amala meM lAveM, usase pahale mahAvIra ke bhakta isako panAveM, yaha sabase pahalI AvazyakatA hai / lekina mahAvIra ke bhaktoM ko abhI apanI vaiyaktika cintA laga rahI hai / sabake hita kI bAta to bola jAte haiM, lekina karane ke samaya apanA ghara apanI dukAna, apanA dhandhA, apane bAlabaccoM kI vyavasthA Adi ke sAmane dUsarI bAtoM kI ora dekhane kI phurasata nahIM hai | cAhe deza aura pradeza kA grahita ho rahA ho, ahiMsA ke bajAya hiMsA bar3hatI ho, to bhI usake pratikAra ke liye saumya tarIke se Age kadama nahIM bar3hA sakate / Apa socate haiM ki pro kAma ApAM ro thor3e hI hai, bigar3e to rAja ro bigar3e aura sudhare to rAja se sudhare / isaliye ye samasyAe~ jyoM kI tyoM raha jAtI haiM / volane meM raha jAtI haiM, karanI meM nahIM AtI / akhabAroM meM khabara AtI hai ki dillI meM 28 karor3a kI lAgata se nayA katlakhAnA kholA jA rahA hai / vahA~ para vaijJAnika tarIke se jIvoM kI hiMsA hogI / hiMsA ke siddhAnta ko mAnanevAle deza hiMsA kI ora bar3ha rahe haiM / deza Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva kI sarakAra ahiMsaka kahalAne vAlI gA~dhIvAdI sarakAra hai| gA~dhIvAdI sarakAra meM ahiMsA kA tattva kitanA vyApaka honA cAhiye / gA~dhIvAdI sarakAra kitane zuddha vicAroM ke sAtha Age Ane kA prayatna kara rahI hai, yaha dekhane kI bAta hai| sabase pahale jaina kAryakartAoM meM se isa prakAra kI saccI nIti apanAne vAle loga Age aaveN| isa bAta kI deza ke liye bahuta bar3I AvazyakatA hai| isa ahiMsA tattva ko deza AsAnI se smjhe| sArvajanikasevA karane vAle loga vyaktigata svArtha ko bhulAkara, mamatva ko bhulAkara dekheM ki gA~dhI jaise vyakti deza ke liye bali ho gaye, golI khAkara mara gaye, lekina unhoMne ahiMsA tattva ko anta taka nahIM chodd'aa| marate samaya unake muMha se rAma nikalA / jahA~ aisA namUnA hamAre sAmane hai, vahAM jaina samAja aura bhArata ke ahiMsaka samAja ke logoM ko kitanA ucca zikSaNa lenA caahiye| yadi Apa ahiMsA ke siddhAnta ko amalI rUpa dekara vizva prema kI ora bar3heMge, to ApakA vAstava meM ahiMsA saptAha manAnA sArthaka hogaa| eka vyAvahArika kAma deza ke ahiMsA premiyoM ke sAmane yaha AtA hai ki gA~dhI saptAha meM bhI yadi katlakhAne banda nahIM hoM, hamAre prANI jo mAnava samAja ke liye poSaka haiM, una pazunoM meM, gAya, bhaiMsa, bakare, bakariyA~ Adi jAnavaroM kA vadha ina katlakhAnoM meM ho aura gA~dhI saptAha ke dinoM meM jaina samAja ke loga, hindU samAja ke loga, rAma aura kRSNa ko mAnane vAle loga yadi isako rokane kI ora kadama nahIM bar3hA sake, to yaha kaisI bAta mAnI jAyagI ? ahiMsA kA khAlI guNagAna hI karate haiM, lekina unako ahiMsA meM vizvAsa nahIM hai| maiM cAhU~gA ki hamAre jaina samAja ke loga isa dizA meM bhI kadama bar3hAveM aura samAja kI zakti ko ahiMsA ke maidAna meM lgaaveN| jaba kabhI sAmAjika burAiyA~ miTAnI hoM, rASTra kI burAiyA~ miTAnI hoM, taba Apa kaMdhe se kaMdhA milAkara Age bddh'eN| pazcimI deza phrAnsa meM eka vyakti jaMgalI jAnavaroM taka se pyAra karane vAlA huaa| usakI smRti meM prANI divasa manAyA jAtA hai| anArya deza ke loga ahiMsA kA Adara karate haiM aura ahiMsaka deza hiMsA meM vizvAsa karane vAlA banatA jA rahA hai| hamane jaba satArA meM cAturmAsa kiyA thA, taba phrAMsa ke usa prANI rakSaka bhAI ke bAre meM bahuta kucha sunA thaa| kama-se-kama jaina samAja ke loga dayA aura ahiMsA ko amalI rUpa deveN| khuda ke jIvana ko bhI U~cA uThAveM aura jo Apake samparka meM AveM, unake jIvana ko bhI U~cA uThAveM / deza aura samAja ko U~cA uThAne ke sAtha, vizva prema aura ahiMsA ke vicAroM meM tejasvitA lA sakeM, to sabake liye kalyANa kI bAta hogii| jo aisA karegA vaha isa loka aura paraloka meM zAMti, Ananda aura kalyANa prApta karane kA adhikArI hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] jIvana kA breka-saMyama cetanA : prAtmA kA svAbhAvika guraNa : AtmA kA svAbhAvika guNa caitanya hai / vaha ananta jJAna-darzana kA puMjaparamajyotirmaya, prAnandanidhAna, nirmala, niSkalaMka aura nirAmaya tattva hai, kintu anAdikAlIna karmAvaraNoM ke kAraNa unakA svarUpa prAcchAdita ho rahA hai / candramA meghoM se prAvRtta hotA hai, to usakA svAbhAvika Aloka ruka jAtA hai, magara usa samaya bhI vaha amUla naSTa nahIM hotA / isI prakAra AtmA ke sahaja jJAnAdi guNa AtmA ke svabhAva haiM, AvRta ho jAne para bhI unakA samUla vinAza nahIM hotaa| vAyu ke prabala vega se meghoM ke chinna-bhinna hone para candramA kA sahaja Aloka jaise camaka uThatA hai, usI prakAra karmoM kA AvaraNa haTane para AtmA ke guNa apane naisargika rUpa meM prakaTa ho jAte haiM / isa prakAra jo kucha prAptavya hai, vaha saba AtmA ko prApta hI hai| use bAhara se kucha grahaNa karanA nahIM hai / usakA apanA bhaNDAra akSaya aura asIma hai| sAdhanA : bhItarI nidhi pAne kA prayAsa : bAhara se prApta karane ke prayatna meM bhItara kA kho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki jinheM apanI nidhi pAnA hai, ve var3I se bar3I bAhara kI nidhi ko bhI ThukarA kara akiMcana bana jAte haiN| vakravartI jaise samrAToM ne yahI kiyA hai aura aisA kiye binA kAma cala bhI nahIM sakatA / bAhya padArthoM ko ThukarA dene para bhI andara ke khajAne ko pAne ke lie prayAsa karanA par3atA hai / yaha prayAsa sAdhanA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| sAdhanA ke do aMga : saMyama aura tapa : ___ bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA ke do aMga batalAye haiM-saMyama aura tapa / saMyama kA sarala artha hai-apane mana, vacana aura zarIra ko niyaMtrita karanA, inheM ucchRGkhala na hone denA, karmabandha kA kAraNa na banane denA / mana se azubha cintana karane se, vANI kA durupayoga karane se aura zarIra ke dvArA aprazasta kRtya karane se karma kA bandha hotA hai| ina tInoM sAdhanoM ko sAdha lenA hI sAdhanA kA prathama aMga hai / jaba inheM pUrI taraha sAdha liyA jAtA hai, to karmabandha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 328 * vyaktitva evaM kRtitva ruka jAtA hai / nayA karmabandha roka dene para bhI pUrvabaddha karmoM kI sattA banI rahatI hai| unase piNDa chur3Ane kA upAya tapazcaryA hai / tapazcaryA se pUrvabaddha karma vinaSTa ho jAte haiN| . bhagavAn mahAvIra ne tapazcaryA ko vizAla aura Antarika svarUpa pradAna kiyA hai / sAdhAraNa loga samajhate haiM ki bhUkhA rahanA aura zArIrika kaSToM ko sahana kara lenA hI tapasyA hai, kintu yaha samajha sahI nahIM hai / indriyoM ko uttejita na hone dene ke lie anazana bhI Avazyaka hai, Unodara arthAt bhUkha se kama khAnA bhI upayogI hai, jihvA ko saMyata banAne ke lie amuka rasoM kA parityAga bhI karanA cAhie, aiza-ArAma kA tyAga karanA bhI jarUrI hai, aura ina saba kI gaNanA tapasyA meM hai, kintu satsAhitya kA paThana, cintana, manana karanA, dhyAna karanA arthAt bahirmukha vRtti kA tyAga kara apane mana ko prAtmacintana meM saMlagna kara denA, usakI caMcalatA ko dUra karane ke lie ekAgra banAne kA prayatna karanA, nirIha bhAva se sevA karanA, vinayapUrNa vyavahAra karanA, akRtya na hone denA aura kadAcit ho jAya to usake lie prAyazcitta-pazcAttApa karanA, apanI bhUla ko gurujanoM ke samakSa sarala evaM niSkapaTa bhAva se prakaTa kara denA, ityAdi bhI tapasyA ke hI rUpa haiN| isase Apa samajha sakeMge ki tapasyA koI hauyA' nahIM hai, balki uttama jIvana banAne ke lie Avazyaka aura anivArya vidhi hai| jIvana kI mahAnatA saMyama aura tapa se : jisake jIvana meM saMyama aura tapa ko jitanA adhika mahattva milatA hai, usakA jIvana utanA hI mahAn banatA hai / saMyama aura tapa sirpha sAdhu-santoM kI cIjeM haiM, isa dhAraNA ko samApta kiyA jAnA cAhie / gRhastha ho athavA gRhatyAgI, jo bhI apane jIvana ko pavitra aura sukhamaya banAnA cAhatA hai, use apane jIvana meM inheM sthAna denA caahie| saMyama evaM tapa se vihIna jIvana kisI bhI kSetra meM sarAhanIya nahIM bana sakatA / kuTumba, samAja, deza Adi kI dRSTi se bhI vahI jIvana dhanya mAnA jA sakatA hai jisameM saMyama aura tapa ke tattva vidyamAna hoN| saMyama : jIvana kA breka : moTara kitanI hI mUlyavAna kyoM na ho, agara usameM 'braka' nahIM hai to kisa kAma kI? breka vihIna moTara savAriyoM ke prANoM ko le baitthegii| saMyama jIvana kA breka hai / jisa mAnava meM saMyama kA 'braka' nahIM, vaha AtmA ko DubA dene ke sivAya aura kyA kara sakatA hai ? moTara ke 'ka' kI taraha saMyama jIvana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 329 kI gatividhi ko niyaMtrita karatA hai aura jaba jIvana niyaMtraNa meM rahatA hai to vaha navIna karmabandha se baca jAtA hai / tapasyA pUrvasaMcita karmoM kA vinAza karatI hai / isa prakAra nUtana baMdhanirodha aura pUrvAjita karmanirjarA hone se AtmA kA bhAra halkA hone lagatA hai aura zanaiH zanaiH samUla naSTa ho jAtA hai / jaba yaha sthiti utpanna hotI hai to AtmA apanI zuddha nirvikAra dazA ko prApta karake paramAtma-pada prApta kara letI hai, jise muktadazA, siddhAvasthA yA zuddhAvasthA bhI kaha sakate haiN| sAdhanA ke do stara : gRhastha dharma aura muni dharma : isa vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki jIvana meM saMyama evaM tapa kI sAdhanA atyanta upayogI hai / jo cAhatA hai ki merA jIvana niyaMtrita ho, maryAdita ho, ucchaGkhala na ho, use apane jIvana ko saMyata banAne kA prayAsa karanA caahie| tIrthaGkara bhagavantoM ne mAnava mAtra kI suvidhA ke lie, usakI paristhitiyoM ko dhyAna meM rakhate hue sAdhanA kI do zreNiyA~ yA do stara niyata kiye haiM--(1) sarala sAdhanA yA gRhasthadharma aura (2) anagAra sAdhanA yA munidharma / anagAra dharma kA sAdhaka vahI gRhatyAgI ho sakatA hai, jisane sAmAjika moha-mamatA kA parityAga kara diyA hai; jo pUrNa tyAga ke kaMTakAkIrNa patha para calane kA saMkalpa kara cukA hai; jo parigrahoM aura upasargoM ke sAmane sInA tAna kara sthira khar3A raha sakatA hai, aura jisake antaHkaraNa meM prANImAtra ke prati karuNA kA bhAva jAgRta ho cukA hai| yaha sAdhanA kaThora sAdhanA hai| virata satvazAlI hI vAstavika rUpa se isa patha para cala pAte haiN| sabhI kAloM aura yugoM meM aise sAdhakoM kI saMkhyA kama rahI hai, parantu saMkhyA kI dRSTi se kama hone para bhI inhoMne apanI pUjanIyatA, tyAga aura tapa kI amiTa chApa mAnava samAja para aMkita kI hai / ina alpasaMkhyaka sAdhakoM ne svarga ke devoM ko bhI prabhAvita kiyA hai / sAhitya, saMskRti aura tattvajJAna ke kSetra meM yahI sAdhaka pradhAna rahe aura mAnava jAti ke naitika evaM dhArmika dharAtala ko inhoMne sadA U~cA uThA rakkhA hai| jo anagAra yA sAdhu ke dharma ko apanA sakane kI sthiti meM nahIM hote, ve AgAra dharma yA zrAvakadharma kA pAlana kara sakate haiN| Ananda zrAvaka ne apane jIvana ko nizcita rUpa se prabhu mahAvIra ke caraNoM meM samarpita kara diyaa| usane nivedana kiyA-maiMne vItarAgoM kA mArga grahaNa kiyA hai, aba maiM sarAga mArga kA tyAga karatA huuN| maiM dharmabhAva se sarAga devoM kI upAsanA nahIM karU~gA / maiM sacce saMyamazIla tyAgiyoM kI vandanA ke liye pratijJAbaddha hotA hU~ / jo sAdhaka apane jIbana meM sAdhanA karate-karate, mativaiparItya se patha se vicalita ho jAte haiM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva evaM kRtitva athavA jo saMyamahIna hokara bhI apane ko saMyamo pradarzita aura ghoSita karate haiM, unheM maiM vandanA nahIM kruuNgaa| Ananda ne saMkalpa kiyA-maiM vItarAgavANI para aTala zraddhA rakhUgA aura zAstroM ke artha ko sahI rUpa meM samajha kara use kriyAnvita karane kA prayatna kruuNgaa| zAstroM ke adhyayana meM taTastha dRSTi prAvazyaka : yadi zAstra kA artha apane mana se khIMcatAna kara lagAyA gayA, to vaha AtmaghAtaka hogaa| usake dharma ko samajhane meM bAdhA upasthita hogii| zAstra kA adhyayana taTastha dRSTi rakhakara kiyA jAnA cAhie, apanA viziSTa dRSTikoNa rakhakara nhiiN| jaba pahale se koI dRSTi nizcita karake zAstra ko unake samarthana ke lie par3hA jAtA hai, to usakA artha bhI usI DhaMga se kiyA jAtA hai / kurItiyoM, kUmArgoM aura mithyADambaroM ko evaM mAnyatA bhedoM ko jo prazraya milA hai, usakA eka kAraNa zAstroM kA galata aura manamAnA artha lagAnA hai / aisI sthiti meM zAstra zastra kA rUpa le letA hai / artha karate samaya prasaMga Adi kaI bAtoM kA dhyAna rakhanA par3atA hai| prartha kI samIcInatA prasaMga se : koI sAhaba bhojana karane baiThe / unhoMne apane sevaka se kahA- 'saindhavam AnayaM / vaha sevaka ghor3A le AyA / bhojana kA samaya thA phira bhI vaha 'saindhava' maMgAne para ghor3A laayaa| khA-pIkara taiyAra ho jAne ke pazcAt kahIM bAhara jAne kI taiyArI karake punaH unhoMne kahA-'saindhavam AnayaM / ' usa samaya sevaka namaka le AyA, yadyapi saindhava kA artha ghor3A bhI hai aura namaka bhI; koSa ke anusAra donoM artha sahI haiN| phira bhI sevaka ne prasaMga ke anukUla artha na karake apanI mUrkhatA kA paricaya diyaa| use bhojana karate samaya 'saindhava' kA artha 'namaka' aura yAtrA ke prasaMga meM 'ghor3A' artha samajhanA cAhiye / yahI prasaMgAnukUla sahI artha hai| UTa-paTAMga athavA apane durAgraha ke anukUla artha lagAne se maharSiyoM ne jo zAstraracanA kI hai, usakA samIcIna artha samajha meM nahIM A sktaa| pAnaMda kA nirdoSa dAna dene kA saMkalpa : AnaMda ne aparigrahI tyAgI santoM ko caudaha prakAra kA nirdoSa dAna dene kA saMkalpa kiyA, kyoMki Arambha aura parigraha ke tyAgI sAdhu dAna ke sarvottama pAtra haiN| usane jina vastuoM kA dAna dene kA nizcaya kiyA, ve dAna isa prakAra haiM-(1) azana (2) pAna (3) khAdya-pakavAna Adi (4) svAdya-mukhavAsa cUrNa Adi (5) vastra (6) pAtra (7) kambala (7) rajoharaNa (6) pITha-caukI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 331 bAjauTa (10) pATa (11) auSadha-soMTha, lavaMga, kAlI mirca Adi (12) bhaiSajya banI-banAI davAI (13) zayyA-makAna aura (14) saMstAraka-parAla Adi / rajoharaNa pA~va poMchane kA vastra hai, jo dhUla sApha karane ke kAma AtA hai jisase saMcita kI virAdhanA na ho / zayyA makAna ke artha meM rUr3ha ho gayA hai| isakA dUsarA artha hai-bichAkara sone kA upakaraNa paTTA Adi / pairoM ko sameTa kara sone ke lie karIba aDhAI hAtha lambe bichaune ko 'saMthArA-saMstAraka' kahate haiM / pramAda kI vRddhi na ho, yaha socakara sAdhaka simaTa kara sotA hai| isase nIMda bhI jaldI khula jAtI hai / AvazyakatA se adhika nidrA hogI to sAdhanA meM bAdhA AyegI, vikRti utpanna hogI aura svAdhyAya-dhyAna meM vighna hogA / brahmacArI gaddA bichA kara na soye, yaha niyama hai / aisA na karane se pramAda tathA vikAra bddh'egaa| sAdhu-santoM ko auSadha-bheSaja kA dAna dene kA bhI bar3A mAhAtmya hai| auSadha zabda kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai--oSaM poSaM dhatte, iti auSadham / ' soMTha, lavaMga, pIparAmUla, harra Adi vastue~ auSadha kahalAtI haiM / yUnAnI cikitsA paddhati meM bhI isI prakAra kI vastuoM kA upayoga hotA hai| AhAra-vihAra meM saMyama prAvazyaka : prAcIna kAla meM, bhAratavarSa meM AhAra-vihAra ke viSaya meM paryApta saMyama se kAma liyA jAtA thaa| isa kAraNa usa samaya auSadhAlaya bhI kama the| kadAcit koI gar3abar3I ho jAtI thI to buddhimAna manuSya apane AhAra-vihAra meM yathocit parivartana karake svAsthya prApta kara lete the| cikitsakoM kA sahArA kvacit kadAcit hI liyA jAtA thaa| karor3oM pazu-pakSI vanoM meM vAsa karate haiN| unake bIca koI vaidya-DaoNkTara nahIM hai| phira bhI ve manuSyoM kI apekSA adhika svastha rahate haiM / isakA kAraNa yahI hai ki ve prakRti ke niyamoM kI avahelanA nahIM karate / manuSya apanI buddhi ke ghamaNDa meM Akara prakRti ke kAnUnoM ko bhaMga karatA hai aura prakRti kupita hokara use daMDita karatI hai| mAMsa-madirA Adi kA sevana karanA prakRti viruddha hai| manuSya ke zarIra meM ve prAMteM nahIM hotI, jo mAMsAdi ko pacA sakeM / mAMsa bhakSI pazuoM aura manuSyoM ke nAkhUna dAMta Adi kI banAbaTa meM antara hai| phira bhI jihvAlolupa manuSya mAMsa bhakSaNa karake prakRti ke kAnUna ko bhaMga karate haiM / phalasvarUpa unheM daMDa kA bhAgI honA par3atA hai| pazu ke zarIra meM jaba vikAra utpanna hotA hai, to vaha cArA khAnA chor3a detA hai| yaha roga kI prAkRtika cikitsA hai| kintu manuSya se prAyaH yaha bhI nahIM bana par3atA / bImAra kadAcit khAnA na cAhe to usake ajJAnI pArivArika jana kucha Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 332 * vyaktitva evaM kRtitva na kucha khA lene kI preraNA karate haiM aura khilAkara chor3ate haiN| para pazu anazana ke dvArA hI apane roga kA pratikAra kara lete haiN| __ garbhAvasthA meM mAdA pazu na samAgama karane detI hai aura na nara samAgama karane kI icchA hI karatA hai, para manuSya itanA bhI viveka aura santoSa nahIM rkhtaa| manuSya kA Aja AhAra sambandhI aMkuza bilakula haTa gyaa| vaha ghara meM bhI khAtA hai aura ghara se bAhara dukAnoM aura khomacoM para jAkara bhI done cATatA hai| ye bAjArU cIjeM prAyaH svAsthya kA vinAza karane vAlI, vikAra vivarddhaka aura hiMsAjanita hone ke kAraNa pApajanaka bhI hotI haiM / dinoMdina inakA pracAra bar3hatA jA rahA hai aura usI anupAta meM vyAdhiyA~ bhI bar3hatI jA rahI haiN| agara manuSya prakRti ke niyamoM kA prAmANikatA ke sAtha anusaraNa kare aura apane svAsthya kI cintA rakkhe, to use DaoNkTaroM kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA hI na ho| durvyasanoM se baceM : aneka prakAra ke durvyasanoM ne Aja manuSya ko burI taraha ghera rakkhA hai| kaiMsara jaisA asAdhya roga durvyasanoM kI badaulata hI utpanna hotA hai aura vaha prAyaH prANa lekara hI rahatA hai / amerikA Adi meM jo zodha huI hai, usase spapTa hai ki dhumrapAna isa roga kA kAraNa hai| magara yaha jAnakara bhI loga sigareTa aura bIr3I pInA nahIM chodd'te| unheM mara jAnA maMjUra hai, magara durvyasana se bacanA maMjUra nahIM / yaha manuSya ke viveka kA divAlA nahIM to kyA hai ? kyA isI bitte para vaha samasta prANiyoM meM sarvazreSTha hone kA dAvA karatA hai ? prApta viveka-buddhi kA isa prakAra durupayoga karanA apane vinAza ko AmaMtrita karanA nahIM to kyA hai ? loMga, soMTha Adi cIjeM auSadha kahalAtI haiM / tulasI ke patte bhI auSadha meM sammilita haiM / tulasI kA paudhA ghara meM lagAne kA pradhAna uddezya svAsthya lAbha hI hai| purAne jamAne meM ina cIjoM kA hI davA ke rUpa meM prAyaH istemAla hotA thA / Aja bhI dehAta meM inhIM kA upayoga jyAdA hotA hai / ina vastuoM ko cUrNa, golI, rasa Adi ke rUpa meM taiyAra kara lenA bheSaja hai| prazna : dAna kI pAtratA-apAtratA kA : Ananda ne sAdhu-sAdhvI varga ko dAna dene kA jo saMkalpa kiyA usakA tAtparya yaha nahIM ki usane anya samasta logoM kI ora se pITha phera lii| isakA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. yaha artha kadApi nahIM hai ki vaha duHkhI, dIna, pIr3ita, anukampApAtra janoM ko dAna hI nahIM degaa| sukha kI sthiti meM pAtra-apAtra kA vicAra kiyA jAtA hai, duHkha kI sthiti meM par3e vyakti meM to pAtratA svataH A gii| abhiprAya yaha hai ki karma nirjarA kI dRSTi se diye jAne vAle dAna meM supAtra-kupAtra kA vicAra hotA hai, kintu anukampA buddhi se diye jAne vAle dAna meM yaha vicAra nahIM kiyA jaataa| kasAI yA cora jaisA vyakti bhI yadi mAraNAntika kaSTa meM ho to usako kaSTa mukta karanA, usakI sahAyatA karanA aura dAna denA bhI puNyakRtya hai, kyoMki vaha anukampA kA pAtra hai / dAnI yadi anukampA kI puNyabhAvanA se prerita hokara dAna detA hai, to use apanI bhAvanA ke anurUpa phala kI prApti hotI hai| isa nimitta se bhI usakI mamatA meM kamI hotI hai| vAraNI ko vyavahAra meM utAreM: gRhastha Ananda bhagavAna mahAvIra svAmI kI dezanA ko zravaNa karake aura vratoM ko aMgIkAra karake ghara lauTatA hai| usane mahAprabhu mahAvIra ke caraNoM meM pahu~ca kara unase kucha grahaNa kiyaa| usane apane hRdaya aura mana kA pAtra bhara liyA / Apta puruSa kI vANI zravaNa kara jaise Ananda ne use apane jIvana vyavahAra meM utArane kI pratijJA kI, usI prakAra pratyeka zrAvaka ko use vyAvahArika rUpa denA caahiye| aisA karane se hI ihaloka-paraloka meM kalyANa hogaa| melA lagAyeM mukti kA: ___ jIvana meM Amoda-pramoda ke bhI dina hote haiN| unakA mahattva bhI hamAre sAmane hai / yathocita sIkha lekara hameM usa mahattva ko upalabdha karanA hai| yoM to mele bahuta lagate haiM, kintu mukti kA melA yadi manuSya lagA le, AdhyAtmika jIvana banA le to use sthAyI Ananda prApta ho sakatA hai| "saMsAra meM do kisma ke mele hote haiM-(1) karmabandha karane vAle aura (2) baMdha kATane vAle athavA (1) mana ko malIna karane vAle aura (2) mana ko nirmala karane vAle / prathama prakAra ke mele kAma, kutUhala evaM vividha prakAra ke vikAroM ko jAgRta karate haiN| aise mele bAla-jIvoM ko hI rucikara hote haiN| saMsAra meM aise bahuta mele dekhe haiM aura unheM dekha kara manuSyoM ne apane mana maile kiye haiN| unake phalasvarUpa saMsAra meM bhaTakanA par3A hai / aba yadi janma-maraNa ke bandhanoM se chuTakArA pAnA hai to mukti kA melA karanA hI zreyaskara hai| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [C] tapomArga ko zAstrIya sAdhanA paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI jambU se kahate haiM: jahA upAvagaM kammaM, rAga dosa samajjiyaM / khavei tavasA bhikkhU, tamegaggamaNo suraNa || 1 // aya jambU ! rAga-dva eSa se saMcita pApa karma ko tapasyA ke dvArA muni kisa prakAra khapAtA- nAza karatA hai, isakI maiM vidhi kahU~gA, jisako tU ekAgra mana se zravaraNa kara / tapa karane vAle ko Asrava tyAga kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai, kyoMki binA Asrava tyAga ke karma kA jala nirantara zrAtA rahegA aura jaba taka naye karma nirantara Ate raheMge, unako khapAne kI kriyA kA khAsa lAbha nahIM hogA, isaliye zAstra meM kahA hai : Jain Educationa International pArivaha- musAvAyA, pradatta- mehuNA - pariggahA virano / rAi bhoyaraNa- viro, jIvo havai agAsavo ||2|| jo sAdhaka hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kA tyAgI evaM rAtribhojana se virata hotA hai, vaha prAsrava rahita ho jAtA hai, isalie usake karma- jala kA zrAgamana ruka jAtA hai / phira anAsrava kI dUsarI sthiti batalAte haiM : ---- paMca samizra tigutto, kasA jiidiyo / gAravo ya nissallo, jIvo havai praNAsavo || 3 || jo IryA Adi pA~ca samitiyoM se yukta aura manogupti Adi tIna guptiyoM se gupta hotA hai, krodhAdi kaSAya rahita aura jitendriya hai / Rddhi, rasa aura sAtA rUpagaurava kA jo tyAgI aura nizzalya hotA hai, vaha prAsrava rahita hotA hai / eesi nu vivaccAse, rAgadosa samajjiyaM / khavei u jahA bhikkhu tamegaggamaNo For Personal and Private Use Only suNa || 4 || Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA.. * 335 isake viparIta hiMsAdi se avirata rahane para jIva Asrava se rAga dveSa ke kAraNa karma kA saMcaya karatA hai| usa saMcita karma ko bhikSu jisa prakAra naSTa karatA hai, use ekAgra mana hokara mere pAsa zravaNa kro| jahA mahAtalAgassa, sanniruddha jalAgame / / ussi caNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave // 5 // pahale dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-jisa prakAra kisI bar3e tAlAba ke jalAgama dvAra rokane para, siMcAI aura tApa ke dvArA kramazaH sArA pAnI sUkha jAtA hai, bhUmi nirjala ho jAtI hai / evaMtu saMjayassAvi, pAvakamma nirAsave / bhava koDI saciyaM kamma, tavasA nijjarijjai / / 6 / / tAlAba kI taraha saMyamI AtmA ke bhI pApa-karma kA prAsrava ruka jAne para karor3oM janmoM kA saMcita karma tapasyA se nirjINa ho jAtA hai arthAt tapasyA ke dvArA janma-janmAntara ke bhI saMcita karma naSTa ho jAte haiN| aba tapa ke prakAra kahate haiM : so tavo duviho vutto, bAhirabhaMtaro tahA / bAhiro chavviho vutto, evamabhaMtaro tavo / / 7 / / pUrvokta guNa viziSTa vaha tapa do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-bAhya tathA Abhyantara / bAhya tapa chaH prakAra kA hai aise Antara tapa bhI chaH prakAra kA kahA gayA hai| bhautika padArthoM ke tyAga se zarIra evaM indriya para asara karane bAlA bAhya tapa aura mana jisase prabhAvita ho, use Antara tapa samajhanA cAhiye / donoM eka dUsare ke pUraka hone se Avazyaka haiN| prathama bAhya tapa kA vicAra karate haiM : aNasaNa-mUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasapariccAyo / kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi // 8 // prathama anazana-AhAra tyAga, 2. Unodara-bAhAra Adi meM prAvazyakatA se kama lenA, 3. bhikSAcarikA, 4. madhurAdi rasa kA tyAga, 5. kAyakleza-prAsana, luMcana Adi 6. saMlonatA-indriyAdika kA gopana isa prakAra bAhya tapa chaH prakAra kA hotA hai| pratyeka kA bheda pUrvaka vicAra : Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 336 * ittariya maraNakAlA ya, araNasaraNA duvihA bhave / ittariya sAvakakhA, niravakakhA u viijjiyA // 6 // anazana ke itvara-alpakAlika aura maraNakAla paryanta aise do bheda hote haiM / itvara-tapa sAvakAMkSa hotA hai, niyatakAla ke bAda usameM AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, para dUsarA niravakAMkSa hotA hai, usameM jIvana paryanta sampUrNa AhAra kA tyAga hotA hai / itvara tapa ke bheda : vyaktitva aura kRtitva jo so ittariyatavo, so samAseNa chabbi ho / seDhitavo payaratavo ghaNo ya taha hoi vaggo ya // 10 // itvara tapa saMkSepa se chaH prakAra kA hai, jaise- 1. zreNi tapa ( upavAsa Adi krama se chaH mAsa taka ), 2. prattara tapa, 3. ghana tapa, 4. tathA varga tapa hotA hai / Jain Educationa International tattoya vaggavaggo, paMcamI chaTToM paiNNatavo / maNaicchiyacittattho, nAyavvo hoya ittari // 11 // phira pA~cavA~ varga tapa aura chaThA prakIrNa tapa hotA hai, isa prakAra itvara tapa, sAdhaka kI icchA ke anukUla aura vicitra artha vAlA samajhanA cAhiye / isase loka evaM lokottara ke vividha lAbha hote haiM / maraNakAla : jA sA araNasaraNA maraNeM, duvihA sA viyAhiyA | saviyAra maviyArA, kAyaciTThe para bhave // 12 // maraNakAla meM jo anazana kiyA jAtA hai, vaha do prakAra kA kahA gaya hai - kAya ceSTA ko lekara eka savicAra aura dUsarA gravicAra ceSTA rahita hotA hai / prakArAntara se anazana ko samajhAte hue kahA hai havA saparikammA, aparikammA ya AhiyA nIhArimanIhArI, AhAracchepro do vi ||13|| - saMparikarma aura aparikarmaM AjIvana anazana prakArAntara se do prakAra kA - rUpa se kahA gayA hai / zarIra kI utthAna Adi kriyA aura jisameM sambhAla kI For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. 337 jAya vaha saparikarma aura dUsarA kAya ceSTA rahita aparikarma hotA hai / DAla kI taraha aparikarma vAlA zarIra se nizcala rahatA hai| vyAghAta evaM nirvyAghAta kI daSTi se bhI inake bheda hote haiN| nIhArI aura anihArI donoM prakAra ke anazana meM AhAra kA tyAga hotA hI hai| anazana karane kA sAmarthya nahIM ho, usake lie dUsarA tapa Unodara batalAte haiM : promoyaraNaM paMcahA, samAseNa viyAhiyaM / davvo khettakAleNaM, bhAveNa pajjavehiya / / 14 / / dUsarA tapa avamodarya saMkSepa meM pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA (1) dravya avamodarya (2) kSetra avamodarya (3) kAla avamodarya (4) bhAva avamodarya aura (5) paryavaavamodarya / inakA vizeSa spaSTIkaraNa kahate haiM : jo jassa u AhAro, tatto promaM tU jo kare / jahanna rogasitthAI, evaM daveNa U bhave / / 15 / / jisakA jitanA AhAra ho, usameM kucha kama karanA jaghanya ekasIta ghaTAnA Adi-yaha dravya se avamodarya hai / apanI khurAka meM eka grAsa bhI kama kiyA jAya, to vaha tapa hai| kitanA sarala mArga hai| kSetra Adi se avamodarya kA vicAra karate haiM : gAme nagare taMha rAyahANi, nigame ya Agare pllii| kheDe kabbaDa-dauNamuha, paTTaNa-maDamba-saMvAhe / / 16 / / grAma, nagara tathA rAjadhAnI meM nigama-vyavasAyiyoM kI maMDI, Akara aura pallI meM, kheDa-jo dhUli ke koTa se ghirA ho, karbaTa, droNamukha, pattana aura maMDava meM kSetra kI maryAdA karake bhikSA jaanaa| Asamapae vihAre, sannivese samAyaghose y| thaliseNAkhandhAre, satthe saMvaTTakoTTe ya / / 17 / / Azrama pada-tApasa Adi kA Azrama, vihAra, sanniveza aura ghoSa Adi sthAnoM meM niyata maryAdA se bhikSA lenA bhI avamodarya hai, jaise : vADesu va ratthAsu va, gharesu vA evamittiyaM khettaM / kappai u evamAI, evaM khetteNa u bhave // 18 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 338 * vyaktitva aura kRtitva cAroM ora se bhitti se ghire hue bAr3e meM, galI yA gharoM meM itane kSetra meM bhikSA mile to lenA, ityAdi prakAra se kSetra avamodarya hotA hai| phira prakArAntara se batalAte haiM : peDA ya addhapeDA, gomutti payaMga-vIhiyA ceva / sambukkAvaTTAgantu, paccAgayA chaTThA / / 16 / / peTI ke samAna catuSkoNa gRha samUha meM bhikSA karanA isakI peTA, ardha catuSkoNa meM bhramaNa karanA ardha peTA, vAma se dakSiNa aura dakSiNa se vAma isa prakAra vakragati se bhikSA karanA gomUtrikA aura pataMga kI taraha kucha ghara chor3a kara dUsare ghara meM bhikSA karanA pataMga vIthikA, zaMkha ke samAna AvartavAlI zaMkhAvarta bhikSA, vRttAkAra bhramaNa vAlI bhikSA, aura lambe jAkara pIche Ate hue lenA yaha chaThe prakAra kI bhikSA hai| aba kAla tathA bhAva avamodarya kA vicAra karate haiM : divasassa porusINaM, cauNhaMpi u jattino bhave kaalo| evaM caramANo khalu, kAlomANaM muNeyavvaM / / 20 / / dina ke cAroM pauruSI meM jitane kAla kA abhigraha kiyA hai, usake anusAra niyata samaya meM bhikSA karanA kAla avamodayaM samajhanA cAhiye / phira ahavA taiyAe porisIe, UraNAi ghaassesnto| caU bhAgUNAe vA, evaM kAleNa U bhave / / 21 / / prakArAntara se kahate haiM:-tIsare pauruSI ke kucha kama rahate athavA caturtha bhAga zeSa rahane para bhikSA karanA kAla avamodarya kahA gayA hai| abhigrahI kA niyama hotA hai ki niyata dravya, kSetra, kAla yA bhAva ke anusAra bhikSA mile to hI grahaNa karanA anyathA nahIM-ataH yaha tapa hai| bhAva avamodarya kA svarUpa kahate haiM: itthI vA puriso vA, alaMkigro vA nalaMkigro vAvi / annayaravayattho vA, annayareNaM va vattheNaM / / 22 / / strI ho athavA puruSa, alaMkRta ho yA alaMkAra rahita ho, bAlya-taruNAdi kisI vaya aura zveta-pItAdi anyatara vastradhArI ho| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 336 annaNa viseseNaM, vaNNeNaM bhAvamaNumuyante u / evaM caramANo khalu, bhAvomANaM muNeyavvaM / / 23 / / isa prakAra anya bhI varNAdi vizeSoM meM amuka prakAra se mile to hI lenA, isa rUpa se bhikSA karanA bhAva avamodarya kahalAtA hai / bhAva avamodarya aura paryava avamodarya kA bheda dikhAte hue kahate haiM: davve khete kAle, bhAvammi ya AhiyA uje bhAvA / eehiM jomacaro, pajjavacaramo bhave bhikkhU / / 24 / / dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo eka grAsa Adi kahe gaye haiM, una dravyAdi saba paryAyoM se avama calane vAlA sAdhaka paryavacaraka hotA hai / aTThavihagoyaraggaM tu, tahA satteva esnnaa| abhiggahA ya je anna, bhikkhAyariyamAhiyA / / 25 / / ATha prakAra kI gocarI tathA sAta prakAra kI eSaNAe~, isa prakAra anya jo abhigraha kiye jAte haiM, usako bhikSAcarikA rUpa tapa kahate haiN| isakA dUsarA nAma vRtti saMkSepa bhI hai| khIradahisappimAI, paNIyaM pANa bhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rasavivajjaNaM / / 26 / / dUdha, dahI, ghRta Adi rasoM ko praNIta pAna bhojana kahate haiM, isa prakAra vibhinna rasa kA tyAga rasavarjana nAma kA tapa kahA gayA hai| ThANAvIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjanti, kAyakilesaM tamAhiyaM / / 27 / / vIrAsana Adi jo sAdhaka ko sukhada ho vaise Asana se sthira rahanA aura keza luMcana Adi ugra kaSToM ko samabhAva se dhAraNa karanA, isako kAyakleza tapa kahA gayA hai| aba pratisalInatA kA vicAra karate haiM: eganta maNAvAe, itthii-psu-vivjjie| sayaNAsaNa sevaNayA, vivitta sayaNAsaNaM / / 28 / / strI pazu Adi rahita ekAnta aura strI Adi kA gamanAgamana jahA~ nahIM ho, vaise sthAna meM zayanAsana karanA vivikta zayyAsanarUpa tapa hotA hai| indriyakapAya aura yoga saMlInatA ke bheda se isake anya prakAra bhI hote haiN| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyaktitva aura kRtitva eso bAhiraggatavo, samAseNa viyaahiyo| anbhintaraM tava etto, vucchAmi aNupuvvaso // 26 / / isa prakAra pUrvokta chaH prakAra kA saMkSepa meM bAhya tapa kahA gayA hai, aba Antara tapa kI kahU~gA, he jambU ! anukrama se zravaNa krnaa| prathama nAma batA rahe haiM: pAyacchitaM viNo, veyAvaccaM taheva sjjhaayo| jhANaM ca viusaggo, eso abhitaro tavo // 30 // 1. prAyazcita, 2. vinaya, 3. vaiyAvRtya, 4. svAdhyAya, 5. dhyAna aura 6. vyutsarga, ye prAntara tapa ke 6 bheda haiN| AloyaNA rihAIyaM, pAyacchitaM tu dasavihaM / saM bhikkhU vahaI samma, pAyacitaM tamAhiyaM / / 31 / / prAyazcita dasa prakAra ke haiM pAlocanA, pratikramaNa aadi| prAtmazuddhi ke lie jisa anuSThAna kA bhikSu samyak vahana kare usako prAyazcita kahate haiN| vinaya tapa kA varNana karate haiM: abhuTThANaM aMjalikaraNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhattibhAvasussUsA, viraNagro esa viyAhiyo // 32 // guru Adi ke Ane para abhyutthAna karanA, aMjali jor3anA, Asana pradAna karanA tathA guru kI bhakti aura bhAvapUrvaka suzrUSA yaha vinaya nAma kA tapa hai| pAyariya mAIe, vaiyAvaccammi dasavihe / prAsevaNaM jahAthAma, veyAvaccaM tamAhiyaM // 33 // AcArya Adi dasa prakAra kI vaiyAvacca meM zakti ke anusAra AhAra-dAna Adi saMpAdana karanA, isako vaiyAvacca kahate haiN| vinaya aura vaiyAvRtya kI zuddhi ke liye jJAna kI AvazyakatA rahatI hai, isaliye vaiyAvRtya ke pazcAt svAdhyAya kahate haiM / yaha bhAva sevA bhI hai| svAdhyAya ke prakAra: vAyaNA pucchaNA ceva, taheva pariyaTTaNA / aNuppehA dhamma kahA, sajjAo paMcahA bhave // 34 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 341 1. vAcanA-zAstra Adi kI vAcanA denA athavA lenA, 2. pRcchAajJAta viSaya meM pUchanA tathA paThita kA Avartana karanA, 3. anupekSA, 4. manana aura 5. dharma kathA, isa prakAra svAdhyAya pA~ca prakAra kA hotA hai| svAdhyAya zubha dhyAna kA Alambana hai, ataH svAdhyAya ke bAda dhyAna kahA jAtA hai: aTUTaruddANi vajjittA, jhAejjA susamAhie / dhammasukkAiM jhANAI, jhANaM taM tu vuhA vae / / 35 / / prArta evaM raudra dhyAna ko chor3akara uttama samAdhi vAlA sAdhaka dharma aura zukla dhyAna kA cintana kare, jJAniyoM ne isako dhyAna tapa kahA hai| antima Abhyantara tapa vyutsarga hai, isakA svarUpa nimna prakAra hai : sayaNAsaNaThANe vA, je u bhikkhU na vAvare / kAyassa viussaggo, chaTTo so parikittio // 36 // baiThane, khar3e rahane yA sone meM jo sAdhaka kisI prakAra kI ceSTA nahIM kare, yaha chaThA kAya kA vyutsargarUpa tapa kahA gayA hai| sAmAnya rUpa se dravya aura bhAva, vyutsarga ke do prakAra haiN| dravya vyutsarga cAra prakAra kA hai- 1. gaNa, 2. deha, 3. upadhi aura 4. bhakta pAna / bhAva meM krodha-mAna-mAyA-lobha kA tyAga karanA bhAva vyutsarga hai| isa prakAra bAhya aura Antara tapa ko milA kara 12 bheda hote haiN| ___ tapasyA kA varNana karake aba sudharmA svAmI ma0 isakA upasaMhAra kahate haiM: evaM tavaM tu duvihaM, je samma Ayare munnii| so khippaM savva saMsArA, vippa muccai paNDio // 37 // isa prakAra bAhya aura prAntara rUpa do prakAra ke tapa ko jo muni samyag prakAra se ArAdhana karatA hai, vaha paNDita muni narakAdi caturgati rUpa saMsAra se zIghra hI mukta ho jAtA hai / arthAt karma kSaya ho jAne se usako phira janma-maraNa ke cakra meM AnA nahIM par3atA hai| he jambU ! maiM kahatA hU~ ki yahI kalyANakArI zuddha tapa kA mArga hai| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] aparigraha : mAnava jIvana kA bhUSaNa hajAroM dharmopadezakoM ke upadeza, pracArakoM kA pracAra aura rAjya ke navIna aparAdha nirodhaka niyamoM ke bAvajUda bhI janatA meM pApa kyoM nahIM kama ho rahe, lobha ko saba koI burA kahate haiM, phira bhI dekhA jAtA hai-- kahane vAle svayaM apane saMgraha ko bar3hAne kI ora hI daur3a rahe haiN| aisA kyoM ? roga ko miTAne ke lie unake kAraNoM ko jAnanA cAhie / pApa ghaTAne ke liye bhI usake kAraNoM ko dekhanA Avazyaka hai| zAstra meM AhAra, bhaya, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi dasa saMjJAe~ batAI gaI haiM / saMsAra ke AbAla vRddha jIvamAtra ina saMjJAoM se trasta haiM / sAmAyika ke bAda, hama prati dina AlocanA karate haiM ki cAra saMjJAnoM meM se koI saMjJA kI ho "tassa micchAmi dukkar3a" para kisI saMjJA meM kamI nahIM AtI / AhAra, bhaya aura maithuna saMjJA meM avasthA pAkara phira bhI kamI A sakatI hai, para lobha-parigraha saMjJA avasthA jarjarita hone para bhI kama nahIM hotii| isake liye sUtrakAra ne ThIka hI kahA hai "jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDr3hai / " lAbha vRddhi ke sAtha lobha bhI bar3hatA hai, isIlie to anubhaviyoM ne kahA hai - " tRSNaikA taruNAyate", samaya Ane para saba meM jIrNatAjanya durbalatA prAtI hai, para karor3oM-araboM varSa bItane para bhI tRSNA bUr3hI nahIM hotI, balki vaha taruNa hI banI rahatI hai / 1 bhecchA kI vRddhi ke zAstra meM antaraMga aura bahiraMga do kAraNa batAye haiM / lobha, moha yA ratirAga kA udaya evaM mUrcchA bhAva Adi antara ke mUla kAraNa haiN| khAna-pAna, acchA rahana-sahana, yAna vAhana, bhabana bhUSaNa Adi dUsare ke bar3e car3he parigraha ko dekhane-sunane se lobha bhAvanA bar3hatI hai / parigraha kA cintana bhI lobha vRddhi kA pramukha kAraNa hai / mere pAsa kaur3I nahIM, svarNa-ratna ke AbhUSaNa nahIM aura amuka ke pAsa haiM, isa prakAra apanI kamI aura dUsaroM kI bar3hatI kA cintana karane se parigraha saMjJA bar3hatI hai / parigraha ghaTAiye, sAdagI bar3hAiye gAMva meM parigraha kA pradarzana kama hai to vahA~ vastrAbhUSaNa Adi ke saMgraha kA namUnA bhI alpa dRSTigocara hotA hai / zahara aura mahAjana jAti meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 343 parigraha kA pradarzana adhika hai to vahAM pApa mAnate hue bhI vastrAbhUSaNa, dhanadhAnya Adi kA saMgraha adhika dRSTigocara hotA hai, kyoMki parigraha se una sAdhanoM se hI AdamI kA mUlyAMkana hotA hai / kitanA hI vratI, sevAbhAvI, guraNI evaM vidvAn bhI kyoM na ho, sAdI bheSa-bhUSA meM ho to Adara prApta nahIM karatA, yadi bar3hiyA veza aura ucca starIya AkarSaka rahana-sahana ho to darzakajanoM kI dRSTi meM bar3A mAnA jAtA hai| yahI dRSTi-bheda saMgraha-vRtti aura lobha-vRddhi kA pramukha kAraNa hai| aparigraha bhAva ko bar3hAne ke lie sAmAjika vyavasthA aura bAhya vAtAvaraNa sAdA evaM pradarzana rahita honA caahie| AMgla zAsakoM kI adhInatA se mukta hone ko gAMdhIjI ne sAdA aura binA pradarzana kA alpa parigrahI jIvana apanAyA thaa| bar3e-bar3e dhanI, udyogapati aura adhikArI bhI usa samaya sAdA jIvana jIne lage / phalasvarUpa una dinoM sevA aura sevAvRtti ko U~cA mAnA jAne lgaa| logoM meM nyAyanIti, sevA aura sadAcAra camakane lagA / Aja phira sAmAjika stara se deza ko sAdagI kA vistAra karanA hogA, pradarzana ghaTAnA hogA / jaba taka aisA nahIM kiyA jAya, taba taka parigraha kA bar3hatA roga kama nahIM hI sktaa| pradarzana karane vAle ke mana meM IrSyA, moha aura ahaMkAra utpanna hotA hai aura dUsaroM ke lie usakA pradarzana, IrSyA, haraNabuddhi, lAlaca evaM Artta-utpatti meM kAraNa hotA hai, ataH pradarzana ko pApa-buddhi kA kAraNa samajha kara tyAganA parigraha saMjJA ghaTAne kA kAraNa hai / Aja saMsAra meM parigraha kI hor3a lagI huI hai| aisI paristhiti meM parigraha bhAva ghaTAne meM nimna bhAvanAe~ atyanta upayogI ho sakatI haiM1. parigraha bhaya, cintA aura caMcalatA kA kAraNa evaM kSaNabhaMgura hai / 2. asaMgrahI vRtti ke pazu-pakSI manuSya kI apekSA sukhI aura prasanna rahate haiM / 3. parigraha mAnava ko parAdhIna banAtA hai, parigrahI bAhya padArthoM ke abhAva meM cintita rahatA hai| 4. parigraha kI ulajhana meM ulajhe jIva ko zAnti nahIM miltii| 5. santoSa hI sukha hai / kahA bhI hai "godhana, gajadhana, ratana dhana, kaMcana khAna sukhAna / jaba Ave santoSa dhana, saba dhana dhali samAna / / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 * 6. jisako cAha hai, vaha araboM kI sampadA pAkara bhI duHkhI hai / cAha miTane para hI cintA miTatI hai / santoM ne ThIka kahA hai "santoSI sadA sukhI, duHkhI tuSNAvAn / " saMsAra ke pragaNita pazu-pakSI aura kITa pataMgAdi jIva, jo saMgraha nahIM karate, ve mAnava se adhika nizcinta evaM zoka rahita haiM / saMgrahavAna Asakta mAnava se vaha adhika sukhI hai, jo alpa saMgrahI aura prAsakti rahita hai / saMsAra kI sArI sampadA kisI eka asantoSI ko mila jAya, taba bhI usa lobhI kI icchA pUrNa nahIM ho sakatI, kyoMki icchA mAnava ke samAna ananta hai / jJAniyoM ne kahA hai- mAnava, isa nazvara sampadA ke pIche bhAna bhUlakara mata daur3a / yaha to pApI jIva ko bhI ananta bAra mila gaI hai / yadi sampadA hI milAnI hai, to jJAna, darzana, cAritra kI Atmika sampadA milA, jo zAzvata Ananda ko dene vAlI hai, anyathA eka lokokti meM kahA gayA hai vyaktitva evaM kRtitva "suta dArA, aru lakSmI, pApI ke bhI hoya / santa samAgama, prabhu kathA, durlabha jaga meM doya / / 17 paise vAle bar3e nahIM, bar3e haiM sadguNI, jinakI indra bhI sevA karate haiM / Jain Educationa International parigraha - maryAdA kA mahattva parigraha- pariNAma pA~ca aNuvratoM meM antima hai aura cAra vratoM kA saMrakSaNa karanA evaM bar3hAnA isake grAdhIna hai / parigraha ko ghaTAne se hiMsA, asatya, asteya, kuzIla, ina cAroM para roka lagatI hai / hiMsA grAdi cAra vrata apane Apa puSTa hote rahate haiM / isa vrata ke pariNAmasvarUpa jIvana meM zAnti aura santoSa prakaTa hone se sukha kI vRddhi hotI hai, nizcitatA aura nirAkulatA AtI hai / aisI sthiti utpanna hone se dharma - kriyA kI ora manuSya kA citta adhikAdhika AkarSita hotA hai / isa vrata ke ye vaiyaktika lAbha haiM, kintu sAmAjika dRSTi se bhI yaha vrata atyanta upayogI hai / Aja jo Arthika baiSamya dRSTigocara hotA hai, isa vrata ke pAlana na karane kA hI pariNAma hai / prArthika vaiSamya isa yuga kI eka bahuta bar3I samasyA hai / pahale bar3e-bar3e bhImakAya yaMtroM kA pracalana na hone kAraNa kucha vyakti Aja kI taraha atyadhika pUMjI ekatra nahIM kara pAte the; magara Aja yaha bAta nahIM rahI / Aja kucha loga yantroM kI sahAyatA se pracura dhana ekatra kara lete haiM, to dUsare loga dhanAbhAva ke kAraNa apane jIvana kI anivArya AvazyakatAoM kI pUrti karane se bhI vaMcita rahate haiM / unheM peTa bhara roTI, tana Dhakane ko vastra aura prauSadha jaisI cIjeM bhI upalabdha nahIM / isa sthiti kA sAmanA karane ke lie For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 345 aneka vAdoM kA janma huA hai| samAjavAda, sAmyavAda, sarvodayavAda Adi isI ke phala haiM / prAcIna kAla meM aparigrahavAda ke dvArA isa samasyA kA samAdhAna kiyA jAtA thaa| isa vAda kI vizeSatA yaha hai ki yaha dhArmika rUpa meM svIkRta hai| ataeva manuSya ise balAt nahIM, svecchA pUrvaka svIkAra karatA hai / sAtha hI dharmazAstra mahAraMbhI yaMtroM ke upayoga kara pAbaMdI lagA kara Arthika vaiSamya ko utpanna nahIM hone dene kI bhI vyavasthA karatA hai / ataeva agara aparigraha vrata kA vyApaka rUpa meM pracAra aura aMgIkAra ho, to na artha vaiSamya kI samasyA vikarAla rUpa dhAraNa kare aura na varga saMgharSa kA avasara upasthita ho / magara Aja kI duniyA dharmazAstroM kI bAta sunatI kahA~ hai / yahI kAraNa hai ki saMsAra azAnti aura saMgharSa kI krIr3AbhUmi banA huA hai aura jaba taka dharma kA prAzaya nahIM liyA jAyagA, taba taka isa viSama sthiti kA anta nahIM aaegaa| dezavirati dharma ke sAdhaka (zrAvaka) ko apanI kI huI maryAdA se adhika parigraha nahIM bar3hAnA cAhie / use parigraha kI maryAdA bhI aisI karanI cAhie ki jisase usakI tRSNA para aMkuza lage, lobha meM nyUnatA ho aura dUsare logoM ko kaSTa na phuNce| sarvavirata sAdhaka (zramaNa) kA jIvana to aura bhI adhika uccakoTi kA hotA hai / vaha AkarSaka zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza para rAga aura aniSTa zabda Adi para dvaSa bhI nahIM karegA / isa prakAra ke AcaraNa se jIvana meM nirmalatA banI rahegI / aisA sAdhanAzIla vyakti cAhe akelA rahe yA samUha meM rahe, jaMgala meM rahe, yA samAja meM rahe, pratyeka sthiti meM apanA vrata nirmala banA skegaa| svAdhyAya kI bhUmikA parigraha vRtti ko ghaTAne meM svAdhyAya kI asarakArI bhUmikA hotI hai / svAdhyAya vastutaH antara meM alaukika prakAza prakaTa karane vAlA hai| svAdhyAya AtmA meM jyoti jagAne kA eka mAdhyama hai, eka prazasta sAdhana hai, jisase prasupta AtmA jAgRta hotI hai, use sva tathA para ke bheda kA jJAna hotA hai / svAdhyAya se AtmA meM sva-para ke bheda ke jJAna ke sAtha vaha sthiti utpanna hotI hai, nirantara vaha bhUmikA banatI hai, jisameM AtmA sva tathA para ke bheda ko ko samajhane meM pratikSaNa jAgarUka rahatI hai / saMkSepa meM kahA jAya to svAdhyAya ke dvArA sva-para ke bheda kA jJAna prApta hotA hai / jisa prabuddha AtmA ko sva tathA para ke bheda kA jJAna prApta ho gayA, usakI paudgalika mAyA se mamatA svataH hI kama ho jaaygii| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 346 * mamatA ghaTane para dAna kI pravRtti sva-para ke bheda kA bodha ho jAne kI sthiti meM hI apane zarIra para sAdhaka kI mamatA kama hogI / zarIra evaM bhojyopabhojyAdi para mamatA kama hone para vaha tapa karane ko udyata hogA / bhautika sAmagrI para mamatA ghaTegI, tabhI vyakti ke antarmana meM dAna dene kI pravRtti balavatI hogI / mamatA ghaTegI, tabhI sevA kI vRtti utpanna hogI, kyoMki ye sArI cIjeM mamatA se sambandhita haiM / AlocanA kA vyakti ke svayaM ke jIvana-nirmANa se sambandha hai / AlocanA vastutaH vyakti ke svayaM ke jIvana nirmANa kA pramukha sAdhana hai, jabaki dAna sva aura para donoM ke jIvana nirmANa kA sAdhana hai / dAna kA sambandha dUsare logoM ke sAtha svadharmI bandhutroM ke sAtha prAtA hai aura isameM sva-kalyANa ke sAtha parakalyANa kA dRSTikoNa adhika hotA hai / isakA matalaba yaha nahIM hai ki dAna dete samaya dAnadAtA dvArA sva-kalyANa ko pUrNataH ThukarA diyA jAtA hai / kyoMki parakalyANa ke sAtha sva-kalyANa kA avinAbhAva sambandha hai / para kalyANa kI bhAvanA jitanI utkRSTa hogI, utanA hI adhika sva-kalyANa svataH hI ho jAyagA / jo sva-kalyANa se viparIta hogA, vaha kArya vyavahArika evaM dhArmika, kisI pakSa meM sthAna pAne lAyaka nahIM hai / vyaktittva evaM kRtitva to dAna kI yaha vizeSatA hai ki vaha sva aura para donoM kA kalyANa karatA hai / dAna dene kI pravRtti tabhI jAgRta hogI, jaba ki mAnava ke mana meM apane svatva kI, apane adhikAra kI vastu para se mamatA haTegI / mamatva haTane para jaba usake antara meM sAmane vAle ke prati pramoda bar3hegA, prIti bar3hegI aura use vizvAsa hogA ki isa kArya meM merI sampadA kA upayoga karanA lAbhakArI hai, kalyANakArI hai, tabhI vaha apanI sampadA kA dAna karegA / kisAna apane ghara meM saMcita acche bIja ke dAnoM ko kheta kI miTTI meM kyoM pheMka detA haiM ? isIliye ki use yaha vizvAsa hai ki yaha bar3hane-bar3hAne kA rAstA hai / apane kaNa ko bar3hAne kA yahI mAdhyama hai ki use kheta meM DAle / jaba taka bIja ko kheta meM nahIM DAlegA, taba taka vaha bar3hegA nahIM / peTa meM DAlA huA kaNa to khatma ho jAyagA, jaTharAgni se jala jAyagA, kintu kheta meM, bhUmi meM DAlA huA bIja phalegA, bar3hegA / ThIka yahI sthiti dAna kI bhI haiN| thor3A sA antara avazya haiM / Jain Educationa International A ko kheta meM DAlane kI avasthA meM kisAna kI bIja para se mamatA chUTI nahIM hai / bIja ko kheta meM phaiMkane meM adhika lAbha mAnatA haiM, isaliye pheMkatA hai / para hamAre dharma pakSa meM dAna kI isa taraha kI sthiti nahIM haiM / dAna kI pravRtti meM jo apane dravya kA dAna karatA hai, vaha kevala isa bhAvanA se hI dAna For Personal and Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 347 nahIM karatA ki usase usako adhika lAbha hogA, balki usake sAtha yaha bhAvanA bhI haiM ki yaha parigraha duHkhadAyI haiM, isase jitanA adhika sneha rakhUgA, moha rakhaMgA, yaha utanA hI adhika klezavarddhaka tathA Arta evaM raudra-dhyAna kA kAraNa bnegaa| 'sthAnAMga' sUtra meM zrAvaka ke jo tIna manoratha batAye gaye haiM, unameM pahale manoratha meM parigraha-tyAga ko mahatI nirjarA kA mahAn kAraNa batAte hue ullekha kiyA gayA hai "tihiM ThANehiM samaNovAsae mahANijjare mahApajjavasANe bhavai taM jahAkayA NaM ahaM appaM vA bahugraM vA pariggahaM paricaissAmi,......"evaM samaNasA savayasA sakAyasA jAgaramANe samaNovAsae mahANijjare mahApajjavasANe bhvi|" arthAt-tIna prakAra ke manorathoM kI mana, vacana aura kriyA se bhAvanA bhAtA huA zrAvaka pUrvopArjita karmoM ko bahuta bar3I mAtrA meM naSTa aura bhavATabI ke bahuta bar3e patha ko pAra kara letA haiN| parigraha ghaTAne sambandhI manoratha isa prakAra haiM-are ! vaha dina kaba hogA, jaba maiM alpa athavA adhikAdhika parigraha kA parityAga kara skuuNgaa| 'sthAnAMga' sUtra meM jisa prakAra zrAvaka ke tIna manorathoM kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra sAdhu ke tIna manorathoM kA bhI ullekha hai / gRhastha kA jIvana vrata-pradhAna nahIM, zIla-pradhAna aura dAna-pradhAna hai / sAdhu kA jIvana saMyama-pradhAna evaM tapa-pradhAna haiM / gRhastha ke jIvana kI zIla aura dAna-ye vizeSatAe~ haiN| gahastha yadi zIlavAna nahIM haiM to usake jIvana kI zobhA nhiiN| jisa prakAra zIlavAn honA gRhastha jIvana kA eka Avazyaka aMga hai, usI taraha apanI saMcita sampadA meM se ucita kSetra meM dAna denA, apanI sampadA kA vinimaya karanA aura parigraha kA satpAtra meM vyaya karanA, yaha bhI gRhastha-jIvana kA eka pramukha bhUSaNa aura kartavya haiN| dharmasthAna meM aparigrahI banakara pAnA cAhie dharmasthAna meM Ane vAle bhAI-bahinoM se yaha kahanA hai ki sabase pahale dhyAna yaha rakhA jAya ki aparigrahiyoM ke pAsa jAte haiM to ve jyAdA se jyAdA aparigrahiyoM kA rUpa dhAraNa karake jaayeN| hama loga kyA haiM ? aparigrahI / hamAre pAsa sone kA kandorA hai kyA ? nahIM, bar3hiyA sUTa hai kyA ? nhiiN| hamAre pAsa paisA hone kI zaMkA hai kyA ? nahIM, hamAre pAsa siMhAsana bhI rajata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 348 .* vyaktitva evaM kRtitva kA, sone kA, hIrA-motI jaTita hai kyA ? nhiiN| jaina sAdhu apane pAsa eka phUTI kaur3I bhI nahIM rakha sakatA, yahA~ taka ki cazme kI DaNDI meM kisI dhAtu kI kIla bhI ho to hamAre kAma nahIM AyegA / jaba taka dUsarA nahIM mile, taba taka bhale hI rkheN| Apake santa itane aparigrahI aura Apa dharmasthAna meM prAveM to soceM ki bar3hiyA sUTa pahana kara caleM / bAI socatI hai ki sone ke gokharU hAthoM meM pahana leM, sone kI lar3a gale meM DAla leM, sone kI jaMjIra kamara meM bA~dha leM, yahA~ taka ki mAlA ke manake bhI lakar3o candana ke kyoM hoM, cAMdI ke dAnoM kI mAlA banavA leN| ___ isa prakAra Apa dharmakriyA meM parigraha rUpa dhAraNa kareMge, jarA-jarA sI lene-dene kI sAmagrI meM parigraha se mUlyAMkana hogA, to cintA paidA hogI yA nahIM? corI hogI to Apa kitanoM ko lapeTe meM leMge? vetana para kAma karane vAle kAryakartA bhI lapeTe meM AyeMge, kameTI ke vyavasthApaka bhI lapeTe meM aayeNge| dUsare loga kaheM na kaheM lekina hama aparigrahI haiM, isalie kahatA hU~ ki aparigraha ke sthAna para to jyAdA se jyAdA aparigraha rakhane kI hI bhAvanA AnI caahie| aparigraha : mAnava-jIvana kA bhUSaNa parigraha kI mamatA kaba kama hogI ? jabaki sva kA adhyayana karoge / apane Apa ko samajha loge to jAna loge ki sone se prAdamI kI kImata nahIM hai, sone ke AbhUSaNoM se kImata nahIM, lekina AtmA kI kImata hai sadAcAra se, prAmANikatA se, sadguNoM se / satya aura kriyAvAdI honA bhUSaNa hai / dAna cAhe dene ke lie pAsa meM kucha bhI nahIM ho, jo bhI Ave usakA yogyatA ke kAraNa sammAna karanA cAhie / tiraskAra karake nahI nikAlanA, yaha hAtha kA bhUSaNa hai / guNavAna ko namaskAra karanA yaha sira kA bhUSaNa hai / parigraha ko ghaTAkara satsaMga meM jAnA, kahIM kisI kI sahAyatA ke lie jAnA yaha pairoM kA bhUSaNa hai / satsaMga meM jJAna kI prApti hogii| manuSya kA zarIra yadi sone se ladA huA hai, lekina vaha sadguNI nahIM hai, to nindanIya hai| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] karmoM kI dhUpa-chA~ha duHkha kA kAraNa karma-baMdha : bandhupro ! vItarAga jinezvara ne apane svarUpa ko prApta karake jo prAnanda kI anubhUti kI, usase unhoMne anubhava kiyA ki yadi saMsAra ke anyAnya prANI bhI, karmoM ke pAza se mukta hokara, hamArI taraha svAdhIna svarUpa meM sthita ho jAyeM, to ve bhI duHkha ke pAza se baca jAyeMge yAnI duHkha se unakA kabhI pAlA nahIM par3egA / du:kha, zAnti, asamAdhi yA kleza kA anubhava tabhI kiyA jAtA, hai, jabaki prANI ke sAtha karmoM kA bandha hai / duHkha kA mUla karma aura karma kA mUla rAga-dva eSa hai / saMsAra meM jitane bhI duHkha haiM, vedanAyeM haiM, ve saba karmamUlaka hI haiM / koI bhI vyakti apane kRta karmoM kA phala bhoge binA nahIM raha pAtA / karma jaisA bhI hogA, phala bhI usI ke anurUpa hoNge| prazna hotA hai ki yadi duHkha kA mUla karma hai to karma kA mUla kyA hai ? duHkhamUlaka karma kyA svayaM sahaja rUpa meM utpanna hotA hai yA usakA bhI koI kAraNa hai ? siddhAnta to yaha hai ki koI bhI kArya kAraNa ke binA nahIM hotA / phira bhI usake lie koI kartA bhI cAhiye / kartApUrvaka hI kriyA aura kriyA kA phala karma hotA hai / karma zraura usake kAraNa : parama jJAnI jinezvara deva ne kahA ki karma karanA jIva kA svabhAva nahIM siddhoM ke sAtha karma lage siddhoM ko karma kA baMdha ahetuka nahIM / karma kA he / svabhAva hotA to hara jIva karma kA baMdha karatA aura hote / parantu aisA nahIM hotA hai / prayogI kevalI aura nahIM hotA / isase pramANita hotA hai ki karma sahetuka hai, lakSaNa batAte hue AcArya ne kahA - " kIrai jieNa houhiM / " jo jIva ke dvArA kiyA jAya, use karma kahate haiM / vyAkararaNa vAle kriyA ke phala ko karma kahate haiM | khAkara Ane para usase prApta phala bhojana ko hI karma kahA jAtA hai / khAne kI kriyA se hI bhojana milA, isalie bhojana karma kahAtA hai / satsaMga meM prAkara satsaMga ke saMyoga se kucha jJAna hAsila kare, dharma kI bAta sune to yahA~ zravaraNa sunane ko bhI karma kahA - jaise " zravaNaH karma" / para yahA~ isa prakAra ke karmoM se matalaba nahIM hai / yahA~ AtmA ke sAtha lage hue karma se prayojana hai / kahA hai"jieNa he uhiM, jeNaM to bhaNNaI kammaM' yAnI saMsAra kI kriyA kA karma to - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 350 svataH hotA hai / parantu yaha viziSTa karma svataH nahIM hotA / yahA~ to jIva ke dvArA hetu se jo kiyA jAya, usa pudgala vargaraNA ke saMgraha kA nAma karma hai / karma ke bheda aura vyApakatA : * vyaktitva evaM kRtitva karma ke mukhyata: do bheda haiM- dravyakarma aura bhAvakarma / kArmaNa vargaNA kA AnA aura karma pudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha sambandhita honA, dravya karma hai / dravya karma ke graharaNa karane kI jo rAga-dveSAdi kI pariNati hai, vaha bhAva karma hai | Apane jJAniyoM se dravya karma kI bAta sunI hogI / dravya karma kArya aura bhAva karma kAraNa hai / yadi AtmA kI pariNati, rAga dveSAdimaya nahIM hogI, to dravya karma kA saMgraha nahIM hogA / Apa aura hama baiThe hue bhI nirantara pratikSaNa karmoM kA saMgraha kara rahe haiM / parantu isa jagaha, isI samaya, hamAre aura Apake badale koI vItarAga puruSa baiTheM to ve sAMparAyika karma ekatrita nahIM kareMge / kyoMki unake kaSAya nahIM hone se, IyApathika karmoM kA saMgraha hai / siddhoM lie bhI aisI hI sthiti hai / loka kA koI bhI konA khAlI nahIM hai, jahAM karmavargaNA ke pudgala nahIM ghUma rahe hoM / aura aisI koI jagaha nahIM, jahAM zabda laharI nahIM ghUma rahI ho / isa hAla ke bhItara koI baccA reDiyo ( TrAMjisTara ) lAkara bajAye athavA use AlamArI ke bhItara rakhakara hI bajAye to bhI zabda laharI se bhI adhika bArIka, sUkSma karma laharI hai / yaha Apake aura hamAre zarIra ke cAroM ora ghUma rahI hai / aura siddhoM ke cAroM tarapha bhI ghUma rahI hai / parantu siddhoM ke karma cipakate nahIM aura hamAre Apake cipaka jAte haiM / isakA antara yahI hai ki siddhoM meM vaha kAraNa nahIM hai, rAga-dveSAdi kI pariNati nahIM hai / karma kA mUla - rAga aura dveSa : Upara kahA jA cukA hai ki hetu se prerita hokara jIva ke dvArA jo kiyA jAya, vaha karma hai / aura karma hI duHkhoM kA kA kAraNa hai-mUla hai| karma kA mUla batAte hue kahA ki - " rAgo ya doso, bIya kamma bIyaM / " yAnI rAga aura donoM karma ke bIja haiN| jaba duHkhoM kA mUla karma hai, to Apako, duHkha nivAraNa ke lie kyA miTAnA hai ? kyA kATanI hai ? duHkha kI ber3I / yaha kaba haTegI ? jaba karmoM kI ber3I haTegI - dUra hogI / aura karmoM kI ber3I kaba kaTegI ? jaba rAga-dveSa dUra hoMge / bahudhA ekAnta aura zAnta sthAna meM anacAhe bhI sahasA rAga-dveSa A gherate haiM / eka karma bhogate hue, phala bhoga ke bAda AtmA halkI honI cAhiye, parantu sAdhAraNatayA isake viparIta hotA hai / bhogate samaya rAga-dveSa ubhara Ate Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 351 yA cintA-zoka ghera lete to nayA baMdha bar3hatA jAtA hai| isase karma paramparA cAlU rahatI hai| usakA kabhI avasAna-anta nahIM ho pAtA / ataH jJAnI kahate haiM ki karma bhogane kA bhI tumako DhaMga-tarIkA sIkhanA caahiye| phala bhoga kI bhI kalA hotI hai aura kalA ke dvArA hI usameM nikhAra AtA hai| yadi karma bhogane kI kalA sIkha jAnoge to tuma naye karmoM kA bandha nahIM kara pAoge / isa prakAra phala bhoga meM tumhArI AtmA halkI hogii| karma phala bhoga prAvazyaka : zAstrakAroM kA eka anubhUta siddhAnta hai ki- "kaDANa kammANa na mokkha atthi / " tathA "prazvayameva bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubham" yAnI rAjA ho yA raMka, amIra ho yA garIba, mahAtmA ho yA durAtmA, zubhAzubha karma phala saba jIva ko bhoganA hI pdd'egaa| kabhI koI bhUle-bhaTake santa prakRti kA AdamI kisI gRhastha ke ghara ThaMDAI kahakara dI gaI thor3I mAtrA meM bhI ThaMDAI ke bharose bhaMga pI jAya to patA calane para pachatAvA hotA hai magara vaha bhaMga apanA asara dikhAe binA nahIM rhegii| bArambAra pazcAttApa karane para bhI usa sAdha prakRti ko bhI nazA Aye binA nahIM rhegaa| nazA yaha nahIM samajhegA ki pIne vAlA santa hai aura isane anajAne meM ise pI liyA hai ataH ise bhramita nahIM karanA caahiye| nahIM, hargija nhiiN| kAraNa, buddhi ko bhramita karanA usakA svabhAva hai| ataH vaha nazA apanA raMga lAye binA nahIM rhegaa| basa, yahI hAla karmoM kA hai| bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki- "he mAnava ? sAmAnya sAdhu kI bAta kyA ? hamAre jaise siddhagati kI ora bar3hane vAle jIva bhI karma phala ke bhoga se baca nahIM skte| merI AtmA bhI karma ke vazIbhUta hokara bhava-bhava meM gote khAtI huI karma phala bhogatI rahI hai| maiMne bhI anantakAla taka bhavaprapaMca meM pramAdavaza karmoM kA baMdha kiyA, jo Aja taka bhoganA par3a rahA hai| karma bhogate hue thor3A sA pramAda kara gaye, to dUsare karma pAkara baMdha gae, cipaka ge|" matalaba yaha hai ki karmoM kA sambandha bahuta jabardasta hai| isa bAta ko acchI taraha samajha liyA jAye ki hamAre dainika vyavahAra meM, nitya kI kriyA meM koI bhUla to nahIM ho rahI hai ? naye karma bAMdhane meM kitanA sAvadhAna hU~ ? karma bhogate samaya koI naye karma to nahIM baMdha rahe haiM ! isa taraha vicArapUrvaka kAma karane vAlA karmabaMdha se baca sakatA hai / karmoM kI dhUpa-chAMha: parantu saMsAra kA niyama hai ki sukha ke sAtha duHkha pAtA hai aura sAtA ke sAtha asAtA kA bhI cakra calatA rahatA hai| yaha kabhI nahIM ho sakatA ki zubhAzubha karma prakRtiyoM meM mAtra eka hI prakRti udaya meM rahe aura dUsarI usake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 * 1 sAtha nahIM Aye / jJAniyoM ne pratikSaNa zubhAzubha karmoM kA baMdha aura udaya calatA rahanA batalAyA hai / dRSTAnta rUpa se dekhiye, abhI usa jAlI ke pAsa jahAM Apa dhUpa dekha rahe haiM, ghaMTebhara ke bAda vahAM chAyA zrI jAvegI aura abhI jahAM daravAje ke pAsa Apako chAyA dikha rahI hai, kucha dera ke bAda vahA~ dhUpa zrA jAyegI / isakA matalaba yaha hai ki dhUpa aura chAyA barAbara eka ke pIche eka Ate rahate haiM / dhUpa-chAMha parivartana kA dyotaka hai| eka Ama pracalita zabda hai, jisakA matalaba prAyaH pratyeka samajha jAtA hai ki yahAM koI bhI vastu eka rUpa cirakAla taka nahIM raha sakatI / vyaktitva evaM kRtitva jaba makAna meM dhUpa kI jagaha chAyA aura chAyA kI jagaha dhUpa A gaI to Apake tana, mana meM sAtA kI jagaha asAtA aura asAtA kI jagaha sAtA prA. jAye, to isameM naI bAta kyA hai ? saMyoga kI jagaha viyoga se ApakA pAlA par3A, to kaunasI bar3I bAta ho jAvegI ? jJAnI kahate haiM ki isa saMsAra meM Ae to samabhAva se rahanA siikho| saMyoga meM jarUrata se adhika phUlo mata aura viyoga ke Ane para Akula-vyAkula nahI bano, ghabarAo nhiiN| yaha to sRSTi kA niyama hai - kAyadA hai / hara vastu samaya para astitva meM AtI aura sattA ke prabhAva meM adRzya ho jAtI hai / isa bAta ko dhyAna meM rakhakara soco ki jahAM chAyA hai| vahAM kabhI dhUpa bhI AyegI aura jahAM abhI dhUpa hai, vahAM chAyA bhI samaya para Aye binA nahIM rahegI / 1 abhI dina hai - sarvatra ujAlA hai / chaH baje ke bAda sUryodaya huA / parantu usake pahale kyA thA / sarvatra aMdherA hI to thA / kisI ko kucha bhI dikhAI nahIM detA thA / yaha parivartana kaise ho gayA ? andhakAra kI jagaha prakAza kahAM se A gayA? to jIvana meM bhI yahI krama calatA rahatA hai / jindagI eka dhUpa-chA~ha hI to hai / hara hAlata meM khuza aura zAnta raho : Jain Educationa International saMsAra ke zubha-azubha ke krama ko, vyavasthA, jJAnIjana sadA samabhAva yA udAsIna bhAva se dekhate rahate haiM / unheM jagat kI anukUla yA pratikUla paristhitiyA~ caMcala athavA prAndolita nahIM kara paatiiN| ve na to anukUla paristhiti ke Ane para harSonmatta aura na pratikUlatA meM vyathita evaM viSaNNa banate haiM / sUraja kI taraha unakA udaya aura asta kA raMga eka jaisA aura eka bhAvoM vAlA hotA hai / ve paristhiti kI mAra ko sahana kara lete haiM, para paristhiti ke vaza raMga badalanA nahIM jAnate / jIvana kA yahI krama unako sabase Upara banAye rakhatA hai| apanI mAnasika samatA banAye rakhane ke kAraNa hI ve AtmA ko bhArI banAne se baca pAte haiM / aura jinameM aisI kSamatA nahIM hotI aura jo isa taraha kA vyavahAra nahIM banA pAte, ve akAraNa hI apanI AtmA ko bhArI bojhila banA lete haiM / For Personal and Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] jo kriyAvAn hai, vahI vidvAn hai yaha dharma sabhA hai| isa sabhA meM diye gaye pravacana jahA~ vyakti koM AdhyAtmika unnati meM Age bar3hAne kI preraNA dete haiM, vahA~ unameM samAja laukika unnati meM nIti nyAya pUrvaka Age bar3he, isakA bhI vivecana hotA hai| gRhastha kA sambandha dharma se bhI hai, artha se bhI hai aura samAja se bhI / ina sabase sambandha hote hue bhI sadgRhastha artha ko pradhAnatA nahIM detA / vaha samAja ko unnati kI ora bar3hAne kA lakSya rakhatA hai aura usakI dRSTi dharma kendrita rahatI hai / ___ yahA~ isa dharma sabhA meM jo bhAI-bahina upasthita haiM, maiM samajhatA hU~ ve sadgRhastha kI zreNI meM Ate haiM aura dharma ke prati unakI ruci hai| zrAvaka ke lie zAstroM meM kaI vizeSaNoM kA prayoga huA hai| unameM eka vizeSaNa 'dhammiyA' bhI hai| yoM to sAdhu aura zrAvaka donoM kA lakSya eka arthAt vItarAga dazA prApta karanA hai / isa dRSTi se sAdhu aura zrAvaka ke jAnane aura mAnane meM koI antara nahIM hai / antara hai kevala calane meM, AcaraNa meM / sAdhu pUrNa tyAgI hotA hai aura zrAvaka aMzataH tyaagii| zrAvaka ko apane gRhastha jIvana kA dAyitva nibhAnA par3atA hai / sAmAnya gRhastha kI dRSTi artha pradhAna hotI hai para jisakI dRSTi samyaka arthAt dharma pradhAna bana jAtI hai, vaha zrAvaka dharma nibhAne kA adhikArI bana jAtA hai / gRhastha jIvana meM rahate hue dharma kA AcaraNa karanA sAdhAraNa bAta nahIM hai, kAjala kI koTharI meM calane ke samAna hai| usameM calate hue hiMsA, jhaTha, corI Adi se bacane aura kisI prakAra kA koI kAlA dhabbA na lage, isameM bar3I kuzalatA aura sAvadhAnI kI AvazyakatA hai| yaha kuzalatA jJAna aura AcaraNa se AtI hai| zrAvaka vaha hotA hai, jo dharmazAstra ke vacanoM ko zraddhApUrvaka sunakara vivekapUrvaka una para AcaraNa karatA hai| manuSya parivAra aura samAja meM rahatA hai / usake samakSa kaI samasyAe~ AtI haiN| jo tyAgI hotA hai, vaha unake prati nirlepa bhAva rakhane se unameM ulajhatA nhiiN| para jo rAgI hotA hai, yadi usameM jJAna aura viveka nahIM hai, to vaha unameM ulajhatA calatA hai / jisane zrAvaka dharma ke rAste para calanA prArambha kara diyA hai, vaha AsAnI se samasyAoM kA samAdhAna pA letA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 354 * Aja samAja meM jo sthiti hai, usameM dhana kI pramukhatA hai / para aisA nahIM hai ki samAja meM vidvAn nahIM haiM yA samAja meM vidvattA ke prati sneha aura sammAna kA bhAva nahIM hai / samAja meM vidvAnoM ke hote hue bhI dhanikoM zrIra zramikoM kI bhA~ti unakA apanA koI eka maMca nahIM thA / akhila bhAratIya jaina vidvat pariSad kI sthApanA se zvetAmbara jaina samAja kI yaha kamI pUrI huI hai / vidvAnoM yaha kartavya hai ki ve apanI buddhi kA prayoga sva-para ke kalyANa va AdhyAtmika dizA meM kareM tathA loga yaha samajheM ki vidvAn samAja ke lie upayogI haiM / samAja ke sAtha jaise dhanikoM kA dAyitva hai, vaise hI vidvAnoM kA dAyitva hai / dhanikoM kA yaha kartavya hai ki ve vidvAnoM ko apane jJAna aura buddhi ke samyak upayoga ke lie Avazyaka samucita sAdhana upalabdha karAyeM aura unake sammAna va svAbhimAna kI rakSA kareM / vyaktitva evaM kRtitva acchA aura saccA vidvAn vaha hai, jo samAja se jitanA letA hai usase jyAdA detA hai / dhanapati bananA jahA~ baMdha kA kAraNa hai, vahA~ vidyApati bananA vaMdha ko kATane kA kAraNa hai / para vidyA tabhI phalIbhUta hotI hai, jaba vaha AcaraNa meM utre| isIlie kahA hai 'yastu kriyAvAn tasya puruSa saH vidvAn' arthAt jo kriyAvAna hai, vahI puruSa vidvAn hai / vidvattA ke lie acchA bolanA, likhanA, par3hanA, sampAdana karanA Adi paryApta nahIM hai| zraddhAlu-zrazraddhAlu, sabameM aisI vidvattA A sakatI hai, para vidyA vaha hai jo bhava-baMdhanoM se mukta hone kI kalA sikhAye / Aja samAja meM sAkSara vidvAn to bahuta mila jAyeMge / sarakArI aura gaira-sarakArI stara para sAkSara zikSita banAne ke lie hajAroM kI saMkhyA meM skUla, kaoNleja Adi haiM, para sAkSaratA ke sAtha yadi sadAcaraNa nahIM hai to vaha sAkSaratA bajAya lAbha pahu~cAne ke hAnikAraka bhI ho sakatI hai / saMskRta ke eka kavi ne ThIka hI kahA hai Jain Educationa International " saraso viparItazcet, sarasatvaM na muJcati / sAkSarA viparItazcet, rAkSasA eva nizcitAH / / " / arthAt jisane sahI artha meM vidyA kA sAkSAtkAra kiyA hai, vaha viparIta sthitiyoM meM bhI apanI sarasatA ko va samabhAva ko nahIM chor3atA / saccA sarasvatI kA upAsaka viparIta paristhitiyoM meM bhI 'sarasa' hI banA rahatA hai / 'sarasa' ko ulTA sIdhA kidhara se bhI par3ho 'sarasa' hI par3hA jAyegA / para jo jJAna ko AcaraNa meM nahIM DhAlatA aura kevala sAkSara hI hai, vaha viparIta paristhitiyoM meM apanI samatA kho detA hai / vaha 'sAkSarA' se ulaTakara 'rAkSasA' bana jAtA hai / For Personal and Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma.sA. * 355 pAja adhikAMzataH samAja meM yahI ho rahA hai| bepar3he-likhe loga svArthapUrti ke lie aisA bhraSTa AcaraNa nahIM karate, jo tathAkathita par3he-likhe loga karate pAye jAte haiM / bijJAna aura takanIka ke kSetra meM jisa jJAna kA vikAsa huA, usakA upayoga mAnava-kalyANa aura vizva-zAnti ke bajAya mAnavatA ke vinAza aura bhaya, asurakSA azAnti kI paristhitiyA~ paidA karane meM jyAdA ho rahA hai| Aja jaina vidvAnoM ko AtmanirIkSaNa karane kI jarUrata hai| ve yaha soceM ki unake apane jJAna kA upayoga sva-para kalyANa meM, dhArmika ruci bar3hAne meM, samAja saMgaThana ko majabUta banAne meM kitanA aura kaisA ho rahA hai ? jaina darzana kA mukhya siddhAnta ahiMsA aura samatA hai| sAmAyika aura svAdhyAya ke abhyAsa dvArA jJAna ko prema aura maitrI meM DhAlA jA sakatA hai| prAcArya amita gati ne cAra bhAvanAoM kA ullekha karate hue kahA hai-- "satveSu maitrI, guNISu pramodam, kliSTeSu jIveSu kRpA paratvam / mAdhyastha bhAvaM viparIta vRttI, sadA mamAtmA viddhAtu daiva // " arthAt prANImAtra ke prati maitrI ho, guNIjanoM ke prati pramoda ho, duHkhiyoM ke prati karuNA ho aura dveSabhAva rakhane vAloM ke sAtha mAdhyastha bhAva-samabhAva ho| yaha bhAvanA-sUtra vyakti aura samAja ke lie hI nahIM pratyeka rASTra ke lie mArgadarzaka sUtra hai / isa sUtra ke dvArA vizva-zanti aura vizva-ekatA sthApita kI jA sakatI hai / saMsAra meM jitane bhI prANI haiM unake prati mitratA kI bhAvanA sabhI dharmoM kA sAra hai / jaina dharma meM to sUkSma se sUkSma prANI kI rakSA karane para bhI vala diyA gayA hai, phira mAnavoM kI sahAyatA aura rakSA karanA to pratyeka sad-gRhastha kA kartavya hai / Aja samAja meM Arthika viSamatA bar3e paimAne para hai| samAja ke kaI bhAI-bahinoM ko to jIvana kI mUlabhUta AvazyakatAoM kI pUrti bhI nasIba nahIM hai| samAja ke sampanna logoM kA dAyitva hai ki ve apanA kartavya samajhakara unake sarvAMgINa utthAna meM sahayogI baneM / __samAja meM dhana kI nahIM, guNa kI pratiSThA honI cAhiye / yaha tabhI sambhava hai jaba hama guNIjanoM ko dekhakara unake prati pramoda bhAva vyakta kreN| jisa bhAI. bahina meM jo kSamatA aura pratibhA hai, use bar3hAne meM madada deN| par3osI ko Age bar3hate dekha yadi pramoda bhAva jAgRta na hokara IrSyA aura dveSa bhAva jAgrata hotA hai, to nizcaya hI hama patana kI ora jAte haiN| jo duHkhI aura pIr3ita haiM, unake prati anugraha aura karuNA kA bhAva jAgata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 356 * vyaktitva evaM kRtitva honA cAhiye / hamArI samAja vyavasthA meM kahIM na kahIM aisI kamI hai jisake kAraNa taraha-taraha kI bAharI viSamatAe~ haiN| samAja eka zarIra kI taraha hai aura vyakti zarIra ke vibhinna aMgoM ke rUpa meM / zarIra ke vibhinna aMga A~kha, nAka, kAna, udara Adi alaga-alaga sthAnoM para sthiti hokara bhI alagAva nahIM rakhate, unameM sAmaMjasya hai / peTa yadyapi jo kucha hama khAte haiM use pacAtA hai, rasa rUpa banAtA hai, para vaha use apane taka sImita nahIM rkhtaa| rakta rUpa meM vaha zarIra ke sabhI aMgoM ko zakti aura tAjagI detA hai| samAja meM zrImaMta zarIra meM peTa kI jagaha haiN| ve apanI sampatti jamA karake nahIM rakheM, sabhI ke lie usakA sadupayoga kareM / zarIra meM jo sthAna mastiSka kA hai, vahI sthAna samAja meM vidvAnoM kA hai| mastiSka jaise zarIra ke sabhI aMgoM kI cintA karatA hai, unakI sArasabhAla karatA hai, vaise hI vidvAnoM ko samAja ke sabhI aMgoM kI cintA karanI caahiye| samAja meM dayA, karuNA aura sevA kI bhAvanA jitanI-jitanI bar3hegI utanA-utanA mAnavatA kA vikAsa hogaa| sukhI aura zAMta bane rahane ke lie Avazyaka hai viparIta sthitiyoM meM bho dvaSa rakhane vAle logoM ke prati bhI samabhAva rakhanA, mAdhyastha bhAva banAye rkhnaa| samAja meM kaI taraha kI vRttiyoM vAle loga haiM-vyasanI bhI haiM, hiMsaka bhI haiM, bhraSTa AcaraNa vAle bhI haiM / para unase ghRNA na karake unako vyasanoM aura pApoM se dUra haTAne ke prayatna karanA vidvAnoM kA kartavya hai / ghRNA pApiyoM se na hokara pApa se honI cAhiye / hama sabakA yaha prayatna honA cAhiye ki jo kUmArga para calane vAle haiM, unameM aisI buddhi jage ki ve sumArga para calane lgeN| vaha dina zubha hogA jaba vyakti, samAja aura vizva meM isa prakAra kI sadbhAvanAoM kA vyApaka pracAra-prasAra hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama zraddheya AcArya zrI hIrAcandra jI ma. sA. evaM upAdhyAya zrI mAnacandra jI ma. sA. ke AjJAnuvartI saMta-satIgaraNoM ke svIkRta cAturmAsa 1. bAlotarA-prAcArya zrI hIrAcandra jI ma. sA. Adi tthaannaa| 2. bhIlavAr3A-upAdhyAya zrI mAnacandra jI ma. sA. Adi tthaannaa| 3. goTana-rocaka vyAkhyAtA zrI jJAnamuni jI ma. sA. Adi ThANA / 4. jodhapura-pravartinI mahAsatI zrI badanakaMvara jI ma. sA. Adi ThANA / 5. dhundhAr3A-sarala hRdayA mahAsatI zrI sAyarakaMvara jI ma. sA. Adi tthaannaa| 6. hiNDauna-zAsana prabhAvikA mahAsatI zrI mainAsundarI jI ma. sA, Adi tthaannaa| 7. baDU-sevAbhAvI mahAsatI zrI saMtoSakaMvara jI ma. sA. Adi tthaannaa| 8. kizanagar3ha-mahAsatI zrI zAMtikaMvara jI ma. sA. Adi ThANA / 6. khoha-vyAkhyAtrI mahAsatI zrI tejakaMvara jI ma. sA. Adi ThANA / 10. khaNDapa-viduSI mahAsatI zrI suzIlAkaMvara jI ma. sA. Adi ThANA / 'zrI jaina ratna pustaka koSa' kA zubhArambha parama zraddheya AcArya zrI hastImala jI ma. sA. ke sadupadeza se prerita hokara yuvaka bandhuoM meM nirvyasanatA, bhAtRtva evaM saMghasevA kI bhAvanA vikasita karane hetu a. bhA. zrI jaina ratna yuvaka saMgha kI sthApanA kI gaI thii| navambara-61 meM jodhapura meM sampanna saMgha ke prathama adhivezana meM liye gaye nirNaya ke anusAra 'zrI jaina ratna pustaka koSa' kI sthApanA kara naye satra se pustakeM upalabdha karAne hetu nimna vyavasthA kI gaI hai : 1. chAtragaNa sabhI taraha ke pAThyakramoM hetu pAThyapustakeM, aMkita mUlya ke 85% ke barAbara pratibhUti rAzi jamA karAkara prApta kara skeNge| 2. parIkSA pAsa karane ke pazcAt chAtra ye pustakeM lauTA sakegA, usa samaya pustakoM ke aMkita mUlya ke 80% ke barAbara rAzi Age adhyayana hetu cAhI gaI pustakoM hetu samAyojita kI jA sakegI athavA punaH lauTAI jA skegii| 3. jarUratamanda honahAra chAtroM ke liye pratibhUti rAzi kI vyavasthA pra. bhA. zrI jaina ratna hitaiSI zrAvaka saMgha-svadharmI vAtsalya koSa se kI jA skegii| 4. yaha yojanA sabhI jaina bhAI,bahinoM ke liye hai| niyamAvalI va Avedana-prapatra ke lie nimna pate para samparka kareM : zrI rAjendra caupar3A, (TelIphona-ni. 22656) saMyojaka-zrI jaina ratna pustaka koSa, a. bhA. zrI jaina ratna yuvaka saMgha, ghor3oM kA cauka, jodhapura / nivedaka : amitAbha hIrAvata prAnanda copar3A gopAlarAja prabAnI adhyakSa kAryAdhyakSa saciva Jain Educationa international For Personal and Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. R. J. 2529 Licenced to post without prepayment - Licence No. 6 IIIIIIIIIIIIII saMkalpa sthira citta samAdhi prApta karU~ gurudeva caraNa vandana karake, maiM nUtana varSa praveza karU~ / zama-saMyama kA sAdhana karake, sthira citta samAdhi prApta karU~ // 1 // tana, mana, indriya ke zubha sAdhana, paga-paga icchita upalabdha kruuN| ekatva bhAva meM sthira hokara, rAgAdika doSa ko dUra karU~ // 2 // ho citta samAdhi tana-mana se, parivAra samAdhi se vicarU~ / avazeSa kSaNoM ko zAsanahita, arpaNa kara jIvana saphala karU~ // 3 / / nindA, vikathA se dUra rahU~, nija guNa meM sahaje ramaNa karU~ / guruvara vaha zakti pradAna karo, bhavajala se naiyA pAra karU~ // 4 // zamadama saMyama se prIti karU~, jina AjJA meM anurakti karU~ / paraguNa se prIti dUra karU~, 'gajamuni' yo Atara bhAva dharU~ // 5 // -AcArya zrI hastImalajI ma. sA. Jeleducationa international For Personal and Private Use Only