Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુસાધ્વી શિબિર માટુંગા (મુંબઈ)ના ઉપક્રમે યોજાયેલી વ્યાખ્યાનમાળા
ધર્માનુબંધી વિશ્વદર્શન
ભાગ : ૮ દર્શન વિશુદ્ધિ
મુખ્ય પ્રવચનકાર મનિ નેમિચન્દ્ર
સંપાદક ગુલાબચંદ જૈન
: પ્રકાશક : લક્ષ્મીચંદ ઝવેરચંદ સંઘવી
મંત્રી
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર - હઠીભાઈની વાડી- અમદાવાદ – ૧
3
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાપક સત્યને
આચાર = અહિંસા વિચાર = અનેકાંત વહેવાર = અપરિગ્રહ,
સંપાદકીય દર્શન–વિશુદ્ધિ” એ મુદાઓ ઉપરનાં પ્રવચનનું સંપાદન હાથે ધર્યું ત્યારે લાગ્યું કે એમાં સામાન્ય રીતે લોક-વહેવારની રૂઢિઓ, કુરીતિઓ અંગેનું વિવેચન હશે. પણ જેમ જેમ પ્રવચને સંપાદિત થતાં ગયાં તેમ તેમ હું ધારતો હતો તેના કરતાં પણ વિષય વધુ ઊંડાણ અને બારીકાઈથી છણાયેલે લાગ્યા; અને સ્પષ્ટ દર્શન અંગેની એક નવી સમજણ આમાંથી મળી. વિચારકો જેમ ઊંડા ઊંડા ઊતરતા જાય તેમ તેમ શબ્દ ભલે અલગ હોય પણ એક જ પ્રકારના ભાવ તરફ તેઓ ગયા વગર રહી શક્તા નથી.
“સત્ય” મારા પ્રિય વિષય રહ્યો છે. એના ઉપર મેં ઘણીવાર લખ્યું છે. ઘણું પ્રવચને સંપાદન કર્યા છે અને એથી વધારે તેને સ્પર્શતાં સાહિત્યને વાંચ્યું છે. એના ઉપરથી હું એવી ધારણા ઉપર આવ્યો છું કે “જીવનનું દર્શન એ સત્ય છે !” આ જીવનને એક સત્ય રૂપે માનીને જ ચાલી શકાય છે; નહીંતર જીવન ઉપરની શ્રદ્ધા હટી જાય છે. એટલે સત્ય એ દર્શન હેવા સાથે પ્રહાયોગ્ય-શ્રદ્ધાજનક તત્વ છે, અને એ સત્યનાં જેને જેને જે રીતે દર્શન થયાં, તેણે લોકોના. એકાંત હિત માટે તેની રજુઆત કરી; એટલું જ નહીં તેને પ્રચાર પણ જીવનના શેષકાળ માટે કર્યો. આ ઉપરથી એવા સિદ્ધાંત ઉપર
આવી શકાય છે કે તે (સત્ય) કલ્યાણકારી છે અને તેના ઉપયોગ : તરીકે તે વ્યાપક બનવું જોઈએ; એમ અલગ અલમ યુગના મહાત્માઓ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત વગેરેના જીવને ઉપરથી સમજી શકાય છે. આવા સર્વાગી સત્ય માટે ચાર બાબતે આવશ્યક થઈ (૧) તે સ્પષ્ટ હોવું જોઈએ; તેનું દશન શુદ્ધ હોવું જોઈએ, (૨) તે શ્રદ્ધાને પાત્ર પણ તેવું જોઈએ અને શ્રદ્ધાનું જનક હેવું જોઈએ, (૩) તે કલ્યાણકારી લેવું જોઇએ; અને (૪) તે વ્યાપક હોવું જોઈએ. આવાં સત્ય માટે કહેવાયું –
सत्यमेव जयते સત્યને જય છે !” તેમ જ આગમોએ કહ્યું :
सच्चं लोगम्मि सारभूयं “સત્ય એ જ ક્યાં સારભૂત વસ્તુ છે.” એ જ સત્યની શોધ બુદ્ધ, મહાવીર અને ગાંધીએ કરી. તેમણે જગતને એ સત્ય અલગ-અલગ દષ્ટિબિંદુએ સમજાવ્યું પણ, આજે સત્ય શબ્દનો રૂઢ અર્થ તેના એકાંશમાં રહ્યો છે–અને તે છે સત્ય એટલે સાચું બોલવું તે જ આજે મનાય છે, પણ તેનાથી વિશાળ અર્થમાં “જીવન એક યાપક સત્ય” સિવાય કંઈ નથી, તેને અનુભવ દરેક ડગલે આપણને થાય છે. તેની સાથે છૂટ લઈ શકાતી નથી; તેને પડતું મૂકી શકાતું નથી; તેને પ્રભાવ સર્વ ધર્મ, સર્વ દર્શન અને સર્વ કર્મ ઉપર રહેલો છે. જેને આવા સત્યની દષ્ટિ મળી જાય છે તેને સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે અને એ દષ્ટિ મળ્યા બાદ તે વ્યક્તિ તેને અનુરૂપ જગતને તાળવા પ્રયત્ન કર્યા સિવાય રહી શકતું નથી. એટલે જ આપણે બુદ્ધને રાજપાટને ત્યાગ કરીને જતા વાંચીએ છીએ; સત્યનું જ્ઞાન મળ્યા બાદ લોકોને તે માગે વાળવા જીવનપર્યત વિચરણ કરતા સાંભળીએ છીએ. એ જ શોધ માટે મહાવીરને ઉપસર્ગો સહન કરતાં અને જ્ઞાન–પ્રાપ્તિ પછી ત્રીસ-ત્રીસ વર્ષ સુધી વિચરણ કરતાં વાંચીએ છીએ. એના જ કારણે ગાંધીજીને મહાત્મા બનીને સક્રિય સર્વાગી દ્રષ્ટિએ, સર્વક્ષેત્રે કાર્ય કરતા જોઈ છીએ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સત્ય માટે હૃદયમાં ઊંડુ મંથન ચાલે છે, લોકહિતની ભાવના તેમાં સક્રિય કાર્ય કરે છે અને પછી જે જ્ઞાન મળે છે તે સત્ય-દર્શન રૂપે પ્રગટ થાય છે.
પણ, લોકો માટે સત્યને દાર્શનિક ભાષામાં રજૂ ન કરતાં સીધી સાદી ભાષામાં આ રીતે રજુ કરી શકાય : -
સત્યને આચાર એટલે અહિંસા છે. જે વસ્તુ મને પ્રિય નથી તે બીજાને પ્રિય નથી; મને મારા આત્મા પ્રિય છે તેમ બીજાને પણ પિતાને આત્મા પ્રિય છે એટલે સત્યના આચાર રૂપે “હું પણ છવું અને બીજા પણ છવે” એવી અહિંસા આવે છે.
- સત્યના વિચાર રૂપે “અનેકાંત ” આવે છે. કોઈ પણ વાતને વિચાર એકાંત, હઠાગ્રહ, પૂર્વગ્રહ, પક્ષાંધતાના કારણે નહીં પણ તેને દરેક પાસાની દષ્ટિએ થાય તે અનેકાંત છે. વિચારોની અથડામણે એનાથી અટકે છે અને સત્યના આચરણ માટેની વિચારની ભૂમિકા સાફ થાય છે.
સત્યના વિચાર અને આચારનું પરિણામ વહેવારમાં આવવું જોઈએ; અને તે વહેવાર ગમે તે ભૂમિકાએ અપરિગ્રહ રૂપે જ આવે છે. જે વહેવારમાં અપરિગ્રહ ન પ્રગટે તે ત્યાં સત્યને આચાર કે વિચાર નથી: એ પણ એટલું જ સ્પષ્ટ છે. સત્યને આચાર-વિચાર જ્યારે વહેવારમાં મૂકવામાં આવે છે ત્યારે આપણી નજરે સુકરાત, ઈશું, ટેલ્સટોય વગેરે ચડે છે, છતાં તેમની અવગણના કરવામાં આવે છે ત્યારે જગતમાં અશાંતિ સર્જતા તાનાશાહ, સિકંદર, નેપોલિયન, હિટલર, સ્તાલિન, માઓજોતુંગ નજરે ચડે છે. - સત્યને વહેવાર અપરિગ્રહ એટલા માટે પણ સત્ય છે કે આત્મા, કઈ પણ પરિગ્રહ વગર આવે છે અને કંઈ પણ લીધા વગર-આ શરીર જે તેનું થ્યિ સાધન–સાથી હતું તેને પણ મુકીને જાય છે... ત્યારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને મૂકીને જવું છે તેના માટે આખું જીવન હેમી નાખવું એનાથી વધારે કઈ બ્રાંતિ હોઈ શકે?
એટલે આજના જગતના જે આધુનિક દર્શને-વિચાર પ્રવાહે છે તેને આ સત્યની દૃષ્ટિએ તપાસ્યા વગર, કઈ પણ દર્શન-વિશુદ્ધ થયું માને તો તે બ્રમણામાં છે, એમ જ માનવું પડે !
આજના સહુથી પ્રભાવશાળી વિચાર-પ્રવાહમાં “વિજ્ઞાન” સહુથી મે ખરે આવે છે, તેણે આજના કાળે જે સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરી છે, તે ખરેખર અદ્ભુત છે. પણ, આજે વિજ્ઞાન જેમના હાથમાં છે, તે વર્ગમાં મુખ્યત્વે બે વિભાગ છે:–(૧) પૂછવાદી લોકે (૨) સામ્યવાદી લોકે.
પૂછવાદને વિકાસ સ્પષ્ટતઃ ભૌતિક સુખ-વિલાસ ઉપર થયેલ છે અને તેનું અંતિમ ધ્યેય ગમે તેમ પૈસા મેળવીને મેજશેખ કરવાને છે. એટલે તેને તળે દર્શન–વિશુદ્ધિ સાથે નહીં મળે.
ત્યારે, સામ્યવાદમાં બે કે વ્યક્તિના પ્રારંભિક સુખ-સગવડની બાહેધરી જણાય છે, પણ એથી આગળ તે વિચારસ્વતંત્રતા કે અધ્યાત્મને માનતું નથી. એટલે તેની પણ દર્શન-વિશુદ્ધિ સાથે સંગતિ નથી.
ત્રીજે વિચાર–પ્રવાહ સમાજવાદને છે. એના પાયામાં પણ કેવળ ભૌતિક સુખ-સગવડોને ખ્યાલ છે એટલે ત્યાં પણ સત્ય આવશે નહીં. તેને પાયે અધ્યાત્મને હેય તે તેમાં વ્યાપક સત્યને અવકાશ જરૂર છે.
હિંદ પાસે એને અધ્યાત્મના પાયાવાળે અને રાજય કરતાં જનતાની સર્વોપરિતાવાળે સમાજવાદ છે ખરા; પણ હવે અહીંને અધ્યાત્મ કેવળ વાતે-વિચારણને વિષય રહી ગયું છે. જે તે પ્રમાણે આચારવહેવાર ન આવે તે તેને અર્થ નથી. તેમાં હમણું તે એ સમાજવાદ ઉપર એક તરફથી પૂછવાદની અને બીજી તરફથી સામ્યવાદની; અને સામાન્ય રીતે ભૌતિકવાદની અસર સવિશેષ છે. આ બધા વિચાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવાહ વચ્ચે, વિનોબાજી, સંતબાલજી જેવા પુરુષ લોકેની દર્શનવિશુદ્ધિ માટે જે કંઈ કરી રહ્યા છે, તે સ્તુત્ય છે. વિશાળ સંત સમુદાય કે રચનાત્મક કાર્યકરે તેમના માર્ગે ચાલીને દર્શન-વિશુદ્ધિના યજ્ઞમાં પિતાને ભોગ આપે તે જગતને ઘણી રાહત મળશે, એ નિઃશંક છે.
' આ આખાયે વિષય મેં ઉપર જણાવ્યું તેમ ઘણા વિચારકોનાં દર્શનને અતિસ્પષ્ટ કરનારે છે; તેમજ સામાન્ય લોકોને કુરૂઢિ-કુરીતિ કે અર્ધસત્ય વિચારના માર્ગમાં અટવાઈ જતાં રોકનાર છે. તેને સુંદર રીતે પૂ. નેમિમુનિએ રજૂ કર્યો છે અને શિબિરાર્થી ભાઈઓએ તેની સુંદર છણાવટ; ચર્ચા-વિચારણા વડે કરી છે. આવા વિષયનાં પ્રવચનનું સંપાદન કરવા મને મળ્યું છે તે માટે પૂ. મહારાજ શ્રી સંતબાલજી, અને પૂ. નેમિમુનિના આભાર સાથે મારા પ્રિય મિત્ર મણિલાલભાઈ (લેખંડવાળા) વોરાને પણ આભાર માનું છું.
પુસ્તકના પ્રકાશનમાં મારા કારણે જે અસાધારણ વિલંબ થઈ રહ્યો છે તેને મ. સા. પ્રકાશન મંદિર જે ઉદાર મને માફ કરે છે એ તેની ઉદારતા છે. એ જ.
હાળી, ૨૭-૨-૬૪ ). જૈન બેકિંગ હેમ છે
મદ્રાસ
ગુલાબચંદ જૈન
સંપાદક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બેલ
મુનિશ્રી સંતબાલજીને તમા સૌ જાણે છે, તેએ એક ક્રાન્તિકારી જૈન સાધુ છે. તેઓ આત્મસાધનામાં મગ્ન રહેવા છતાં સમાજકલ્યાણની અનેક પ્રવૃત્તિમાં સક્રિય માર્ગદર્શન અખંડપણે અહેાનિશ આપતા રહે છે. તેઓશ્રી માને છે કે હવે માત્ર ઉપદેશથી કામ નહીં ચાલે પણ જે સમાજ-જીવન ચૂંથાઈ ગયું છે; ડગલે ને પગલે અશાન્તિ રૃખાય છે તેના નિરાકરણ માટે સાધુસંતાએ સક્રિય માર્ગદર્શન આપવું જોઈશે. આ તેા જ ખની શકે જો સાધુસાધ્વી પ્રાણ, પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહના માહ છોડે અને સાંપ્રદાયિકતામાંથી મુકત ખની, સર્વધર્મને અભ્યાસ કરે. આમ કરવાથી આપોઆપ ગ્રામજનતાને અને આમજનતાને સંપર્ક આવી જશે.
આજે કાઈ પણ એક પ્રશ્ન કે એક જ ક્ષેત્રના અનેક પ્રશ્નો લેવાથી સમાજ વ્યવસ્થા પૂર્ણ નહીં બને. જો ધર્મમય સમાજરચના ઊભી કરવ હશે તે માનવજીવનમાં ઊભા થતા સામાજિક, આર્થિક, ધાર્મિક, રાજકીય અને દરેક ક્ષેત્રના પ્રશ્નોના સર્વાંગી વિચાર કરવા પડશે. અને અમલ પણ સંસ્થાદ્વારા જનતા વાર્ટ કરવા પડશે. પ્રાચીન કાળમાં યુગાનુરૂપ આમ થતું હતું; એટલે જ ભારતની સંસ્કૃતિ સર્વશ્રેષ્ઠ બની છે; અને આજ સુધી ટકી છે. આપણે ત્યાં ધરના ધર્મની ચેાકી સ્ત્રીએ કરતી એટલે કુટુંબ સ્નેહસભર અને પવિત્ર રહેતું, સમાજની ગેાકી બ્રાહ્મણેા કરતા, તેઓ કયાંય વ્યસના, અપ્રમાણિકતા કે ગેરરીતિએ પેસી ન જાય તેને માટે સતત ક્રિયાશીલ રહેતા; તેથી દેશ નીતિસભર રહેતા, અને સંતા આખા દેશમાં પરિભ્રમણ કરી સંસ્કૃતિની ચાકી અખંડપણું કર્યાં કરતા હતા. રાજ્ય પણ સંતા, બ્રાહ્મણેાને અધીન રહીને ચાલતું. આ બધાના કારણે સમાજ શાન્તિથી જીવતે અને અધ્યાત્મલક્ષી રહી શકતા; કાઇ જાલીમ દુષ્ટ કૃત્ય કરનાર નીકળતા તે રાજ્ય તેને યાગ્ય નશ્યત કરતું.
આજે સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે. પૂર્વે પશ્ચિમ એક થવા લાગ્યાં છે. વિજ્ઞાને દોટ મૂકી છે. એટલે મહારાજશ્રી એ જ પુરાણી સંસ્કૃતિને નજરમાં રાખી, યુગાનુરૂપ નવી ઢબે સમાજ વ્યવસ્થા ગાઠવવા પ્રયત્ન કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે વિશ્વરાજ્યોમાં લોકશાહી વ્યવસ્થા શ્રેષ્ઠ બનતી જાય છે ત્યારે જનતાને ઘડવાનું જ મુખ્ય કામ અગત્યનું બન્યું છે. એટલે એમનાં નીતિનાં પાયા પર સંગઠને બનાવવાં જોઈએ. એ સંગઠને સતત સાચે રસ્તે વિકાસ કરતાં રહે તે માટે તેનું સંચાલન આજના બ્રાહ્મણો કે જે રચનાત્મક કાર્યકરે કહેવાય છે તેમની બનેલી સંસ્થાના હાથમાં મૂક્યું જોઈએ. અને રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થાને પણ માર્ગદર્શક પ્રેરણા મળતી રહે તે માટે સાધુસંતોએ ધ્યાન રાખવું જોઈએ. દુનિયાભરનાં રાજ્યોની અશુદ્ધિઓ દૂર કરવા માટે પણ સાધુસંતોએ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
આ સાધુસંતો સર્વાગી પ્રશ્નોને સમજે, અને તે માટે સાથે બેસી વિચાર વિનિમય કરી શકે તે માટે સંવત ૨૦૧૭ ના ચાતુર્માસમાં મુંબઈમાં માટુંગા (ગુર્જરવાડી) મુકામે સાધુ-સાધ્વી અને સાધક-સાધિકાઓને એક શિબિર યોજવામાં આવેલ. તે સતત ચાર માસ ચાલ્યો, તેમાં જે પ્રવચને ચર્ચા વ. ચાલ્યાં તેનું પુસ્તક આકારે સંકલન થાય તો બીજા સાધુ સાધ્વી, સેવકો અને પ્રજાને તેમાંથી ઉપયોગી માર્ગદર્શન મળે તેવી ઘણું ભાઈઓંનેને લાગણી થઈ આવી. ખાસ કરીને પૂ. નેમિચંદ્રજી મહારાજની એવી તીવ્ર ઈચછા હતી. પરંતુ આટલા બધા સાહિત્યને તૈયાર કરવું, તેનું સંપાદન કરવું, અને પછી છપાવવું તે ઘણું અઘરું કામ હતું. તેને માટે સમય જોઈએ અને સહાય માટે નાણાં પણ જોઈએ. આની વિમાસણ ચાલતી હતી. પણ જે કામ કુદરતને ગમતું હોય છે તે કામને આગળ વધારવા કુદરત જ કઈકને નિમિત્ત બનાવી પ્રેરણા આપે છે.
માટુંગાના આ શિબિરમાં શીવમાં રહેતા શ્રી મણિભાઈ લક્ષ્મીચંદ ખંડવાળા પ્રથમથી રસ લેતા હતા. તેમને મુનિશ્રી સંતબાલજી ઉપર અપાર શ્રદ્ધા છે. મહારાજશ્રી જે ધર્મકાર્ય કરી રહ્યા છે તે આજના યુગે ખૂબ જરૂરી છે તેમ તેઓ માને છે. એટલે શિબિરનાં કામમાં અનેક રીતે તેઓ ઉપયોગી થતા હતા. તેમણે કહ્યું કે “મહારાજશ્રીના આ શિબિરપ્રવચને પુસ્તકરૂપે છપાય અને સાધુસંતોને અપાય તે તેને લાભ તેમના જીવનવિકાસમાં તો થાય જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ તેઓ છકાયનાં પિયર (સમાજનાં માબાપ) છે તેથી સમાજને માર્ગદર્શન આપવામાં ઘણું ઉપયોગી થઈ શકે.”
તેમના આ શુભ વિચારથી અને પ્રયત્નથી આ પુસ્તકો છાપવાનું મહાન કામ શરૂ કરી શકાયું છે. આ પ્રવચનનું મુખ્ય તત્ત્વ જાળવી અલગ અલગ મુદ્દાવાર નાનાં નાનાં પુસ્તકરૂપે છપાય; તે વાંચનારને સુગમ પડે એમ લાગવાથી દરેક વિષયના જુદાં જુદાં પુસ્તકો છાપવાનું નક્કી કર્યું છે. કુલ દશેક પુસ્તકો તૈયાર થશે એવી ધારણા છે.
આ પુસ્તકોનું સંપાદન પણ ટૂંકાણમાં છતાં મૂળ ભાવ અને અનિવાર્ય એવી વિગતે જાળવીને થાય એ જરૂરી હતું. એ માટે પણ શ્રી. મણિભાઈ લોખંડવાળાએ મદ્રાસના જૈન વિદ્યાર્થીગૃહના ગૃહપતિ શ્રી ગુલાબચંદ જૈનનું નામ સૂચવ્યું. તેમને રૂબરૂ મળવા બેલાવ્યા અને વાતચીત કરી અને તેમણે સહર્ષ આ કામગીરી સ્વીકારી.
અંતમાં અમે પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી તેમજ મુનિશ્રી નેમિચંદ્રજીએ આવું સર્વાગ સુંદર અનુભવપૂર્ણ સાહિત્ય જનતાને આપ્યું; તે બદલ તેમનો આભાર માનીએ છીએ. તે જ રીતે સાયનમાં શીવ સોસાયટીમાં રહેતા વોરા મણિભાઈ લક્ષ્મીચંદ કચ્છ મુંદ્રાવાળાએ આ પુસ્તકો છપાવવામાં પૂરતો સહકાર આપેલ છે, તેમજ મહેનત લઈ શેઠ શ્રી. પદમશીભાઈ તથા બીજાઓ પાસેથી સહકાર અપાવેલ છે તે બદલ તેઓશ્રીઓને આભાર માનીએ છીએ. તેમની મદદ વગર અમે આ સાહિત્ય પ્રકાશિત કરી શકત કે કેમ? તે સવાલ હતો. અને મદ્રાસવાળા શ્રી. ગુલાબચંદ જૈન કે જેમણે અનેક જવાબદારીઓ હેવા છતાં આ કામને ધર્મકાર્ય માની સમયસર સંપાદન કર્યું છે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. પૂ. શ્રી. દંડીસ્વામી, શ્રી. માટલિયા, વિધવાત્સલ્ય પ્રાયોગિકસંધ વગેરેએ પણ પ્રેરણા આપી છે, તેથી તેમનો અને જ્ઞાત, અજ્ઞાત સૌએ જે સહકાર આપે છે તેમને પણ અમે આભાર માનીએ છીએ.
સાધુસંત, સાધ્વીઓ, સેવકો અને જનતા આ પુસ્તકોને અભ્યાસ કરી સ્વપર કલયાણને સ્પષ્ટ માર્ગ અખત્યાર કરશે એવી અમને આશા છે.
તા. ૨૪-૪-કર સાધુસાધ્વી શિબિર વ્યવસ્થાપક સમિતિ, મુંબઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શન-વિશુદ્ધિનું દહન આ જગતમાં ધર્મ, જાતિ, સંપ્રદાય, પ્રાન્ત, ભાષા, રાષ્ટ્ર, વિચારધારા વગેરેને નામે કયાંક અથડામણ થાય છે, ક્યાંક યુદ્ધમય સંઘર્ષો થાય છે, કયાંક માનસિક ક્લેશ થાય છે, ક્યાંક એકબીજાની નિંદા કરવાની હરીફાઈ ચાલે છે, કયાંક વહેમ, પામરતા, અંધવિશ્વાસ વગેરેને લઈ માણસ અશાન્ત થાય છે; આ બધાનાં મૂળમાં “દર્શનની અશુદ્ધિ” જ કારણભૂત છે; કારણ કે દર્શન કે દષ્ટિ ઉપર જ્યારે આવાં આવરણો આવી જાય છે, ત્યારે જગતનું દર્શન ઊલટું થાય છે અને દર્શન ઊલટું હોય તો જ અશાન્તિ પેદા થાય. એટલા માટે જ માણસને મુક્તિ – પરમઆનંદ અથવા નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરવા માટે સૌથી પહેલાં શુદ્ધ – સમ્યક – દર્શનની અનિવાર્યતા બતાવી છે. જૈન ધર્મે જ નહિ, લગભગ બધા ધર્મોએ – પારિભાષિક શબ્દમાં ભલે અંતર હોય–પણ સાચા અને સ્પષ્ટ દર્શનને પહેલાં અનિવાર્ય ગયું છે. શ્રદ્ધા faith, truth, હકીકત, સચ્ચાઈ, સત્ય, વિદ્યા, સમ્યકત્વ, યકીન વગેરે જુદા-જુદા નામથી જુદા જુદા ધર્મોએ આ વસ્તુને આલેખી છે. માણસ આ સંસારને સુખમય, સમ્યક્ સારવાળો અને શાન્તિપ્રદાયક બનાવે, અને પિતે વ્યક્તિગત, વર્ગીય, જાતીય, સાંપ્રદાયિક, રાષ્ટ્રીય, વગેરે ઘણાં સંકુચિત સ્વાર્થો, મૂઢતાઓ, પરંપરાગત કુસંસ્કારે, કુપ્રથાઓ અને હાનિકારક વિચારોથી ઉપર ઊઠીને સૂક્ષ્મ અને અવ્યકત વાસનાઓથી મુક્ત બને તે માટે દર્શન-વિશુદ્ધિ આવશ્યક જ નહિ, અનિવાર્ય છે. એટલા માટે જ જૈન ધર્મો વૈદિકધર્મની ભાષામાં વાનપ્રસ્થી અને જૈન પરિભાષા પ્રમાણે પ્રતિમાધારી શ્રાવક માટે સૌથી પહેલું વ્રત દર્શનવિશુદ્ધિનું બતાવ્યું છે તેમજ તીર્થકર (સંઘરચના કરનાર) માટે વીસ કારણો પૈકી પહેલું કારણ તત્વાર્થ સૂત્રમાં ‘દર્શન વિશુદ્ધિ” બતાવ્યું છે. એટલે જ આપણે કહીએ છીએ કે લેકસેવા, સદાચારપાલન, વ્રતનિયમપાલન, ધર્માચરણ, સદ્વ્યવહાર વગેરે બધાની પાછળ દૃષ્ટિ સાફ હેવી જોઈએ. લોકસેવકે અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ માટે તો પહેલી શરત સર્વાગી સ્પષ્ટ દૃષ્ટિની છે જ. માણસમાં જ્ઞાન કેટલુંય હોય, ભલે એ દર્શન તેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંઠાગ્ર હોય, તે ઘણી વિદ્યાઓ અને વિજ્ઞાનમાં નિષ્ણાત હોય, પણ તેનું દર્શન વિશુદ્ધ ન હોય તે તેનું તે જ્ઞાન, તે વિજ્ઞાન અને તે વિદ્યા સમ્યક જ્ઞાન નથી; મિથ્યા જ્ઞાન છે. આ બધી દષ્ટિએ વિચારતાં દર્શન વિશુદ્ધિનું મહત્ત્વ ચોક્કસ સમજાય છે.
હવે સવાલ એ થાય છે કે દર્શન શું? દર્શનની અશુદ્ધિ શું? વિશુદ્ધિ શું? તેનાં કારણે શા છે? એના ઉપર ક્રમશઃ વિચારીએ.
માણસ જ્યારે આ જગતમાં આવીને આંખ ઉઘાડે છે, ત્યારે એની નજરમાં આખું દશ્યમાન જગત આવે છે, એ જગતને ઝીણવટથી બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાની આંખો ખુલ્લી રાખીને જુએ, વિચારે, સત્ય ગમે ત્યાંથી મળે તેને શોધવાને અને ગ્રહણ કરવાનો પ્રયત્ન કરે એ જ દર્શન છે, એને જ આપણે સમ્યકદર્શન કહીએ છીએ. સમ્યકદર્શન એક દષ્ટિ છે, દિશા છે, તેનું વિવેકપૂર્ણ અને બુદ્ધિગમ્ય રૂપ માનવને માટે શ્રદ્ધા-ભકિતથી ગ્રાહ્ય છે; એવું સમ્યક્દર્શન માત્ર ભાત કે શ્રદ્ધામાં જ પરિસમાપ્ત થતું નથી, પણ તે ભકિત, જ્ઞાન અને કર્મયોગમાં પ્રાણ પૂરનાર, પ્રકાશ ભરનાર દષ્ટિયોગ છે; એને આપણે અન્તર્મનનું અજવાળું અથવા આત્મામાં સ્થિત વિવેક પણ કહી શકીએ. એને ક્રમ આ પ્રમાણે થાય છે–મિથ્યાત્વ ત્યાગ, સત્યની શોધ, સમ્યકત્વ ગ્રહણ અને સત્ય ઉપર દઢ શ્રદ્ધા. આ પ્રકાશને જ આપણે શુદ્ધ દર્શન કે દર્શનની વિશુદ્ધિ કહીએ છીએ. એવી દર્શન વિશુદ્ધિ જેનામાં હોય, તે વિકૃતિ, મિથ્યાત્વ કે અસત્યના ઢગલામાંથી સત્યને ધૂળધોયાની માફક કાઢી લેશે; અને અસત્ય, અકલ્યાણકારી તરત કે અનિષ્ટ વસ્તુને કાઢીને ફેંકી દેશે. એવી સત્ય દષ્ટિ મળ્યા પછી માણસને માટે અધિકાધિક સત્ય પામવાને માર્ગ ઉધાડે થઈ જાય છે. અને પછી તે સત્ય પૂરતો પૂરી વફાદારી સાથે, કોઈ પણ પક્ષપાત, અસ્વાભાવિક બંધન, ટેવ કે કુસંસ્કારોને અધીન થયા વગર કષાય શાન્ત કરીને પૈર્યપૂર્વક જે સત્યને ગ્રહણ કરશે તેને વિવેકબુદ્ધિથી નિર્ણય કર્યા પછી, તે સત્યને પિતાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરિ–પ્રવૃત્તિઓને આધાર બનાવશે; જેના ઉપર ચાલીને તે સ્વ-પર કલ્યાણ કરી શકશે. એને જ આપણે દર્શન વિશુદ્ધિ, દષ્ટિની નિર્વિકારિતા, નિર્મળતા કે સમ્યગ્દર્શનની અવસ્થા કહી શકીએ.
જેની દર્શન વિશુદ્ધિ થઈ ગઈ હશે, તેવા માણસની દ્રષ્ટિ સાર્વત્રિક (વ્યાપક) હશે, સાર્વકાલિક હશે, એટલે કે પ્રાચીનતા કે નવીનતાના મોહથી મુકત હશે, સમભાવી હશે. એટલે કે તેની દ્રષ્ટિમાં પક્ષપાતની દુર્ભાવના, સ્વત્વમોહ કે દેષની કાળાશ, દુઃસ્વાર્થની બદબો અગર તો સંસ્કારોની આંધળી ગુલામી નહિ હોય. તેની દષ્ટિ સાપેક્ષવાદી હશે એટલે કે તે દરેક વસ્તુને જુદા-જુદા દૃષ્ટિકોણો, પાસાંઓ કે અપેક્ષાઓથી અથવા વિભિન્ન અંગોથી તપાસશે, અભ્યાસ કરશે. તેની દષ્ટિ સમન્વયવાદી એટલે કે આદર્શ અને વ્યવહાર, કર્તવ્ય અને અધિકાર વગેરેનો સમન્વય કે સમતુલા કરવામાં નિષ્ણાત હશે, તેની દષ્ટિ શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિ બન્નેને સાથે લઈને ચાલશે. તે પરથી માંડીને જગત સુધી બધી સમસ્યાઓને વિશ્વવ્યાપક દષ્ટિકોણથી જોશે, વિચારશે અને વ્યાપકનીતિ-ધર્મની દષ્ટિએ તેને ઉકેલ શોધશે; એ ઉકેલ શોધવામાં તે પ્રાણિમાત્રના હિત સુધીની વિશાળ દષ્ટિ રાખશે.
દર્શનની અશુદ્ધિ કે વિકાર એ જ છે કે જ્યારે કોઈ સમસ્યાને સાંકડી અને દુઃસ્વાર્થની દષ્ટિએ જોવામાં આવે છે, પિતાપણાના મેહ અને મૂઢતાઓને લીધે ભ્રમને શિકાર બની જવાય છે, દરેક વિચાર, દર્શન કે ધર્મના વાક્યને માત્ર એક જ પાસાંથી, એક જ અપેક્ષાથી, તેના એક જ અંગને જોવામાં આવે છે, બુદ્ધિ દ્વારા શુદ્ધતર્કને બદલે કાં તો પિતાની નબળાઈ ઢાંકવા માટે ખોટા તકૅ ચલાવવામાં આવે છે, કાં તો આંધળી શ્રદ્ધાને વશ થઈ ચાલવામાં આવે છે; જે વસ્તુ અસત્ય છે, અંધવિશ્વાસથી પ્રેરિત છે, તેને કલ્યાણકારિતાની સાથે પિતાના ટૂંકા સ્વાર્થવશ જોડી દેવામાં આવે છે અગર તો અહંકારવશ પિતે જે માને છે, તેમાં ભૂલની સંભાવના જ નથી, તે જ સત્ય છે, એમ માની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજા પાસે રહેલ શુદ્ધ સત્યને અવગણાવામાં આવે છે. આ જ ઝેર છે, મળે છે કે વિકાર છે. જે માણસના દર્શનને અશુદ્ધ બનાવીને જગતમાં ધર્મ, સંપ્રદાય, રાષ્ટ્ર, જાતિ, વિચારધારા કે વાદ વગેરેને નામે અનેક અનર્થો સર્યા કરે છે. એવી અસત્ય દષ્ટિથી માણસ દરેક વાતમાં અસત્ય દષ્ટિએ જ વિચારે છે, અસત્ય પરિણામે જ પહોંચે છે. તે ભય, પ્રલોભન, ખોટી કલ્પનાઓ, અંધવિશ્વાસે વગેરે ઉપર આધારિત ખેટા સિદ્ધાન્તને આશ્રય લઈને જનસમાજને ખોટી રાહ ચીંધે છે. દર્શનની અશુદ્ધિવાળો માણસ વિચારોની અનિશ્ચિતતા કે વિચારોને શુદ્ધ અને નિશ્ચિત બનાવવાની અનિચ્છાને લીધે બે સંતોષ માનીને ધર્માચરણ માટે નિષ્ક્રિય બની જાય છે. આવી દર્શન વિશુદ્ધિ માત્ર પુસ્તકો વાંચવાથી કે સાચી દષ્ટિ વગર સત્ય અને અસત્ય બન્નેને સમન્વય કરવાથી, અગર તે ખુમતી વૃત્તિ દ્વારા સમન્વય સાધવાથી નથી આવતી. જેમ લેહીને બગાડ માત્ર બાહ્ય ઉપચાર કરવાથી દૂર નથી થતો પણ રક્તશુદ્ધિ કરવાથી થાય છે તેમ દર્શન વિશુદ્ધિ સર્વાગી વ્યાપક દષ્ટિવાળા પુરુષોના સંપર્કથી, જનસેવાના વિવિધ કાર્યોના અનુભવથી, દૃષ્ટિશુદ્ધ અને તર્કશુદ્ધ સાહિત્ય વાંચનથી, તેમજ વિચારણ, ગવેષણ, ચિંતન, નિરીક્ષણ, પરીક્ષણ, શોધળ, મનન, વિશ્લેષણ, વિવેક, સમ્યક નિર્ણય અને નિર્ણત ઉપર શ્રદ્ધાથી થાય છે.
એટલા માટે જ સાધુસાધ્વી શિબિરની પ્રવચનમાળામાં “દર્શન વિશુદ્ધિ” નામને એક સ્વતંત્ર વિષય રાખવામાં આવ્યો હતો. એ અંગે પ્રવચન કરવાનું ભારે ફાળે આવ્યું હતું. પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી મહારાજ જેવા આર્ષદૃષ્ટા પુરુષના સાન્નિધ્યથી મને જે કાંઈ દષ્ટિ મળી છે, તેના આધારે મેં આ વિષયના જુદા-જુદા ૧૫ મુદ્દાઓ ઉપર પ્રવચન કરીને ટૂંકમાં છણુવટ કરી છે. આમ તે આ વિષય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહુ જ વ્યાપક અને ગંભીર છે, એટલે હજારે પાનામાં પણ એની છણાવટ ઓછી પડે, પરંતુ મને ખાતરી છે કે આને ટૂંક સાર આ પ્રવચનમાંથી મળી શકશે. એક રીતે જોઈએ તે શિબિરનાં બધા જ વિષ પરનાં પ્રવચને દર્શનની વિશુદ્ધિ માટે જ છે; અને આ વિષય એ બધાને કરોડરજજુ છે.
પ્રવચને કેવાં થયાં છે, તેને નિર્ણય તે હું વિવેકી વાચકો ઉપર જ છોડું છું. આ પ્રવચનેના સંપાદનમાં શ્રી ગુલાબચંદભાઈ એ સૂમ પરિશ્રમ લીધો છે. આ પુસ્તકથી વાચકે પિતાનું દર્શન નિર્મળ બનાવશે, વિચાર અને ભાવનાઓ શુદ્ધ કરશે તે હું મારો પ્રયાસ સાર્થક સમજીશ. સુષુ કિં બહુના ?
ડાલમિયાનગર તા. ૧૨-૩-૬૪
મુનિ નેમિચન્દ્ર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ ક મ
ણ કા
૧ ધર્મને નામે અંધ વિશ્વાસ ૨ દેવદેવીઓનાં નામે મૂઢતા ૩ ગુરુ – મૂઢતા-૧ ૪ ગુરુ – મૂઢતા-૨ ૫ ધર્મ– મૂઢતા–૧ ૬ ધર્મ – મૂઢતા–૨ ૭ શાસ્ત્ર – મૂઢતા ૮ લોક-મૂટતા ૦ આસ્તિકતા – નાસ્તિતા ૧૦ ઈશ્વરવાદ- અનીશ્વરવાદ ૧૧ યુગ સાધનાનું તત્ત્વ ૧૨ સાધનાના વિવિધ અંગેમાં વિવેક ૧૩ એકાંગી આત્મવાદ
૪ વહેવારમાં વ્યક્તિવાદી વિચારધારાઓ ૧૫ વ્યાપક સત્યનું દર્શન
૧ર૦
૧૩૫
૧૫ર
૧૬૭
૧૮૩
૨૦૪
૨૧૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન
વ્યક્તિ અને સમાજ બંનેથી પર એક ધર્મ છે. એ ધર્મ તરફ નજર રાખીને આપણે ચાલવું જોઈએ. વ્યક્તિને બચાવવી એ જેમ આપણું સૂક્ષ્મ કર્તવ્ય નથી, તેમ જ સમાજને બચાવ એ પણ આપણું કર્તવ્ય નથી. એક માત્ર ધર્મને–માનવતાને બચાવવી એ જ આપણું સૌથી મોટું અને શ્રેષ્ઠ કર્તવ્ય છે.
જે વિચાર આચરણમાં પરિણમતું નથી તે વિચાર નહિ પણ તરંગ છે. એવા તરંગોમાં રાચવું સારું નથી. સાચે વિચાર હંમેશાં માનવના પુરુષાર્થને પ્રેરે છે અને આચરણમાં મૂત બની પાંગરે છે.
જીવન એ એક ભગવાનની ભેટ છે. અસલ કિંમત તેની જ છે. પણ તેને રત્નમણિ બનાવે, તેની ઉપયોગીતા વાર, તેને ઊંચી કિંમત આપવી એ બધું કામ ધમનું છે. જીવનને કૃતાર્થ કરવાની કલા તેનું નામ જ ધર્મ. ધર્મ કલા જેટલી ઊંચી એટલે અંશે એ જીવનનું માંગલ્ય, જીવનનું સૌંદર્ય અને જીવનની ઉપગીતા વધારે છે.
BR
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧] ધર્મને નામે અંધવિશ્વાસ
* માણસમાં શ્રદ્ધાનું તત્ત્વ ખૂબ હેય છે. પણ તે શ્રદ્ધા સાથે જે બુદ્ધિ ન હોય તે તે અંધશ્રદ્ધામાં પરિણમે છે. તે શ્રદ્ધા સાથે જે સાત્વિક બુદ્ધિને સંગ ન હોય તે એ શ્રદ્ધા અશ્રદ્ધામાં પરિણમે છે. આવા અશ્રદ્ધાળુને પણ કોઈક પ્રકારની શ્રદ્ધા રાખીને ચાલવું જ પડે છે.
જગતમાં બે પ્રકારની વસ્તુઓ છે. એક ઈદ્રિયગોચર અને બીજી અતીન્દ્રિય. ઈદ્રિય-ગેચર વસ્તુઓને સહુ સ્વીકાર કરે છે ત્યારે અતીન્દ્રિય વસ્તુઓને વિશ્વાસ આપ્તજનના વચનેથી થાય છે. કેટલાક અશ્રદ્ધાળ લેકે એમ કહે છે કે અતીન્દ્રિય વસ્તુઓ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી એ અંધશ્રદ્ધા છે. પણ ખરેખર, આપ્તજને વડે બતાવેલી દરેક વસ્તુ ઉપરની શ્રદ્ધા એ કંઈ અંધશ્રદ્ધા નથી. જેમકે આત્મા, ઈશ્વર, સ્વર્ગ, નરક, કર્મ કે હિંસા, અહિંસા વગેરે ભાવો, એને પરિણામે કે ચિહ્નોથી સમજી શકાય છે. અતીન્દ્રિયમાં નહીં માનનારા લોકો પણ ગણિત અને વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને શ્રદ્ધાપૂર્વક માને છે. પણ ન જોયેલી વસ્તુને માનવાને ઇનકાર કરે છે.
એવી એક વ્યક્તિને કોઈકે પૂછયું : “તમારા પિતામહને તમે જોયા હતા ?”
નહીં.” તે પણ તમે તેને માનશેને?”
તેમને એ તે માનવું જ પડશે. તેમના સિદ્ધાંત પ્રમાણે તેમણે પિતામહને જોયા નથી એટલે માનવા ન જોઈએ. એવી જ રીતે વિજળી આંખથી દેખાતી નથી છતાં પણ તેના પરિણામ પ્રકાશ, તાપ વગેરે ઉપરથી વિજળીને માનવી જ પડે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટુંકમાં શ્રધ્ધા અને બુદ્ધિ બન્નેની સમતુલા જળવાઈ રહેવી જોઈએ. નહીંતર શ્રધ્ધા; અંધશ્રધ્ધા કે અશ્રધ્ધામાં પરિણમી જશે. આવી શ્રદ્ધાને ટકાવી રાખવા માટે હંમેશા સારે વળાંક આપતા રહેવું જોઈએ.
ત્રણ શબ્દ આપણી સામે આવ્યા -શ્રધ્ધા, અંધશ્રધ્ધા અને અશ્રધ્ધા. ઘણું કહેશે કે શ્રધ્ધા અને વિશ્વાસ એક જ વાત છે. પણ એ બન્નેમાં ઘણું અંતર છે. શ્રધ્ધા એટલે કઈ વસ્તુ પ્રતિરુચિ-પસંદગી કે આકર્ષણ, તે સામાન્ય છે. ત્યારે વિશ્વાસ એટલે માન્યતા થાય છે જેમકે ધર્માદિ વસ્તુઓ પ્રતિ માન્યતાને વિશ્વાસ ગણાવી શકાય. ત્યારે પસંદગી કે રુચિને શ્રધ્ધા ગણાવી શકીશું. માણસમાં રહેલ શ્રધ્ધા-તત્ત્વને કઈ ને કોઈ અવલંબન કે આશ્રય જોઈએ છે. એમાંથી માણસે ઈશ્વર, ધર્મ દેવ, ગુરુ વગેરે આશ્રયો સ્વીકાર્યા.
દરેક ધર્મની સ્થાપના જનકલ્યાણ માટે થતી રહી છે. તેમાં દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ પ્રમાણે પરિવર્તન-સંશોધન થવું જોઈએ. જ્યારે કોઇ પણ ધર્મમાં સંશોધન થતું નથી ત્યારે ત્યાં અંધવિશ્વાસે પેસે છે. તેનાથી હઠાગ્રહ, દુરાગ્રહ, અત્યાચાર, મારામારી અને કાપાકાપી જેવાં
અનિષ્ટો વધે છે. એટલે દરેક સર્વધર્મમાં માનનારા યાથીએ ત્રણ વસ્તુઓને વિચાર કરવો જોઈએ –(૧) સર્વ ધર્મ પ્રત્યે આદર કરવો; (૨) સર્વ ધર્મોના સાર-તનું તારણ કરવું. અને (૩) સર્વ ધર્મોમાં પેસેલા અંધ વિશ્વાસ અને અનિષ્ટોનું નિવારણ અને સાધન કરવું.
આજે બુદ્ધિવાદને યુગ છે. એટલે કોઇપણ અતીન્દ્રિય વાતને તમારે યુતિથી, વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ સિદ્ધ કરીને, આજના અશ્રધ્ધાળુ યુવકોના મગજમાં ઠસાવવી પડશે. આમ પણ અંધવિશ્વાસ સામાન્ય જનતાનું નુકસાન જ કરે છે એટલે જે ધમની શ્રધ્ધા વધારવી હશે તે તેમાં સંશોધન પરિવર્ધન કર્યા કરવું જ પડશે. બાંધેલા પાણી બગડે પણ વહેતાં પાણી શુધ્ધ થતાં રહે. એ રીતે ધર્મના પ્રવાહને વહેતો જ રાખવે, તે જ ધર્મનું કલ્યાણકારી રૂ૫ રહી શકશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણે કેટલાક ધર્મના નામે ચાલતા નવા અને જૂના અંધવિશ્વાસ દાખલાઓ તપાસીએ ! સફાઈ અને દેવીકેપ
જૂના સમયમાં યુરોપમાં અંધવિશ્વાસનું રાજય હતું.
તે વખતના યુરોપના એક નગરની આ વાત છે. ત્યાં લોકે માનતા કે નગરમાં સફાઈ કરવાથી દેવતા નારાજ થશે અને નગરને નાશ કરશે. પરિણામે ઠેર-ઠેર ગંદકીના ઉકરડાઓ વધવા લાગ્યા. અંતે રોગચાળો ફાટી નીકળે અને ઘણા લોકો મૃત્યુના મોંમાં ધકેલાવા લાગ્યા.
આથી કેટલાક યુવકોને ચિંતા થઈ કે કંઈક કરવું જોઈએ. રૂઢિચુસ્ત તે “દેવકોપથી આગળ વિચારી શકતા જ ન હતા. યુવકો ડેકટર પાસે ગયા. તેમણે પૂછયું : “શું સફાઈ કરવાથી દેવતા નારાજ થઈ જશે ?”
“ ને અમે માનતા નથી!ડોકટરોએ કહ્યું.
લોકોને એ રીતે કહો!” યુવકોએ વિનવણી કરી.
“ લોકો માનશે નહીં અને ઊલટું અમારે ઘધે ભાંગી પડશે!” તેમણે સાફ-સાદ કહ્યું.
યુવકો ધર્મગુરુઓ પાસે ગયા. તે તેમણે પણ આવો જ જવાબ આપો. યુવકો નિરાશ થયા ન હતા. તેમણે કમ્મર કસીને ગંદકી સાફ કરવી શરૂ કરી. લોકે ગાળો ભાંડવા લાગ્યા. પણ અંતે નગર સાફ થયું. રોગચાળો બંધ થયો અને દેવ પણ નારા જ ન થયા. '
લોકોને આખરે સમજણ પડી કે સફાઈ કરવાથી દેવ નારાજ થતા નથી. આ અંધવિશ્વાસ તે નગરમાંથી ગયે. ધર્મના કારણે માનવ
ધર્મના પરિવારમાં એક વસ્તુ ઘણીવાર અને વ્યાપકપણે જોવામાં આવે છે. રાત અને વણ ઉગે અને બીજા હલકા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ મોટા ભાગે પરંપરાથી મળતો હેઈને તેને વારસાગત મળે છે. એવું નથી કે સત્ય સમજીને ઉત્કૃષ્ટ ધર્મમાં તેણે અગાઉથી ચોક્કસપણે નક્કી કરીને જન્મ લીધો છે. એ તે તેને વારસાગત મળે છે.
એથી કોઈ એવો દા કરે કે મારે જ ધર્મ ઊંચે છે અને બીજે નીચે છે તે તે કેવળ આવા અંધવિશ્વાસના કારણે જ કરે છે. કઈ પણ બુદ્ધિશાળી તેવા દાવાને સ્વીકારી શકશે નહીં.
પણ; દુર્ભાગ્યે ધર્માદ્ધતા એટલી બધી ફેલાઈ ગઈ છે કે અન્યધર્મવિલંબીઓને મારી નાખવા બાળી નાખવા વગેરે અત્યાચાર કરવાના પ્રસંગે ધર્મના નામે થાય છે.
ધર્મના નામે જ આપણા દેશના હિંદુસ્તાન-પાકિસ્તાન એવા બે ભાગલા પડ્યા. એટલે દરેક ધર્મના વિચારક પુરુષો પર એની જવાબદારી રહેલી છે કે તેઓ પિતતાના ધર્મમાં ચાલતા આવા અંધવિશ્વાસને દૂર કરાવે; સંશોધન કરે. મહાત્મા ગાંધીજીએ કહ્યું હતું : “જે જે ધર્મ પાળતા હોય તેને તે ધર્મમાં ચાલતા સડાને દૂર કરવાને, તેમાં સંશોધન કરવાને તેને પૂર્ણ અધિકાર છે. હું પોતે સનાતની છું એટલે સનાતન હિંદુધર્મમાં જે સડે છે તેને દૂર કરવા અને સંશોધન કરવાને મને પૂરો અધિકાર છે.” મહાત્મા ગાંધીજીએ તેમ કરીને બતાવ્યું હતું. ધર્મના નામે પાપાચારે
થડા વરસ પહેલાં આચાર્ય ચતુરસેન શાસ્ત્રીનું લખેલ “ધર્મ કે નામ પર” પુસ્તક વાંચ્યું હતું. તેમાં સપ્રમાણ તેમણે બતાવ્યું હતું કે ધર્મના નામે કેટલાક અત્યાચાર, વ્યભિચારો, અનાચાર, છેતરપીંડી, દગ, શોષણ, ધૃણા, મારામારી, કાપાકાપી વગેરે અનિષ્ટો ભારતમાં અને બીજા દેશોમાં થયા છે. ઘણીવાર આવું વાંચ્યા પછી એમ પણ મનમાં થઈ જાય છે કે ધર્મથી જમતને ફાયદે થવાના બદલે નુકશાન થયું છે. એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમની શ્રદ્ધા વધારવા માટે ધર્મના નામે ચાલતા પાપાચારોને રોકવાની, ફરજ ધર્મગુરુઓ અને સાધુસંતો ઉપર છે.
મધ્યયુગમાં ઘણા સ્વાર્થી ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓ (પાપ) સ્વર્ગની હુંડી લખી આપતા. તેઓ લોકોને કહેતા કે આટલા રૂપિયા આપે તે સ્વર્ગમાં સુરક્ષિત સ્થાન અને સુખ મળશે. ભેળા લોકો એમાં ભોળવાઈ જતા.
આપણા દેશમાં પણ તીર્થના પંડાઓ પિતૃઓને સદ્ગતિ પમાડવા માટે યજમાનોને છેતરતા હોય છે. ખરી રીતે તે આ પંડાઓ એટલો પંડિતો-તેમના ઉપર સમાજને સિક્ષણ અને સંસ્કાર આપવાની જવાબદારી હતી. તેઓ એ જવાબદારી મૂકીને ધર્મને વેચવાને વ્યવસાય લઈને બેસી ગયા છે.
શ્રી. રવિબાબુ ચીનની યાત્રાએ ગયેલા. ત્યારે તેમણે મંદિરના પૂજારીઓને બાળકોને ભણાવતા જોયા. તેમણે પૂછ્યું: “શું બીજી નિશાળે નથી કે તમે ભણાવે છે?”
તેમણે કહ્યું: “તમે ભગવાન બુદ્ધના દેશના થઈને આમ શા માટે કહે છો? તમારા દેશમાં બ્રાહ્મણ પંડિતો ઉપર ગામના શિક્ષણની જવાબદારી છે ને? અમારે ત્યાં આ પ્રથા ત્યાંથી જ આવી છે. ગામમાં કોઈપણ વ્યક્તિ અભણ ન રહે! એ જવાબદારી અમારી છે.”
ત્યારે આપણે ત્યાં બ્રાહ્મણની શી દશા છે એ તેમણેજ વિચારવાનું જ રહે છે. ધર્મના નામે વ્યભિચાર :
ધર્મના નામે દેવમંદિરમાં દેવદાસીની પ્રથા થોડા વર્ષો પહેલાં પૂરીથી લઈને કન્યાકુમારી સુધીનાં મંદિરમાં ચાલતી હતી. દેવમંદિરોમાં કુટુંબની પહેલી કન્યાને ફરજિયાત દેવદાસી બનવું પડતું. ત્યાં તેને નૃત્ય ગીત વગેરે શીખવાડી, દેવને રીઝવવા માટે રાખવામાં આવતી; જેથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાત્રાળુ લોકેનું મને રંજન થાય અને મંદિરને પોષણ મળતું રહે. ધીમે-ધીમે તેમાંથી વ્યભિચાર ફેલાતે ગયો અને દેવદાસીની પ્રથા ધર્મના નામે ચાલતા વ્યભિચારના અંધવિશ્વાસના ભયંકર પરિણામ રૂપે સામે આવી. અંતે બ્રિટીશ સરકારે કાયદે આણું તે પ્રથાને બંધ કરાવી.
આજે તે એ કે જનતા જાગૃત થઈ ગઈ છે. તે છતાં પણ ઘણા કળિયુગી ગુરુએ કૃષ્ણલીલાને એથે ઘણું ભળી બાળાઓને પિતાના પંજામાં આજે પણ ફસાવતા જોવામાં આવે છે. ધર્મના નામે બલિદાન :
કલકત્તામાં કાલિમાતાનું મંદિર છે. ત્યાં માતાને રાજી રાખવા માટે પાડાનું બલિદાન આપવામાં આવે છે. આજે પણ ઘણું સ્થળે બકરે, કુકડે, વગેરે ને બલિ આપવાની પ્રથા ચાલુ છે.
ક્યારેક ગામ ઉપર કે કુટુંબ ઉપર કોઈ આફત આવતાં કેટલાક લોકો, લોકશ્રદ્ધાને ગેરલાભ લઈને આવાં બલિદાને આપવાનું સૂચન કરે છે. તેમાંના થોડાક દાખલા આ પ્રમાણે છે –
(૧) સહરાનપુરમાં એક જૈન બાઈને બાળક થતું ન હતું તેણે ઘણું બાધા-માનતા કરી, પણ કંઈ ન વળ્યું.
અંતે એક ધૂતારા સાધુએ કહ્યું: “કોઈ બાળકને મારી તેના લોહીથી સ્નાન કરશે તે બાળક થશે !”
બાળકની ધૂનમાં તે બાઈ આવું કરપીણ કાર્ય કરવા પણ તૈયાર થઈ. એક મેળાવડામાંથી તે એક નાના બાળકને ફોસલાવી ઘરે આવી અને બાળકનું ગળું દાબી તેનું કાસળ કાઢી નાખ્યું. આસપાસના લેકોને એ વાતની ખબર પડી. પિલિસ આવી અને તે ઘરનાં બધાને પકડીને લઈ ગઈ. તેને મૃત્યુદંડની સજા થઈ. કયાં અહિંસાના સંસ્કારોવાળા જૈન બાઈ અને કયાં આવું કાળું કૃત્ય! બનેને મેળ જ બેસતા નથી.
(૨) થોડાં વર્ષો પહેલાં પંજાબના એક ગામમાં પૂર આવ્યું. જળપ્રલય થઈ ગયો. કોઈકે કહ્યું “જળ-દેવી નારાજ થઈ છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુતરાને ભેગ માંગે છે.” બિયારા કુતરાઓનું આવી બન્યું. પણ તેથી જળ-પ્રલય બંધ ન થયો. અંતે કોઈકે સૂચવ્યું કે આ ભંગી લોકોના પાપે થાય છે. તે, લોકો તેમની પછવાડે પડ્યા. અંતે રાજ્યની દરમ્યાનગીરીથી ભંગી લોકો ઉપર અત્યાચાર બંધ થયા.
(૩) થોડાક વર્ષો ઉપર રાજસ્થાનમાં પણ એવું બન્યું હતું. ત્યાં પણ હરિજન લોકો ઉપર અમૂક રોગચાળાના કારણે શંકા કરવામાં આવી અને અત્યાચાર થયા હતા.
આમ ધર્મના નામે જ્યારે છે અને ખાસ કરીને માનવબલિદાનની વાત આવે ત્યારે માનવું કે તેમાં કોઈકની ઉચ્ચ ગ્રંથિ (ગૌરવ) ઉંધી દિશામાં કામ કરી રહેલ છે; અને એ બલિદાનને રોકવું જોઈએ. ધર્મ અને વિવિધ તાપમુક્તિ
ધર્મના નામે ઘણીવાર આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ ટાળવાના બહાને ઘણી વાત વહેતી કરવામાં આવે છે અને ભોળા લોકો તેમાં ફસાઈ જાય છે.
થોડા વખત પહેલાં ઝિઝકામાં એક દેવી પ્રગટ થવાની વાત સાંભળી લોકો ઉમટયા હતા. અંતે દેવી પણ ગઈ અને લોકોને અંધવિશ્વાસ પણ ગયો.
કટકમાં એક એવા યોગીબાવા પ્રગટ થયા હતા કે તેઓ જનતાને જડીબૂટી આપી રોગમુકિત કરાવતા હતા. ઘણા લોકો ત્યાં જવા લાગ્યા. અને ત્યાં કોલેરા ફાટી નીકળ્યો. ત્યારે રોગમુક્તિની વાત તો દૂર રહી થણે લોકો દેહમુકિત પામવા લાગ્યા, ત્યારે તે બાવા આવ્યા તેમ પલાયન થઈ ગયા હતા.
બંગાળને એક કિસે છે. રાજલક્ષ્મી નામની એક બાઈને ઘણી માં રહેતો હતો. ઘણું ઉપચાર કરવા છતાં તે સાજે ન થયો. અને તેણે એક તિષી મહારાજને પૂછ્યું. તેણે કહ્યું કે હમણાં મૃત્યુ-યોગ છે, પરિણામે તેને ધણુ મરી શકે છે. પતિ-વિયોગનું દુઃખ સહન થઇ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકશે એમ માની તે બાઈ ભજન-કીર્તન કરવાના બહાને એક મંદિરમાં ગઈ. તે પાછી ન ફરતાં ઘરવાળાઓને ચિંતા થઈ. સવારે નદીમાં એક શબ તરતું મળી આવ્યું અને લોકોએ તેને રાજલક્ષ્મીના શબા તરીકે ઓળખાવ્યું.
તિષની વાત આવતાં હમણું ભારતમાં અષ્ટગ્રહગના દુપ્રભાવથી બચવા માટે કરોડો રૂપિયાની બેગ સામગ્રીવાળા ય યાદ આવ્યા વગર રહેતા નથી. આવી રીતે શાંતિના નામે પણ ઘણી સંપતિને ધૂમાડો થતો જોવામાં આવે છે.
* એવી જ રીતે બાઈબલમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ન્યાયને દિવસ વર્ષ ૧૨માં પડે છે. અને તે દિવસે જમતને અંત આવશે એમ જાણી કેટલાક ઈસાઈ પાદરીઓનું પહાડ ઉપર જવું અને રહેવું એ પણ ધર્મના નામે અંધવિશ્વાસ જ ગણાવી શકાય,
ધર્મના નામે જ્યારે આવી વાતે અંધશ્રદ્ધાળુઓ વહેતી કરે છે અને તે સાચી નથી નીકળતી કે નીવડતી; ત્યારે આજના વૈજ્ઞાનિકયુગના માણસે ધર્મશ્રદ્ધા-વિહોણા થતા જાય છે.
ધર્મના અંધવિશ્વાસમાં ભારતમાં રહેલ ધૂતાછૂત પણ એક ભયંકર અનિષ્ટ છે. મહાત્મા ગાંધીજીએ એ સડાને હિંદુધર્મમાંથી કાઢવા માટે અથાગ પ્રયત્ન કર્યા હતા. સરકારે કાનૂન પણ બનાવ્યો છે : તે છતાં ગામડાંમાં હજુ આવા અંધવિશ્વાસો ચાલે જ છે કે હરિજનને અડવાથી કે તેમની પાસે બેસવાથી ધર્મભ્રષ્ટ થઈ જવાય છે.
આપણે સર્વધર્મ સમન્વયમાં માનીએ છીએ એટલે દરેક ધર્મમાં પેસેલા અંધવિશ્વાસને દૂર કરવા માટે પ્રયત્ન કરવાને આપણને અધિકાર છે. ત્યારે જ ધર્મમાં પેસેલા અંધવિશ્વાસ અને અનિષ્ટના નિવારણુ-સંશોધનની છેલ્લી પ્રક્રિયા વડે સર્વધર્મ સમન્વય સિદ્ધ કરી શકશું. ત્યારે જ દેશ અને દુનિયાને અહિંસા-સત્યની સુંદર પ્રેરણા આપી શકશું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચર્ચા-વિચારણા શ્રી. પૂજાભાઈએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “ઊંટવૈદ ઊંટની દવા કરે એ રીતે માણસને કરવા કાઈ જાય તે ભારે થઈ પડે. એવી જ રીતે વાદે વાદે સાચા ભેગા ખોટા સાધુઓ ભળતા ધર્મના નામે અંધશ્રદ્ધા તેમણે ફેલાવી હોવી જોઈએ.”
શ્રી, માટલિયા : “ધર્મની સાથે ચમત્કાર, પરચે, રોગમુકિત વગેરે બાબતે એવી જોડાઈ ગઈ છે કે જેને લીધે ધર્મનું અસલ બાજુએ રહી જાય છે. સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાય મૂળ ચારિત્ર્યમાં માને પણ તે છતાં અમૂક સ્થળે હનુમાન જાપ વીથી ભૂત-પલિત કાઢવાનું આવી જ ગયું. આવા દરેક ધર્મમાં દાખલા મળી આવશે.
શ્રી. બબલભાઈ : “મુનિશ્રીના વર્ગો વખતે હું એક ગામમાં ગયો હતો. ત્યાં એક પ્રયોગ થતું કે બેડી પહેરીને હાથ લગાડ્યા વગર કાઢી શકે તે નિર્દોષ અને ન કાઢી શકે તે ગુનેગાર. ખરી વાત એમ હતી કે નકુચો ઉધે પહેરાય તે ન જ નીકળે–આમ નિર્દોષને અન્યાય થવાને પૂરેપૂરો ભય રહે છે. આવા અંધવિશ્વાસ દૂર કરવા માટે જ્ઞાનવિજ્ઞાનને વિકાસ ઘણે જ જરૂરી છે.
ખેડા જિલ્લામાં એક સ્થળે પાંચ ખાડા હતા. તેમાં પાણી ખાલી થતું જ ન હતું. એક દહાડે મેં એ ખાડામાંથી પાણી ઓછું કરતાં કરતાં તેને તાગ લીધો. તેની સરવાણી બીજે હતી તેની સાથે ખાડાને સંબંધ હતું એટલે તેમાં પાણી ભરાયેલું રહેતું. હવે સામાન્ય માણસને ત્યાં ચમત્કાર લાગ્યા વગર ન રહે, પણ સમજાય છે તેનું ખરૂં કારણ ધ્યાનમાં આવે.
ઘણીવાર આપણે કોઈ વાતના ઊંડાણમાં ઊતરતા નથી. ઊતરીએ ખરું જ્ઞાન થઈ શકે : “વશીકરણ”નું મૂળ કારણ માનસિક નબળાઈ છે. માણસ બુદ્ધિથી વિદાન થાય કે કર્મકાંડ–આચારથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
મંડલેશ્વર થાય; તેનામાં માનસિક નબળાઈ હેવાને સંભવ છે અને ત્યાં હીનેટીઝમ અસર કરે છે. એટલે જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન જ અંધશ્રદ્ધાને જવાનો સટ ઉપાય છે; એમ મને લાગે છે.”
પ્ર. ડીસ્વામી : “તમારી વાતને હું સમર્થન આપશ. ઈલોરાની ગુફામાં વિશ્વકર્માની પૂજા કરવા માટે નાના મોટા બને માણસે ને ડદા ઉપર ઊભા રહેવું પડે છે. તપાસ કરતાં જણાયું કે ડટ્ટા નીચે હજે છે. તેમાં નાને ઊભો રહે તે પાણી ભરાય અને માટે રહે તે પાણી ખાલી થાય એટલે બને પૂજા કરી શકે.
શાહજહાંની કબર ઉપર એ રીતે પાણી ટપકતું રહે એવી વ્યવસ્થા કારીગરે કરી છે. જેથી ઉપરના ભાગમાં ચોમાસામાં પાણી ભરાઈ જાય પણ તે ટીપું-ટીપું આખું વરસ ટપતું રહે. આમાં ઇજનેરી કળાની વિશેષતા હતી. જે કારણ શોધવા જઈએ તો ઘણી બાબતોમાં અંધશ્રદ્ધા દૂર થઈ શકે?”
શ્રી. બબલભાઈ : એથી પણ કંઈક વિશેષ આ અંગે એમ કહી શકાય કે વાડાબંધી અગર સંપ્રદાય પણ અંધવિશ્વાસનું નિમિત્ત હોઈ તેના ચશ્મા પણ દૂર થવા જોઈએ. માનવ મન સ્થિતિચુસ્ત તે હાયજ છે, તેથી જેને માટે તેને આગ્રહ રાખે તે સ્વાભાવિક છે પણ તેમાં દષ્ટિ ઉદાર હોવી જોઈએ. એટલે સર્વધર્મ સમન્વય ટેવ રૂપે નહીં પણ જ્ઞાનરૂપે તેવું જોઈએ. નહીંતર ઘણીવાર સારી વસ્તુ પણ નુકશાન કરે છે.
માણસની જેટલે અંશે વિવેકશક્તિ જાગૃત થશે તેટલે અંશે અંધવિશ્વાસ જશે. પણ તે માટે ટુંકે રસ્તો લેવાની જરૂર નથી. લાંબે ગાળે સતત પ્રયાગ રૂપે તે થવું જરૂરી છે. આપણે આપણા માટે સારા આચાર અને વિચારોનો આગ્રહ રાખીએ; પણ બીજા ઉપર લાદવા જેવી પરિસ્થિતિ ન કરીએ તે ખૂબ જ વિચારવા જેવું છે. આ અંગે એટલું કહી શકાય કે બીજાના દેષો જોઈને તેના ઉપર તૂટી પડવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
એના કરતાં તેને દૂર કરવાને સક્રિય રીતે શોધી તેને એ રસ્તે ધીમે ધીમે વાળવો જોઈએ. તે આક્રમણ રૂપે નહીં પણ શાંતિદાયક પરિવર્તન રૂપે આવવું જોઈએ. એટલે શાંતિ સ્થાપવામાં અનાગ્રહ વૃત્તિ ખૂબજ જરૂરી છે.”
સંતબાલજી : “શ્રી. બબલભાઈએ બે વાતે ખૂબ સૂક્ષ્મતાથી સમજવા જેવી કહી છે? –(૧) સર્વધર્મ સમભાવ કેવળ શબ્દોમાં નહીં પણ અમલમાં આવવો જોઈએ. એટલી હાર્દિક ઉદારતા હેવી જોઈએ (૨) અનાગ્રહ વૃત્તિની વાત.
આ બીજી વાતમાં એક વાત વધારે છે તે વિવેક રાખવાની ખાસ અગત્ય. દા. ત. (૧) માએ પિતાના બાળક ને આગમાં હાથ નાખતાં જોયું તે ત્યાં તે શું કરશે? બાળક રડશે, તેને નહીં ગમે, ગેરસમજના કારણે એને દબાણ લાગશે છતાં મા તેને ઉપાડીને જશે! (૨) એવી જ રીતે કોઈ દારૂડિયે ખાડામાં પડવા જતો હશે તો ન ગમવા છતાં રસ્તે જતે સજજન તેને રોકી જ લેશે ને? (૩) કેટલાંક અનિષ્ટો આખા સમાજને નથી દેખાતા પણ એક દ્રષ્ટાને દેખાય છે. તે તે પ્રેમભાવે સમાજને બચાવી લેશે ને !
અહીં એવું મોટું દબાણ કે માનસિક આક્રમણ આખાયે સમાજ ઉપર આવીને ઊભું રહે છે કે જેને લીધે સમાજનું માનસ તેવા આગ્રહી પુરૂષ ઉપર પ્રતિ-આક્રમણ કરવા પ્રેરાય છે. સુકારાત, ઈશુ અને ગાંધીજીએ આજ દષ્ટિએ મેટું દબાણ સમહ ઉપર કર્યું જ હતું. અલબત્ત એમાં આશકિત ન હોય તેવી વિરલ વિભૂતિને અથવા તટસ્થ આધ્યાત્મિક સંસ્થાને જ આમ કરવાનો અધિકાર હેઈ શકે.
ધર્મ પરના અંધવિશ્વાસોના તારણ ઉપરથી આપણે એ નીચેડ તારવીએ છીએ કે ગમે તેવા મોટાં ઈષ્ટના કારણે પણ નાનું અનિષ્ટ ન ઘૂસવા દેવું, કોઈ અનિવાર્ય પ્રસંગે ઘૂસી જાય તે જાહેર કરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાશિત લઇ લેવું; જેથી અનિષ્ટ સર્વ પ્રકારે ત્યાં બનીને રહે. તે જે ધર્મ સાથે પેસી ગયેલી અંધશ્રદ્ધાને દૂર હઠાવી શકશું.
અંધશ્રદ્ધા શબ્દને આપણે એટલા માટે અલગ પાડીએ છીએ કે કેટલાક અતીન્દ્રિય વિષયો અથવા આપણું અનુભવોના વિષયો ન હોય ત્યાં આપણે અંધશ્રદ્ધાને આધીન થવું પડે છે. અલબત્ત એને અંધશ્રદ્ધા કહેવા કરતાં અનુભવો પરના વિશ્વાસને લીધે થયેલી શ્રદ્ધા કહીએ તો ચાલશે. ત્યાં તર્ક ચાલતા નથી કે ચલાવતા નથી એવું નથી, પણ આપણે સભાનપણે અને સ્વાર્થ વગર એમ સમજીએ છીએ કે “આ પુરૂષની નવ વાતો સાચી પડી છે તે દશમી પણ સાચી પડશે. ભલે આજે તે વાત ગળે ન ઊતરે પણ ભવિષ્ય તેને કરી દેખાડશે!” આને અર્થ એ નથી કે ત નહીં ચલાવવા; પણ અંતે ત્યાં કોઈનું કલ્યાણ નથી, એમ સમજી સમાધાન મેળવવું જોઈએ.
૧૫-૭-૬૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] દેવદેવીઓનાં નામે મૂઢતા
ધર્મના નામે અંધવિશ્વાસથી આગળ ચાલીએ તો જગતમાં જાતજાતના દેવ-દેવીઓનાં નામે ઘણી મૂઢતાઓ લેકસમાજમાં જોવામાં આવે છે. આને આપણે દેવમૂઢતા કહીશું. સાધકના જીવનમાં કોઈપણ પ્રકારની મૂઢતા વિકાસને રૂંધનારી હોય છે. એવી જ રીતે સામાજિક જીવન માટે પણ તે ભયનું સ્થાન છે. ઉપનિષમાં એક વાક્ય છે –
हिरण्मयेन पात्रेण सत्य स्याविहितं भुखं –એટલે કે સત્યનું મુખ સેનાના પાત્રથી ઢંકાયેલું છે. તેને ભાવાર્થ એ છે કે સત્ય પણ મૂઢતાના કારણે આવૃત થઈ જાય છે. કેટલીક વાર સાધકના પિતાના જીવનમાં સ્પષ્ટ દર્શન ન હોય તે સમાજનું ચેમેરનું વાતાવરણ અને તે તરફ દોરી જાય છે.
જૈનાચાર્યે સમતભદ્ર “રત્નકાંડ શ્રાવકીચાર” નામનું એક પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં પાંચ પ્રકારની મૂઢતા બતાવેલી છે. તેના કારણે
સમ્યકત્વ” ઉપર આવરણ આવે છે. સમ્યકત્વ એટલે સત્ય માર્ગ ઉપર આવી શ્રધ્ધા. આ મૂઢતા આવવાનું કારણ સમ્યકત્વ-મેહનીય કમ છે; એમ કહ્યું છે. આ પાંચે મૂઢતા આ પ્રમાણે છે :-–દેવમૂતા, ગુમકતા, ધર્મમૂઢતા, શાસ્ત્રમૂઢતા અને લોકમૂહતા.
એમાંથી અત્રે દેવમૂઢતા ઉપર વિચાર કરશું.
કોઈ પણ મૂઢતાનું કારણ ભય, જેમ કે વિસ્મય હોય છે. આ મૂઢતા ચલાવનારમાં હેઇ શકે અને તેમાં ફસાઈ જનારમાં પણ હેઈ શકે છે. ગમે તે એકમાં ભય, લોભ કે વિસ્મય હેય તે મૂઢતાને વિધવાને આધાર મળી જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
દેવમૂઢતા આવી કયાંથી? તે અંગે થોડે વિચાર પહેલાં કરી લઈએ. માણસ જેમ જેમ આગળ વધે છે. તેમ તેમ તેની આગળ દિવ્યતા આવે છે. ઈશ્વર અવ્યકત હેઈને તે દેવોમાં ઇશ્વરને અંશ કપીને ચાલે છે. જેમકે અગાઉ પ્રાચીન કાળમાં લોકો ઇદ્ર તે વૃષ્ટિનો દેવ, વરણને જલદેવ, અગ્નિને તેજન દેવ, ચંદ્રમાને શીતળતાને દેવ, સૂર્યને પ્રકાશને દેવ માનતા. દિશાને રક્ષણની દેવી માનતા અને વિજળીને શકિત માનતા. આ બધા દેવ-દેવીઓ તે કાળને લોકોના મતે માનવજાતિ માટે બહુ જ ઉપકારક અને પ્રેરણાદાયક હતા. એમ પણ માની શકાય કે અગમ્ય સૃષ્ટિ સાથે આત્મીયતા બાંધવા માટે પણ એવી કલ્પના કરવામાં આવી છે. લોકો એને ગુણેના કારણે પૂજતા. પણ પછી ધૂળ પૂજા બાકી રહી ગઈ. મીમાંસકોએ આ બધા દેવેની -સાથે યજ્ઞને તાળો મેળવ્યું. અને જુદી જુદી કામનાઓ જેડીને લોકોને '
આ તરફ પ્રેર્યા. સ્વર્ગ, પુત્ર, વૃષ્ટિ, ધનસંપત્તિ, સંરક્ષણ, પિષણ વગેરેની કામના સાથે આ લાંબાકાળ સુધી ચાલ્યું. લોકો દેવોને રાજી કરવા પશુઓને હોમવા લાગ્યા. આમ સ્વ-પર-કલ્યાણની ભાવના ચાલી ગઈ.
આગળ જતાં ભૂત, યક્ષ, પ્રેત, ડાકણ, શનિશ્વર, ભરવ, કાલી, ભવાની, શીતળા વગેરે જુદી જુદી જાતના દેવેની લોકો માનતા કરવા લાગ્યા. ખરેખર ભૂત, પ્રેત, યક્ષ વગેરે તને માણસના કલ્યાણ માર્ગની-સાધનાની કસોટી માટે હતા. પણ તેણે નબળા પડીને તેમની - સહાયતા માગી અને તે પરાવલંબી થઈ ગયો.
જેનસમાં શ્રાવકે માટે એક વિશેષણ છે–“અસાઈજજ-દેવા” એટલે કે દેવોની સહાયતા ન લેનારા. દેવો તે એવા આત્મબળોની કસોટી કરીને તેમને નમન કરતા. પણ, તે તત્ત્વ ભૂલાઈ ગયું અને ભય કે લાલચના કારણે માણસ દેવેને વશ થતો ગયો.
ત્યારબાદ વીરકાળ આવ્યું. લોકો જેનામાં સાહસ અને શકિત જોતા તેને પૂજતા. આ પૂજનનું પ્રયોજન તે તેમના જેવા વીર અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહસી બનવાનું હતું. પણ એ બધું ભલાઈ ગયું અને બહારની પૂજા થવા લાગી. હનુમાન જેવા વીર થવાના બદલે ડરના સમયે કેવળ હનુમાન-સ્મરણ કરવું એવી જ રીતે રામદેવજી, પાબૂછ, ગોગાજી વગેરે દેવનું પૂજન વીરતાને લીધે થયું. એની પાછળ એવા ઘણુ ધતિ ચાલવા લાગ્યા અને સ્વાર્થ સાધવા માટે ઘણી મનગત આકર્ષક વાતો તેની સાથે વહેતી થઈ.
એ જ સમયે ગુણ-પૂજાનો કાળ પણ શરૂ થયો-લક્ષ્મી, સરસ્વતી, મહા દેવ, ગણેશ, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ વગેરે દેવોની ઉપાસના પણ શરૂ થઈ. એમના ગુણે જે સમાજ માટે ઉપયેગી હતા તેનું ચિંતન કરવાના બદલે લોકો સ્થૂળપૂજા સકારણ કરવા લાગ્યા; થોડે પૂજા અને વધારે આશા કરવા લાગ્યા. એજ રીતે પિતરે અને કુળ દેવતાઓની પૂજા શરૂ થઈ. ઘરના પિતર, માતાઓ, કુળદેવીઓ વગેરેની પૂજા લોકે અલગ–અલગ નામે કરવા લાગ્યા. આ બધી ઉપાસના કે પૂજા, ભય અને લોભ ખાતર જ મોટા ભાગે ચાલવા લાગી અને આજે પણ ચાલે છે.
આ પછી ગુરુપૂજા પણ પ્રચલિત થઈ. લોકો ગુરુને પણ દેવ તરીકે પૂજવા લાગ્યા. દતાત્રેય તેમજ બીજા ધર્મગુરુઓ વગેરેની પૂજા ચાલી. આનું વિશેષ વિવેચન ગુરુ-મેહતાના વિષયમાં કરીશું.
પણ, આટલેથી માણસને સંતોષ ન મળે. સ્વાથી લોકોએ પિતાની પેઢી ચલાવવા માટે દેવતાઓના મોટા મોટા મંદિરે બંધાવ્યા. તથા ત્યાં પ્રતિષ્ઠા, પૂજા, ભાગ અને સંગીત ભજન વગેરેના આડંબરે શરૂ થયા. પ્રારંભમાં તે મંદિર બંધાવનારે ભકિતભાવે મંદિર બંધાવ્યું હોઈ શકે પણ આગળ જતાં તે એક કારોબાર કરતી સંસ્થા બની ગઈ અલગ ધર્મો અને દે
હવે અલગ ધર્મોમાં પણ દેવ–પૂજા અને વિચાર કરીએ...
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમાં ચાર જાતિના દેવ બતાવવામાં આવ્યા છે –(૧) ભવનપતિ, (૨) વાણવ્યંતર, (૩) તિષી, અને (૪) વૈમાનિક. ભવનપતિમાં મોટા ભાગે પ્રવૃત્તિના દેવો છે. વાણવ્યંતરમાં યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત, પિશાચ વગેરે આવે છે. જ્યોતિષમાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાઓ છે, અને વૈમાનિકોમાં વિમાનમાં રહેલા દે છે. જૈનોમાં દેવતા કરતા માનવ જન્મની મહત્તા ઉપર વધારે ભાર મૂકવામાં આવ્યા છે. આ બધા દેવના મંદિરે નહોતા. પણ મધ્યમકાળથી લેકપ્રવાહમાં તણાઈને તેમણે પણ લૌકિક દેવને માનવા અને પૂજવા શરૂ કર્યા.
બૌદ્ધોમાં દેવતાઓનું વર્ણન લેવા છતાં, માણસને વધારે મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. એટલે ત્યાં બુદ્ધ સિવાય બીજા દેવને પૂજવામાં ન આવતા પણ પાછળથી તાંત્રિક સંપ્રદાયના પરિચયના કારણે તથા લોકોને વધારે આકર્ષવા માટે બીજા દેવની પૂજા થવા લાગી.
ઇસ્લામ ધર્મમાં એક માત્ર અલ્લાહ-ઈશ્વર સિવાય બીજા કોઈની ઉપાસના કરવામાં આવતી નથી. એનું કારણ હજરત મુહંમદ પયગંબર સાહેબને, કષ્ટો સહીને અરબસ્તાનમાં પ્રચાર કરવા મુખ્ય છે. તે વખતના લોકોમાં દરરોજ ઠેર-ઠેર અસંખ્ય દેવ-દેવીઓની પૂજા ચાલતી હતી. લોકે ઘણા વહેમો અને મૂઢતામાં ફસાયેલા હતા. ત્યારે હજરત સાહેબે તે લોકોની મૂઢતા દૂર કરી એકેશ્વરવાદને પ્રચાર કર્યો. તે છતાં ઘણું પીર-ફકીરની મજાર અને દરગાહીને પૂજવાનું તેમનામાં પણ ચાલુ થઈ ગયું છે.
ઇસાઈ ધર્મમાં યુરોપ વગેરેમાં ખૂબ અંધવિશ્વાસ ચાલતું હતું. ત્યાં સુકરાત જેવા મહાન વિચારકોએ એક માત્ર ઈશ્વર તરફ લોકેને વાળી અંધ-વિશ્વાસથી દૂર કર્યા. આજે મેટા ભાગે તે દેવ-દેવીઓની પૂજા બંધ છે પણ પાછળથી થયેલ કેટલીક સાધ્વીઓ અને સાધુઓના નામે અલગ મઠ અને મૂર્તિઓની પૂજા ત્યાં પણ ચાલુ થઈ ગયાં છે.
જરથુસ્ત્ર ધર્મમાં તે અગ્નિની ઉપાસના તથા પ્રાકૃતિક દેવોની ઉપાસના ગુણની દ્રષ્ટિએ કરવામાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુધર્મ અંગે તે આપણે અગાઉ સવિસ્તારથી બધુ તપાસી ગયા છીએ. દેવભૂતાના પ્રકાર :
ઉપરની પૂજા અને ઉપાસનાઓનાં ઉંડાણમાં દેવમૂઢતાના પાંચ કારણે પ્રગટ થાય છે –(૧) દેવભ્રમ, (૨) રૂપભ્રમ, (૩) કયાચના, (૪) દુરૂપાસના અને (૫) પરનિંદા અને વિસ્તારથી સમજીએ. | દેવભ્રમ ઃ ભય, મોહ કે અંધશ્રદ્ધાથી પ્રેરાઈને કોઈને દેવ માનો એ દેવભ્રમ છે. જેમ લગ્નગાળામાં લોકે, ઈટ, ખાસડાં કે પત્થર અમુક જગ્યાએ રાખી રોપી દે છે. પછી અંધશ્રદ્ધાના કારણે નવદંપતિને ત્યાં નમાવે છે.
એજ રીતે ભૂત, પિશાચ, શીતળા વગેરેને દેવ માનીને પૂજવા એ પણ દેવભ્રમ છે. ભય, મેહ કે અંધશ્રદ્ધાને વશ થઈને સકારણ આશા સાથે ઈશ્વરને પૂજવો એ પણ દેવભ્રમ છે.
ત્યારે વિચારપૂર્વક, અનાસકત કે આશારહિત થઈને ઈશ્વરને માનવ એ દેવભ્રમ નથી. મૂર્તિ એ દેવોની ઉપાસના કરીને તેમના ગુણો જીવનમાં પ્રગટાવવાનું અવલંબન છે; પણ તે કાર્ય મૂકીને મૂર્તિને જ સર્વસ્વ માનીને ચાલવું એ ભ્રમ છે. ત્યાં દેવોના ગુણે અદ્ધર રહી જાય છે અને બાહ્ય પૂજા-ભેગને પ્રધાનતા મળે છે અને અંતે જે વધારે પૈસાનો ભોગ ધરે કે બોલી બેલે–એવી બેટી પ્રતિષ્ઠા પૈસાની ત્યાં થાય છે; એ બેટી રીત છે. “મૂર્યા મતિ મતઃ પૂજા–મૂર્ત વડે મૂર્તિમાં સ્થાપિત (મૂર્તિમાન) દેવેની-ગુણની પૂજા થવી જોઈએ. મૂર્તિ એ એક જાતનું તે તે દેના ગુણોને વાંચવાનું પુસ્તક છે. જેમાં એક પુસ્તકના વાંકાચૂકા અક્ષરો ઉપરથી તેનો અર્થ ગ્રહણ કરાય છે. તેમ મૂર્તિના આલંબને દેના ગુણો છવનમાં વિકસાવવાને ભાવાર્થ ગ્રહણ કરવા જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
' રૂ૫મઃ દેવતાઓના વાસ્તવિક અને મૂળ ગુણને ભૂલાવીને તેમનામાં કલ્પિત અને નિરૂપયોગી ગુણોનું આરોપણ કરી, તેમના રૂપને ઉપયોગી નહી રહેવા દેવું એ રૂપભ્રમ છે. જેમકે અમૂક દેવને ત્રણ મેં છે; અમૂકને ચાર છે કે અમૂકને છ છે. કોઈ દેવે આંગળી ઉપર પહાડને ઊભે રાખ્યો હતે; મહાદેવના ગળામાં સાપ, કેશ ઉપર ચંદ્રમા, ત્રિનેત્ર, અને ગંગાધારા–આ બધી કલ્પનાઓ રૂપભ્રમને આભારી છે.
આવા રૂપભ્રમ પાછળ અલંકારિક કલ્પનાઓ હોય છે. તેનો પડદે ચીરીએ તો તેમના ઉજજવળ સ્વરૂપનાં દર્શન થઈ શકે છે. જેમકે મહાદેવ એટલે કે શિવ રાગદ્વેષને જીતનારા હતા, તેમની ચેમેર વિદેશી શત્ર રૂપી સર્પો ઘેરાયેલા હતા તે છતાં તેમનું મન ચંદ્રમા જેટલું શાંત હતું અને તેમની પાસે વિવેકરૂપી તૃતીય નેત્ર હતું; ને આમ મનાય તે તે આ રૂ૫ક્રમ મટી જાય.
એવી જ રીતે વિષ્ણુના ચાર હાથ અને ચારે હાથમાં ક્રમશ: શંખ, ચક્ર, ગદા અને પદ્મ આપેલ છે. તેનું વાસ્તવિક રૂપ એ છે કે વિષ્ણુ એટલે વ્યાપક લેકસમાજ-પુરૂષ, એવા સમાજના ચાર હાથ સમાન ચાર અંગે તે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર છે. બ્રાહ્મણનું પ્રતીક શંખ છે–તે સમાજને જાગૃત કરે છે. વિચાર આપે છે જ્ઞાન આપે છે. ક્ષત્રિયનું પ્રતીક ગદા છે. તે સમાજનું રક્ષણ કરે છે; ન્યાય આપે છે. વૈશ્યનું ચિહ્ન પા છે લક્ષ્મી કમલાસના છે એટલે કે સમાજમાં વસ્ય નિર્લેપ રહી તે લક્ષ્મીને સર્વવ્યાપી કરે છે અને બધાને સુખી કરે છે. ચોથું ચક્ર તે શુદ્ર લકેના શ્રમનું પ્રતીક છે. ચક્ર ફરતું રહે તેમ શ્રમ પણ ચાલુ જ રહેવો જોઈએ. સમાજના કર્મ અને શ્રમના પ્રતીક પુરૂષ રૂપે વિષ્ણુનું આ સ્વરૂપ ખરૂં છે. તેના બદલે તેમના ચતુર્ભુજ રૂપને જ મહત્વ આપવામાં આવે છે તે રૂપભ્રમ ગણાશે. જ્યાં ગુણોને બાજુએ મૂકીને બેટા બાહ્યરૂપને પકડીને બેસી જવામાં આવે તે તે રૂપભ્રમ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણા દેને તે તદ્દન ઊંધી રીતે જ ચીતરવામાં આવે છે. જેમકે વીતરાગદેવ કે જેમને કંઈ પણ વસ્ત્ર કે પરિગ્રહ ન હતાં તેમને કપડાં ઘરેણું પહેરાવીને માનવા વગેરે મૂઢતા પણ રૂપભ્રમમાં આવે છે.
કયાચના : ઉપાસનાને વાસ્તવિક અર્થ તે આચાર્ય હેમચંદ્રાચાર્યના શબ્દ પ્રમાણે –“તેવ સપર્યાસ્તવજ્ઞાપરિપાલનમ” એટલે કે આપની સેવા આપની આજ્ઞાનું પાલન કરવામાં છે, એટલે કે આપને અનુસરીએ તે અમારો ઉદ્ધાર થાય “તેના બદલે આજે દેવોને રાજી કરીને જાતજાતની યાચના–માન્યતા કરવામાં આવે છે તે યાચના છે. સંતાન, ધન, વિજ્ય, શત્રુક્ષય વગેરેની યાચના કયાચનામાં આવી જાય છે. દેવે પાસે રેગહરણ કે સંતાન-પ્રાપ્તિની યાચના કરવી તે પણ અયોગ્ય છે; કારણ કે તે દેવોને એ ધંધો નથી. પણ આવા સમયે ભગવાનને કે દેવને યાદ કરવા જેથી બિમારી સહેવાની તાકાત આવી જાય અથવા વિશ્વબંધુત્વની ભાવના પેદા થવાથી સતાન મેહ નષ્ટ થઈ જાય તે જુદી વાત છે. તે ઉપરાંત ભક્તિ કે ભાવના વસે. “જગતનું કલ્યાણ કરે કે અમારો ઉદ્ધાર કરો કે તમને અનુસરવાની શકિત આપ !” આવી નિર્મળ ભાવના એ કાચના નથી ”
દુરપાસના : સંયમને નષ્ટ કરનારી ઉપાસના તે દુરૂપાસના છે. આમાં દેવના નામે પશુવધ, મદ્યપાન, ઝંઝાવાત, આત્મઘાત કે નરબલિ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. અહીં જેના નામે કરવામાં આવે છે તે અંબા-જગદંબા એટલે આખા જગતની મા છે–તે પિતાના સંતાનનું શા માટે ભક્ષણ ઈચ્છે? એમ વિચારતાં જણાશે કે આ બધું ધતિંગ છે.
પરનિંદા: એવી જ રીતે પોતાના સંપ્રદાયના મોહને વશ થઈ બીજાના દેવની નિંદા કરવી એ પરનિદા નામની દેવમૂઢતા છે. જેમ વિષને માનનાર શંકરની અને શંકરભક્તો વિષણુની નિંદા કરે છે. આવી પરનિંદાથી દેવોપાસના થતી નથી. પિતાના દેવ પ્રત્યે આકર્ષણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય તે સ્વાભાવિક છે પણ તેને અતિરેક બીજાને ઉતારી પાડવા માટે થતું હોય તે યોગ્ય નથી. જેમાં પરનિંદા થાય તેવી પ્રાર્થના કે પ્રવચન ન કરવો જોઈએ. આમાં નિષ્પક્ષ સમાલોચના અપવાદરૂપે છે.
આ પાંચ પ્રકારની દેવમૂઢતાથી દરેક સાધકે બચવું જોઈએ. તેમ જ પિતાના અને સમાજના વિકાસ માટે આ મૂઢતાને તોડવા માટે એની સામે સંગઠિત દઢતા કેળવવી જોઈએ; તે જ ઉન્નતિ થઈ શકશે.
ચર્ચા-વિચારણા શ્રી દેવજીભાઇએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું :–“મારી ઉંમર તે વખતે ૨૧ વર્ષની હશે. અમારે ત્યાંના રાજગરે “પિતર નડે છે.” એમ કહી ચણાના લોટની ગેળીઓ પારખાં માટે તરવા મૂકી. તે ન તરે પણ અનાજ વધારે આપીએ એટલે તે તરે.”
મેં તેમને ભેદ જાણ લીધા. કેટલીક ગેગી નક્કર હતી. અને કેટલીક પોલી હતી. મેં તેમને એ પ્રયોગ કરી બતાવ્યો પછી વધારે લોટ માંગવા માટેની તેમની એ યુકિત તેમણે બંધ કરી. - એવી જ રીતે એક જૈનમુનિ પણ ચમત્કાર કરી દેખાડે છે. અને રાજા–મહારાજા તેમની પાછળ ફરે છે, એવું જાણ્યું. હું તેમને મળે. મને જવા માટે તેમણે જાતજાતના પ્રયોગો કર્યા. મેં તેમને સાફ કહ્યું: “આ તમારા જૈન–સાધુ આચારથી વિપરીત છે. જેના આગમમાં તેને પાપ કહ્યું છે.”
મુનિશ્રીએ કહ્યું : “ના, એ તો વિદ્યા છે. એક મહારાજાને મેં ચિહ્નો જોઈને કહ્યું કે તેમની જમણુ સાથળમાં અમૂક ચિહ્ન છે અને તે ખરૂં નીકળ્યું. તેમને મારા ઉપર શ્રદ્ધા વધી. પરિણામે માંસાહાર, શિકાર વગેરે હું છોડાવી શકો. તે તે ધર્મ છે ને?”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
: મને શ્રદ્ધા ન બેઠી. અંતે એક ગામે જયારે તેમને મૂકવા ગયા ત્યારે મને પોતાના તરફ વાળવા માટે તેમણે બે પ્રયોગો કર્યા. પહેલે પ્રયાગ એ હતું કે સાત ચીજો બાજુએ મૂકવી તેમાંથી એક પણ વસ્તુ કોઈ ઉપાડે. આ તરફ સાધુજી તે જ નામ લખે. પ્રયોગ શરૂ થયો પણ વસ્તુ બીજી નીકળી; નામ બીજું લખાયું.
બીજો પ્રયોગ એ હતું કે તેમની પાસે નર-નારીના ફોટા હતા. તેમાં અમુક નિશાની કરે તે નરને જ ફોટો આવતે અને અમુક નિશાની કરતાં નારીને ફેટો આવતે. મેં પૂર્વવત્ સંકલ્પ કરીને પંચપરમેષ્ઠીનું સ્મરણ કર્યું, અને તેમની વાત આ વખતે પણ ખેતી કરી. " એટલે તેમણે કહ્યું : “ તમે તે ત્રાટક સિધ્ધ કર્યું લાગે છે. તમે મારા કરતાં પણ આગળ વધી ગયા.”
મેં કહ્યું : “એવું કંઈ નથી. મેં તે નવકારનું જ સ્મરણ કર્યું હતું. મારી પાસે બીજી કોઈ વિદ્યા પણ નથી.”
આ બધા ઉપરથી મને તે સ્પષ્ટ લાગે છે કે નિઃસ્વાર્થતા અને નીડરતા હોય તે વહેમ અને પામરતા ચાલી કે ચલાવી શકાતા નથી.”
શ્રી. પુંજાભાઈ : “પછાત કોમોમાં આવું ઘણું ચાલે છે અને ત્યાં કઈ ખરું કહેવા જાય તો તેને માર પણ પડે છે. એક રામાનંદી બાવાએ મારૂં વહેમે વિરૂદ્ધનું ભજન ગાયું હતું કે તેમને માર પડેલ અને કહ્યું: “તું અમારા દેવની નિંદા કરે છે !” એટલે નીડર થવું જરૂરી છે.
હમણાં સૌરાષ્ટ્રમાં એક સરપચે પડકાર કરેલો તેથી મને આનંદ થશે. સુરતના એક ગામે મેં પણ આવો પડકાર ફેકેલો. મારા યજમાનને મારું સાહસ વધારે પડતું લાગ્યું પણ પાછળથી કોઈ ન પ્રગટ થતાં તેમને મારામાં શ્રદ્ધા બેઠી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
આ અંગે સતત પ્રચાર થવું જોઈએ. જ્ઞાનની સ્કૂલો દવા માટે દવાશાળાઓ, તેમજ આધુનિક સાધને વધતાં આ બધું જવું જોઈએ”
શ્રી, સવિતાબહેન: “પણ કઈક વસ્તુ તે છે એ નીચેના બે દાખલા ઉપરથી ભારે માનવું પડે છે !
પહેલો દાખલે છે એક ભૂવાને. તેણે ઉકળતા તેલના તાવડામાંથી અમારામાંથી એક માણસ પાસે પૂરી હાથ બળીને કઢાવી પણ તેને કંઈ ન થયું. પણ, બીજા કોઈ પૂરી ન કાઢી શકયા.
બીજે દાખ છે; એક જૈન ગ્રેજ્યુએટભાઈને. તેમનો પ્રેમ બ્રાહ્મણ કન્યા સાથે થયે પણ તે ન પરણી શકી. અંતે જૈનભાઈએ નાતમાં લગ્ન કર્યા. નવી બાઈને બ્રાહ્મણ કન્યા વળગી. નવી બાઈ તદ્દન ભણેલી ન હતી છતાં બ્રાહમણ કન્યા જેમ ફટટ અંગ્રેજી બોલતી હતી. પેલો ભાઈ પણ મરી ગયે, બાઈ પણ મરી ગઈ અને બ્રાહ્મણ બાઈ પણ પછી વળગાડ ચાલે ગયે.
આનું શું કારણ હશે?
સભાઈઓએ ચર્ચામાં ભાગ લીધો અને સાર નીકળે કે બને કારણોમાં મૂળ તો માનસિક નબળાઈ છે. શ્રદ્ધા મજબૂત હોય તો ત્યાં આવા પ્રસંગ ન બને; જેમકે દેવજીભાઇએ જેન સાધુ અંગેના બને દાખલામાં દેખાડી હતી. એટલે મન મજબૂત કરવું જોઈએ તેમજ સત્ય અને ચારિત્ર્ય જીવનમાં પ્રગટાવવાં જોઈએ. એજ વસ્તુ સંગને વડે સમાજમાં આવે અને સ્વાર્થ, ભય લાલચ કે પામરતા ઘટે તે આ વહેમો અટકી પડશે.”
ડે, મણિભાઈઃ “પુરૂષોએ પિતાનાં બૈરાઓમાં આ બાબતે દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. મારી સાસુને “વીર' આવતા હતા. તે ભૂવાની વાત મારી પત્ની પણ એમજ માનતી હતી. અંતે એકવાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
બિમાર બાબા માટે કોઇ તિષીએ ગ્રહશાંતિની વાત કરી પણ ડોકટરી ઈલાજ વડે વાયુપ્રકોપ શાંત થતાં તેને (પત્નીને વહેમ ધીમે-ધીમે દૂર થયો.
શ્રી. પુંજાભાઈઃ “મેં એકવાર એક ભુવાને કહ્યું: દેવી તે સંસ્કૃત જાણે છે માટે સંસ્કૃતમાં વાત કરી તે સંસ્કૃતમાં જવાબ આપશે.”
તેણે મને કહ્યું : “ભલા ભાઈ! આ તે ચાલે ત્યાં સુધી ચાલવા દેવાનું છે !” એટલે શ્રદ્ધાને પ્રવાહ આંધળે દોરાય છે. તેને સીધે દેરતાં શક્તિશાળી શ્રદ્ધા પેદા થાય છે. પછી કોઈ ભય કે વહેમ રહેતું નથી.”
શ્રી. બળવંતભાઈ : “એકવાર મે માતાનાં નાળિયેર ફેંકી દીધેલાં. પણ માંદ પડે એટલે માએ કહ્યું કે નાળિયેર ફેંકવાનું આ પરિણામ છે. અંતે માની ખાતર પણ એ નાળિયેર લાવી પ્રતિષ્ઠા કરવી પડી.”
આજની ચર્ચાનું તારણ એ નીકળ્યું કે વડીલોથી અંજાઈને વહેમ, પામરતા, લાલચ વગેરેથી પણ દેવ-દેવીઓની મૂઢતા ન આવવી જોઈએ. બાકી સ્વધર્મ, નાત કે કુટુંબમાં પરાક્રમી સ્ત્રી-પુરૂષોથી પ્રેરણા લઈને ગુણને વિકાસ કરે, એ જુદી વાત છે.
વમૂઢતા નિવારવા સાટ ઉપાય :
[શ્રી માટલિયા ૨૨-૭-૬૧ ના દિવસે દવાખાને જવાના કારણે હાજર ન હેઈને તેમણે દેવમૂઢતા વિષય ઉપર પોતાના વિચારો તા. ૨૯-૭-૧૧ ની ચર્ચામાં રજૂ કરેલા. વિષયના સંદર્ભ પ્રમાણે તેને અહીં રજૂ કરવામાં આવેલ છે.
– સં. ] શ્રી. માટલિયા : “જૈન ધર્મ પાળનારાં કુટુંબમાં ઉછેર થશે હેઈને; દેવયોનિ છે; પણ તે પૂજનીય નથી; તેની પૂજા ધર્મ-વિરેાધક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે એવા સંસ્કારો મગજમાં હતા. સ્વામી સહજાનંદ અને મહર્ષિ દયાનંદ અંગે વાંચીને એ વિચારે દઢ થયા હતા. તેમાં પણ કાલિનું વિક્રાળ સ્વરૂપ અને પાડાંનું બલિદાન વગેરે વાંચીને તિરસ્કાર થયો હતો. એમાં રામકૃષ્ણ પરમહંસ ઉપર પ્રેમ અને તેઓ કાલિને માતા કહેતા એટલે સહેજ આશ્ચર્ય થતું.
તેમાં સર્વોદય-સંમેલન વખતે મારે જગન્નાથપૂરી જવું પડ્યું. જ્યારે કલકત્તા પહોંચ્યા ત્યારે બેલુર મઠમાં જવાની ઈચ્છા થઈ આશ્રમમાં પહોંચતાં એકાએક કાઈ એ ભાવ ઊભરાયા કે મિત્રોને પૂછયું : “આશ્રમની હદ આવી કે!” મિત્રોએ “હા” કહી, એટલે ગંગામાં નહાય. અગાઉ ગંગા-સ્નાન મને રૂઢિ લાગતું. પણ ત્યાં નહાય એટલું જ નહીં “ મૈયા"ના જાપ જેમ “રામકૃષ્ણ શરણં પ્રપ અને જાપ પણ જપવા લાગે. પછી જેવી મારી નજર કાલિની મૂર્તિ ઉપર પડી કે તે સૌમ્ય લાગવા માંડી અને પાણીમાં ઢેકું ગળે તેમ હું ગળવા માંડ્યો. મને ત્યાંથી ખસવું ગમતું ન હતું પણ મિત્રે તાણે ગયા. હજુ પણ એ આસ્વાદ ભૂલ્યો નથી. ત્યારપછી કચ્છમાં મુનિશ્રી સંતબાલજી પાસે ગયા. ત્યાં ભૂજમાં “માતાના ભક્ત” એક બહેનને મળ્યા. તેમની સાથે બહુચરાજીના દર્શને ગયે. મને ત્યાં “ ” જ લાગે. હવે દક્ષિણેશ્વર-બેલુર મઠમાં મનમાં જે આળું થયું હતું તે શું અને અહીં “ ”ને “ ” દેખાય તે શું ? એકબાજ મિથ્યાત્વની જે ભીતિ હતી તે પણ ગઈ અને આંધળી શ્રદ્ધા પણ ગઈ - ત્યારથી હું નવી રીતે વિચારતો થા. દુનિયાની વરતુમાત્રામાં મને નીચેના નકશા મુજબ ચાર પ્રકાર દેખાયા. એને ત્રણ રૂપે પણ માની શકાય. તેને વિજ્ઞાનવાળા સત્ય એટલે કાયદે અથવા પ્રયોગની કસેટીએ જુએ છે. સમાજ-સુધારકે શિવ એટલે કલ્યાણસ્વરૂપને જુએ છે. તો કળાકારો એને સંદરે એટલે સૌન્દર્યની દષ્ટિએ જુએ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
નકશે
વ્યકિત ?
પ
..
વાયુ |
જલ
અગ્નિ | પૃથ્વી આકાશધાવા
ઉષા | કામ | સૂર્યચંદ્ર
ઈદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
ગતિકાર્ય– રસાયણિક પ્રકાશ સાધક શક્તિ-કવતા શક્તિ ટકતા
ઉષ્ણુતા
અણુશકિત ઈશ્વર શિકત |
સ્વિપ્રેક્ષણ પદાર્થ– નાદ-ગતિનાં ! "
ચુંબકીય જાતીય શક્તિ - જીવનનિર્માણ | મેજ
તાવ આકર્ષણ પરિવર્તન શકિત
શીલતા !
બહુરા , તુલજા અન્નપૂર્ણ કુકડા પંચાયણી ! સપની મહાલક્ષ્મી ! સરસ્વતી
| દુર્ગા | અંબા ! કાલી ! ભવાની
૪. તત્વજ્ઞ
રૂ૫ | સ્પર્શ | રસ તભાત્રા. ગંધ શબ્દ તત્પાત્રો તભાત્રા ૨૫,રંગ, તન્માત્રા તભાત્રા
' ઉમા
દિશા | મન | કાળ ! અહંકાર
www.umaragyanbhandar.com
પુરૂષાર્થ યજ્ઞ-સેવા
| દાન ! ઉધમ |
જ્ઞાન | કૃતનિયમ વાત્સલ્ય :
અભય નમ્રતા અને ક્રાંતદષ્ટિ સમપણ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથી સ્પષ્ટ લાગ્યું કે ચૈતન્યની જ્ઞાનદશામાં માનનારા જેન– દર્શનમાં ભૌતિક દષ્ટિને મિથ્યાત્વ માનવામાં આવે તે સહજ સ્વભાવ છે. કળા સ્વતંત્ર પણ ખીલે, પણ કલાને વેપાર ચાલે છે તે પરતંત્ર અને નકલી બની જાય.
આ ઉપરથી એક દાખલો આપું કે થી દેવમૂઢતાને સમાજમાંથી હાંકી કાઢવા માટે અમે મિત્રે શું કરીએ છીએ તેને ખ્યાલ આવશે. એકવાર એક કુતરાને ગલા-મહારાજ બનાવ્યા. ગામેગામ સામે થાય; સૌ પ્રસાદી ખાય. અમે પણ માલપરા લાવવા સામે ગામ ગયા. તરત ભૂવાએ બોલ્યા :-“અરે માલપરા કે માટલિયાને ભાર શો ? દાંત દેટે વળી ગયા એટલે ગલા મહારાજ ઉપર માટલિયાની આસ્થા બેઠી. તેથી લેવા આવ્યા છે.”
મેં ત્યાં જઈને કહ્યું: “ગલા મહારાજ તે વિભૂતિ છે ને”. ભૂવાઃ “છે જ તે!”
મેં કહ્યું: “તે કુતરા તરીકે હાડકાં-માંસ ન ખાય અને કુતરી જોઇને પાછળ નહીં દોડે! કારણ કે વિભૂતિમાં સંયમ અને અહિંસા હોય જ ને!”
“બરાબર....” ભૂવાએ કહ્યું.
“આજથી ચૌદમે દિવસે કાળી ચૌદશ છે. ત્યાં સુધીમાં આપ ગલા મહારાજને લઈને આવજો ! અમે બે વખત દીવા કરીશું. કાળી ચૌદશના ભૂવા ધુણે ત્યારે સાંકળ અમારે માણસ મારશે તે આપને તે તકલીફ નહીં પડે. ઉપરાંત એક શાસ્ત્રી આવશે તે વિભૂતિના ગુણ તપાસશે; અને એક વૈજ્ઞાનિક આવશે તે બધી ક્રિયાને વિજ્ઞાનિક રીતે તપાસશે.” મેં કહ્યું.
આ વાત થયા પછી પાંચ-સાત દિવસમાં કુતરો એક કુતરી પાછળ પડશે. એવી જ રીતે હાડકાં-માંસ પણ ખાવા મંડી પડ્યું. એટલે બધા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂવા પણ નાસી છૂટયા. અમે કુતરાને છૂટ મૂકી દીધો. પાલખી હતી તે નદીમાં પધરાવી દીધી અને રૂપિયે સવા હતા તે ચક્કાની ચણ માટે ભરી દીધે.
એક બીજા પ્રસંગમાં ભૂવાઓ “દેવ આવ્યા"નું રૂપ ધારણ કરીને નાચતા હતા. જુવાનીયાઓમાંથી કોઈકે પાકું ચીભડું એકની નીચે મૂકયું. તે ચીપાયું એટલે ભૂવાને થયું કે શું જાજરૂ થયું છે? તે બાપડ વારેઘડીએ હાથ નીચે મૂકે. ત્યારે કોઈકે કહ્યું: “અલ્યા એ તે ચીભડું છે.” તેથી તે બેઠે પડયો. એક બીજા ભૂવાને અગરબત્તી ચાંપતા તે બોલી ઊઠયો-“ કેણે બાળ્યો અલ્યા ” બસ થઈ રહ્યું. ટુંકમાં માથામાં આવેલા ખોટાં માતાજી ચાલ્યા ગયા.
બે ઘટનામાં પહેલો પ્રસંગ શાસ્ત્રીય વિશ્લેષણ પધ્ધતિને છે. ત્યારે બીજમાં ઠેકડી છે. પહેલી ઘટના પ્રમાણે કાર્ય થાય તે દેવતા દર કરાવી શકાય.
(૨૨-૭-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩]
ગુરુ-મૂઢતા-૧ સત્યની શોધમાં સાધક જેમ જેમ આગળ વધે છે ત્યારે કેટલાંક તો એના જીવનમાં વિશેષ સહાયરૂપ થાય છે. આવાં સહાયક તરોમાં સુરનું આગવું સ્થાન ભારતીય તત્વચિંતકોએ નકકી કરેલું છે. જગતમાં જેમ અન્ય સારી વસ્તુઓને દુરૂપયોગ થયો તેમ ગુરુત્વને પણ કેટલાક સ્વાર્થી તો એ દુરૂપયોગ કર્યો અને તેના નામે ઢીંગ, પાખંડ, અંધવિશ્વાસ, છેતરપીંડી, અનાચાર, ધનહરણ વગેરે અનિષ્ટો ચલાવ્યા. એટલે ગુરુ, અગુરુ કે કુગુરુ વચ્ચેને વિવેક ન હોય તે ગુરુ મૂઢતા પેસવાનો ભય રહે છે.
જગતમાં આજે જાતજાતના ગુરુઓ છે. એટલે સર્વ પ્રથમ સાચા ગુરુ કોને કહેવા, તેની છણાવટ કરી તેની પરિભાષા નકકી કરવી પડશે. આમ તો મા-બાપ પણ ગુરુ જ કહેવાય છે. તેઓ બાળકને વિકાસ ઈચ્છે છે પણ કયારેક તેને આંધળા પ્રેમમાં તેને વિકાસ રૂંધી પણ નાખે છે, ત્યારે ગુરુતત્ત્વની ખાસ જરૂર પડે છે. એટલેજ મા–બાપ પછી “આચાર્ય દેવે ભવ” એ સૂત્ર કહેવાયું.
આના બે દાખલા સુપ્રસિદ્ધ છે. કૈકેયીએ પુત્રમોહના કારણે બધાના વિરોધ વચ્ચે પણ ભરતને રાજગાદી અપાવવાનું નકકી કર્યું. એ વાતનું દશરથે કમને પણ સમર્થન કર્યું અને બાપની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરી રામ વનમાં ગયા. અને દશરથ વિગ ન સહી શકવાથી તેમને પાછા આવવાનું કહે છે. આ આખાયે રામાયણના પ્રસંગમાં ગુરુની જરૂર હતી કે જે સત્યાસત્યને સ્પષ્ટ કરી શકે.
બીજો દાખલો ધતરાષ્ટ્રને છે. તે સારી રીતે જાણતા હતા કે દુર્યોધન વગેરે કૌરવ, પાંડવોને સતત અન્યાય કરી રહ્યા છે; તે છતાં તેમને ખોટો પક્ષ લેતા હતા. ત્યાં ગુરુની જરૂરત હતી, જે નિષ્પક્ષભાવે ખરા માર્ગે દોરી શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટ
પરિભાષા:
ગુરુ શબ્દની પરિભાષા કરતાં શાસ્ત્રકારોએ એક બોમાં બતાવ્યું છે -
જુ શસ્તિનિરાશ “ જીતુ પ્રારા अंधकारे प्रकाशत्वात् तस्मादिव गुरुरुच्यते ॥"
–ગુ = શબ્દ અંધકારને સૂચક છે અને ૨ શબ્દ પ્રકાશને; બને શબ્દ મળીને એ અર્થ થાય છે કે જે અંધકારમાં પ્રકાશ કરનાર હોય તે ગુરુ છે.
એટલા માટે જ કહ્યું છે– “મશાન તિમિરઘાનાં નાનાથ જયારે चक्षुरुन्मीलिहं येन तस्मै श्री गुरवे नमः ॥"
અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી આંધળા થયેલાં ને આંખે જેણે જ્ઞાનરૂપી અંજનશલાકા આંજીને ઉઘાડી છે, તેવા ગુરુને નમસ્કાર છે. "
બાહ્ય અંધકારમાં પ્રકાશ કરનાર તો ઘણાં છે પણ અંતરના અંધકારને કણ દૂર કરે? રોમેર અજ્ઞાન, અવિવેક, મેહમાયાને અંધકાર હોય ત્યારે માર્ગે જડતો નથી તે વખતે માર્ગદર્શક ગુરુની જરૂર પડે છે. તે એવી સાચી દષ્ટિ આપે છે જેથી ભ્રમ, સંશય કે ભય, અનધ્યવસાય વ. રહેતાં નથી. એટલે ગુરુ એ છે જે અંધકાર દૂર કરી પ્રકાશ કરનાર હોય.
પિચતા
હવે ગુરુની યતા શું છે, એ ઉપર વિચાર કરીએ. દરેક ' વ્યકિત ગુરુ થવાને લાયક નથી. સારું બોલી શકે, લખી શકે, યુક્તિપૂર્વક સમજાવી શકે તે આજકાલ ગુરુપદે બેસી જાય છેઅને પરિણામે ગોટાળે ઊભો થાય છે. 0 ગુરૂઓની યોગ્યતા અંગે જૈનશાસ્ત્રોમાં બતાવવામાં આવ્યું છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
आयगुत्ते सया दंते छिन्नसोऐ अणासवे । जे धर्म शुद्धमाइकखे परिपुन्न मणेलिसं ॥
–જે પિતાની સાથે વિશ્વને અનિષ્ટોથી બચાવી શકતો હોય; જે પિતાની ઇન્દ્રિયે, મન વગેરેનું દમન કરી શકતે હેય; જેણે આસકિતના
સ્ત્રોતે રૂંધી નાખ્યા હેય; જે આશ્રવ (પાપ કર્મો)થી દૂર હોય; તેજ પિતાની આવનાર જિજ્ઞાસુ, શ્રદ્ધાળુ કે અનુયાયીને ખરે ધર્મ માગ
ઉપનિષદોમાં ગુરુ અને શિષ્યના ઘણુ સંવાદ આવે છે. સંવાદ વખતે બન્ને એક બીજાના એકાંત હિત, વિકાસ અને ઉન્નતિ અંગે ચિતન-મનન કરતા જણાય છે. ત્યાં ગુરુ શિષ્ય પ્રશ્નોત્તર વડે સર્વાગી વિકાસ સાધતા. શિષ્ય પ્રશ્ન કરતે; ગુરુ ખુલાસો કરતા અને નવી-નવી કાનની દિશાઓ ઉઘડતી. શિષ્ય માટે ઉપનિષદમાં કહેવામાં આવ્યું છે –
तद्वि ज्ञानार्थ, स गुरुमेवा भिगच्छेत् भोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं वा समित्याणि :
–તે ગુંચવાતા પ્રશ્નોના વિશેષ જ્ઞાન (વિ. જ્ઞાન) માટે સમિધા હાથમાં લઈ શત્રિય અને બ્રહ્મનિષ્ઠ ગુરુ પાસે જાય.
અહીં ગુરુને બે વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યા છે. શ્રોત્રિય અને શહનિઝ. શ્રોત્રિય એટલે તરવજ્ઞાની અને બ્રહ્મનિષ્ઠ એટલે વિશ્વના બધા આત્માને આત્મીય લેખે–તે કઈ દિવસ અનિષ્ટ માર્ગે જઈજ ન શકે.
આ બન્ને બાબતે ગુરુની યોગ્યતા ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. ને જ્ઞાની હોય સદાચારી હોય, મન અને ઈદ્રિયોને સંયમી હોય, સ્વ–પરનું રક્ષણ કરવામાં સમર્થ હોય; જેમાં એટલી ઉદારતા હોય કે આખું વિશ્વ સ્વમાં સમાવી શકે અને વિશ્વની આત્મીય ભાવે જે સેવા કરી શકો હોય તેજ સાચે ગુરુ છે.
જે લોકોમાં આ ગુણે નથી તે લોકો પોતાનામાં આવા અભાવને છપાવવા માટે આબર, ચમકાર, બેટી પ્રતિષ્ઠા કે ખુશામદ, વગેરેથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકોને આકર્ષે છે અને લોકોને ભરમાવી, ઊંધુ ભરાવી, પોતાના માટે વધારેમાં વધારે કરાવી લૂંટને ધંધે કરતા હોય છે. આવા ગુરુઓના કારણે ગુરુમવાદ ફેલાયો છે. જે વસ્તુ દુર્લભ હેય તેના નામે બેટી કે નકલી વસ્તુ સંસારમાં ચાલે છે. ગુરુના નામે આ રીતે નકલી ગુરુઓ ચરી ખાય છે.
કોઈકે કહ્યું છે – गुरवो बह्वः सन्ति शिष्यवित्ताप हारकाः . दुर्लमा गुरवो विश्वे शिष्यसंताप हारकाः
–આ જગતમાં પિતાના અનુયાયીઓના ધન વગેરેને હરનારા ગુરુઓ ઘણું હોય છે, પણ પિતાના અનુયાયોના સંતાપ-તાપને હરનાર બહુ ઓછા હોય છે. મુરની ઓળખાણ શી?
–તે, પછી આ જગતમાં અલગ અલગ વેશ, પ્રકાર, પદના ગુરુઓમાં ખરા ગુરુને કઈ રીતે ઓળખવા? સાધુને ગુરુ માનવા કે ગુરુ ને પણ સાધુ માની લેવા? સાધુ ગુર થઈ શકે પણ દરેક ગુરુ સાધુ નથી હતા! ઘણું જાતિ, વર્ણ, કુળ. શિક્ષાના કારણે ગુર થયેલા હોય છે. આવા ગુરુઓ માટે એક શબ્દ અપભ્રંશરૂપે “ગરજી' રહ્યો છે. એવી જ રીતે ધાર્મિક ગાદીએ આવનાર કે વહીવટ ચલાવનાર; પિપ, ભદારક કે યતિશ્રી પૂજ્ય પણ ગુરુ ગણાય છે. આ બધામાં ઉપર કહ્યા તે ગુણે હોય તે જ તેમને ખરા ગુરુ માનવા; નહીંતર તેમને કુગુરુ માનવા.
ઘણું લોકે એમ કહે છે કે તેઓ આપણું કરતાં સારા છે તો તેમને ગુર શા માટે ન માનવા? પણ તે સંપૂર્ણ અંશે તે સારા નથી એટલે તેમને ગુરુ તરીકે ન માની શકાય. ખોટે રૂપિયે પૈસા કરતાં સારો છે પણ ખરા રૂપિયાના ઠેકાણે તે ચાલી શકતું નથી. તેવી જ રીતે અ-ગુરુ કહેવાતા ગુરુના લક્ષણવાળા હોવા છતાં ગુરુ બનીને ચાલી શકતા નથી.
ઘણા લોકોને માટે તે અમૂક વેણ કે ચિહવાળાં એ જ ગુરુ હોય છે; બાકી બધા કુ-ગુરુ હોય છે. બાહચિહો તે અમૂક ફિરકા સંપ્રદાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે પંથની ઓળખાણ છે પણ તેના આધારે કોઈ ગુરુ કે સાધુ માનવા એ મોટો ભ્રમ છે. - બાહ્ય વેગ, ચિહ્નો અંગે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કેશી-ગૌતમ સંવાદમાં એક પ્રશ્ન કેશી મુનિએ ગૌતમસ્વામીને પૂછે છે કે; ધ્યેય એક છતાં લિંગ કે બાહ્ય ચિહ્નમાં ફેર કેમ છે?
ગૌતમસ્વામી કહે છે – लोगे लिंग प्य ओयर्ण
–વે તે લોકોને પ્રતીતિ કરાવવા માટે છે. એ સિવાય એનું કોઈ પ્રયોજન નથી. વેશ ભિન્ન હોવા છતાં આપણે એક જ પથના પયિક છીએ.
ઘણીવાર વેશધારણ કરીને ઘણા લોકો સાધુતાને ન શોભે તેવું કામ કરતા હોય છે. ત્યારે તેમને માનનારા આંધળાપણે તેમને માને છે અને ઘણુ અન્ય વેશવાળાઓ સાધુતાને ધારણ કરવા છતાં તેને સાધુ માનતા નથી; એ નરી અંધશ્રદ્ધા છે.
વેશની જેમ પદ-આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, પ્રમુખ, મંત્રી, પ્રવર્તક, પિપ, ખલીફા, મંડળેશ્વર, ભટ્ટારક, શ્રીપૂજ વગેરે પણ ગુરુતાની નિશાની નથી. પદ તે સંસ્થાની વ્યવસ્થા માટે હોય છે; પણ સાધક કઈ પદને લીધે બનતું નથી; તે તે સાધનાથી થાય છે.
એજ રીતે વ્યર્ય ક્રિયાકાંડ પણ ગુરુતાની નિશાની નથી. કોઈ ઘર કષ્ટ સહીને નગ્ન રહે, બાહ્ય તપસ્યા કરે, માથાના વાળને લેચ કરે. અમૂક રીતે પ્રતિક્રમણ-પ્રાર્થના કે નમાજ કરે પણ તેને ગુરુ માનવામાં આવતું નથી. આવા લોકો પ્રાયઃ સાંપ્રદાયિકતા ફેલાવતા હોય છે. પરિણામે માનવ-માનવ વચ્ચે ભેદભાવ ઉત્પન્ન થાય છે અને નેનાં માઠાં પરિણામ આવે છે. ઘણીવાર સાંપ્રદાયિક હેતુ માટે આ લોકો તપ, ત્યાગ વગેરે પણ કરે છે પણ, તે બોલતપ કહેવાય છે. જ્યાં સુધી તેમાં સમાજ શુદ્ધિનો આગ્રહ ન હોય ત્યાં સુધી તે -મૂઢતામાંજ ગણાશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
- દશ વૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું – न इहलोगळ्याए, तवमहिछीज्जा, न पस्लोगठ्याए तवर्मष्ठीज्जा न कित्तिवनसिलीगठ्याए तवहिछीज्जा, ननत्थ निज्जरठ्याए तवमहिठोज्जा न इहलोजठ्याए आयारमहिठीज्जा, न परलोगहयाए आयारमहिछीज्जा न कित्तिवनसिलोगट्टयाए आयादमहिछीज्जा, नन्नत्थआरहंतेहिंहेउहिं
आयारमहिठोज्जा એટલે કે આ લોક માટે, પરલોક માટે કે કીર્તિ માટે નહીં, પણ, માત્ર નિરા માટે તપનું પાલન કરે અને આ લોક માટે, પરલોક માટે કે કીર્તિ માટે નહીં પણ રાગદ્વેષને દૂર કરવા વીતરાગ થવા આચારનું પાલન કરે.
તપસ્યા કે આ પાર પાલન સમાજ શુદ્ધિ માટે હોય, તેના વડે વ્યકિત વિકાસ અને સમાજ વિકાસ બને થતા હોય તેમજ જે સેવા સદાચાર, સંયમ અન અનુભવમાં આગળ વધેલ હોય તો તે માણસ ગુરુ પદને અધિકારી થઈ શકે.
એવી જ રીતે પાંડિત્ય, જાતજાતની ભાષા, વ્યાકરણ, કાવ્ય સંગીત, ગણિત, જ્યોતિષ, વિજ્ઞાન, વગેરે જાણવું. એ પણ ગુરુપદની યોગ્યતા નથી. એ બધું તો વ્યકિતગત યશ કે સન્માનની વસ્તુ છે. જનશાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે – न चित्ता तायए भाषा, कुआ विज्जणुसासणं ?
—–જાતજાતી ભાષામાં જ્યારે કોઈનું તારણ-રક્ષણ કરી શકવાની નથી ત્યારે જૂદી જૂદી વિદ્યાઓ કે વ્યાકરણ શી રીતે રક્ષણ કરી શકશે?
આમ આ બધી બાબતો વેશ, ક્રિયાકાંડે, પંડિતાઈ, ચમત્કાર. વિદ્યાપ્રદર્શન એ ગુરુતાની નિશાની નથી. કેટલીકવાર ગુરુઓના નામે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચરી ખાનારા આ બધાને આશ્રય લઈ, ગુરુએમવાદ ફેલાવે છે. તે સમાજને પતનના રસ્તે દોરી જાય છે. આવા કુઓ કે અગુરુઓથી દુર સ્કેવું સારું. પણ કબીરજીએ કહ્યું છે –
નગુરાનો સંગ ન કરીએ –એ દષ્ટિએ વ્યવહારમાં તે કઈ સદગુરુ શોધવો જોઈએ જે જીવન-માર્ગને બતાવનાર અને તારણહાર હેય.
ખરે ગુરુ : વિવેક નિશ્ચય દષ્ટિએ આત્માના ખરા ગુરુ તરીકે વિવેકને માનવામાં આવ્યો છે. ગુરુ જ્યારે પિતાના સર્વાગી વિકાસમાં સાધક થાય ત્યાં સુધી એ ગુરુ છે; પછી માણસને વિવેક જ એને ખરે ગુરુ બને છે.
ગુરુ એ ગૌરવનું પદ છે. તે પિતાના શિષ્યો નારાજ થશે એ બીકે થાબડભાણ નથી કરતા કે તેમની ખામી ચલાવી લેતા નથી.
જ્યારે મોહવશ થઈ ગુરુઓ શિષ્યોની ત્રુટિઓ અંગે આંખમીંચામણું કરે છે ત્યારે તેઓ શિષ્યના વિકાસમાં બાધક બને છે. આ શિષ્ય સમુદાય પિતાની ભૂલોથી જાતે ડુબે છે અને ગુરુને પણ ડૂબાડી મૂકે છે.
આવા ગુરુઓ અંગે, શિષ્યોએ વિવેકને આશરો લેવે પડે છે. મારા જૂળ વિવાળીયા” એ નીતિવાકયની દષ્ટિએ ગુરુ-આજ્ઞાને અનાદર ન થાય એ જરૂરી છે, પણ તે સાથે ગુરુઓએ પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળ-ભાવ વિચારીને તથા શિષ્યોનાં હિત, પ્રકૃતિ રુચિ, શક્તિ અને ભૂમિકા વ. જઈને કહેવું જોઈએ જેથી તેમના પ્રતિ શિષ્યોનું મન શુધ્ધ અને આદરણીય રહે. વિવેકપુરઃસર ગુરુની આજ્ઞા માટે જેનસૂમો કહેવામાં આવ્યું છે :–પરંતુ તે સાથે જ જૈનશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે–ગુરુની આજ્ઞા કરતાં સત્યની આજ્ઞા સર્વોપરિ છે (સંસ ાણ ૩ મેથી મારે તર) સત્યની આજ્ઞામાં ઉપસ્થિત મેધાવી મૃત્યુને પાર કરી જાય છે. આજ્ઞાને વ્યુત્પતિમૂલક અર્થ થાય છે -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
आ-समंतात झा-ज्ञायते परस्य शिष्यस्य वा हितं यस्यांसाडशा જેમાં બીજાનું-શિષ્યનું સર્વાગી હિત વિચારાય તે આજ્ઞા છે.
ગુરુ-આજ્ઞા કેવી રીતે લેવી જોઈએ તેને એક જૈનશાસ્ત્રીય દાખલો મેઘકુમારમુનિ અંગેને છે. તે રાજકુમાર હતો અને ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા લે છે. જે દિવસે દીક્ષા લીધી તે દિવસે તેમનું સુવાનું ઠેકાણું સહુથી છેલ્લે આવે છે. રાત્રે અન્ય મુનિઓ લઘુશંકાનિવારણ તેમજ અનિવાર્ય – કાર્યવશ બહાર જતી વખતે તેમને અડકીને જતા. કોઈના પગની ઠોકર પણ વાગતી અને મેઘકુમાર મુનિને જરાપણ નીંદર ન આવી. અંતે તે આવા અપમાનથી કંટાળી ગયા અને નક્કી કર્યું કે સવારે પ્રભુ મહાવીરને વેશ-ઉપકરણ સેંપી હું ઘેર જતો રહું, એ જ શ્રેયકર છે.
સવારે ભગવાન મહાવીર પાસે વંદના કરવા આવ્યા ત્યારે તેમના ચહેરા ઉપર ઉદ્વિગ્નતા જોઇને મહાવીર કળી ગયા કે કંઈક વિચળતા આવી છે. પૂછયું તે મેઘકુમાર મુનિએ મનમાં જે વાત ઊઠી હતી તે કંઈ પણ છુપાવ્યા વગર કહી દીધી. ભ. મહાવીરે તેમને જદી જુદી રીતે સમજાવ્યા અને અંતે કહ્યું: “આ તે તામારા હિત અને વિકાસ માટે મેં મારા અંતરની વાત કરી છે, પણ હવે “કાસુ– તમને સુખ ઉપજે તેમ કરો !”
આમાં આજ્ઞા હતી તે પરાણે લદાયેલી ન હતી; દબાણપૂર્વકની ન હતી; પણ સમજણપૂર્વક હતી એટલે મેઘકુમાર મુનિને તેનું દબાણ ન લાગ્યું. ચિત્તમાં ભ. મહાવીર જેવા પરમ હિતકારી ગુરની વાત સોંસરી ઊતરી ગઈ અને તે સંયમમાં સુસ્થિર થઈ ગયા.
ગુરુ આજ્ઞા અને જાગૃતિ: આવું છે ગુરુ-આજ્ઞાનું રહસ્ય. જ્યાં સમજણ કે પ્રેમથી દરેક વસ્તુનો નિકાલ આણી શકાય છે. આ અંગે અનેએ સતત જાગૃતિ કેળવવાની હોય છે. જો ગુરુ કે શિષ્ય બને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા એક લેભમાં પડી જાય છે તે બન્નેનું પતન થવાને પૂરેપૂરો સંભવ છે. ઘણી વખત અનુયાયીઓ ધન, સંતાન કે અમૂક સ્વાર્થ માટે નકલી ગુરુઓને શોધતા હોય છે. એટલે જ કહ્યું છે :
गुरु लोभी 'शिष्य लालची दोनों खेले दाव दोनों डूबे बापडे, बैठ पत्थर की नाव.
ગુરુ ઘણીવાર ગફલતમાં રહી જાય તો ત્યાં જાગૃત શિષ્યની ફરજ છે કે તે ગુરુને ન છોડે પણ તેમને એવી રીતે જાગૃત કરે છે અપમાન લાગ્યા વગર તેમને આભા જાગી ઊઠે.
શૈલક રાજર્ષિએ પિતાના પુત્ર મંડુકને ગાદી સંપીને દીક્ષા લીધી. એમના ૫૦૦ શિષ્યો થયા. તેમાં પંથક નામના તેમના પ્રધાન પણ શિષ્ય થયા હતા. વિહાર કરતા-કરતા તેઓ પોતાના પૂર્વાશ્રમના ગામે આવ્યા. મંડુક રાજાએ તેમને ખૂબ સત્કાર કર્યો અને પિતાના ભવનમાં રોકાવાનું કહ્યું. શૈલક માની ગયા.
તે વખતે શૈલક મુનિને એક રોગ હતો. મંડુક રાજાએ તેને ઉપચાર કરાવવા શરૂ કર્યો. એક વખત તપ-સંયમમાં રહેલું શૈલક મુનિનું મન આરામ તરફ વળવા લાગ્યું અને તેમણે ત્યાંથી જવાનું નામ ન લીધું.
અન્ય મુનિઓએ બે-ત્રણ વાર કહી જોયું પણ વ્યાધિ છે એમ કહી વિહારની વાત ટાળી નાખી. અંતે ચાતુર્માસ પૂર્વે બધા શિષ્યો આજ્ઞા લઈને વિહાર કરી ગયા. તેમને થયું કે હવે ગુરુ સાથે રહેવાથી શિથિલાચાર જ વધશે. કેવળ એક પંથક મુનિ તેમની સેવામાં રહ્યા. તેમણે માન્યું કે “અમારા ગુરુ તે એ જ છે ને ? એમને શરીર–મેહ આ છે; એક દિવસ તે આવરણ પણ દૂર કરી શકાશે. માટે મારે મારા આચારમાં ચૂસ્ત રહેવું અને એમને જાગૃત કરવા માટે પ્રયત્ન કરે !”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈલક મુનિનું તપ ગયું; નિયમ ગયા; પ્રતિક્રમણ પણ બંધ થયું. પૂર્વાશ્રમના રાજા હતા એટલે વૈદ્યો પણ આરામ કરવાનું કહેતા. શૈલક મુનિને એ ફાવતું. પંથકછ પણ ગુરુજીનું મન ન દુભાય એ રીતે સેવામાં સંલગ્ન રહેતા.
અંતે કાર્તિક પૂર્ણિમા આવી. ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ કરીને ગુરુ પાસે ક્ષમાયાચના કરવા ગયા. ચરણ સ્પર્શ કર્યા કે શિક્ષક મુનિ કે પાયમાન થયા અને બોલ્યા ” કોણ છે આ દુષ્ટ ! કોણે મારી ઊંઘ બગાડી !”
શાંતભા પંથકમુનિએ કહ્યું : “ગુરુદેવ ! હું આપને શિષ્ય પંચક! માસીપાળી છે. પ્રતિક્રમણ કર્યું અને માફી માગવા આવ્યો હતા. પણ આપનો ચરણ-સ્પર્શ કરતાં પણ આપના આરામમાં ખલેલ પાડય; તેથી મને વારંવાર માફ કરો ! ”
પંથક મુનિ પગ પકડીને બેસી ગયા. શૈલક ઋષિને અંતરાત્મા જાગી ઊઠો : “અરે કયાં આ જાગૃત વિનીત શિષ્ય પંથક અને કયાં હું. તેને આળસુ ગુરુ શૈલક ! મારે જાગૃત થવું જોઈએ તેના બદલે હું જ પતન પામ્યો છું ! ધિક્કાર છે મને !” - તેમણે પંથકને બે હાથે ઊભે કરીને કહ્યું: “પંથક ! હું બહુવાર સૂત. તું મારો ખરો શિષ્ય છે કે તેં મને જગાડો. મારે તારી મારી માંગવી જોઈએ કે મેં તને કેટલું કષ્ટ આપ્યું ?”
બને ગુરુ-શિષ્ય ગળગળા થઈ ગયા. સવારે બને જાગૃત આત્માઓએ પ્રસ્થાન કર્યું.
આ રીતે ગુરુ જે ભૂલ કરે તે શિષ્ય ચેતવવું જોઈએ અને શિષ્યને તે ચેતવવાનું કામ ગુરુનું છે જ. તેજ બન્નેને ખરે વિકાસ થાય. ઉપરના પ્રસંગમાં પંથક મુનિએ જાગૃતિ રાખી અને વિવેકરૂપી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશાયર આધાર રાખી, બધા શિષ્યો જવા છતાં ગુરુ પાસે રહેવાનું નક્કી કર્યું. અંતે ગુરુ જાગૃત થયા. આમ જાગૃતિ જરૂરી છે. તેના અભાવે ગુર-મૂઢતા વધતી જશે.
ચર્ચા-વિચારણા
શ્રી. પૂજાભાઇએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “મારા નમ્ર મતે ટાળીઓ પરસ્પર લડતા તે જમાનાથી ગુરુતત્વ ચાલ્યું જ આવતું હતું. કોઈ મુરબ્બીની પ્રેરણું લઈ આ કામ ચાલતાં હશે. તેમાંથી ઉત્તમ કોટિના મુરબ્બીઓ આધ્યાત્મિક જ્ઞાન તરફ વળ્યા હશે. તેમણે પ્રાપ્ત કરેલું જ્ઞાન ગુપ્ત રાખ્યું હશે કારણ કે જ્ઞાનનો અધિકારી હોવો જોઇએ. ત્યારથી તેમાં વેપારનું તત્ત્વ ઘૂસ્યું હશે. ગાયત્રી મંત્ર બોલનારના હોઠ પણ ન ફફડે ! અંતે શૂદ્ર અને સ્ત્રીઓના અધિકારે ઝૂટવાયા; એટલું જ નહીં બીજ પાઠના નામે અનાચાર ફેલાવવા લાગ્યા.
- પૂ. દંડી સ્વામી : “ગુરુના ચાર પ્રકાર છે: (૧) પથ્થર જેવા, (૨) પાંદડા જેવા (૩) વહાણ જેવા, (૪), તું બડા જેવા. સેથી સારા તુંબડી જેવા જે પોતે તરે અને બીજાને તારે અને તૂટે નહીં.
સુંદરદાસ કવિએ શ્રીફળ જેવા ગુરુને વખાણ્યા છે. ઉપરથી કઠણ પણ અંદરથી મધુર અને કોમળ, એવા ગુરુ સારા.!
શ્રી. બળવંતભાઈ: “એકવાર બ્રાહ્મણ-ગુરુઓ જગત ગુરુએ હતા. તેમાંથી નીચે ઊતરતા ગોર બની ગયા. અમર ચરિત્રમાં એક દાખલો છે કે એક બનાવટી વાઘરી સાધુ હતું, છતાં તેના પ્રતાપે; કુવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
પડેલી બાઈને ઈશ્વરનાં દર્શન થયા હતા. આવા પ્રસંગો પણ ગુરુ હતાને પોષક હોય છે.”
શ્રી. માટલિયા : “પરંપરાથી ગુરુ ન માનતા, ગુણ દેખીને ગુરુ માનીએ તો સુંદર કામ થાય.”
આજની ચર્ચાનું તારણ એ નીકળ્યું કે “સદાચારને મુખ્ય રાખી કમકડાને ગૌણ રાખી, તત્વજ્ઞાનનું પીઠબળ મળે તે જેમ ધર્મનાં અનિષ્ટ જાય અને છતાં વંશપરંપરાના ધર્મ-સંપ્રદાયમાં રહીને પણ અનિષ્ટોથી દૂર રહીને, બીજા ધર્મનાં ઈષ્ટને અપનાવી શકાય છે. તેવીજ રીતે પરંપરાગત ગુરુ ન મળે તે છતાં ગુણને ગુરુ માનીને ચાલવાથી સૌ પાસેથી ગુણ મેળવી શકાય છે.
(૨૯-૭-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪]
ગુરુ – મૂઢતા – ૨ અત્યાર અગાઉ ગુરુ કોણ–તેની આજ્ઞા કેવી, શિષ્ય સાથેનો સંબંધ કે એ બાબતે ઉપર વિચારાઈ ગયું છે. અલગ-અલગ લાભ, લોભ અને સ્વાર્થવશ ગુરૂઓના નામે શું ચાલે છે અને ચલાવાય છે તે અંગે અને દાખલાઓ સાથે વિસ્તારથી વિચારશું. - ગુરુ પ્રકાર : જગતમાં જાતજાતના ગુઓ છે. તેમનું આપણે વિભાજન કરીને અલગ-અલગ શ્રેણિમાં તેમને મૂકશું અને દરેક પાસે કામની અપેક્ષા બાંધશું. તે પ્રમાણે તે કામ ન કરે તે સમજવું કે તેઓ પ્રમાદી, પેટભરા અને બિન જવાબદાર છે. તો તેમને પાળવા-પષવા કે પ્રતિષ્ઠાને ગણવા એ ગુરુ-મૂઢતા ગણાશે.
આખા વિશ્વની દ્રષ્ટિએ ગુરુઓને વિચાર કરીએ તે તેમની ત્રણ શ્રેણીઓ થઈ શકે છે :-(૧) સ્વગુરુ (૨) સંધગુરુ અને (૩) વિશ્વગુરુ.
[૧] સ્વગુરુ ઃ એટલે કે પિતાના ગુરુ, એમાં માતાપિતાથી માંડીને ઠેઠ દિક્ષા ગુરુ સુધીને સમાવેશ થઈ જાય છે. સ્વગુરુમાં – (૧) મા-બાપ કે વડીલ (૨) વિદ્યાગુરુ, (૩) પ્રેરણગુરુ, (૪) કુળગુરુ (૫) જ્ઞાતિગુરુ (૬) રાજગુરુ (૭) સંપ્રદાયગુરુ (૮) દીક્ષાગુરુ–ને સમાવેશ થઈ જાય છે.
આપણું દેશમાં માતા-પિતા કે વડીલ પ્રતિ પૂજ્યભાવ રાખવાની પ્રણાલી પરંપરાથી ચાલી આવે છે. એનું કારણ એ છે કે માતા-પિતા અને વડીલે બચપણથી બાળકોમાં સંસ્કાર, અને સદાચારને રેડે છે. તેમનાં ચારિત્ર્યનું ઘડતર કરે છે. એ તરફ માતાપિતાનું પ્રાચીનકાળમાં વધારે ધ્યાન હતું. તેઓ જાતે સાદાઈથી રહેતા સંયમથી જીવતા અને બાળકોમાં પણ એ સંસ્કારો રેડતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ આજે પરિસ્થિતિ ઊલટી છે. માતાને બાળકોના ઘડતર માટે, ઉછેર માટે કે સંસ્કાર પ્રદાન માટે સમય મળતો નથી. પિત ઘરેણાં–કપડાંનો મોહ છોડી શકતી નથી; ચાનું વ્યસન મૂકી શકતી નથી, સાદાઇથી રહી શકતી નથી, તો પછી બાળકોમાં સારા સંસ્કારો તે કયાંથી રેડી શકે? પિતાની મોટા ભાગે ઈચ્છા એ હોય છે કે છોકરો ઉચ્ચ શિક્ષણ લઈને સારું કમાઈને આપે. બાળકમાં ન્યાય-નીતિ કે સચાઇ-સાદગી કે સદાચારનાં તો કેટલાં વિકસ્યાં છે એ તરફ-ભાગ્યેજ જોવાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં આજના મા-બાપ કે વડીલો કઈ રીતે ગુરુપદની જવાબદારી અદા કરી શકશે તે એક કોયડે છે.
વિદ્યાગુરુ –હવે વિદ્યાગુરુ તરફ લય કરીએ તે તેમને ભૂતકાળ ખૂબજ ભવ્ય રહ્યો છે. ભૂતકાળમાં બ્રાહ્મણ વર્ગને આ કામ સોંપાયું હતું. તેઓ પોતે અધ્યયન-મનન કરતા અને સમાજના બાળકોને અધ્યયન કરાવતા. તેઓ માત્ર અક્ષર-જ્ઞાન જ નહોતા આપતા; ચારિત્ર્યનું ઘડતર પણ કરતા. શારીરિક, માનસિક, બૌદ્ધિક, વાચિક અને આધ્યાત્મિક એમ બધી રીતે તેને સર્વાગી વિકાસ સધાવતા. આવા વિદ્યાગુરુઓ ગામથી દૂર જંગલમાં આશ્રમ બાંધીને રહેતા. ત્યાં વિદ્યાની સાથે કળાએ –ખેતી, કાંતણ પાક વિજ્ઞાન વગેરે શીખવતા હતા. એ વિદ્યાગુર જાતે નિર્લોભી અને નિરપૃહ રહેતા. તેઓ માનદ (નિઃશુક) વિધા આપતા પણ ફડફાળો ઉઘરાવતા નહીં. સહજ ભાવે આવનાર કોઈ પણ વિદ્યાથીને ત્યાં સ્થાન મળતું. ઉચ્ચનીચનો ભેદભાવ ન રખાતા; શિક્ષણને યોગ્ય હોય તેને દાખલ કરી લેવામાં આવતો.
એ વિદ્યાગુરુને ઉપનિષદ્દમાં “ આચાર્ય” કહેવામાં આવ્યા છે. ઉપનિષદમાં સત્યકામ જાબાલની વાત આવે છે. તે આઠ વર્ષનો થયો એટલે તેની માતાએ તેને ભણવા મોકલ્યા. તે પાસેના ઋષિના ગુરુકુળમાં ભણવા ગયો, ગુરુએ પૂછયું: “તું કોણ છે? શા માટે આવ્યા છે? તારા માતા-પિતા કોણ છે ! ”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેણે કહ્યું: “હું માતા બાલાને પુત્ર છું. અહીં ગુરુકુળમાં રહી અધ્યયન કરવા માંગું છું.”
“તારૂં નામ !” ગુરુએ પૂછ્યું.
ખબર નથી !” તેણે જવાબ વાળે. ગુરુએ પૂછયું: “વત્સા તારા પિતાનું નામ?” તેણે કહ્યું: “હું બરાબર જાણતા નથી. મારી માતાને પૂછીને આવું
તે પિતાની માતા પાસે ગયા અને તેણે પિતાનું અને પિતાનું નામ પૂછ્યું. તેની માએ કહ્યું: “ તારું નામ તો મેં હજુ સુધી કઈ રાખ્યું નથી. ગુરુ જે નામ પાડે તેજ તારું નામ! બાકી એકવાર ધરકામ કરવા જતી હતી કે તેમના સંયોગથી તું મળે, આ વાત ગુરુજીને કહેજે !”
બાળકે જઇને ગુરુ પાસે માએ કહ્યું હતું તે પ્રમાણે બધું કહ્યું ગુરુ તેની સત્યવાદિતા જોઈ બહુ ખુશ થયા; અને તેનું નામ “સત્યકામ જાબાલ રાખ્યું. બીજા શિષ્યોને થયું કે જાતિ -કુળના ઠેકાણાં વગરના આ છોકરાને રાખી ગુરુ બરાબર કરતા નથી. ગુરુએ તેમને શાંત પાડયા.
ગુરુએ સત્યકામના સ્વતઃ વિકાસ માટે તેને ગાયે ચારવા માટે રાખે. તેને કહ્યું: “તને આ ગાયે ચારવાથી બ્રહ્મજ્ઞાન મળશે !”
ત્યારબાદ સત્યકામે સતત વનમાં ગૌસેવા કરવી શરૂ કરી. અંતે તેને એક બળદ વડે બ્રહ્માજ્ઞાન મળ્યું. તે ગુરુ પાસે જાય છે અને તેના જ્ઞાનની પરીક્ષા લઈ ગુરુ તેને આશિષ આપે છે.
અગાઉના ગુરુકુળમાં ભેદભાવ ન હતો. યોગ્ય હોય તેને લેવાતો એટલે જ સાંદીપનિ ઋષિના આશ્રમમાં શ્રીકૃષ્ણ અને સુદામા સાથે રહ્યા અને ભણ્યા હતા. : ઘણા ગુરુઓ વિદ્યાર્થીઓ પાસે સરખે અભ્યાસ કરાવતા નથી. તેથી કરીને શિષ્યનો પિતાને વિકાસ બરાબર સધાતો નથી. આજકાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિદ્યાથીએ માર્ગદર્શક પૂંછ અને ગાઈડ વાંચે છે તેથી તે પરાવલંબી બની જાય છે; આ આગળ જતાં આળસુ–પરાવલંબિત જીવનમાં પરિણમે છે.
પ્રાચીન કાળમાં વિદ્યાગુરુએ શિષ્યને જાતે શોધ કરવાનું કહેતા અને જરૂર પડે પોતે તેને માર્ગદર્શન આપતા. ઉપનિષદમાં આવે છે કે શિષ્ય ગુરુ પાસે જઈને કહેતા કે “મને બ્રહ્મનું જ્ઞાન કરાવે” ત્યારે ગુરુ એને શોધ કરવાનું કહેતા. તે શોધ કરીને પાછા આવીને કહેઃ “ બ્રહ્મ અન્નમય છે!”
ગુરુ કહેતાઃ “હજ શોધકર ! જ્ઞાન કાચું છે !” | શિષ્ય જતો અને પાછા આવીને કહેઃ “બ્રહ્મ પ્રાણમય છે!”
ત્યારે ગુરુ તેને ફરી પાછો મોકલતા. શિષ્ય તેથી ગભરાતે નથી અને ગુરુ પણ ગૂરસે થતા નથી. અંતે શિષ્ય આવીને કહે છે: “બ્રહ્મ આનંદમય છે ! ”
ત્યારે ગુરુ ગદગદ થઈ જાય છે અને કહે છે: “હવે તને બ્રહાજ્ઞાન થઈ ગયું છે!” આમ શિષ્ય વડે ઉત્તરોતર શોધ કરાવી તેને સર્વાગી. વિકાસ કરાવતા. તે સમયે તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓ પાકતા એટલે જ નાલંદા અને તક્ષશિલાના વિદ્યાધામે જગતના વિધાર્થીઓનું આકર્ષણ બનતા.
આજે એ સંદર્ભ બદલાયો છે. શાળાઓ અને વિદ્યાલયોમાં ગુરુજનો પીરિયડ પૂરા કરવા માટે પૂરા કરે છે અને વિદ્યાર્થીઓ ટયૂશન કરીને આગળ વધે છે. અધ્યાપક, મા-બાપ કે વાલી કોઈનું પણ. ધ્યાન વિદ્યાર્થીના ઘડતર તરફ જતું નથી. અગાઉ ગુરુકુળથી નળકતા વિદ્યાર્થીઓને ગુરુએ કહેતા :–
यान्यस्माकं सुचरितानि तान्येव त्वयोपास्यानि नेतराणि
એટલે કે અમારા સારા ગુણેનું અનુકરણ કરજે, પણ દેષોને છાંડજે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
" આજના કેટલા વિદ્યાર્થીઓ આવી કાળજી રાખે છે? શિક્ષણ આજે સરકારના હાથમાં છે. ભારતને સ્વતંત્ર થયે પંદર વર્ષ થવા છતાં અંગ્રેજી પદ્ધતિ અને પાશ્ચાત્ય સંસ્કારોથી મુક્ત એ બન્યું નથી. ગાંધીજીએ તેમાંથી બચવા નઈ તાલીમપ્રણાલી આપી, પણ આજનું તંત્ર તેને અપનાવવા માંગતું નથી. અપવાદને બાદ કરીએ-વિશ્વભારતી, શિક્ષણ ભારતી, લેકભારતી કે એવાં ગુરુકુળો સિવાય બાકી શાળાઓનાં માળખાં એના એ જ ઢબનાં છે. આમાં પણ અપવાદે કયાંક સારા સંસ્કારો નજરે ચઢે છે. નાનાભાઈ ભટ્ટ જેવા કેળવણીકારો પણ છે. તે જ એક પ્રસંગ નીચે મુજબ છે.
દિલ્હીમાં એક માધ્યમિક સંસ્કૃત શાળાના શિક્ષક શ્રી અમરનાથજીના જીવનનો આ પ્રસંગ છે. તેમની પાસે એક ભાઈ “ પઢે આર બને !” નામનાં પુસ્તક અંગે સંમતિ લખાવવા આવ્યા. વાતવાતમાં ચારેયનું ઘડતર શી રીતે થાય?”
એના ઉપર ચર્ચા ચાલી. ત્યારે તેમણે એમ કહ્યું : “જે પોતે ઘડાય તે જ વિદ્યાર્થીમાં ચારિત્રનું ઘડતર કરી શકે છે!” ' આ અંગે પિતાનો અનુભવ કહી સંભળાવતાં તેમણે કહ્યું: “હું એક વખત મુખ્ય શિક્ષક હતો. એકવાર એક શિક્ષણ-સભામાથી પાછા ફરતા હતા ત્યારે રસ્તામાં નિશાળની બાજુ વાળી સડક ઉપર મેં એક આઠમા ધોરણના વિદ્યાર્થીને ચેરીછૂપીથી સિગરેટ પીતે જોયે. તેને કોઈ જોઈ ન જાય તે માટે તે વારંવાર પિતાની ગરદન ઊંચી કરીને જોઈ લેતો હતો.”
“મને આશ્ચર્ય થયું. મારો વિદ્યાર્થી અને સિગરેટ પીએ? બીજી બાજુ મનમાં એ વાત ખૂંચતી હતી કે હું પોતે સિગરેટનો વ્યસની હતા. પછી તે વિદ્યાર્થીને કઈ રીતે કહું? પચ્ચીસ વરસથી મારામાં પણ એ અદી પ્રવેશી ચૂકી હતી.
મનોમંથન અંતે નક્કી કર્યું કે મારે વૃંદાવન જવું અને ત્યાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
e
રાસબિહારીજીના ચરણમાં પ્રાર્થના કરવી કે મારી આ બદી છૂટી જાય. હું ટિકીટ કઢાવી ત્યાં પહોંચ્યો અને મેં રડતે હૃદયે ભગવાનને પ્રાર્થના કરી કે મારી લાજ બચાવો ! મન જરા મક્કમ કર્યું અને ત્યારથી હું બીડી-સિગરેટને અડધો નથી.” . ચાર-પાંચ દિવસ બાદ હું વૃંદાવનથી પાછો દિલ્હી આવ્યો અને તાબડતોબ પેલા વિદ્યાર્થીને ઘેર બોલાવી મેં એકાંતમાં પૂછ્યું : “ બેટા ! તું સિગરેટ પીએ છે!”
એક પળ માટે થોભી તેણે પશ્ચાતાપના સ્વરોમાં કહ્યું : “જી, હું પોતે હતો; પણ પાંચ દિવસથી મેં એને છોડી દીધી છે.”
મને આશ્ચર્ય થયું કે જે દિવસે મેં સિગરેટ છોડી હતી તે જ દિવસે એણે પણ છોડી હતી; જાણે કે મારા અંતરનો પડધે તેનામાં ન પડ્યો હોય ! આ પ્રસંગથી મારામાં પૂરે આત્મવિશ્વાસ બેઠે કે “પિતાને ઘડવું એ જ બીજાના ઘડતરની ચાવી છે.”
આજે આવા શિક્ષકોને વીણીવીણીને તારવવા પડશે. ત્યારે જ વિધા-ગુરુની જૂની પ્રણાલી ભારતમાં ફરી ચાલુ થશે. પ્રાચીનકાળમાં ગુર છાત્રનું એકાંતે હિત વિચારતા. તેના વાલી મા-બાપની પરવાહ નહોતા કરતા. આ અંગે એક જૂનો દાખલે છે –
એક રાજકુમાર એક ગુરુકુળમાં ભણતો હતો. થોડા દિવસમાં તેને રાજગાદી મળવાની છે એ વાતની તેના વિદ્યાગુરુને ખબર પડી. તેનું શિક્ષણ અધુરું હતું તે કેમ કરીને પણ શું કરવું, એ વાતની ગુરુજીના મનમાં ગડમથલ ચાલતી હતી. રાજનીતિ અને દંડશકિત જેવા બન્ને વિષ બાકી હતા. એક દિવસ બાકી રહ્યો એટલે ગુરુએ તેને બોલાવીને કહ્યું: “વત્સ ! તું આવતી કાલે રાજા થવાને છે. માટે મારે તને એક મહત્વની શિક્ષા આપવાની છે.”
રાજકુમારે કહ્યું: “આપ મારા હિત માટે જ મને શીખવશે. હું તૈયાર છું.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુ રાજકુમારને એક ખંડમાં લઈ ગયા અને રાજકુમાર કંઈ એલે તે પહેલાં તેમણે પાસે પડેલ નેતરની સોટી લઈને તડાતડ મારવી શરૂ કરી. રાજકુમાર તે બાધા બની ગયો પણ ગુરુજીનું રૌદ્રરૂપ જોઈને કાકલુદી કરવા લાગ્યો. અંતે ખૂબ માર મારી ગુરુએ તેને છોડી દીધો. બીજે દિવસે ઘણા બધા શિષ્ય સાથે તેમણે રાજકુમારને વિદાય આપી.
રાજકુમાર હેમખેમ પહેર્યો. રાજાનું મન હરખાયું પણ કુમાર ઉદાસ જ હતો. એટલે રાજાએ તેને ઉદાસીનું કારણ પૂછ્યું. રાજકુમારે ગુરુએ માર માર્યાની વાત કહી પિતાને વાંસે દેખાડ્યો જેના ઉપર લીલા સેળના નિશાન હજુ પણ હતાં. રાજા ગુસ્સે થઈ ગયે.
રાજાએ તરત ગુરૂને તેડાવ્યા. ગુરુ આવતાં જ આડા હાથે લઈને રોકડું પરખાવ્યું “ તમને ખબર નહતી કે કુમારને મારવાનું શું પરિણામ આવશે ?”
ગુરુએ કહ્યું: “મેં સમજી-વિચારીને જ એને માર્યો છે.”
રાજાનું તે લેહી ઊકળી ઊઠ્યું. તેણે કંઈપણ વધારે સાંભળ્યા -વગર હુકમ કર્યો. “આને ફાંસીએ ચડાવી દો ! ”
ગુરુ તે હસતે મોંએ ફાંસીએ ચડવા ચાલવા લાગ્યા. તેથી રાજાને નવાઈ લાગી. રાજાએ તેમને પૂછ્યું: “તમારી કોઈ આખરી ઇચ્છા છે !”
હા ? મેં રાજકુમારને શા માટે માર્યો તેનું રહસ્ય તમને કહેવું છે.” રાજા–“ ત્યારે કહો ! ” ગુરુએ કહ્યું–તેને અભ્યાસ અધૂરો હતો છતાં તમે એને રાજા બનાવવા ઈચ્છતા હતા. એ રાજા બન્યા પછી સત્તાના આવેશમાં આવીને કોઇને દંડ ન દઈ બેસે અને કોઈ પણ નિર્દોષને શારીરિક સજા ન થાય; તે માટે એને એક જ દિવસમાં બધું સમજાવવાનું હતું. દાખલા દલીલ માટે અવકાશ ન હતા. એટલે મેં તેને માર મારીને સમજાવ્યું કે શારીરિક સજા કેટલી ખરાબ હોય છે ? કુમારનું હિત મારા મનમાં અને મારે મારી ફરજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
અાવવી જ પડી અને તેના દિલમાં શારીરિક સજાની ખરાબી ખૂબ જ સારી પેઠે અંકાઈ ગઈ છે. હવે એ ફરજના પાલન માટે મને ફાંસીએ જવું પડે તો તે માટે હું તૈયાર જ હતું !”
રાજ તરત સમજી ગયે અને ગુરુને માન ભેર વિદાય ક્ય. આજે એવા નિસ્પૃહ વિદ્યાગુરુઓની સખ્ત જરૂરત છે.
પ્રેરણા-ગુરુ ! જેનાથી જીવનની પ્રેરણું મળે તે પ્રેરણા-ગુરુ છે. પ્રેરણું ગુરુ જડ કે ચેતન બનેમાંથી કોઈપણ થઈ શકે છે. દત્તાત્રેય મુનિએ ૨૪ ગુરૂઓ માનેલા. જેમાં કુતરા, સાપ, સિંહ, પૃથ્વી, વાયુ, અગ્નિ વગેરે બધા પાસેથી તેમણે પ્રેરણું લીધેલી.
જૈન ધર્મમાં પ્રત્યેક બુદ્ધ મુનિ કોઈપણ એક વસ્તુ–થાંભલો, બળદ, વાદળ, વિજળી, સ્ત્રી કે ગમે તે એક વસ્તુમાંથી પ્રેરણા મેળવીને બોધ પામે છે અને મુનિ દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે.
ભગવાન બુદ્ધને રેગી, વૃદ્ધ અને મડદાને જોઈને વૈરાગ્ય આવ્યો હતું. આમ જેના વડે જ્ઞાનની પ્રરણું મળે તે પ્રેરણું ગુરુ છે.
કુળ ગુરુ અને જાતિ ગુરુ: જૂના જમાનામાં વિશાળ સમાજને સંભાળવાની જેમનામાં શકિત ન હતી તેઓ એક કુળ કે જ્ઞાતિના ગુરુ બની તે કુળ કે જ્ઞાતિની ઉન્નતિ, સંસ્કાર અને ઘડતરને વિચાર કરતા હતા. કુળને અને જ્ઞાતિને સમાજનું નાનું એકમ માની, કુળ અને જ્ઞાતિમાં સારા માણસે તૈયાર કરી, તેને વિશાળ સમાજ સાથે અનુબંધ જોડી દેતા હતા. લગ્ન, જન્મ, વગેરે દરેક કુળના પ્રસંગોમાં તેમની જવાબદારી રહેતી. બરાબર છે કે નહીં; લગ્ન યોગ્ય છે કે નહીં? કુળધર્મ જ્ઞાતિધર્મ સચવાય છે કે નહીં? આમ તેઓ બરાબર કાળજી રાખતા કે કુળને ડાઘ લાગે તેવું કોઈ કામ ન થાય.
હવે મોટાભાગે કુળગુરુઓ કે જાતિગુરુઓ અભણ, મૂર્ખ કે લેબી થઈ ગયા છે. મૂઢતાને કારણે લોકો તેમને પૂજે છે અને દેરા-ધાગા,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત્ર-તંત્રના નામે સ્વાર્થ સાધે છે. અગાઉ કેટલાકને વૈદક અને જ્યોતિષનું જ્ઞાન હેઇ કંઇક રાહત હતી; હમણું તે પણ નથી રહ્યું,
રાજગુરુ: રાજાઓના પુરોહિત વગેરે અગાઉના સમયમાં આ સ્થાને હતાં. હવે તો રાજા નથી તે પછી રાજગુરુને પ્રશ્ન ઊભું થતું નથી. મેવાડના રાજગુરુએ રાણા પ્રતાપ અને શકિતસિંહ વચ્ચે લડાઈ અટકાવવા પ્રાણ હોમીને પણ બન્ને ભાઈઓને રોકયા હતા. આજે રાજ્યને સલાહ આપનાર એટર્ની જનરલ (ન્યાયમૂર્તિઓ) ન્યાયાધીશે તે ફરજ બજાવી શકે.
સંપ્રદાયગુર: પિતાના સંપ્રદાયની ઉન્નતિ કરવા માટે તેઓ કાળજી રાખતા. કોઈ એક વિશેષ સત્યની શોધ માટે સંપ્રદાય ઊભો થાય છે તેને બદલે એક બીજાના ખંડન-મંડન તેમજ હલકા પાડવાની વૃતિ વગેરે ભાવ હિંસાના કાર્યોમાં સપ્રદાય ગુરુ વિશેષ રાચે છે. માટે દુર્ગણ નો વટાળ પ્રવૃતિને છે. તેની સાથે જ જો કોઈ ક્રાંતિપ્રિય સાધુ કંઈક સંશોધન કરવા છે તેને દરેક રીતે ઉતારી પાડવા સુધી તૈયાર થઈ જાય છે. પછી નવાં સત્ય કયાંથી શોધી શકાય ?
દીક્ષા ગુરુઃ આ ભેદ આમ તે સંપ્રદાય ગુરુજ છે. જેની પાસે દીક્ષા લેવામાં આવે તે દીક્ષા ગુરુ છે. ખાસ કરીને તે જ્ઞાન દશને ચારેયને સંસ્કારોની દીક્ષા જ્યાં જ્યાંથી મળે તે દરેક દીક્ષા ગુરુને યોગ્ય છે.
આમ સ્વગુરુના અનેક ભેદે પાછળ શુભ ઉદ્દેશ્ય હતો તે આજે ભૂલાઈ ગયું છે. તેને ફરી સજીવન કરવાની જરૂર છે.
[૨] સંઘગુરુઃ બીજી શ્રેણીમાં સંઘ ગુરુ આવે છે. સંઘગુરુ એટલે ધર્માચાર્ય-ભારતમાં જુદા જુદા ધર્મોના સંઘો -સમાજે છે. એને સંબંધ વિશાળ માનવસમાજ કે પ્રાણી માત્ર સાથે હોય છે. એટલે કે સંઘગુરુઓને મુખ્ય ઉદ્દેશ તિપિતાના ધર્મોનું સંશોધન કરી અનુયાયીઓમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર્ય-શુદ્ધિ વડે એવી આત્મીયતા સાધવાને છે કે જેથી વિશાળ જીવસૃષ્ટિ સાથે આત્મીય ભાવ જાગે.
: આજે એ ઉદ્દેશ્ય ભૂલી જવાય છે અને સહુ પિતતાના ધર્મની દુકાનદારી ચલાવતા હોય એવું લાગે છે; અને યેન-કેન–પ્રકારણે દુકાનદારી જમાવવાની–પ્રતિષ્ઠા મેળવવાની હરિફાઈમાં ઊતરી પડ્યા છે. તેથી વર્તુળ નાનું થતું જાય છે અને પોતાના ધર્મને વિશ્વધર્મ કહેવા છતાં જગતના પ્રશ્નોને વહેવારૂ નીતિ ધર્મદષ્ટિએ ઉકેલ બતાવી શકતા નથી. તેમજ અન્ય ધર્મપ્રતિ સહિષ્ણુતા દાખવી શકતા નથી. એટલે એ લોકો ભવિષ્યમાં પોતાનું સ્થાન કેમ સાચવશે એમાં પણ શકા છે!
[૩] વિશ્વગુરુ : જે વિશ્વના દરેક ક્ષેત્રના ગુંચવાતા પ્રશ્નોને અહિંસા-સત્ય-ન્યાયની રીતે ઉકેલ લાવી શકે, બધા ધર્મો અને લોકભેદને સમન્વય કરી શકે તથા વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિ સાથે અનુબંધ જોડી શકે. પરસ્પર સમન્વય સાધી શકે, જે સર્વાંગી ક્રાંતિ કરી શકે તે વિશ્વગુરુ છે. વિશ્વગુરુ માટે દરેક વ્યકિત સુધી પહોંચવાનું નથી; પણ દરેક વ્યક્તિને પોતાનામાં સમાવી લેવાનું છે. તે કામ ભલે નાના ક્ષેત્રમાં કરે પણ તેની સેવા–નીતિ પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણની હેવી જોઈએ. તેમણે ભલે પિતાના જીવનકાળ દરમ્યાન નાનાક્ષેત્રમાં કામ કર્યું હોય, પણ તેમની દષ્ટિ સમક્ષ સમસ્ત સમષ્ટિ હતી. એથી જ ભ. રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીર, ઈશુ ખ્રિસ્ત તેમજ હજરત મુહંમદ એ બધા વિશ્વગુરમાં આવી જાય છે. એમને પ્રભાવ વિશ્વવ્યાપી ફેલાયો એજ એમના કાર્યનું ખરું મૂલ્યાંકન છે. - આજે વિશ્વગુરુ બનવા માટે ઘણું રાષ્ટ્રોની જનતા ઉપર પ્રભાવ હોવો જોઈશે. ભવિષ્યમાં જ્યાં સુધી માનવ જઈ શકે ત્યાં સુધી પણ તેનો પ્રભાવ હોવો જોઈશે. આજના યુગે મહાત્મા ગાંધીજીએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
વિશ્વગુરુત્વને માર્ગ ખુલ્લો કરી મૂક્યો છે. તેમણે બધાયે ક્ષેત્રે અને પ્રદેશ સાથે અનુબંધ જોડી વિશ્વગુરુત્વની સાધના કરી છે.
આ બધા પ્રકારના ગુરુઓ છે. એક બાજુ તેમને ઠેઠ ઈશ્વર માનીને જ જંપાય છે ત્યારે બીજી બાજુ અશરીરી આ ગુરુઓમાં દેવ પણ હોય છે એટલે તેમને તદન અશ્રદ્ધાથી જોવાય છે. આ બન્ને છેડા ગુર-મૂઢતાના છે. આ બન્નેમાંથી વચલો રસ્તો કાઢી ગુરુતત્વ ઉપર શ્રદ્ધા રાખી આગળ વધવામાં જ ખરો વિકાસ છે. સમાજનું કલ્યાણ છે.
ચર્ચા-વિચારણું
શ્રી બળવંતભાઈએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “અગાઉ ગુરુકુળ હતા. આશ્રમો હતા. ત્યાં પચીશ વર્ષ સુધી વિદ્યાર્થીઓ ભણવા જતા. ભેદભાવ વગર ભણીને મોટા થતા. બ્રહ્મચર્યને પાયે મજબૂત થતો અને કૃષ્ણ-સુદામા તેમજ લવકુશ જેવાં સંતાને ભારતને મળતાં.
પણ, આજે વિષમ પરિસ્થિતિ છે. મા-બાપને નવરાશ નથી. માતા ઘરકાર્યમાં ગુંથાયેલી અને અલ્પ-શિક્ષિત હોય છે, પિતા પસા પિદા કરવાથી નવરા થતા નથી, શિક્ષક પગાર અને ટયૂશન તરફ જુએ છે, મિત્રો સિનેમા-જુગાર વગેરે બદીને રવાડે ચઢાવી દે છે.
હું ત્રણેક માસ એક ગામડામાં એક ખેડૂતને ત્યાં રહ્યો. ગામની શાળાની હાલત એ હતી કે શિક્ષકો મોડા આવે, વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસ શરૂ કરે ન કરે, કે શિક્ષકોના બંધાણી મિત્રો આવે. પછી ચા-પાણી ચાલે-વિદ્યાર્થીઓ એમ લાગે કે પછી છૂટો દોર મળતાં મજા કરે મેં તે અંગે શિક્ષકોનું ધ્યાન દોર્યું તે એમને ગમ્યું નહીં. અંતે મારે ફોજદારને વાત કરવી પડી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧
તે બાજુના એક મોટા ગામે મ. શાળામાં બેઠા હતા કે યુ.પી.ના એક બાવાજી આવી ચઢ્યા. મારે ખાદીને વેશ જોઈને, ખાદી, ગાંધી કોગ્રેસ અને હરિજનના નામે ગાળો ભાંડવા માંડ્યાં. વિદ્યાર્થીઓ રસ લેવા માંડ્યા પણ શિક્ષક કંઈ ન બોલે. મેં તેમને કહ્યું એટલે શિક્ષકે રાહે કલેજે કહ્યું: “હૈયાવરાળ ઠાલવી લેવા દેવો!”
હવે બાળકોમાં કેવા સંસ્કાર પડે?
મારા ગામના એક શિક્ષક ઊંધી ત્રા, કંતાવતા હતા. મેં ટકોર કરી ત્યારે સરપંચને ફરિયાદ કરી કે આ માણસ શાળામાં દખલ કરે છે. જિલ્લાના શાળાઅધિકારીને લખ્યું ત્યારે જ તે ભાઈએ ભૂલ કબૂલી. પણ પાછા હતા તેવાને તેવા. નિરીક્ષકનું પણ વિચિત્ર ખાતું! બે વખત સરખું ખાવાનું કે મેવા-મિઠાઈ મળ્યાં કે મનફાવતો સેર મારી દે.
લખતરમાં બે હજાર રૂપિયાને રેંટિયા-વ. સરંજામ એમને એમ પડી રહેલ. રાજસ્થાનમાં રૂપનગરમાં મુનિ દ્રય (ડુંગરસિંહજી મ. મુનિ નેમિચંદ્રજી)નું મારું હતું. ત્યાં શાળામાં ઉતારે હતું તેને હું રોજ સાફ કરતે. એકવાર એક માધ્યમિક શાળાના શિક્ષકે બધા શિક્ષકો અને વિદ્યાથી આગળ એમ કહ્યું ખરું કે “બહાર ગામના માણસ સફાઈ કરે અને આપણે સાથ ન આપીએ તે શરમાવા જેવું છે!”
શાળાઓ અને શિક્ષકોની આજે આ દશા છે.”
શ્રી દેવજીભાઈ: છાત્રાલયો અને શાળાઓ અંગે બહુ જ ખરાબ અહેવાલ છે. ધન ભેગું કરવા માટે જ ભણાવાય છે એમ લાગે છે. પરિણામે શાળામાંથી શ્રીમંત સેવી અને સફેદ લુંટના વર્ધક શિક્ષિત કારખાનામાંથી નીકળતા હોય તેમ લાગે છે. આ માટે આ ખા સમાજમાં ધરમૂળથી પલટો લાવવાની જરૂર છે.”
શ્રી પૂંજાભાઈ: “એકલા ગુરૂઓ કે શિક્ષકોને શો દોષ કાઢીએ ? સમાજ, શિક્ષકો અને ધર્મ ગુરુઓ ત્રણેમાં મૂઢતા પેઠી છે. જેમ પાણીથી બરફ અને બરફમાંથી પાણી એવું જ બધે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વર્ષ ઉપર કોળી જ્ઞાતિના ગુરુ જાનમાં આવેલા દાર, સિગરેટ પીએ અને તદન અભણ. જરાક તેમના કર્તવ્યનો ઈશારો કર્યો કે સુંવાળિયા કોળીઓ ધગી ઊઠયા: “અમારા ગેર છે, તેમને કંઈ ન કહેશે !”
આ દશા મા-બાપ, સમાજ અને કુળ-ગુરુ વ. ની છે. આજે ગુરુકુળો ચાલે તેવી સ્વતંત્ર પરિસ્થિતિ પણ નથી. શહેરોમાં શિક્ષકોને પૂરું ન પડે એટલું વેતન મળે, માબાપને વર્ષ ન બગડે તેની ફિકર હોય તેથી ટયુશન શરૂ થઈ જાય, તેના બદલે ગામ કે સમાજ મળીને શિક્ષકોને પૂરું થાય તેટલું આપે તે શિક્ષક હિતેચ્છુ બને અને બાળકોનું હિત સધાય.
આ દિશામાં કામ કરતું કોઈ પણ સાચું સંગઠન નથી. આરતીઓ, ફૂલે, પાલખીઓ, ચા, બીડી વગેરેમાં લાખો ધુમાડે થાય છે પણ જે બાળકો માટે પોતે છે તે માટે કશું થતું નથી.
ગુંદી અધ્યાપન મંદિરમાં પ્રારંભમાં જે શિક્ષક આવે છે ત્યારે તેઓ એદી, આળસુ અને ચા-બીડીની આદતવાળા હોય છે. સફાઇ અને કાંતણ પ્રથમ એમને ગમતાં નથી. સવારના ઊડીને પ્રાર્થના કરવામાં પણ કંટાળે હોય છે. ધીમે ધીમે જે કે ટેવાઇ જાય છે, પણ પરાણે.
રાજકોટમાં હું ગયું. ત્યાંના શિક્ષકે પણ વહેલા ઊઠવામાં નારાજ જણાયા. મને કહેતા હતા “કનું ગાંધીને કહી જરા મોડા ઊઠવાનું કરા ને !
મેં કહ્યું: “વહેલા ઊઠવામાં તે આપણને રસ હવે જોઇએ !” તે, કહ્યું: “તમે બધા એકના એક !” ટુંકમાં ચોમેર આજે આ દશા છે.”
શ્રી દેવજીભાઈ: “નાનપણથી હું સાધુ સંતોના પરિચયમાં આવ્યું છું. તેમાં પણ પિતાને સંધાડે ખરે અને પિતાના માનેલા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
સાધુઓ જ સાચા, બીજ નહીં, એ સંકચિતતા ફેલાવવામાં ધર્મગુરુઓને હાથ છે, તેથી ધર્મ છેટી રીતે વગોવાય છે.”
શ્રી હામણુબેન: “ આજે તો શિક્ષા-ગુરુ અને દીક્ષા-ગુરુ એમ બે ભેદે સ્પષ્ટ છે."
શ્રી ચંચળબેનઃ” પણ, રિક્ષાગુરૂઓ આજે કેળવણમાં ભલે ભાષા અને આંકડાનું જ્ઞાન આપે પણ ત્રીશેક વર્ષ પહેલાં સદાચાર અને નીતિનાં શિક્ષણ ઉપર જે ભાર મૂકાત તે આજે ઢીલો પડી ગયો છે.
હા, દીક્ષાગુરુઓ (પારમાર્ષિક જ્ઞાનીઓ) ચારિત્રય વિષે જરૂર કહેતા હોય છેઃ (૧) આ રીતે રહેવું (૨) આવા વ્રત નિયમો પાળવા જોઈએ!
પણ શિક્ષાગુરૂ દીક્ષાગુરુ બન્ને નીતિ-સદાચાર ઉપર ભાર નહીં મૂકે તે સમાજની હાલત ખુબ જ કથળતી જશે.
શ્રી બાલાચારીજી: “પ્રયાગમાં મેં જોયું કે એક મહાત્મા સાવ નગ્ન અને છતાં બે હાથમાં બે કીંમતી ઘડિયાળો અને ત્રીજી તેમણે પગ ઉપર બાંધી હતી. સારામાં સારી સાયકલ ઉપર ફર્યા કરે.
એકવાર એક માતાએ કહ્યું એટલે મેં પૂછયું: “આપને કયું ભજન પસંદ છે?”
ત્યારે તેમણે આવેશમાં કહ્યું: “હમ તે સ્વબચારી હૈ. શરાબ બી પીવે છે. ” . હું તે આ સાંભળીને આભે જ બની ગયો. આવા ગુરુઓ ઉપર
કે શ્રધ્ધાળુ બને એ ગુરુમૂઢતાની અવધિ છે. આવા ગુરુઓ મુખેથી ભલે સારૂં કહે પણ જગતના પ્રશ્નોને તેમને અનુભવ ન હય, ચારિત્ર્યનું ઠેકાણું ન હોય, તે તેમનાથી શું પારમાર્થિક હિત સધાય? ખરી રીતે જાતે આચારમાં મૂકીને બીજા પાસે અચરાવે એ જ સાચા ધર્મગુર!
(૫-૮-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ મૂઢતા ,
* ધમને પાયે ભય અને લોભ ઉપર મંડાય ત્યારે ધર્મ – મૂઢતા શરૂ થાય છે. ધર્મના નામે ચાલતા અંધ વિશ્વાસ ઉપર આપણે અગાઉ વિચારી ગયા છીએ. ઇશ્વરમૂઢતા, ગુરુમૂઢતા, દેવમૂઢતા કે શાસ્ત્રમૂઢતાને સંબંધ મોટા ભાગે ધર્મસૂઢતા સાથે હેય છે. આવી મૂઢતાનાં ઘણું માઠાં પરિણામે પણ આવ્યાં છે. જગતના ઈતિહાસમાં ધર્મના નામે અનેક માણસો ઉપર શારીરિક અને બૌદ્ધિક જુલમ ગુજારવામાં આવ્યા છે. આ અંગે ઊંડે વિચાર કરીએ. - ધર્મમૂઢતાના મુખ્ય બે પાયાઓ છે: (૧) ભય (૨) લાભ.. તેમના પણ ત્રણ ત્રણ પાસાંઓ છે. તેને વિસ્તારપૂર્વક જોઈ જઈએ ! – ભય દેખાડી ધર્માતર :
આના ઘણા દાખલા આપણને ઇતિહાસમાં મળી આવશે. ધર્મગુરુઓએ રાજાઓને ધર્મઝની બનાવી, બીજાને પરાણે કે શસ્ત્રના જેરે પિતાના ધર્મમાં લીધા છે. ઘણા લોકોએ પ્રાણ જવાના ડરે ધર્માતર
હિંદમાં મોગલ સામ્રાજ્ય અને તેની પહેલાંના મુસ્લિમ શાસકોના સમયમાં લાખો હિંદુઓને વટલાવી નાખવામાં આવ્યા. તેના વિરોધરૂપે શીખ–ધમ ઊભે થયે. તેમાં પણ ધર્મ પ્રત્યે ઝનૂન કે ધૃણું આવ્યા તે ઇસ્લામ ધર્મી લોકોની પ્રતિક્રિયા રૂપે જ આવ્યા. આમ ભયથી જ્યાં ધર્માતર થાય છે, ત્યાં ઝનૂન પેદા થાય છે, તેમજ એ પણ એ જ ભય દેખાડી બીજાને પણ વટલાવે છે, તે કરવા માટે દૂર કર્મો કરવા પણ પ્રેરાય છે. અહીં સાચું ધર્મ તત્વ હાથમાં આવતું નથી પણ કેવળ ખાખું જ હાથમાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભયથી બીજાને પોતાના ધર્મને બનાવનાર એમ માને છે કે તેઓ પોતાના ધર્મની મહાન સેવા કરે છે. પણ તેઓ સાચા ધર્મની સેવાના બદલે નુકશાન જ કરે છે, તેથી તેઓ પોતાના ધર્મને વગેરે છે.
ધર્મની સ્થાપના ધર્મસંસ્થાપકે એ લેકહિત માટે કરી હતી. તેમણે ધર્મરૂપી દવા આપી હતી પણ અનુયાયીઓએ તત્વને નીચે રહેવા દીધું અને ઉપરનું પાણી પી લીધું, એમાં જ કર્તવ્ય માન્યું. તથી અને તેમણે પોતાની વગોવણી પિતે જ કરાવી. એક દદી છે. તે દવાને હલાવ્યા વગર ઉપરનું પાણી પીએ છે અને દેશ ડેકટરને આપે છે, તેના જેવી અહી સ્થિતિ પેદા થાય છે. આ રીતે જે મૂઢતા આવે છે તેમાં અનેક અનિષ્ટો હેય છે. તે સમાજ માટે વિકાસને અવરોધનારાં ત હોય છે. તેમને દૂર કરવાં એ આપણી ફરજ છે! નહીંતર સમાજ - વિકાસની સાથે સાથે આપણે વિકાસ પણ અટકી જશે.
ભયના પાપે ધર્મ ટકાવ :
ધર્મને ટકાવી રાખવા માટે શાસ્ત્રમાં નરકનાં ભયંકર વર્ણને છે. તે સંભળાવી અથવા નરક વિષે વિવેચન કરી કે ધર્મ નહીં કરે તે નરકમાં જશે; ધર્મ નહીં પાળો તો નરકમાં જશે કે પાપ કરશે તો નરકમાં જશે. આમ નરકને ભય બતાવી ધર્મની પ્રેરણા આપવી એ પણ મૂઢતા છે.
આજકાલના બુદ્ધિવાદી લોકો નરક જેવી અદશ્ય વસ્તુ માટે શ્રદ્ધા ધરાવતા નથી. ત્યાં નરકના ભયો તેમને પ્રેરક બનતાં નથી; કે તેઓ માનવાના નથી. ધર્મ એ આચારની વસ્તુ છે. જ્યાં આજને શિક્ષિત વગે પિતાના વડીલોના જીવનવહેવારને જોશે અને તેને સદાચાર સાથે મેળ નહીં હોય તો તેને એમના ધર્મ પ્રતિ શ્રદ્ધા નહીં જાગે, તેથી ધર્મને ટકાવી રાખવા માટે પણ આવા ખોટા ભયો દેખાડવા તે ધર્મ મૂઢતા છે અને તેને દૂર કરવી જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભય પ્રેરિત ધર્મ-પાલન :
ઘણા લોકો ભયથી પ્રેરાઈને ધર્મનું પાલન કરે છે. તેમને અપ્રતિષ્ઠિત થવાને કે દંડિત થવાનો ભય હોય છે. એક વેપારી એ છે જેની રોમેર કાળાં બજાર ચાલે છે પણ તે પોતે પકડાઈ જવાના ભયે નથી કરતો. ગ્રાહકે એાછાં ન થાય તે માટે પ્રમાણિકપણે ચાલે છે તે તેમાં ધર્મનું પાવન ભયથી પ્રેરાઈને થાય છે તે ધર્મમૂઢતા છે. આવા માણસોને ધર્મને પાયે કાગે છે. તે જ દહાડે જ્યારે એ ભય નહીં હોય ત્યારે અનીતિ-અધર્મમાં પડી જશે.
હવે આપણે લોભ અંગેનાં પાસાંઓ જોઈ જઈએ. લાભથી ધર્માતર:
ઘણા ધર્મવાળાઓ જાતજાતના લોભ આપીને પિતાના ધર્મમાં આણે છે. જેમકે ઈસાઈ મિશનરીઓ સેવાના નામે પછાત ગણાતા અને આદિવાસી લોકોમાં કામ કરે છે. તેમને મફત ભણાવે છે. સારી નોકરીએ રખાવવાનું અને લગ્ન કરી આપવાનું પ્રલોભન આપે છે. ત્યાં સુધી પણ કહેવામાં આવે છે કે “ઈશુના શરણે આવી જાવ તમારા બધા પાપ માફ થઈ જશે.”
આથી બેવડું નુકશાન થાય છે. એક તે વટલાયેલે માણસ પોતાના મૂળ સમાજ તરફ થ્રણ કરે છે અને બીજું એ કે ભેળા લોકોને પાપ કરવાને છુટો દોર મળી જાય છે. તેઓ ત્યાં જઈને દારૂ અને માંસાહાર
જેવા વ્યસનોમાં ઊતરી જાય છે. એથી જગતમાં સુખના બદલે દુઃખજ ફેલાય છે.
હિંદુધર્મમાં પણ એવાં કેટલાંક વિઘાને છે જેથી પાપ કરવાની છૂટ મળે છે. જેમકે ભગવાનનું નામ માત્ર લેવાથી બધા પાપ ભસ્મ થઈ જાય છે. મૂર્તિના દર્શન કરવા માત્રથી પાપનાશ થાય છે. આ બધાંથી ધર્મસૂઢતાને પોષણ મળે છે; ઘણું લોકે પતાસા, પેંડા કે પ્રસાદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચીને બીજાને ધર્મ પ્રતિ ખેંચે છે. આમ ઘણીવાર સગવડે આપીને ધર્મને સગવડિયે કરી મૂકાય છે. પરિણામે તેનું કલ્યાણ સ્વરૂપ નષ્ટ થાય છે.
હમણાં-હમણું જેને લોકોમાં પણ ખાટકી લોકોને જૈન બનાવવાને મોહ લાગે છે. તેથી કરીને ઘણા લોકો રોજગાર મળશે. મદદ મળશે એ બહાને જન થાય છે. આ લોકો વચ્ચે અહિંસાનો પ્રચાર કરવો એ સદંતર જુદી વાત છે પણ, તેઓ જૈન થાય તે તેમની રોજી-રોટીમાં સહાયક થવું. આ લેભનું તરવા એ ધર્મ મૂહતા છે. પછી જેને અને ખ્રિસ્તીઓમાં ફરક શું રહે?
એવી જ રીતે ઘણાં હરિજને નવા બૌદ્ધ” તરીકે આંબેડકરના મતે વટલાઈ રહ્યા છે. આ લોકો તો ખાસ કરીને હિંદુ લોકો તરફથી તેમને થતા અન્યાયના કારણે અને બૌદ્ધ થતા ઉંચા સ્થાનનાં લાભ માટેજ ધર્મ પરિવર્તન કરે છે. એમાં સત્તાનું રાજકારણ પણ કામ કરી રહ્યું છે. પણ તે બીજી રીતે ધર્મ–મૂઢતાને પોષતા હોય છે. તેને દર કરવી જોઈએ. લોભ ઉપર ધર્મનું મંડાણ :
આજના યુગમાં સ્વર્ગના પ્રલોભનો ઉપર ધર્મને ટકાવી રાખવો અસંભવ છે. અમારા ધર્મમાં આવવાથી તમને પુણ્ય મળશે કે સ્વર્ગ મળશે એવી ભાવનાથી પ્રેરાઈને ધર્મ કરનારને સ્વર્ગ ઉપર અસહા થતાં જ તે ધર્મથી વેગળે થઈ જશે.
ધમને પાયે આત્મા, સમાજ, કર્તવ્ય, કે વિશ્વની શુદ્ધિ ઉપર હેવો જોઈએ. સ્વર્ગ-નરકના ભયે પણ નહીં. તેનું પાલન અંતઃકરણપ્રેરિત કર્તવ્ય રૂપે થાય એજ ખરી ધાર્મિકતા છે. લાભથી પ્રેરિત ધર્મ:
એવી જ રીતે લાભથી કે સ્વાર્થથી પ્રેરાઈને ધર્મનું પાલન કરવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પણ ધર્મૂઢતા છે. મને માનપાન મળશે કે મારું નામ થશે એ માટે ધમનું પાલન કરનાર આ શ્રેણીમાં આવે છે.
જૈનશાસ્ત્રોમાં ધર્મપાલન અંગે સાફ કહ્યું છે કે –“અવિવેકથી, યશકીર્તિ, અર્થ, લાભ, ગર્વ, ભય, એહિક અને પારલૌકિક વિષયસુખની દષ્ટિએ કોઈપણ ધર્મસાધના કરવી નહીં. માત્ર નિજેરા એટલે કે કર્મશુદ્ધિની દષ્ટિએ કરવી જોઈએ, એ હિતાવહ છે.”
આમ લોભથી પ્રેરાઈને થતી ધર્મક્રિયાઓ મૂઢતા છે. તેને દૂર કરવી જોઈએ; તે ધારીએ તેટલું સરળ કામ નથી. તેના અંગે ખૂબ જ આત્મબળની જરૂર છે.
રિસા નામની એક ભiદાર્શનિક સ્ત્રી થઈ ગઈ. તેના સમયમાં લેકો સ્વર્ગના લોભે કે નરકના ભયે ધર્મસાધના કરતા હતા. તેથી તેણે વિચાર્યું કે લોકો કામનાવશો કે ભય કાયરતા વડે ધર્મપાલન કરે તે બરાબર નથી. પણ, આવા લોકોને સમજાવવા કઈ રીતે?
અંતે લાંબે વિચાર કરીને તેણે એક ઉપાય વિચાર્યું. એક હાથમાં મશાલ અને એક હાથમાં પાણીની ડેલ લઈને તે લોકોનું ધ્યાન પડે એ રીતે વિચરવા લાગી. લોકો તમાશે જેવા ભેગા થતા અને પૂછતાઃ “મા! આ ડેલ અને મશાલ શા માટે લીધાં છે! ”
તે જવાબ આપતી: “પાણી ભરેલ ડેલ મેં દેખ (નરક)ની આગ ઓલાવવા માટે રાખી છે અને આ મશાલ બહિત (સ્વર્ગ) ને આગ ચાંપવા રાખી છે. ” ' લોકોની જિજ્ઞાસા વધતી. તેઓ પૂછતાઃ “સ્વર્ગ અને નરકને મટાડવાથી તમને શું ફાયદો થશે?”
થેરિસ કહેતીઃ “આજે મોટાભાગે ધર્મનું પાલન જીવનઘડતર કે સમાજશુદ્ધિ અથવા કર્તવ્યપાલન માટે થતું નથી. કેઈન મગજમાં ધર્મધુરએ નરકના ભયાનક વર્ણને ભર્યા છે તેથી કરીને તે ધર્મનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલન કરે છે. બીજી બાજુ કેટલાક ધર્મજીવીઓ સ્વર્ગના સુખની અવ્યક્ત કલ્પનામાં આકર્ષીને લોકોને સુખ માટે ધમપ્રેરિત કરે છે માટે હું તો સ્વર્ગના સુખની કલ્પના કે નરક ભય હોય તે તે મટાડવા માગું છું. જેથી લોકો શુદ્ધિ માટે ધર્મનું પાલન કરે !”
લકોમાં એની વાતેની વ્યાપકપણે અસર થતી હતી.
જૈનશાસ્ત્રોમાં સમ્યકદષ્ટિ માટે દેવમૂઢતા, ગુરુમૂઢતા, ધર્મમૂહતા, શાસ્ત્રમૂઢતા અને લોકમૂઢતા એ પાંચે મૂઢતા તજવી અનિવાર્ય બતાવી છે. મિથ્યાત્વના દશ ભેદ ઠાણાંગ સૂત્રમાં બતાવ્યા છે. ત્યાં પહેલા-બીજે ભેદ છે:–
अधम्मे धम्मसना, धम्मे अधम्मसन्ना
–એટલે કે અધર્મમાં ધર્મસંજ્ઞા અને ધર્મમાં અધર્મબુદ્ધિ (સંત) રાખવી; એ મિથ્યાત્વ છે. જેને સાધકમાં વ્રતારો પણ પહેલાં મિથ્યાત્વ છોડવું અનિવાર્ય છે. ધર્માતરના કારણે
ઘણા ધર્મમૂહ લે કો પિતાના ધર્મના પણ પછાત કે અસ્પૃશ્ય લોકોને તુચ્છકાર, ધૃણુ, દ્વેષ કે અપમાનની દ્રષ્ટિથી જોઈ તેમને તરછોડે છે, અને આ રીતે તેમના માટે ધર્માતર કરવાની પરિસ્થિતિ સર્જી દે છે. ખાસ કરીને હિંદુ લોકોમાં આ વાત વધારે જોવામાં આવે છે.
હિંદુજાતિ તરફથી તરછોડાયેલા લેકેને અન્યધર્મીઓ પિતાનામાં ખેંચવાનો સતત પ્રયત્ન કરતા રહે છે. પરિણામે એ વટલાયેલા લોકો હિંદુધર્મીઓનાં શત્રુ બની જાય છે. આ પરિસ્થિતિ સર્જવી એ પણ ધર્મમૂઢતા છે. ખાસ કરીને નજીવી ભૂલના કારણે બહેને તરફ જે અન્યાય કરવામાં આવે છે તેને દૂર કરવો જોઈએ. પુરુષની એવી જ ભૂલો માટે કોઈ કંઈ કહેતું નથી પણ સ્ત્રીની ભૂલ થતાં તેને સમાજ બહાર કરવામાં આવે છે.
એક હિંદુબાઈની કોઈ કારણસર ભૂલ થઈ ગઈ. તેણે તે બદલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ પાસે માફી પણ માગી. પણ તેને નાતબહાર કરવામાં આવી. અને એક મુસલમાને તેને હાથ પકડશે અને તે એની સાથે રહેવા લાગી. તેના મનમાં હિંદુ જાતિ પ્રતિ એટલી બધી ઘણું થઈ ગઈ કે તેના પુત્રને પણ એણે એક જ વાત શીખવી કે “બેટા, જેટલા હિંદુઓને મારી તેટલું જ મારું હૈયું કરશે.”
નાને છોકરી તે વખતે વધારે કંઈ ન સમજતો. તે તક જોઈને માની શીખ પ્રમાણે હિંદુઓને મારી નાખતા. એકવાર તેના મનમાં આવ્યું કે મામુલી હિંદુને મારવા કરતાં તેમના નેતાને મારી નાખું તો?
હિંદુઓના નેતા હતા. ગાંધીજી. ગાંધીજી મારે તે હિંદુ જાતિ નબળી પડી જાય તે ગાંધીજીને મારવાની તૈયારી કરવા લાગે. ગાંધીજીને ખબર પડી કે એક હિંદુમાંથી મુસલમાન બનેલ બાઈને દીકરા તેમને મારવા માગે છે. તેમણે એને પો મેળવ્યો અને તેઓ જાતે તેમની પાસે ગયા. ગાંધીજીને જોઈને તેને આશ્ચર્ય થયું. ગાંધીજીએ કહ્યું : “ભાઈ ! તું મને મારવા માગતા હતા ને? બધા વચ્ચે નહીં મારી શકે એટલે હું એકલો આવ્યો છું !”
પેલો ભાઈ તે આજે જ બની ગયો. તેણે કહ્યું: “હું આપ જેવાને કઈ રીતે મારી શકું? પણ આ હિંદુઓને શું શીખવે છે કે તેઓ આટલા બધા ધર્માધ બની ગયા છે ?”
ગાંધીજીએ કહ્યું: “હું પોતે હિંદુધમી છું. પણ હું તો તેમાં પસેલા દોષોને દૂર કરવાનું જ કામ કરું છું. તેમને દો દૂર કરવાનું જ કહું છું. જેથી તમારા જેવા ન પાકે અને ભાઈ-ભાઈનું ખૂન ન કરે! પણ તેના પ્રાયશ્ચિત રૂપે તું મને મારી નાખવા માગતા હોય તે મારી નાખે !”
તે છોકરાએ ગાંધીજીને વચન આપ્યું કે કદિ કોઈ માણસ ઉપર છરી નહીં ઉપાડે અને તે ગાંધીજીના કાર્યને સહયોગી બને. એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે લોકો પોતાના ધર્મવાળાને ધર્મ પરિવર્તન કરવા માટે લાચાર કરે છે, તે પણ ધર્મ-મતા છે અને તેઓ એને છોડે તો એ સાચી ધામ -સેવા ગણાશે.
ધર્મ અને પરલોક :
કેટલાક લોકો ધમને માત્ર પરલોકની વસ્તુ માને છે તે પણ બરાબર નથી. એક ડોશીમા હતા. તેઓ ધર્મક્રિયાઓ ખૂબ કરતા પણ જીવન-વહેવારમાં વહુ-દીકરીઓ બધા સાથે કંકાશ કરતા. ખાવાપીવા અંગેને પણ તેમને સંયમ ન હતા. તેઓ પરલેક સુધારવા માટે આ જીવનને નરક જેવું બનાવીને રહેતા. જેમનો આ ભવ નથી સુધર્યો તેમનો પરભવ કેવી રીતે સુધરે? પણ ઘણું લોકો એમ માને છે કે ધર્મ ઉધારિયો છે, અહીં કરશું તો ત્યાં કામ આવશે. આ બેટી માન્યતા છે. જે આ જીવનમાં સત્ય અહિંસા વગેરેનું આચરણ કરે છે તેમને જ બીજા જીવનમાં સુખ મળે છે. માત્ર ધાર્મિક ક્રિયાકાંડે કરે અને તેનાથી ધર્મ પાળવાને મિથ્થા સંતોષ માની લે તે એ ધર્મમૂઢતા છે.
સાધુ-સાધ્વીઓ સુધ્ધામાં આવી ધર્મ–મૂઢતા ઘર ઘાલીને બેઠી હોય છે. સ્વામી રામતીર્થે એટલા માટે જ કહ્યું છે કે “નગદ ધર્મ જ જીવનને તારનારું હોય છે. તે આ જન્મે દરેક સ્થળે આચરી શકાય છે.” ધર્મ કેવળ ઉપાશ્રયમાં થાય અને બીજે ન થઈ શકે તે ધર્મ-મૂઢતા છે. ધર્મ તો સર્વકાળ ક્ષેત્ર ભાવે થઈ શકનારૂં સાર્વભૌમ તત્વ છે.
ધર્મ અને ક્રિયાકાંડ :
ક્રિયાકાંડમાં જ ધર્મને માની બેસો એ પણ એક પ્રકારની મૂઢતા છે. વેષ, તિલક, છાપા કે ક્રિયાકાંડમાં જ ધર્મ નથી. ધર્મને આચરવા માટે એ બધાં સાધને છે. સાધનને કોઈ સાધ માનીને બેસે તો તેને મૂલા જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવી પડશે. એને એ અર્થ નથી કે ક્રિયાકાંડને છોડી દેવા. પણ ધર્મનું મૂલ્યાંકન કેવળ ક્રિયાકાંડે ઉપરથી ન કરવું જોઈએ. તેથી જ દુનિયામાં આટલા બધા મતભેદો ઊભા થાય છે; અને ઝઘડા તેમજ અનિષ્ટો વધે છે. ધર્મનું મૂલ્યાંકન તત્વ – જ્ઞાન અને સદાચાર ઉપરથી કરવું જોઈએ.
નદી પાર કરવા માટે નૌકાની જરૂર હોય છે. પણ પાર થઈ ગયા પછી પણ નાવને પકડી રાખે તો તે મૂઠતા ગણાશે. એવી જ રીતે ધર્માચરણ માટે ક્રિયાકાંડેનાં અવલંબનની જરૂર છે પણ આગળની ભૂમિકામાં તત્વ કે જ્ઞાન ઉપર દૃષ્ટિ ન રહે તેમજ સદાચાર ન કેળવાય તે તેનાથી મૂઢતા જ કેળવાશે. તેનાથી બીજા અનિષ્ટો જીવનમાં વધતાં જશે.
આફ્રિકામાં હિંદને એક બ્રાહ્મણ ગ. ત્યાં તે હોટલમાં જમવા જતો પણ પિતાનો ચેક બરાબર રાખતો. તેમાં કોઈને પ્રવેશવા ન દે. પછી કોઈએ પૂછ્યું : “આપના વિષે સાંભળ્યું છે કે આપ દારૂ પીઓ છે?”
પંડિત બોલ્યા : “હાંજી! કભી કભી શરાબ પી લેતા હું! મગર ચેક કિસી કો ને નહીં દેતા !”
કેઈકે પૂછયું : “તે તે તમે માંસ પણ ખાતા હશે !”
ભૂદેવ બોલ્યા : “માંસ ખાનેમેં કયા દેષ હૈ? મગર અપના ધર્મભ્રષ્ટ નહીં હોને દેતા ! કેમેં મજાલ હૈ કિ કઈ ઘુસ જાવે?”
પિલા ભાઈએ પૂછયું : “આપ દુરાચાર સેવન કરે છે !”
પંડિતે કહ્યું : “બ્રાહ્મણ કે લિયે સભી છુટ હૈ કેવલ એક પવિત્ર રખના ચાહિએ !”
આના ઉપરથી ખ્યાલ આવી શકશે કે આવા ચેકપંથી પંડિતની જેમ માત્ર એક ક્રિયાકાંડથી જ ધર્મનું મૂલ્યાંકન થવા લાગે તે દુનિયા વહેલી તકે ઉજડી જાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે આવી ધર્મમૂઢતાઓનાં નળાં જે બધા ધર્મો ઉપર બાઝયાં છે; તેને દૂર કરવાની જરૂર છે. એવી રીતે માત્ર બાહ્ય ક્રિયાકાંડે કરનારને ધામકનું જે પ્રમાણપત્ર આપી દેવાય છે તે રીતે પણ હવે બદલવી પડશે. તેમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને સદાચારનો વિકાસ જેવો પડશે. નહીંતર ધર્મસૂઢતા ખરા ધર્મને સમાપ્ત કરી નાખશે.
ચર્ચા વિચારણું શ્રી, માટલિયાએ ચર્ચાને પ્રારભ કરતાં કહ્યું : “સત્ય-શ્રદ્ધા એજ ધર્મને પાયો છે. સત્ય જુદાં જુદાં હોઈ શકે કારણ કે ધર્મપ્રતિ પ્રેમ કરનારની કક્ષા, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વગેરેના ભેદથી પણ તેમાં ભેદ હોઈ શકે પણ સદાચાર, જ્ઞાન અને તવ તે એકસરખાં હોવાં જોઈએ. ધર્મનું આચરણ આલોક, પરલોક કે કામનાથી ન થવું જોઈએ. કંપ પણ ન મળે છતાં એજ જીવન પંથને ગતિ આપશે એ જ શ્રદ્ધા ધમને પાયો હોવો જોઈએ. મેટર છે, બોજ તાણે છે, પણ ટાયરમાં હવા ન હેય કે પંચર પડે તો ! એવી જ શ્રદ્ધાથી જીવન આગળ ધપે છે.
મા નાના બાળકને હાથ પકડી અંધારી રાતે એકલી ચાલી જાય છે તે જાણે છે કે અણીના ટાણે બાળક મારી મદદ નહિ કરે તે છતાં તેનામાં એ શ્રદ્ધા રહે છે કે હું એકાકી નથી. તેને એ બાળકનું પ્રતીક આલંબન પણ ગતિ આપે છે, તેવી જ રીતે નામસ્મરણ, ઈશ્વર કે અવ્યક્તબળની ઉપાસના, એટલા માટે લોકો કરે છે કે આ કઈક શક્તિ છે. બસ, એજ ધમને પાયો છે. અવ્યકત એવી એ શક્તિતિ માનવીય આત્મશ્રદ્ધાને મજબૂત કરવાનું કામ ધર્મ કરે છે.
હું મારો અનુભવ થોડા સકાચ સાથે કહું! હું ત્રીજી ગુજરાતી ભણતો ત્યારે નવથી દેટ લગી પૂજા કરૂં. આમાં દેખાદેખી હતી. ત્યારે અમારા ગામમાં (૧) હરનાથ પાગલના શિષ્ય કવિ હતા, (૨) હાસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાટલા ઉઘરાવી ભૂખ્યાને આપનાર અને ભજન ધૂન કરનાર ભગત, (૩) અન્ય એક ભગત. આ ત્રણે પણ કોઈ વિશ્વાસથી આ બધું કરતાં. મને પણ ધૂન લાગી હતી. પરિણામે શાળામાં અગિયારના બદલે દેહ વાગે જતો. ત્યારે મારા અદા (બાપુજીના મોટાભાઈ) ઠેકડી ઉડાડતા “તારા ભગવાન ગણિત કરી દેશે?” પણ હું તેમજ કરતે.
એક દિવસની વાત છે. હું ચોથી ગુજરાતીમાં હતો. સાંજના પાંચ વાગ્યાની છુટ્ટી ને પાંચ મિનીટની વાર હશે કે કંઈક ધૂન લાગી. સામી ગઢની રાંગે મને પ્રતિમાજી દેખાયાં. મારા દાંત દેઢે વળ્યાં. લોકો વહેમાયા કે મને કોઈકે કંઈક કર્યું. પણ મને એક અદ્દભૂત રસની પ્રતીતિ થતી હતી. મા પોતાના બાળકને યાદ કરે એમ એ પ્રતિમા મને યાદ કરતી હતી. મને ન સમજાય તેવી શ્રદ્ધા ચુંટી ગઈ. સંસાર પરથી વેરાગ્યભાવ આવ્યા. લાગ્યું કે ધર્મમાં છળ-કપટ હેય નહીં. તે વખતે અમારો ધીરધારને ધંધો હતો. એકવાર લખતપત્રે માં ચેકડા મારી જેમને પસા જોઈતા હતા તેમને આપી આવ્યો. તે માટે મારે માર ખા પડ્યો. પિતાજીએ પૂછયું: “આમ કેમ કર્યું ?”
મેં કહ્યું: “ આપણી પાસે પૈસા હતા. તેમને જોઈતા હતા, તે લઈ ગયા. એમાં હવે લેખ રાખવાની શી જરૂર ?”
આ નિર્દોષ ભાવ ધર્મના કારણે મારામાં જાગતું હતું. બેલિગમાં હતા. ત્યાં મને મૂર્તિ-પૂજાની છૂટ હતી. આગળ જતાં એ સજે છૂટી ગઈ. પછી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની છબિ રાખતો તે પણ છૂટી ગઈ. અંતે લાલ અક્ષરથી લખેલ કે રાખ અને કાઉસગ (ધ્યાન) કરતો. ત્યાર પછી તો આંખમાં ) ભરીને બધી રીતે સ્થિર થવાને પ્રયત્ન કરતો. અંતે એક સમય એ આવ્યું કે જે મંદિરમાં હરિજને ન જઈ શકે ત્યાં જવાનું મેં માંડી વાળ્યું. . થોડાં વર્ષો પહેલાં હું રાજી ગયો. ત્યાં એકવાર સૂતાં પહેલાં પ્રતિમાજી દેખાયાં. ફરી સૂતે ફરી દેખાયાં. આવું ત્રણવાર થયું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂછયું તે જવાબ મળ્યો કે મારી પૂજા થતી નથી. આ દશ્યમાં એક તરફ મને મારા મા-બાપ, વચમાં ઝાડૂ અને પછી પ્રતિમાજી દેખાયાં હતાં. જે ગામ એ પ્રતિમાજી હતાં ત્યાં પૂછાવ્યું તે જવાબ મળ્યો કે “કોઈ કોઈવાર પૂજા ભૂલી જવાય છે.” ત્યાં પૂજારી આળસુ હતા. તે જાગૃત થયો. સાવરણાં કે ઝાડૂનો અર્થ શું! મારા બાપુએ કહ્યું કે કઈક દેરાસર-સંબધની અશુદ્ધિની એ વાત છે. મારા બાપુએ કહ્યું કે નાનપણમાં મને કોઈએ દેરાસરમાં વાપરવા માટે સો રૂપિયા આપેલા પણ અમે લોકો તેને નાસ્તા–પાણીમાં વાપરી નાખ્યાં.
આ દશ્ય પછીથી મારા વિચારો અવ્યક્ત શક્તિ તરફ વધુ દઢ થયા. જે સત્ય, શ્રદ્ધા અને સદાચારમય જીવન હોય તે બધામાંથી સારજ ખેંચાય અને અસાર આપોઆપ છૂટવા માંડે! આમ પ્રથમ (૧) રૂપ-સ્વરૂપે, પછી (૨) તસ્વરૂપે અને છેલ્લે (૩) માર્ગદર્શન કરવા રૂપે. ધર્મમૂઢતા તેડવાનું કામ છે કે સત્ય શ્રદ્ધા રાખીને બચપણથી શરૂ થઈ જાય તે ઘણું સારું; એમ મારા નમ્ર અનુભવેથી જામ્યું છે.
શ્રી દેવજીભાઈ : “ખરેખર તો જેમ જેમ અનુભવો થતાં જાય અને ઊંડા ઊતરતા જઈએ તેમ મૂઢતા આપોઆપ દૂર થતી જાય છે. હું નાનપણથીજ લીંબડી સંપ્રદાયના સાધુ સાધ્વીઓના પરિચયમાં આવ્યો છું.
નાને હતું ત્યારની વાત છે. એક સાધુજીને સંપ્રદાય બહાર કરેલા એટલે લીંબડી સંપ્રદાયના આગેવાનોનું એક પ્રતિનિધિ મંડળ કચ્છમાં આવ્યું હતું. ત્યારે હું તેમની સેવામાં હતા. તે વખતે એક નવું વર્ષના સાધ્વીજીએ કહ્યું: મેં આખી રાત અજરામરજી સ્વામીની માળા જપી છે. તેમણે પાંચમા દેવલોકથી આવીને મને કહ્યું કે “આવા ઝઘડા ક્યાં સુધી ચલાવશે !”
અજરામરજી સ્વામી તે લીંબડી સંપ્રદાયના સ્થાપક. તે વખતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું કઈ વધારે ન સમજે પણ આગળ જતાં લાગ્યું કે જ્યારે સાધુ-સાધવીઓની શ્રદ્ધા પણ સાચી ન હોય કે તેમને ઓળખાણ ન હોય તે બિચારા લોકોનું શું કહેવું? પછી પૂ. જવાહરલાલજી મ. સા. તેમજ શ્રીમદ્દનાં પુસ્તકો વાંચ્યાં. મુનિશ્રી સંતબાલજી અને ગાંધીજીને વાંચ. તેથી નગદુધર્મની શ્રદ્ધા વધી ગઈ.
મહાભારતમાં બલભદ્રજી શ્રીકૃષ્ણને પૂછે છે: “વન–વન રખડનાર ધર્મનિષ્ઠ પાંડવોની એ દશા. અને મેજ કરનાર અધર્મી કૌરવોની આ સુખની દશા! તે પછી અધર્મ છેડી મને કેણ પકડશે?”
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહ્યું જુઓ ! પાંડવો કેવા મસ્ત છે!"
પછી દુર્યોધનની દશા દેખાડતાં કહ્યું કે “તેની શું દશા છે? તે સપનામાં પણ જાગી ઊઠત અને ચીસો પાડતો હતો. આજે પણ ઉપરથી સુખી દેખાતાના અંતરને કોઈ તપાસે તે તેમને ત્યાં વ્યથા જણાશે. એટલે મને તે નગદધમ પ્રતિ શ્રદ્ધા છે. આટલું ધર્મગુરુઓ સમજી જાય અને તેને પ્રચાર કરે તે તરત બેડે પાર થઈ જાય !”
શ્રી. પૂંજાભાઈ: બંગાળમાં કાલીચરણ નામના બ્રાહ્મણને બાદશાહે પુત્રી આપવાનું અને રાજ્ય આપવાનું નક્કી કર્યું. હિંદુઓએ વિરોધ કર્યો અને અંતે તે બ્રાહ્મણ મુસ્લિમ થઇ ગયો અને કાલા-ચાંદના નામે મશહુર થશે અને તેણે હજારો હિંદુઓને મુસલમાન બનાવ્યા. જે આવી રીતને વર્તાવ હિંદુ જાતિ કરે તો શું થાય?
ગાંધીજીએ એકવાર એક સનાતનીને પૂછયું: “જે પાણીનાં છાંટાથી હિદુવ ચાલ્યું જતું હોય તો એ હિંદુત્વ કેવું ?”
આ વાત દરેક હિંદુએ સમજવી જોઈએ અને આવી ધર્મમૂઢતા દૂર કરવી જોઈએ.”
શ્રી. માટલિયા : “પણ એ લોકો કંઈ સમજે તો જ ધર્મને સમજી શકે ને? એકવાર લગ્નમાં મીંઢળ બાંધવું રહી ગયું. કેઈ કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાર મહારાજને પૂછ્યું કે મીંઢળ કયાં? તેમણે કહ્યું કે મીંઢળિયો તારા ઉગ્યો નથી ત્યાં લગી ચાલે!” આવું બધું ચાલે છે.” કે
શ્રી. પૂંજાભાઈઃ “દરેક ક્રિયા અને રિવાજે પાછળનું રહસ્ય સમજવું જોઇએ! અગાઉ જાન આવતી અને ગોળનું પાણી પાતા
થી ધૂન લાગે ! ગાડાં પાછાં વળે કે પૈડામાં પાણી રેડે તેથી લાકડું કુલે અને ગાડું ગતિ પકડે. આમ દરેક ક્રિયામાં વિવેક લેવો જોઈએ.
આજે તે એક તરફ માળા ફેરવશે અને બીજી તરફ અઢળક વ્યાજ – વેપાર કરી લોકોને લૂટે અને થોડું મંદિરમાં ચઢાવે અને ધન્ય થાય. આ મૂઢતા દૂર કરવા માટે અહીં શિબિરમાં જે ચાલી રહ્યું છે તે સાંભળીને અમે તો ખરેખર ધન્ય થઈએ છીએ.”
પૂ. દંડી સ્વામીઃ “કો નદીમાં ઘસે નાખે, દૂધ રેડે, ચિંથરીયાદેવ તથા ખિજડીયા દેવ વગેરેને પૂજાય. આ બધા પાછળનું તત્ત્વ સમજવું જોઈએ, તેમ થતું નથી, પણ મૂઢતા પષાય છે. એક મતડિયા દેવ જોયા તેની ઉપર બહેનો ચોટલો ત્રાટકીને પાણી રેડે. સાંભળ્યું કે ત્યાં વેશ્યાની દીકરીએ પગ મૂક્યો. અને જમીન મૂતરવાળી થઈ એટલે તેને દેવ માન્ય અને વધારામાં તેને માંસની બલિ અપાય. આ તે મૂહતાજ છે. તેને દૂર કરવી રહી.”
શ્રી. બળવંતભાઈ : “આજે તે ધર્મ કેદમાં પડી ગયા છે અને ધર્મના નામે તેના અનુયાયીઓ ચરી ખાતા નજરે પડે છે. અને ભલે જૈનધર્મ કે હિંદુ ધર્મ ઉદાર હશે પણ, આજે તો એવું લાગે છે છે કે સ્વર્ગની લાલચ અને નરકના ભય ઉપર જ ધર્મને પા છે. ત્યારે શું કરવું ?”
શ્રી પુંજાભાઇ : “ખરા ધર્મને લોકો આગળ રજૂ કરવે; એ જ ધર્મસૂતાને દૂર કરવાને વિધેયાત્મક ઉપાય છે. એકવાર દેરા સરની ઘીની બલીને કેસ ન્યાયાધીસ પાસે ગયો. ત્યારે ન્યાયાધીશની ટકા સાંભળી ને શરમાઈ ગયા. કે ધર્મ ઝધડે થાય તેરતાક ધર્મ કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબીર સાહેબે કમાલને કહ્યું : कबीर कहे कमाल को दो बातें शीख ले । कर साहब की बंदगी और भूखेको कुछ दे
–સાહેબ એટલે કે જે સત્ય રૂપ ભગવાન છે તેની બંદગી કરવી તે સત–આચાર (સદાચાર ) કેળવે અને ગરીબને દેવું એટલે કે ઉદારતા કેળવવી. મને લાગે છે આ બે બાબતોથી ખરેખર સાચી ધાર્મિકતા આવશે.”
શ્રી, બહાચારી : “આ મારે જાતિ અનુભવ છે.
મધ્યપ્રદેશમાં એક દેવીની ઉપાસના માટે હું આ માસમાં ગયા હતા. ત્યાં સાંભળ્યું કે પૂરી અને કલકત્તાથી આવીને અહીં લોકો બકરાનું બલિદાન ચડાવે છે. લોકોને મારા ઉપર પ્રેમ ખૂબ હતો અને ભારે આ દુષ્કય રોકવું હતું. મેં જમવાનું બંધ કર્યું છે કે પણ અંત:કરણથી ઈચ્છતા ન હતા પણ રખે દેવી કેપે તો ? એ કારણે ચલાવતા.
પણ, મારા ઉપવાસનું નિમિત્ત મળ્યું એટલે વિચારવા લાગ્યા. ગામના પંચનું તંત્ર કેટલાંક દાંડતાના હાથમાં હતું. તેઓ મારા ઉપર જુદી જુદી રીતે દબાણ લાવવા માંડયા. એક જમીનદાર જે આ બલિ આપવામાં આગળ પડતો હતે તેણે ઘણું ધમપછાડા કરવા માંડયા. પણ પૂજારી મક્કમ નીવડે અને તેણે જાહેર કર્યું : “પૂજા ભલે છૂટે પણ દેવી આગળ બલિદાન નહીં કરું !”
આમ એ કર પ્રથા અને બંધ થઈ. દેવી નિમિત્તે ભરાતાં જનાવર બચ્યાં. મને લાગે છે કે તેમાં કોઈ કુદરતી સંકેત હવે જોઈએ જેથી મને શ્રદ્ધા જાગી અને એ કૃત્ય બંધ કરવાનું હું નિમિત બની શકો.”
શ્રી, હારમણીબેન : “અનુભવો વર્ણવાય છે તે ખૂબ ગમે છે પણ ધર્મની કે ગુરુની શ્રદ્ધા ટકી રહે અને છતાં મૂઢતા દૂર થાય એ માગે આપણે જવાનું છે. તે ન ભૂલાવું જોઈએ. (૧૨-૮-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨] ધર્મ-મૂઢતા - ૨
અત્યાર સુધી ધર્મમૂઢતા અંગે આપણે એક દષ્ટિએ વિચાર કરી ગયા છીએ જેમાં ધર્માતર, ક્રિયાકાંડે કે ભય અને લોભના પાયે થતી ધાર્મિક પ્રક્રિયામાં કેવી રીતે ધમ–સૂકતા ફેલાય છે, તે જોયું. પુણ્ય આશ્રિત ધર્મ:
હવે એક બીજી દષ્ટિએ વિચારવાનું છે, તે એ છે કે ધર્મના નામે બ્રમ ઊભો થાય છે અને કોઈ બીજી જ વસ્તુ ધર્મના નામે આવીને બેસી જાય છે. આવી વસ્તુ કે તત્વમાં પુણ્ય એક મુખ્ય તત્વ છે. સમાજને મોટે ભાગ એવો છે જે પુણ્યને ધર્મ માનીને ચાલે છે.. તેથી ઘણું ગેરસમજૂતી ઊભી થાય છે અને આજે મેટા ભાગે પુણ્ય ધર્મનું સ્થાન લઈ લીધું છે. તેથી ધર્મમૂઢતા ફેલાય છે. ધર્મ અને પુણ્ય:
આપણે અગાઉ જોઈ ગયા છીએ કે અધર્મને ધર્મ માની લેવે એ સત્ય-સમ્યકત્વ–નથી એટલે પુણ્યથી થતાં અનિષ્ટો; જે પાપમાં આવતાં નથી પણ અધર્મમાં આવે છે તેને ધર્મ અને પુરુષ એક માનવાથી પુષ્ટિ મળે છે, આમ ધર્મ એ અધર્મ થઈ જાય છે અને સત્ય દુર ચાલ્યું જાય છે; તથા મૂઢતાને પ્રારંભ થાય છે. તેથી સાચા ધર્મને રસ્તો (સત્ય, અહિંસા, ન્યાય, ત્યાગ, સંયમ વગેરે) અવરુદ્ધ થાય છે. ધર્મ :
સર્વપ્રથમ ધર્મ શું છે તે સમજી લઈએ. માણસના કાર્યોમાં એવાં કાર્યો જે સાધના–આચરણમાટે નિઃસ્વાર્થભાવે કળાકાંક્ષા વગર, નિશક્તિ ભાવે, સહિતની દષ્ટિએ કરવામાં આવે છે. તે વર્ષ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦,
ગાંધીજીએ આ અંગે આપણને એક શબ્દ આપે છે તે છે ગીતાને નિષ્કામ કર્મવેગ. કંઈપણ બદલાની આશા વગર જે કાર્ય કરવામાં આવે છે તે ધર્મ છે. 2. કવિવર્ય શ્રી અમરચંદજી મહારાજ સાહેબે આ અંગે એક સુંદર દાખલો આપે છે –
એક ગામમાં તેઓ વિરાજતા હતા, ત્યાં એક ઘરમાં આગ લાગી. ઘરનાં લોકોને મદદ કરવા સહુ બૂમાબૂમ કરવા લાગ્યા. પણ ત્યાં ઊભા-ઊભા અંદરવાળા માટે સહાનુભૂતિ દર્શાવવા લાગ્યા. કેટલાક ધૂળ અને પાણી બંટતા રહ્યા. પણ, કોઈને એમ ન સૂઝયું કે અંદર જઈને જે લોકો સપડાયા છે તેને બચાવવા.
તે વખતે એક જૈન યુવાન ત્યાં આવ્યો. અંદરવાળાની ચીસ સાંભળીને તેણે લાંબો પહોળો વિચાર કર્યા વગર અંદર ઝંપલાવ્યું. તેણે પિતાના શરીરની ફિકર કર્યા વગર એક પછી એકને બહાર કાઢવા શરૂ કર્યા. તે પણ ખૂબ દાઝી ગયે હતો. તેને તરત હોસ્પીટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યો.
કવિ મહારાજશ્રી તેને દર્શન દેવા ત્યાં ગયા. માંગલિક સંભળાવીને પૂછયું: “તમે જે વખતે તે ઘરના બળતા લોકોને કાઢવા ગયા હતા તે વખતે તમારા મનમાં શું ભાવના હતી ? શું તમને તમારા શરીરની કે કુટુંબની ચિંતા નહોતી થઈ?”
યુવકે કહ્યું: “ આવી કશી ભાવના તે વખતે મારા મનમાં ન હતી. તે દુઃખ જોઈને મારાથી રહેવાયું નહીં એટલે મારું કર્તવ્ય સમજી મેં તે ઝંપલાવ્યું હતું!”
શું એવી ભાવના હતી કે મને આ લોકોમાં પ્રતિષ્ઠા મળશે કે પરલોકમાં સ્વર્ગ મળશે.” કવિ મહારાજશ્રીએ પૂછયું. - “અંતકરણને આવેગ હતું અને હું બચાવવા અંદર ગયા હતા. - આ હતું. ધર્મકાર્ય ! જેમાં કીપણુ આકાંક્ષા. વગર ધમનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચરણ થાય છે. જેનસત્ર દશવૈકાલિકમાં ધર્માચરણ અંગે કહેવામાં આવ્યું છે કે તે આલોક કે પરલોકના સ્વાર્થ માટે નહીં; પણ એકાંત આત્મશુદ્ધિ કર્મ-નિર્જરા માટે કરવું જોઈએ. '
હરિશ્ચંદ્ર રાજાએ સત્ય પાલન માટે રાજપાટને ત્યાગ કર્યો. પત્નીને વિયોગ સહ્યો; ભંગીનું દાસપણું સ્વીકાર્યું પણ તેમણે એને બદલો મળે એવું ઈચ્છયું ન હતું. એટલે તે ધર્મપાલન થયું.
મહાત્મા ગાંધીજીએ આફ્રિકામાં ભારતીયોની દુર્દશા મટાડવા તેમને અન્યાય થતો હતો તેને અહિંસક રીતે દૂર કરી સત્યાગ્રહ વગેરે કર્યો. ત્યારે ત્યાંના ભારતીયોએ મળીને તેમને ઘરેણાં તથા રોકડ ભેટમાં આપ્યાં. તેને ગાંધીજીએ પિતાના માટે ન વાપર્યા. કસ્તુરબાનું મન જરા લલચાઈ ગયું પણ ગાંધીજીએ તેમને સમજાવ્યા કે આપણે જે કંઈ કર્યું છે તે બદલાની ભાવનાથી નથી કર્યું. તેનું ફળ પામવાની આપણને આશા ન લેવી જોઈએ; અને અંતે તે બધી રકમનું ટ્રસ્ટ તેમણે કર્યું. આ છે ધર્મભાવના !
જનસમાં અન્નક શ્રાવકનો અધિકાર ચાલે છે. એક દેવ તેમની કસોટી કરીને રાજી થાય છે ત્યારે તેમની પાસે સ્વર્ણ કુંડળ ધરે છે. પણ અન્નક તેને સ્વીકાર કરતા નથી કારણ કે તે પુણ્યનું ફળ હતું. ધર્મ તો ત્યાગ માગે છે.
ધર્મ અને પુણ્યની મહત્તા માટે ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં એક શ્લોક બહુ જ સ્પષ્ટ છે :–
जो सहस्सं सहस्साणं मासंमासं गवं दए तस्स वि संजमो सेयो अहिंतस्स वि किंचण
–જે પ્રતિમાસ લાખ લાખ ગાયોનું દાન કરે છે, પુણ્ય મેળવે છે તેના દાન કરતાં સંયમીનો સંયમ એટલે કે ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે, ભલે તે કંઈપણ દાન ન કરે !
ધર્મ એક અતિ પવિત્ર ભાવના છે. તેનાથી પ્રેરાઈને લેકના એકાંત,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
હત માટે વ્યક્તિ સર્વસ્વ ત્યાગવા નીકળી પડે છે. ત્યારે આપણે બુહ, મહાવીર, ગાંધી, ઈશુ જેવી વ્યકિતઓને પામીએ છીએ. પુણ્ય એટલે શું?
હવે એજ અટપટો પ્રશ્ન એ છે કે પુણ્ય શું છે? પુણ્ય એટલે શુભ આશયથી પરહિત માટે થતું કર્તવ્ય છે. આ કર્તવ્ય કરનાર જાણે છે કે હું અમૂક કાર્ય કરીશ તો અમૂક રીતે ફાયદો થશે. જેમકે કઈ ભૂખ્યાને અન્ન આપે છે ત્યારે એ જાણે છે કે એની ભૂખ સંતોષાશે. કયાંય સ્કૂલ નથી; તે માટે દાન આપવાથી; ત્યાં શાળા થશે અને વિદ્યાર્થીઓ ભણશે.
ત્યાં દાતાના મનમાં કોઈપણ પ્રકારના બદલાની ભાવના હતી નથી; પણ સારા કાર્ય માટે સારું કરવાની ભાવનાનો અંદાજ હોય છે. પુણ્યમાં સામાન્ય રીતે લોકહિતની ભાવના સ્પષ્ટ હોય છે; પણ બદલામાં કંઈ પણ મેળવવાની અપેક્ષા હોતી નથી. પુણ્ય અને અધર્મ:
પણ, આ પુણયમાં જ્યારે અપેક્ષાની કે સ્વાર્થની ભાવનાને પ્રવેશ થાય છે ત્યારે તે પાપ તે નથી થતું પણ અધર્મ બની જાય છે. જેમકે કોઈ શુભ આશયથી દાન આપે છે. તે પુણ્ય છે; પણ તે જ્યારે એમાં એવી આશા રાખે છે કે મને તેનાથી પ્રતિષ્ઠા મળશે; અથવા પરલોકમાં સ્વર્ગસુખ મળશે; કે મારાં છોકરાં હૈયાંઓને મારે નામ યાદ અપાવશે. આવી કિંચિત ભાવના, પુણ્યના આશયને મારી નાખે છે. અને તે પુણ્ય ન રહીને એક પ્રકારને વેપાર થઈ જાય છે જ્યાં શુભઆશય રહેતો નથી.
ઘણા લોકો દાન એટલા માટે કરે છે કે તેઓ બીજા કરતાં ઉજળાં દેખાય, કે તેમને પ્રમુખ સ્થાન મળે કે લોકો તેમની વાહવાહ કરે. આમાં પુણ્યમાં રહેલો શુભ આશય તણાઈ જાય છે અને એક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારનું અહં પેદા થાય છે. અહં કે અભિમાન કદિ ધ નથી. એટલે એ આખા કર્તવ્યનું પરિણામ અધર્મમાં પરિવર્તન પામે છે. બદલાની ભાવનાએ થતું દાન અને તેનાં ભયસ્થાને:
બદલાની ભાવનાએ થતાં દાનમાં-પુરયમાં–પોતાનાં ભય સ્થાને છે. જયારે દાન આપનારમાં અહેમેટાઈ-પ્રવેશે છે અને તેને એવી પ્રતિષ્ઠા મળે છે ત્યારે તે વધારે દાન કરવા પ્રેરાય છે, પણ આ વધારાના દાન માટેની રકમ એવા પ્રકારનાં સાધનથી મેળવાય છે જે શુદ્ધ હેતાં નથી. ઘણીવાર મોટાભાગે, અનીતિ, શોષણ, કાળાંબજાર, દાણચેરી, કચેરીથી તે ધન ભેગું કરીને દાન આપે છે. તેના કારણે સમાજમાં તેને પ્રતિષ્ઠા મળે છે. આમાં બે ભયસ્થાને રહેલો છે –
(૧) તેને પિતાનાં છેટાં સાધન કે અપ્રામાણિકપણે મળેલી રકમને મનમાં ડંખ રહેતો નથી; તેથી તે ગરીબનું વધારે શોષણ કરે છે.
(૨) લોકો તેનું અનુકરણ કરવા માંડે છે. આવું સસ્તું માની લીધેલું પુણ્ય કમાવવા માટે ચડસાચડસી ચાલે છે અને સહુથી દુઃખદ બીન તે એ છે કે આ રીતે પેદા થતા પૈસાને ગયા જન્મના પુણયને પ્રતાપ માનવામાં આવે છે.
પરિણામે એક ખોટો ચીલો પડે છે. પુણ્યનું મહત્વ વધે છે અને ખરા-ધર્મનું મૂલ્યાંકન ઓછું થતું જાય છે. આવાં પુણ્યના પિષણ માટે શેષણ વગેરે અનેક અનિષ્ટો ચાલુ થઈ જાય છે, તેમને ઉત્તેજન મળે છે.
સહુથી વધારે ભયંકર ભયસ્થાન તે એ છે કે ન્યાય–નીતિએ કમાણી કરવી જોઈએ-તે અસ્તેય ધર્મ–સદંતર વિસરાઈ જાય છે; લોકો ભૂલથી અધર્મને આચરે તો છે પણ તે ભૂલને ભૂલ નથી ગણતા અને વધારામાં ભૂલને પુય માનીને તેને વધારતા જાય છે. તેથી ભૂલને ડંખ રહેતો નથી અને દેશનાં થર જામતા જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યથી અધર્મ અને અધમથી પાપ:
આના કારણે સમાજની જે શુદ્ધિ થવી જોઈએ તે થતી નથી. પરિણામે અધર્મથી આગળ વધીને પુણ્ય મેળવવા માટે પાપાચાર શરૂ થાય છે. લોકો ગમે તે રીતે પૈસો મેળવ-તેમાં પણ લૂંટફાટ, ચોરીને, વેશ્યાઓને, થાપણ પચાવી પાડવાન, વ્યાજ વધારવાનો વગેરે ધંધાથી પાપની રીતે પસે મેળવવા પાછળ મથે છે, પરિણામે દાનપુણ્ય એક શુભ આશાય રૂપે રહેતું નથી પણ ગમે તે ભોગે પેસે મેળવી નામના મેળવું, એવી પાપ-ભાવના શરૂ થાય છે.
એટલે જ જૈનસત્રમાં મહારંભ અને મહાપરિગ્રહને નરકનાં દ્વાર ગયાં છે. એવી ભૂલને સમાજ ચલાવતો જાય છે તેથી સમાજશુદ્ધિ થતી નથી. આવી જામતી જતી અશુદ્ધિને તપ-ત્યાગ પણ શુદ્ધ કરી શકતાં નથી. આમ ધર્મપુણ્યાશ્રિત થાય છે ત્યારે ભયંકર ધમ–મૂહતા ફેલાય છે અને તેને દૂર કર્યા સિવાય સ્વસ્થ ધાર્મિક સમાજની કલ્પના અધૂરી જ ગણાશે. પુણ્ય ત્યાજ્ય છે? :
એથી એક પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે કે શું પુણ્ય ત્યાજ્ય છે? પુણય એકાંત ત્યાજ્ય નથી. તે એક શુભ આશયે થયેલું કર્તવ્ય છે, એટલે તેની જાહેરાત ન કરવી જોઈએ. કુટુંબમાં માતા બધું કાર્ય કરે છે, હલકામાં હલકું કાર્ય કરે છે પણ તેની જાહેરાત નથી કરતી. એવી જ રીતે દાન માટે પણ કહ્યું છે કે “ન રવા પરિવર્તિત 'દાન આપ્યા પછી કઈને કહેતા ન ફરવું. એટલા માટે જ ગુપ્તદાનને મહિમા વધારે છે.
પુય ધર્મને પ્રાપ્ત કરવાનું એક સાધન છે એટલે તેને સાધન તરીકે જ ઉપયોગ કરવો જોઈએ. પુષ્યવાળાનાં મનમાં ઊડે–ઊઠે બદલાની-કર્તવ્ય કર્યાની ભાવના હોય છે ત્યારે ધર્મવાળાના મનમાં એમ થતું નથી. તદ્દન નિષ્કામ કર્મયોગ સધાતો નથી એટલે પુણ્યને આધાર લેવું પડે છે. પુણ્ય એ રીતે નીતિ–ન્યાયની ભૂમિકા છે, ત્યારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
ધર્મ અધ્યાત્મની ભૂમિકા છે. અધ્યાત્મની ભૂમિકાએ જવું હોય તેમ નીતિની ભૂમિકા જરૂરી છે; પણ પુણ્યને શ્રેષ્ઠ માની ધર્મને પુરૂષાર્થ ન કરો એ સ્થિતિ ધર્મમૂઢતા છે.
નંદ મણિયારે રાજગૃહોમાં વાવ બંધાવી, પછી ત્યાં ભોજનશાળા, અતિથિશાળા, દાનશાળા, ચિત્રશાળા બંધાવ્યા. તેને ઉદેશ્ય શુભ હતો. તેનું પુણ્ય મેળવ્યું. પણ પિષધમાં બેસીને ધર્મને પુરૂષાર્થ કરતો હતો તે વખતે લોકમુખે પિતાની પ્રશંસા સાંભળી તે ભૂલાય. તેનામાં મમત્વ અને અહત્વ જાગ્યું. તેણે ધમકરણની કિંમત ન કરી. તેણે પુણ્યની વધારે કિંમત આંકી પરિણામે તે કાળ કરીને દેડકાની યોનિ–તિયચ ગતિ પામ્યા. ત્યાં દેડકાના ભાવમાં તેને જ્ઞાન થયું અને તે ધર્મ ઉપર સ્થિર થયું અને મરીને દેવલોકમાં ગયે.
એટલે અહીં પુણ્યકાર્ય કરવું, એ ખોટું ન હતું. પણ પુણ્યકાર્યમાં આસક્ત થઈને ત્યાં જ મમતા અને આસક્તિમાં અટવાઈ જવાથી ધર્મનું મહત્વ ઘટી ગયું હતું. એવી જ રીતે જ્યાં ધર્મના બદલે પુણ્યને આગળ પડતું સ્થાન આપવામાં આવે છે ત્યાં ધર્મમૂઢતા જાગે છે. જે તેમાં જાગૃતિ ન આવે તે અધમ અને અંતે પાપાચાર વધે છે. ધનાશ્રિત ધર્મ:
એવી જ રીતે જ્યારે ધર્મ ધનની આશ્રિત થઈ જાય છે એટલે કે પૈસાદારોને માત્ર પૈસાને લીધે ધર્મ, ધર્મક્રિયાઓ કે ધર્મસ્થાનકોમાં વધારે મહત્વ અપાય છે ત્યારે પણ સમાજમાં મહતા પાંગરે છે. પરિણામ એ આવે છે કે ધર્મ ઉપર દઢ રહેનાર લોકોને પ્રતિષ્ઠા મળતી નથી અને આ તરફ અગાઉ વિચારી ગયા તેમ ગમે તે પ્રકારે મેળવેલાં પૈસાને પુણ્યાઈ તેમ જ પૈસા વાપરવાને પુણ્યના બદલે ધર્મ માની લેવામાં આવે છે. ઘણીવાર એવું જોવામાં આવ્યું છે કે જ્ઞાની-સંતો અને સાધુઓ પણ એમને પ્રતિષ્ઠા આપે છે. એટલે બધા એ પ્રમાણે થવાને પ્રયત્ન કરે છે. એવું પણ જોવામાં આવે છે કે આવા પૈસાથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
કસેવ-બ્રાહણેને પણ પ્રભાવિત કરવામાં આવે છે કે ખરીદી લેવાય છે.
ધર્મકાર્યમાં પૈસે વાપરવું એ સદ્દકાર્ય છે પણ એવા પૈસાદારને ધર્મવીર કે ધર્માત્માની છાપ લાગી જતાં તેને બેટું ઉત્તેજન મળે છે અને તે અધર્મ કે પાપની રીતે પણ પૈસે પેદા કરવા લાગે તે તેને કહેવાની કે રેશકવાની કોઈ હિંમત કરી શકતું નથી.
શાસ્ત્રોમાં તે સ્પષ્ટતઃ ધર્મને જ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. રાજા શ્રેણિક જેવાને મહાવીર પ્રભુએ પ્રતિષ્ઠા ન આપી અને પુણિયા શ્રાવક પાસે મોકલ્યો. આખું રાજ્ય આપીને પણ તે પુણિયા શ્રાવકની સામાયિક ન ખરીદી શક્યો. તેણે કહ્યું : પ્રભુને જ જઈને પૂછો કે સમતા-ધર્મની શી કિંમત છે?”
શ્રેણિકે ભગવાન મહાવીરને જઈને પૂછયું, ભગવાન મહાવીરે કહ્યું; શ્રેણિક! તમારી પાસે કેટલું ધન છે?” ઍણકે જવાબ વાળ્યો: "બાવન ડુંગરીઓ થાય એટલું ધન છો?
પ્રભુએ કહ્યું: “એટલું ધન તે સામાયિક સમતા ધર્મની દલાલીમાં ચાલ્યું જાય !”
અહીં તારવવાનું એટલું જ છે કે પ્રભુ મહાવીરે શ્રેણિક જેવા પૈસાદાર પુરૂષને પ્રતિષ્ઠા આપી ન હતી; પણ પુણિયા જેવા ધર્મનિષ્ટને પ્રતિષ્ઠા આપી હતી.
એટલે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓનું એ કર્તવ્ય થઈ જાય છે કે તેમણે પોતાના તવાવધાનમાં ચાલતી પ્રવૃતિઓ અને સંસ્થાઓમાં એ ખાસ ધ્યાન રાખવું જોઇએ કે ત્યાં નાયી ધર્મપરાયણ અને સાત્વિક વ્યક્તિને મહત્ત્વ અપાય; પણ પૈસાદારને માત્ર પૈસાના કારણે મહાવ ન અપાય. ' મુનિશ્રી સંતબાલાજી એટલા માટે જ પિતાની પ્રેરણાથી ચાલતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવૃત્તિઓ અને સંસ્થામાં પૈસાદારોને કેવળ પૈસાના કારણે મહત્વ આપતા નથી. તેવી રીતે દાન આપનારનું પાટીયું કે તખ્તી લગડાવતા નથી. - સદભાગ્યે ઘાટકોપર શ્રી સંઘે તેમની પ્રેરણાથી એ કાર્ય ઝીલ્યું
છે કે ત્યાં પણ ત્યાગ–તપ કરનારને પ્રતિક્રમણ બલવાને અધિકાર તે અપાય છે. - જ્યારે સમાજશુદ્ધિ કે સત્ય ઉપર પ્રતિષ્ઠિત રહેવાની વાત આવે છે ત્યારે પૈસાદાર લોકો પસે આપે છે એ શુભ છે; પણ જાતે તપ-ત્યાગના પ્રસંગે “અમે તે પસે આપો !” કહીને છુટી જવાની વાત કરે છે તે બરાબર નથી. સાથે “ અમે દાન કર્યું છે ” એમ કહી ત્યાગ-બલિદાનવાળાનું સ્થાન ઝુંટવી લે તે પણ બરાબર નથી.
મહાત્મા ગાંધીજીએ જ્યારે અસહયોગ આંદોલન છેડયું હતું તે વખતે કેટલાક વકીલો, પૈસાદાર અને શિક્ષકો એમ કહેવા લાગ્યા કે “ અમે અમારી કમાણીમાંથી અમૂક રકમ આપવા તૈયાર છીએ.”
દેશબંધુ દાસ પણ તેમાં એક હતા. ગાંધીજીએ કહ્યું “મને તમારા પૈસાની જરૂર નથી. મને તો તમારી જરૂર છે. ત્યાગ અને બલિદાન માટે તૈયાર થઈને નીકળી આવે ! ”
તે વખતે અને આઝાદીની લડતના અનેક બીજા પ્રસંગોએ લોકો ગાંધીજીની હાકલ સાંભળી તે વખતના આંદોલનમાં જોડાયાં હતા. તેની પાછળ કેવળ ધર્મબુદ્ધિ હતી. એટલે જ ગાંધીજી હમેશાં આશ્રમમાં ઊતરતા. દિલ્હી જેવા શહેરમાં પણ હરિજનવાસમાં ઉતરતા; પણ ધનિકોને બેટી પ્રતિષ્ઠા ન આપતા.
ધર્મનું સ્થાન ધન કે જ્ઞાન બન્ને ન લઈ શકે, અને એ લેવાનું શરૂ કરે તો મૂઢતા ફેલાતી જાય. - મારવાડને એક દાખલો છે. ત્યાં જે મહીનાના ધમધોખ તડકામાં એક શેઠ અને પંડિતજી ઊંટ ઉપર સવાર થઇ બીજે ગામ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
જતા હતા. રસ્તામાં તેમણે એક માંદા માણસને જ. ઊંટવાળા સાથે બને ઊતર્યા. પંડિતજીએ જઈને ધર્મની વાત કરી કે ભોગવ્ય કર્મ સિવાય છૂટકો નથી શાંતિથી સહેજે !”
પછી શેઠ આગળ આવ્યાઃ “આ રૂપિયા લે...દવાદારૂ કરાવજે .”
તે વખતે ઊંટવાળાને થયું કે પૈસે પડ રહેશે પણ આને ઊંચકીને જવું જરૂરી છે એટલે તેણે શેઠ અને પંડિતને ઊંટ ઉપર જવાનું કહ્યું અને તે એને પિતે ઉપાડી નજીકના ગામના દવાખાને ગયો. ડોકટર પાસે દવા કરાવી અને તેના પૈસા ચૂકવી તેની વિદાય લીધી. ઊંટવાળાને પેલા દર્દીએ અંતરના આશિષ આપ્યા.
આમ જ્યાં નિસ્વાર્થ ત્યાગ-તપની જરૂર હોય ત્યાં ધન આપીને રહી જવાથી કે એમાં જ સંતેષ માની લેવાથી ધર્મ ધનાશ્રિત થઈ જાય છે અને તેનાં માઠાં પરિણામ આવે છે.
મેધકુમાર જ્યારે મુનિ થાય છે ત્યારે દીક્ષા પ્રમાણે તેમને છેલ્લે સૂવું પડે છે તેથી ઘણાની ઠોકર લાગે છે પરિણામે તેમને થાય છે કે યાં હું રાજકુમાર અને કયાં આવી મારી દશા ? સવારે જ વેશ અને ઉપકરણે સેંપીને ઘેર જવાનું વિચારે છે. સવારે પ્રભુ મહાવીર પાસે જાય છે. પ્રભુ તેને પૂર્વભવનું જ્ઞાન સ્મરણ કરાવતાં કહે છે કે “તમારા ને ગયા હાથીના ભવમાં તમે એક સસલા માટે એક પગે વીસ પહેર સુધી ઊભા રહીને કેટલો ત્યાગ કરેલો ? હવે આ જન્મમાં તપ-ત્યાગથી કેમ કંટાળો છો?”
મેધમુનિને ભૂલ સમજાઈ કે ધન-વૈભવ કરતાં ધર્મની મહત્તા વધારે છે. એટલે ધર્મને ધન-આશ્રિત ન બનાવવો જોઈએ. ઘણીવાર કોઇની કોઈ ભૂલ થઈ જાય તે દંડ તરીકે પૈસાને સ્થાન આપવામાં આવે છે કે તું અમૂક રૂપિયા ભરી દે તે ચાલે ! આનાં કારણે પણ પેલી વ્યકિત શુદ્ધ થતી નથી અને પૈસાના કારણે પ્રતિષ્ઠિત થઈને ફરે છે. તે પણ ધમકતાનું કારણ બને છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાશ્રિત ધર્મ
એવી જ રીતે ધર્મ જ્યારે રાજ્યાશ્રિત થાય છે ત્યારે મૂઢતા ફેલાય છે, ધર્મમાં શિથિલતા આવે છે. વટાળવૃત્તિ, ખૂન-હિંસાનાકારણે ધર્મ પરિવર્તન વગેરે અધર્મને પ્રચાર થાય છે. પરિણામે સંખ્યાને વધારે થાય છે પણ ધર્મની મૂળ ભાવનાને લેપ થાય છે.
આપણે ઇતિહાસના અજવાળે જે ધર્મ રાજ્યાશ્રિત થયે ત્યારે શું પરિણામ આવ્યું તે જોઈએ.
બૌદ્ધધમ રાજ્યાશ્રિત થશે એટલે વિદેશોમાં ગયે, તેને વિસ્તાર ફેલાય પણ તેમનામાં ઊંડાણ અને સિદ્ધાંત-નિષ્ઠા ન રહી. પરિણામે જે ભગવાન બુદ્ધ યજ્ઞમાંથી બકરાને છોડાવી લાવવા સુધી અહિંસામાં વધ્યા; ત્યાં બાદ્ધ ભિક્ષુઓમાં માંસાહાર, શિથિલતા, અનાચાર અને છેલ્લે છેલ્લે રાજનીતિના હાથા બની માનવ-હિંસાના કારણે બન્યા અને બીજાને બનાવ્યા.
ખ્રિસ્તી ધર્મ રાજ્યાશ્રિત થયા. પરિણામે પિપ-મુખ્ય ધર્મગુરુની સત્તા રાજ્ય ઉપર વધી. પરિણામે તેમના સંપ્રદાયને ન માનનારાઓને કાપી નાખવાના બનાવો બન્યા. ધર્મગુરુઓમાં સત્તાના કારણે શિથિલતા આવી. વૈભવશાળી દેવળોની પછવાડે ઈશુને આત્મા દટાઈ ગયે; જેણે ધર્મને રાજ્યની પકડમાંથી મુક્ત કરાવવા માટે બલિદાન આપેલું; તેના જ અનુયાયીઓ રાજ્યના શરણે ધર્મને લઈ ગયા.
ઈરલામ ધર્મ રાજ્યાશ્રિત થયે, એટલે તલવારના જોરે ધર્મપરિવર્તન, ન માને તે કાલ, સ્ત્રીઓ ઉપર બળાત્કાર વગેરે અનિષ્ટો થયાં. તેમાં મુસ્લિમ શાસકોએ મજહબના નામે સમર્થન આપીને તે અનિષ્ટને એવું ભયંકર રૂપ આપ્યું કે આજે બે મહાન જાતિ હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે તેમણે હંમેશ માટે એક દીવાલ ચણે દીધી છે. જ્યારે હઝરત મુહંમદ બધા માનવને ખુદાના બંદા કહીને તેમની વચ્ચે ભેદભાવ ન કરવાનો સ્પષ્ટ આદેશ આપ્યો છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુ ધર્મમાં પણ જ્યારે કેટલાય આચાર્યો રાજ્યાશિત થયાત્યારે તેમનામાં સુખસાહ્યબી આવી ગઈ. સિદ્ધાંત નિષ્ઠા કાયમ ન રહી અને સંન્યાસીવાદમાં પરાશ્રયીપણું વધી ગયું. તે ઉપરાંત એક નવા પ્રકારની સુખસાહ્યબી, મઠાધિપતિ કે ગાદી મેળવવાથી આવી.
જૈન ધર્મમાં પણ એવી ઘટનાઓ અપવાદ રૂપે જોવા મળે છે. હરિભદ્રસુરિએ કુર્મારપુરના રાજાના આશ્રયથી પિતાના શિષ્ય હંસ અને પરમહંસને મારી નાખવા બદલ બૌદ્ધો પાસે બદલો લેવા માટે શાસ્ત્રાર્થ માટે બોલાવી તેમને કકળતા તેલમાં બળવાની શરત મૂકેલી. સિદ્ધસેન દિવાકરે રાજા પાસે પાલખી વગેરે કબૂલ કર્યા પણ તેમના ગુરુના કહેવાથી તેમણે પાછળથી ત્યાગ કર્યો અને પ્રાયશ્ચિત સ્વીકાર્યું.
પણ, જૈનેના યતિવર્ગમાં તે સ્પષ્ટતઃ રાજયાશ્રિતતાના કારણે રાજાને આકર્ષવા યંત્ર-મંત્ર-તંત્રના પ્રયોગો થયા. છત્ર–ચામર-પાલખી વગેરેને વૈભવ આવ્યો અને અંતે કંચન-કામિનીની પણ આસક્તિ વધી. આજે યતિવર્ગનું એના કારણે જ મહત્વ ઘટી ગયું છે.
ઘણીવાર એવું મનાય છે કે ધર્મને રાજ્યનો આશ્રય મળે તે તેને પ્રચાર વધશે; પણ ધર્મને પ્રચાર કે વિસ્તાર ધર્મના મૂળભૂત તના પ્રાણુ ઉપર હોવો જોઈએ, નહીંતર ધર્મ કેવળ નામમાત્રને રહી જાય છે અને રાજ્યસત્તાના આશ્રયે જતાં ઘણું અનર્થો પાંગરે છે. પલેકાશ્રિત-ધર્મ:
એવી જ રીતે ધર્મમૂઢતા ફેલાવાનું એક બીજું કારણ છે તેને પરલેક-આશ્રિત કરી દે. ઘણું લોકો માને છે કે ઈહલોક માટે ધર્મપાલનની જરૂર નથી પણ તે પરલોક માટે છે. પરિણામે તેઓ આ લોક-આ ભવને કલેશમય કરી મૂકે છે અને પરિણામે પરલોક પણ બગડે જ છે. આ લેકમાં જેણે સાચા ધર્મનું સત્ય-અહિંસાદિનું) પાલન કર્યું હશે તેને જ પરલોક સુધરવાને છે.
પરલોકના નામે મુકરર ધર્મક્રિયાઓ કરવાથી, જ્યારે સમાજ કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજયમાં અનિષ્ટ વધે છે ત્યારે અમને શું ? એમ કહીને ચૂપ બેસી રહેવાય છે. પરિણામે દાંડતો , સ્ત્રી અ-રક્ષા, સંસ્કૃતિ-હાસ તરફ તે ઉદાસીન બને છે. તે ધર્મ અને સમાજ, ધર્મ અને જીવનવહેવાર તેમજ ધર્મ અને રાજનીતિને જુદાં માને છે અને તે ધર્મ વિશાળ ન બનતા સંકુચિત-વાડાને બની જાય છે.
માત્ર પરલોક માટે કરવામાં આવતા ધર્મને એટલા માટે ઉધારિયા ધર્મ કહેવાય છે. જેમ આજના ખરક માટે આવતી કાલે મળવાનું જમણુ કામ ન આવે એવી જ રીતે ઈહલોક માટે પરલોકને ધર્મ કામ ન આવે ! જે ધર્મ આજે હમણું કરવાનું છે. તે અર્થ, રાજ્ય, સમાજ બધા ક્ષેત્રોને લાગુ પડે છે. એટલે જ ભગવાન મહાવીરે ધર્મને સમાજવ્યાપી બનાવવા માટે સમાજરચના કરી હતી અને ગાંધીજીએ તેને સર્વક્ષેત્રે આચરી બતાવ્યો હતો. ચમત્કાર ધર્મ નથી:
ઘણું લેક સિદ્ધિ કે ચમત્કારને આશ્રિત ધર્મને મૂકીને લોકોને આકર્ષી ધર્મ ચલાવવા કે ફેલાવવા મથે છે; ત્યારે પણ સમાજમાં ધર્મમૂકતા ફેલાય છે, કારણ કે તેથી ધર્મ એ ચમત્કાર સુધી રહી જાય છે અને ધર્મના સ્થાને ચમત્કાર આવી જાય છે.
આ બધી ધર્મમૂઢતાઓના કારણેથી સમાજે ચેતતા રહેવું જોઈએ અને સાચા ધર્મનું આચરણ સામાજિક જીવનમાં આવે તે માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
ચર્ચા-વિચારણું પૂ. દંડી સ્વામીએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “મને બૌદ્ધભિક્ષ ધમકીર્તિને એક એક યાદ આવે છે. તેમાં કહ્યું છે:–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદને સંપૂર્ણ માનીને ચાલવું એ ધર્મમૂઢતા છે, માટીના વાસણ બનાવનાર કુંભાર છે એમ જગતકર્તા તરીકે નિર્ગુણ બ્રહ્મ પરમાત્માને માનવા તે પણ ધર્મમૂઢતા છે. સ્નાન વગેરે કર્મકાંડમાં ધર્મ માને, એ પણ મૂઢતા છે અને જાતિવાદને ધર્મ માને એ પણ મૂઢતા છે.” ટુંકમાં એકાંગીપણું કે સંકુચિતપણું તે જ ધર્મમૂઢતા છે.”
શ્રી માટલિયા: “ધર્મમૂઢતાના એક કારણમાં ચમત્કાર અને સિદ્ધિનું વિશેષ વિગ્ન થવું જોઈએ, કારણ કે ચમત્કાર અને પરચે બતાવે તે આખા સિદ્ધાંત ઉપર નાથસંપ્રદાય ઉભો થયો હોય એમ જણાય છે. પરિણામે તેમની ઉપાસના વગેરે પાછળ એ જ તત્વ કામ કરે છે અને ધર્મમૂઢતા વધતી જાય છે.
ઘણીવાર એવું થાય છે કે સમાજ એક કાળે જે નીતિ નક્કી કરે તેને પુણ્ય માને છે. તેને આપણે સામાજિક પુણ્યનીતિ માનીએ તો તેમાં વધે નથી; એવું મને લાગે છે, કારણ કે મોટા ભાગે સામાજિક નીતિને આધાર ધર્મ હોય છે. તે ધમ નીતિપ્રમાણે સમાજમાં સુખસગવડ-અનુકૂળતા વધારવાનું ધ્યેય હોય છે. ધર્મનું કામ માત્ર નીતિ કે સદાચાર નથી, ધર્મ તે વ્યકિત અને સમાજને પૂર્ણતા તરફ દોરી જાય છે. - એટલે આપણે એમ કહી શકીએ કે પ્રગતિમય મૂલ્ય આપે તે ધર્મ છે. ઘણીવાર તે વખતના મૂલ્યો ન બદલવાના કારણે અવરોધ પણ થાય. સંશોધન, સિદ્ધાંતની સ્થિરતા અને મૂલ્યોનું પરિવર્તન કરે તે ધર્મ છે. ધર્મતત્વ એક માળખામાં બંધાયેલું રહેતું નથી. દા. ત. અગાઉ એમ નક્કી થયું કે પોતાની સ્ત્રીથી સંતાન થાય તે પુણ્ય. પણ કેટલી સ્ત્રીઓ હોવી જોઈએ તેની મર્યાદા નહતી બાંધવામાં આવી. એટલે અનેક પત્નીત્વ નીતિને બાધક ન હતું. પણ આજે તે બાધક ગણાશે. ટુંકમાં સંયમનું લક્ષ્ય રાખીને પરંપરાને બદલાવે તે ધર્મ; એમ ગણી શકાય. આવા ધર્મના બદલે પુણ્ય-આશ્રિત, સત્તા આશ્રિત કે શ્રીમંતાઈઆશ્રિત ધમને ધર્મ ન માનવાની તેમજ ધર્મમૂઢતા સંબંધી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્ય પ્રકારનું માર્ગદર્શન મળે તે માટે જ ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓને માર્ગદર્શક રૂપે અનુબંધ વિચારધારામાં સ્થાન આપેલ છે.”
શ્રી દેવજીભાઈ “આજે મેટા ભાગે સાધુ-પુરૂષ પણ આ પુણ્ય અને ધર્મની બાબતમાં જાગૃત નથી. મેં એક કસબામાં નજરે જોયું કે શ્રાવક-શ્રાવિકાએ માસખમણ (માસના ઉપવાસ) કે અઠાઈ (આઠ ઉપવાસ) કર્યો હોય ત્યાં કોઈ જુગારી ગૃહસ્થ જુગારના પૈસાની લહાણી કરે તો તેનાં ગીતે સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકાની હાજરીમાં ગવાય અને બધાના મુખમાંથી નીકળે કે “શેઠ હજે તે આવા હજો !
મને અગાઉ થતું હતું કે આમ કેમ થતું હશે? પણ પુણ્ય અને ધર્મ વચ્ચે અંતરનું પાયાનું જે માર્ગદર્શન આજે મળ્યું છે તેથી એ ખ્યાલ આવી શકે છે કે એ ધર્મ મૂઢતામાંથી બહાર નીકળી વ્યાપક થવું જોઈએ.
મારા ખ્યાલ પ્રમાણે ધર્મ એકડા સમાન છે અને પુણ્ય મીંડા જેવું છે. માંડાની આગળ એકડો શોભે અને બન્નેનું એકબીજાથી મૂલ્ય વધી જાય છે. ખેડૂત કણ માટે અનાજ વાવે છે પણ સાથે ઘાસચારો આપોઆપ થાય છે. તેમ શુદ્ધ અંતઃકરણથી શુભકર્મ કરતાં ધર્મ અને પુણ્ય બને સાથે-સાથે થાય છે.”
પૂ. દંડી સ્વામી: “જેમ દશ પ્રકારે યતિધર્મ કહ્યા છે તેમ દશ યજ્ઞ પણ કહ્યા છેઃ (૧) બ્રહ્મયજ્ઞ (૨) દેવયજ્ઞ (૩) પિતયજ્ઞ (૪) પ્રાણયજ્ઞ (૫) કૃપયજ્ઞ તેવી જ રીતે (૬) કાગડા (૭) કુતરા (૮) કીડી (૯) ગાય અને (૧૦) અતિથિ. તે બધાને પણ ગ્રાસ આપવો એ પણ યજ્ઞ કહ્યો છે.
શ્રી પંજાભાઈ: “એક અર્થમાં તો તે સ્વાર્થની વાત છે. દા. ત. કીડીઓ ઘી, ગોળ, વગેરે ઉપર ચડીને ન બગાડે તેટલા માટે તેના દર ઉપર જ ખવડાવવું અને કુતરા-ગાયને કંઈક નીરવું એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ વસ્તુ ન બગાડે તે માટે એ પ્રયોગ હશે. આમ પ્રાણી માત્ર સાથે એકાત્મભાવ સાધવાની એ વાત હશે.
પણ કયારેક તો આવી ક્રિયાઓમાં હદ થાય છે. સત્યનારાયણની કથા ચાલતી હોય ત્યારે લોકો ગપાટાં મારે અને મહારાજ ચમો વગાડે એટલે બધા “જય” બેલે. તેમાં પણ ચમત્કારની વાતે વધારે આવે છે. એવું જ શાહનું છે કે અહીં ખવડાવો એટલે પિતાને પહોંચી જશે. આ ઉપરાંત જાપ કોઈ કરે અને પુણ્ય પિતાને મળે એ માટે જાપ બેસાડાય એ કયાં સુધી યોગ્ય છે?
આમ આજની ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં કયાં મૂઢતા અને કયાં ધર્મ છે તે બતાવવાની સતત જરૂર રહે છે, તેમ જ આમૂલ સંશોધન થવાની અગત્યતા છે.
શ્રી બળવંતભાઈ: “સત્યનારાયણની કથામાં તે સત્યને જય થાય એ જ વાત સમજવાની છે. રાજા ખોટું બોલી ભેદભાવ કરે, અને વાણિયે સાધુ પુરૂષ પાસે ખોટું બોલે તે યોગ્ય નથી એ સમજવું જોઈએ.
બાકી, બ્રાહ્મણોને જમાડવા બાબતના કેટલાક કડવા અનુભવે થયા છે તે કહું છું. એક ભરવાડ ખૂનમાંથી નિર્દોષ છૂટતાં તેણે બ્રાહ્મણોને લાડવા જમાડયા હતા. તે જોઈને મને આવું કોઈપણ જમણ જમવાની હેશ જ ન રહી.
એવી જ રીતે શિહોરના એક મોટા સટેડિયાનું જમણ હતું. બધા કહે કે બહુ સારું જમણ, તમે પણ ચાલો? મને આશ્ચર્ય થતું કે ધર્મામા કહેવાતા લોકો પણ એ જમણ જમવામાં નાનમ અનુભવતા ન હતા.
રામાયણ અને મહાભારત સાંભળીને પણ લોકો અન્યાયને ચાલવા દે એ તો વિચિત્ર જ ગણાય. “કરશે તે ભરશે અને અજામિલના નામે તરશે !” આમ ધર્મ–મૂઢતા ચલાવી લેવાય તે તે ખોટું જ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી બ્રહાચારી : “સત્યનારાયણની કથા પાછળ તે પૂરું રહસ્ય છે. કલાવતી કન્યા સત્ય ખાતર મોડી પડે છે અને માને એ વાત કરે છે તેથી મા સત્યને સંભારે છે. પરિણામે તેને પતિ અને જમાઈ પણ શ્રદ્ધાળુ થાય છે. આ આખી કથાને આધુનિક ઢબે ઘટાવવી જોઈએ.
ધર્મમૂઢતાને એક મારો તાજો અનુભવ કહું. એક હિંદુ ભાઈ એક મુસ્લિમ કન્યાને પરણ્યા હતા. દશ વર્ષ વીતી ગયાં. ત્રણ બાળકો થયાં, તે વખતે હું કર પાત્રીજીને ત્યાં હતા. ત્યારે એ દાખલો અમારી આગળ આવેલો. શ્રી સીતારામજી વગેરે મટામેટા માણસ હોવા છતાં તેઓ આ દાખલામાં કંઈ કરી શક્યા ન હતા. કદાચ પાંચેયને મુસલમાન બનવું પડયું હોય તે નવાઈ નહીં. આજે મત, પૈસા અને શિક્ષણની કિંમત છે, બાકી ગરીબ, મધ્યમવર્ગ અને બિન લાગવગવાળાને કોઈ ભાવ પૂછતું નથી. આ બધા ઉપરથી લાગે છે કે સમાજમાંથી ધર્મને ભાવ હઠતા જાય છે.” .
શ્રી બળવંતભાઈ: “આજે સાચાને તે હઠવું પડે છે. એટલે પરિસ્થિતિને ધરમૂળથી બદલવાની જરૂર છે.
નેમિમુનિ : વાત એ જ છે એટલે આપણે આખીયે પરિસ્થિતિને પલટવા, સાચી ધર્મભાવના સમાજના જીવનમાં લાવવા સુસંસ્થાઓ સાથે અનુબંધે જોડવાનું કહીએ છીએ.
(૧૮-૮-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭]
શાસ્ત્રમૂઢતા , જીવનનું સ્પષ્ટ દર્શને એ ધર્મ છે પણ તેને મઢતાઓએ આવરી લીધું છે. પરિણામે ધર્મ સ્પષ્ટ થતું નથી. એવી પાંચ મતાઓ પૈકી દેવમૂઢતા, ગુરુમૂઢતા અને ધર્મમૂઢતા ઉપર વિચાર થઈ ચૂક્યું છે. હવે શાસ્ત્રમૂઢતા ઉપર વિચાર કરીએ. શાસ એટલે?
સર્વ પ્રથમ શાસ્ત્ર એટલે શું ? એને વિચાર કરીએ. શાસ્ત્રની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છે –
રાતે વિશ્વહિતમનેતિ રામ –જેના વડે વિશ્વહિતનું શિક્ષણ આપવામાં આવે છે તે શાસ્ત્ર છે. સંસ્કૃત ભાષા પ્રમાણે આ લક્ષણ બરાબર છે પણ વિશ્વહિત એટલે શું તેને ખુલાસો થવો જરૂરી છે. ટૂંકમાં જે લોકહિતકર હેય, સત્યપૂર્ણ હય, જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે આધાર હોય, કલ્યાણ માર્ગ દર્શાવનાર હેય, દેશકાળ પરિસ્થિતિને અનુકુળ હેય એ મહાપુરૂષોના અનુભવ-વચનોને સંગ્રહ તે શાસ્ત્ર છે. એજ એની વહેવારિક પરિભાષા છે.
શાસ્ત્રમ્રતા :
બધા શાસ્ત્ર લોકહિત અને સત્ય-કલ્યાણકારી હોય તે પછી આટલા બધા ભેદભાવ અને ઝઘડા લોકો તેમના નામે શા માટે કરે છે? અહીં જ શાસ્ત્રમૂઢતાનું મૂળ રહ્યું છે.
શાસ્ત્રો પોતપોતાનાં દેશકાળ પ્રમાણે રચાયાં છે, એટલે જ્યારે જયારે દેશકાળ બદલાય છે ત્યારે ત્યારે શાસ્ત્રમાં ત્રિકાળાબાધિત વસ્ત લઈ લેવી જોઈએ; અને બાકીના પિતાની વિવેકબુદ્ધિ પ્રમાણે દેશકાળ પરિસ્થિતિ પ્રમાણે એને મેળ બેસાડવો જોઈએ. એ વાત ભૂલાઈ જાય છે ત્યારે શાસ્ત્રમૂઢતા શરૂ થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭
ઘણું શાસ્ત્રો એવાં પણ રચાયાં છે, જેને શાસ્ત્ર ન કહી શકાય પણ તે ગ્રંથો છે અને તેમાં લડાઈ ઝઘડા વગેરેની વાત હોય છે. આવા ગ્રંથ કોણે લખ્યા છે? શા માટે અને કેવી પરિસ્થિતિમાં લખ્યા છે? તેને વિચાર વાંચકે કરવો જોઈએ-દરેકને શાસ્ત્ર માનીને ન ચાલવું જોઈએ, જે તેમ નહીં થાય તો તે માણસના વિકાસને રૂંધી નાખનારૂં થશે. સત્ય પ્રાપ્ત થશે નહીં પણ અનર્થો વધશે. દ્રૌપદી આ કાળે નહીં:
મહાભારત ધર્મગ્રંથ ગણાય છે. એક ઠેકાણે એક પંડિતજી રાજ મહાભારત વાંચતા હતા. એક શેઠ-શેઠાણી રોજ ત્યાં સાંભળવા આવતા હતા. એકવાર મહાભારતના વાંચન બાદ શેઠે પાંડવોની ઘર્મનીતિના વખાણ કર્યા અને તે મુજબ જીવન ગાળવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી.
શેઠાણીજીને દ્રૌપદી ગમી અને તેની બીજી બધી વાત કરતાં પાંચ પતિની વાત સારી લાગી. શેઠે કહ્યું: “તે વખતે અપવાદરૂપે તે વાત થઈ હતી આજે તે બંધબેસતી ન ગણાય!” “
શેઠાણી કહેઃ “પણ, વાત તે શાસ્ત્રની છે ને?”
અંતે પતિએ કહ્યું : “શાસ્ત્રની વાત હોવા છતાં આજે તે બની ન શકે. અને તું પાંચ ધણી કરવા જઈશ તે કેવી લાગીશ !”
શેઠાણું સમજી ગઈ.
એવી જ રીતે જૈન શાસ્ત્રમાં શાલિભદ્રની ૩૨ પત્નીઓની વાત આવે છે. પણ આજે એ વાત વહેવારિક નથી. તેમજ એક પત્ની છતાં બીજી કરે તો તે કાયદા પ્રમાણે ગુનેગાર ગણાશે. હેય, ય, ઉપાદેય:
જૈનદર્શનમાં આ ત્રણ વસ્તુઓ બતાવેલી છે. શાસ્ત્રમાં બધું છે. તેમાં છોડવા જેવું છોડવું તે હોય છે. દા. ત. પાપનું વર્ણન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે છે. તે ગ્રહણ કરવા જેવું નથી. તે ઉપરાંત જે જાણવા યોગ્ય છે તે ય છે. શાસ્ત્રમાં ઘણી વાતે જાણવા જેવી હોય છે. જેમકે વર્ણવિચાર, યજ્ઞ–હિંસા, જૂને વહેવાર, શિકાર કે માંસાહાર, ઈતરધમને સંગ ન કરવો પણ, આ બધી બાબતો જાણવા જેવી જ છે. આજે તે ગ્રહણ કરવા જેવી નથી.
પણ, તેમાં અહિંસા-સત્યાદિ વગેરે ત્રિકાળાબાધિત વસ્તુઓ છે જે આજે પણ દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળ ભાવને અનુકૂળ છે, લોકહિતકર છે અને સત્યપૂર્ણ કલ્યાણ કરનારી વસ્તુ છે. તે ગ્રહણ કરવા જેવી છે–અને તે ઉપાદેય છે. શારા આધારે માત્ર જ નહીં !
એટલે જ કહ્યું છે કે – न केवल शास्त्रमाश्रित्य कर्तव्यो विनिर्णयः युक्ति होनविचारे तु धर्महानिः प्रजाय ते ॥
માત્ર શાસ્ત્ર આધારે કઈ પણ કર્તવ્યને નિર્ણય ન કરવો જોઈએ. જ્યાં યુક્તિ-તર્ક વગર વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યાં ધર્મને લોપ થાય છે. સ્મૃતિમાં કહ્યું છે–પત્તળનુસં ક ઘર્ષ વેઃ નેતર' જે તર્ક-યુક્તિ વડે દરેક વસ્તુની શોધ કરે છે, તે જ ધર્મને જાણે છે, બીજે નહીં.
ચાર બ્રાહ્મણ પુત્રે કાશીએથી ભણીને પાછા વળતા હતા. એક ન્યાયશાસ્ત્રી હતા, એક આયુર્વેદશાસ્ત્રી હતા, એક જ્યોતિષશાસ્ત્રી હતો અને એક વ્યાકરણશાસ્ત્રી હતા. ગામેગામ તે લોકો તેમનું માન કરતા પણ શહેરમાં પોંચતાં તેમનું ગાડું અટકયું. ચારે જણાયે વિચાર કર્યો કે અલગ અલગ કામ વહેચીને જમવાને પ્રબંધ કરી લઈએ.
ન્યાયશાસ્ત્રીને ઘીલાવવાનું, આયુર્વેદશાસ્ત્રીને શાક લાવવાનું, જોતિષશાસ્ત્રીને રસંકશી લાવવાનું અને વ્યાકરણશાસ્ત્રીને રસાઈ કરવાનું કામ મળ્યું. સહુ પિત પિતાના કામમાં લાગ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાયશાસ્ત્રી ધી તે લઈ આવ્યા. પણ જે વાસણમાં લાવવા હતા તેના અંગે વિચાર કરવા લાગ્યા કે—
हताधारं पात्रमाहोस्वित पात्राधार धृतम् !
–એટલે કે ઘોના આધારે પાત્ર છે કે પાત્રના આધારે ધુત છે? નિર્ણય કરવા માટે તેમણે પાત્ર ઉથલાવ્યું તો ધી બધું ઢળાઈ ગયું. પંડિતજી નીચું મોં લઈને પાછા વળ્યા.
આ તરફ આયુર્વેદશાસ્ત્રી શાક લેવા ગયા. ત્યાં તેઓ વિચારે ચડ્યા કે આ શાક પધ્યકારી કે પેલું ? કારણ કે ભીડે કફકારક તો તુરિયાં પિત્તકારક અને મૂળા વાતકારક ! એમ બધા શાકોમાં કોઈ કફ, કોઈ પિત્ત તો કોઈ વાત કરનાર હતું. તેથી તેમને બધા શાક અપવ્ય જેવા લાગ્યાં. તેમને તે શાસ્ત્રાધારે શાક લેવું હતું એટલે અંતે લીંબડાના પાંદડાં લેવાનું નકકી કર્યું; કારણ કે તે ત્રિદોષનાશક, પચકારક હતાં. તેઓ એ ખરીદીને પાછા વળ્યા.
જ્યોતિષશાસ્ત્રી ખરીદી માટે મુહૂર્ત જેવા લાગ્યા. કયારેક ઘડી ઠીક ન હતી તે કયારેક ચોઘડિયું. અંતે શુભ ચોઘડિયે, તેઓ ખીચડીની સામગ્રી ખરીદીને આવ્યા.
વ્યાકરણશાસ્ત્રીએ રાઇની પૂર્ણ તૈયારી કરી હતી. તેમણે આવતાં તજ ખીચડીને વાસણમાં એરી દીધી. વાસણ ડીવારે ગરમ થયું તે અંદર ખીચડી ખદબદ ખદબદ કરવા લાગી. તેમને એ શબ્દ સાંભળીને બેચેની થવા લાગી. તેમને થયું કે આતે અશુદ્ધ બોલે છે. એટલે તેમણે એક-બેવાર તપેલીને સંબોધીને કહ્યું –
अशुद्ध कथं वक्ति ? नहि खदखद शब्दो व्याकरणशास्त्रेणसिध्यति ।
અરે તું અશુદ્ધ શા માટે બેસે છે ખદખદ શબ્દ વ્યાકરણ પ્રમાણે સિદ્ધ થતું નથી !” પંડિતજી કહેતા ગયા.
પણ ખીચડી શું જવાબ આપે ! તે ખરબદ કરતી જ રહી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાકરણશાસ્ત્રીજીને ગુસ્સે ચડયે અને ખીચડીને ચૂપ કરવા માટે તેમણે બેબે ભરીને તેમાં ધૂળ નાખતાં કહ્યું: “હવે તો ચૂપ થઈને ”
ખીચડી તે ખદખદ કરતી બંધ થઈ પણ પરિણામ શું આવ્યું? ચારે શાસ્ત્રીઓને ભૂખ્યા રહેવું પડ્યું.
આમ ડગલે ને પગલે જે શાસ્ત્રને આધાર લઈને નિર્ણય કરવા બેસીએ તો જીવનવહેવાર ન ચાલી શકે. એટલે જ શ્રદ્ધા માટે, “વિવેક ચુડામણિમાં” શ્રી શંકરાચાર્ય કહે છે કે –
झास्त्रस्य, गुरुवाक्यस्य; सत्यबुद्धयावधारणं । सा श्रद्धा कथिता सद्भिःथया वस्तुपलभ्यते ।।
શાસ્ત્ર અને ગુરુવાકયને સત્યબુદ્ધિથી નિર્ણય કરવાનું નામ શ્રદ્ધા છે. તે શ્રદ્ધા વડે વસ્તુતત્ત્વનું સાચું જ્ઞાન થઈ શકે છે.
જૈનશાસ્ત્ર ઉતરાધ્યયનમાં સત્યાસત્યના નિર્ણય માટે આત્મા (આત્માનુભવ) અને પ્રજ્ઞા બે વાતનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. ત્યાં કહ્યું છે :
“આપણે સેના” ‘पन्ना समिकख ए धम्मतत्तं तत्तविणिच्छियं'
એટલે કે પિતાના આત્મા વડે સત્યની શોધ કરવી; અને ધર્મતત્વની સમીક્ષા પ્રજ્ઞા વડે કરવી જોઈએ. એટલે કે સત્યાસત્યને નિર્ણય કરનારી વિવેક બુદ્ધિ પ્રજ્ઞા છે.
ટુંકમાં માત્ર શાસ્ત્રના આધારે સત્યાસત્યને નિર્ણય થતું નથી. શાસ્ત્રો વડે તે વસ્તુની માહિતી કે જાણકારી મળે છે. તે માહિતી કે જાણકારીને તત્ત્વાષકના આત્માનુભવ અને પ્રજ્ઞા સાથે મેળ પડે તેજ તે તેને માટે ઉપાદેય બની શકે.
શાસ્ત્રો કાર્ય અને અકાર્યની વ્યવસ્થા માટે પ્રમાણ-રૂપે છે. ગીતામાં કહ્યું છે –
तस्माच्छ स्त्रिं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ ધારાશાસ્ત્રીઓ જુદા-જુદા પ્રમાણે અને સાક્ષીઓને તપાસે છે અને બધાને મેળ બેસાડી પોતાની બુદ્ધિથી નિર્ણય કરે છે; તેજ રીતે શાસ્ત્રો જુદા જુદા છે. જુદા કાળે રચાયેલાં છે. તેથી તેમના વિધાનોમાં પણ ઘણું સ્થળે અલગપણું દેખાય છે ત્યારે આજને આત્માનુભવ અને પ્રજ્ઞા એ બધાંને જોઈતપાસી નિર્ણય કરે પડશે.
ઘણું વખતે સ્વાથી લોકો પિતાના માનેલા વિચારને જ વિવેક કહેવા માંડે છે; તે બરાબર નથી. વિવેકને સાર્વત્રિક અને સાર્વકાલિક વિશ્વહિતની કસોટીએ કસવો જોઈએ. આનો અર્થ એ છે કે જેટલી વ્યાપકતાએ સાચો નિર્ણય કરાવી શકે તે વિવેક છે. તેને શ્રદ્ધાથી અનુસરી શકાય છે.
એક માણસે ચેરી કરી અને ચૌયશાસ્ત્ર (કર્ણિત-રચિત) પ્રમાણે પોતાના મનને આ રીતે સમજાવી લે કે “મારી પાસે વસ્તુ ન હતી, બીજાની પાસે તે જરૂર કરતાં વધારે હતી, એવી સ્થિતિમાં ચોરી કરી કે લઈ લીધી તો શું તે અન્યાય કહેવાશે?
આ નિર્ણયને તેણે વિવેકને નિર્ણય સમજી લીધે. પણ દરેક સમજ સમજી શકશે કે આ નિર્ણય વ્યાપક સમાજ દ્રષ્ટિએ તેણે કર્યો ન હતો, પણ પિતાના સ્વાર્થ માટે કર્યો હતે. જે તે એક ગલું આગળ વધીને પિતાના ઉપર વિચાર કરે કે મારી વસ્તુ પણ કોઈ આમ લઈ જાય તો ?
એટલે વિવેકની એક સરળ કસોટી– મરમ પૂજ્યની મામૌજયેન પુષઃ પ્રમાાધિકાછતિ–એટલે કે માણસ આત્માની કેસેટીએ કસે તે તેને સત્ય મળી જાય. જે ચેરી સારી વસ્તુ હોય તો ચોરની વસ્તુ જતાં તેણે પણ ખુશ થવું જોઈએ. એટલે સિદ્ધ થાય છે કે તે સારી વસ્તુ નથી. સત્યાસત્યને નિર્ણયે:
સત્યાસત્યને નિર્ણય કરવા માટે આટલી વાતો હોવી જરૂરી છે – (૧) જાણકારી :–નિર્ણય માટે જે જે વાતની માહિતીની જરૂર
હોય તેની જાણકારી હોવી જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) સપ્રમાણતા –જે નિર્ણય હેય તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે ઉપરાંત
પણ ન્યાય પુર:સર હેય. (૩) સંભાવ્યતા :–દેશકાળ-પરિસ્થિતિ પ્રમાણે નિર્ણય થો
જોઈએ જેથી તે સભર અને સંમત લાગે. (૪) નિ:સંશયતા :–નિર્ણય કરવામાં આવે તેમાં સદેહ ન થ.
જોઈએ કે પાછળથી સંદેહજનક વાત ન થવી જોઈએ. (૫) નિર્મોહતા:–નિર્ણય કરવામાં કોઈ સ્વત્વમેહ, કાળમોહ
(નવીનતા કે પ્રાચીનતા ) કે કોઈ સ્વાર્થ મેહની વૃત્તિ ન હોવી જોઈએ એવી જ રીતે તે દ્વેષવશ પણ ન થવો જોઈએ.
આ રીતે કોઈ પણ વસ્તુને નિર્ણય કરવાથી શાસ્ત્રમૂઢતા પાંગરતી નથી પણ મારું એજ સાચું” એમ માનીને ચાલવાથી અને “સાચું એ મારું” એને નહીં અનુસરવાથી ઘણું અનિષ્ટ અને અનાચારે પ્રગટવાને ડર રહે છે. શાસ્ત્રમૂહતાનાં કારણે:
અમારા શાસ્ત્રકારો સર્વજ્ઞ હતા,” કે “ અમે પ્રાચીન છીએ માટે અમારાં શાસ્ત્રો સાચાં છે” આવા હઠવાદના કારણે શાસ્ત્રનું વિશ્વહિતપણું બાજુએ રહીને ઝઘડા, વિવાદ, કંકાસ અને મારામારી તેમજ યુદ્ધો પણ આકાર લે છે, તે શાસ્ત્રમૂઢતા છે.
શાસ્ત્રઢતાના નીચેનાં કારણે છે તેને વિગતવાર તપાસીએ –
(૧) સ્વત્વ મેહ: પિતાનાં જ માનેલાં શાસ્ત્રોને સર્વશ્રેષ્ઠ સમજવાનો મોહ એનું પહેલું કારણ છે. મોટાભાગે લોકોને સત્યની પરવાહ હોતી નથી. તેઓ સત્યને નિર્ણય પોતાના મંતવ્ય ઉપરથી કરે છે અને તે મુજબ પોતે માનેલાં શા ઉપર કહેવાતી સચ્ચાઈની છાપ મારે છે. તેથી તેઓ અન્ય શાસ્ત્રોમાં રહેલ સત્યથી વંચિત રહે છે; બીજાને પણ રાખે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમનું કહેવું છે કે તેમનાં શાસ્ત્રો સર્વજ્ઞ દ્વારા રચેલાં છે. પણ તેઓ એ વિચારતા નથી કે સર્વ જે વિચારી શકતા હતા તેને બધે ભાગ કદિ ભાષામાં ઊતારી શકતા ન હતા. આમ તો સહુ સારી રીતે જાણે છે કે જેટલું વિચારાય છે તે સંપૂર્ણપણે વાણમાં આવતું નથી, અને જે વાણમાં આવ્યું હોય તે સંપૂર્ણપણે લેખનમાં રજુઆત પામતું નથી. સામાન્યતઃ એમ મનાય છે કે વિચારને દશમે ભાગ વાણીમાં; અને વાણીને દશમો ભાગ લેખનમાં આવતું નથી. એટલે સરેરાંશે વિચારને સમો ભાગ લેખનરૂપે માંડ આવે છે.
એટલે જ શ્રીમદે કહ્યું છે – जे पद श्रीसर्वज्ञे दीठं ज्ञानमा कही शकया नहीं ते पण श्रीभगवंत बो।
જેનશાસ્ત્રો પ્રમાણે તીર્થંકરના વચને ગણધએ પોતાની રીતે ગુયા છે, કહ્યું છે –“ અત્યં ભાસઈ અરહા સુd ગુથઈ ગયુહરા.” એટલે કે અહન અર્થ રૂપે જે બોલે છે, તેને સુત્રબદ્ધ ગણધરે કહે છે. અને શાસ્ત્રો લિપિબદ્ધ તે મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ બાદ ૯૮૦ વર્ષે લગભગ હજાર વર્ષ થયાં છે. આજે પણ જે વકતા લે છે તેનાં - શીધ લિપિ લખાણમાં ત્યાં ફરક રહી જાય છે સમજફેર થઇ જાય છે તે હજાર વર્ષ પછી લખવામાં આવેલા શાસ્ત્રોમાં પાઠભેદ રહી જાય તે સ્વાભાવિક છે. તે છતાં પણ પિતાના એકાંશ સત્યને સાચું અને અન્યનું જહુ માનીને ચાલવું એ શાસ્ત્રમૂઢતા છે.
(૨) કાળમાહ: બીજું કારણ છે કાળમેહ. અમારા શાસ્ત્રો પ્રાચીન છે માટે જ એ સાચાં છે તે સત્યની કસોટી નથી. એવી જ રીતે દરેક નવીન વસ્તુ એ પણ સત્ય નથી. પ્રાચીનતા મોહી કે નવીનતા માહી માટે કવિ કાલિદાસે કહ્યું છે -
पुराण मित्येव न साधु सर्वन चापि काव्यं नवचित्यवधम् । सन्तः परीक्षान्यतरद् भयंते मूढ परप्रत्ययनेयबुद्धिः ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
–જે જુનું છે તે બધું સારું નથી તેમજ નવીન છે તે બધુ નિર્દોષ છે, એમ પણ નથી. સત્ય સંશોધક બન્નેની પરીક્ષા કરી એકને આશ્રય લે છે, પણ મૂઢ લકે બીજાની બુદ્ધિએ ચાલે છે.
જે લેક વેદોને પ્રાચીન કહીને તેના રચયિતા સંબંધે ખબર ન હોવાથી તેને અપૌરુષેય (પુરૂષકૃત નહીં) માને છે તેમજ તેને એ કારણે સાચા માની લે છે અને બીજાનાં શાસ્ત્રોને ખોટાં માને છે ત્યાં શાસ્ત્રમૂઢતા આવે છે.
વેદ અંગે ગીતામાં કહ્યું છે. यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदंत्यविपश्चितः वेदवादरताः पार्थ । नान्यदस्तीति वादिन । कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफल प्रदां भोगैश्वर्यप्रसकतानां तयापहूतचेत साम् ॥
જે બુદ્ધમૂહ લોકો ભોગ અને ઐશ્વર્યમાં આસકત થઈ, કામપરાયણ સ્વર્ગ લોભી વેદવાદી બનીને બીજા લોકોને ખેંચવા માટે લેભાવનારી વાણી બોલે છે અને કહે છે કે વેદ સિવાય અન્ય સત્ય જ નથી, તેમની બુદ્ધિ સમાધિ મેળવી શકતી નથી.”
એને અર્થ એ નથી કે વેદોમાં સત્ય નથી કે આગામોમાં સત્ય નથી, પણ તેને વિવેકબુદ્ધિએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ પ્રમાણે ગ્રહણ કરવાં જોઈએ.
(૩) ભાષામહ: શાસ્ત્રમૂઢતાનું ત્રીજું કારણ ભાષામોહ છે. જેને પ્રાકૃત ભાષામાં, બૌદ્ધો પાલી ભાષામાં, મુસલમાને અરબી ભાષામાં, ખ્રિસ્તીઓ લેટિન કે હિબ્રુ ભાષામાં, હિંદુ સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલાં શાસ્ત્રોને જ સાચાં કહે અને બાકીનાને ખોટાં કહે, તે બરબર નથી.
ભાષા તો ભાવોને વ્યક્ત કરવાનું સાધન છે. સત્યાર્થી સાધક સત્ય ગમે તે ભાષામાં મળે તેને મેળવી લેશે. સત્યાર્થી કે સમદષ્ટિ માટે બધાં શાસ્ત્રો મિથ્યા કહેવાતાં શાસ્ત્રો પણ સમ્યક છે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિદષ્ટિ માટે તે બધાં, સવિશેષે સમ્યક કહેવાતાં શાસ્ત્રો પણ બેટાં છે. એટલે સત્ય માટે ભાષા નહીં પણ સત્ય ઠષ્ટિ કેળવવી જોઈએ.
નંદી સૂત્રમાં કહ્યું છે – एयाई चेव सम्मदिहिस्स सम्मसुयं मिच्छादिहिस्स मिच्छासुयं
સમદષ્ટિ માટે મિયા કહેવાતાં શા-સૂત્રો પણ સત્ય છે પણ મિદષ્ટિ માટે તે અને સમ્યક કહેવાતાં શાસ્ત્રો પણ મિથ્યા બની જાય છે. આજે તે પ્રાચીન ભાષામાં ન સમજાય તે પ્રચલિત ભાષામાં અનુવાદ કરીને તેમાંથી સત્યને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે ભાષાને નામે મૂઢતા કેળવવી એ ખોટું છે. એનાં પરિણામરૂપે ઈશ્વર, અલ્લાહ અને Godને અલગ બતાવીને થયેલી લડાઈઓને ઉલેખ ઇતિહાસમાં મળે છે.
જૈનસૂત્રમાં તે આગમને ત્રણરૂપે કહ્યા છે – सूत्तागमे, अत्थागमे, तदुभवागमे
સૂત્રરૂપ આગમ, અર્થરૂપઆગમ અને ઉભય (બન્ને) રૂ૫ આગમ. પછી બીજી ભાષાને ન માનવી કે તેમાં અર્થ ન આવી શકે તે માનવું એ ખોટું છે. વળી શ્રુતજ્ઞાનના બે ભેદ પણ કર્યા છે -(૧) અંગ પ્રવિષ્ટ એટલે કે જેમને દ્વાદશાંગમાં સમાવેશ થાય અને (૨) અંગ બાહ્ય એટલે કે દ્વાદશાંગ બહાર ગમે તે ભાષામાં લખાયેલું સૂત્ર હોય પણ તે પૂર્વોક્ત શાસ્ત્રના લક્ષણયુક્ત હોય તો તે શાસ્ત્રરૂપે માન્ય ગણાય છે. આમ જૈનધર્મે તે શાસ્ત્રમૂઢતા કાઢી છે અને ભાષાના નામની મૂઢતા એ ખોટી જ છે.
(૪) પરમગુરૂ વચનમાહ: ઘણું લેકે જેઓ શાસ્ત્રને અર્થ સમજતા હતા નથી તેઓ પોતાના ગુરૂ કહે તેને આંખ મીંચીને એટલે કે બુદ્ધિનાં દ્વાર બંધ કરીને શાસ્ત્રારૂપે માની લે છે. જો કે સત્ય વચનો ગુરૂ કહે તેને ન માનવાનું કોઈ કારણ નથી; પણ તેમને સિવાય બીજા કહે તે અસત્ય છે, તે બરાબર નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણીવાર ગુરૂએ અમૂક પરિસ્થિતિવશ અમુક વાત કહી હેય; તેને પકડીને વળગી રહેવું તે બરાબર નથી. જેમકે સંયસાહેબમાં શીખના ગુરૂઓએ તે સમયને અનુલક્ષીને રાજ્યસત્તા દ્વારા ધર્મપ્રચારની વાત કરી. તેથી આજે પરિસ્થિતિ બદલાવા છતાં તેમાં ફેરફાર ન કરે તો એ શાસ્ત્રમૂઢતા ગણાય.
(૫) શા-અંધશ્રદ્ધા : એવી રીતે શાસ્ત્રોને રાખીને, ફેરવીને તેની પૂજા કરવી, વધેડા કાઢવા પણ તેની અંદરના ધર્મો પ્રમાણે ન ચાલવું એ પણ મૂઢતા છે. ગ્રંથસાહેબ, મહાભારત અને ભગવતીસૂત્ર વિગેરે ઘણા ગ્રંથને વરઘોડે નીકળે છે. એવી જ રીતે કુરાને શરીફને પૂજવાની વાત પણ મૂઢતા છે.
ઘણું એમ મણ માને છે કે શાસ્ત્ર-શ્રવણ માત્રથી કર્મ કપાઈ જશે કે પુણ્યલાભ થશે. એ બધી શાસ્ત્રમતા છે. આચરણ વગર કંઈ પણ હાંસિલ થતું નથી, આમને આમ જે શાસ્ત્ર સાંભળવાથી કે શાસ્ત્રને પૂજવાથી કર્મ કપાઈ જાય તે જપ, તપ, ધર્માચરણ વગેરેની કોઈ જરૂર ન રહે આવી અંધશ્રદ્ધા દૂર થવી જોઈએ.
(૬) અંધ-અશ્રદ્ધા : શાસ્ત્રમતાનું છઠું કારણ અંધ-અશ્રદ્ધા છે. શાસ્ત્રમાંથી સારાસારને વિવેક ન કરવાના કારણે દેશકાળ પ્રમાણે અમૂક બાબતો ન સમજાય કે ન બંધબેસતી જણાય; અથવા અલંકારિક રૂપે ઘણુ વાત કહેવાઈ હોય તે ન સમજાય તેના કારણે શાસ્ત્રો એટલે ગપ્પાં કે કપલક૯૫ના; એમ કહી ફગાવી દે અને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે મર્યાદહીન થઈ સ્વચ્છેદાચારથી વર્તે છે તે પણ શાસ્ત્રમૂઢતા છે.
આ અશ્રદ્ધા પેદા થવાનું એક બીજું કારણ એ પણ છે કે શાસ્ત્ર અને અંધશ્રદ્ધા રાખીને પૂજનાર માણસો પણ તેનું નિમિત બને છે. એથી તે વ્યકિત પૂર્વજોના શાસ્ત્રજ્ઞાનથી વંચિત રહે છે અને સંસ્કૃતિ તેમજ વિકાસથી દૂર રહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલા માટે ગીતામાં કહ્યું છે – यः यास्त्रविधिसुत्सृज्य वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥
જે દેશકાળ પ્રમાણે ગોઠવેલી શાસ્ત્ર વિધિને છોડી સ્વદાચારથી વર્તે છે તે સિદ્ધિને પામતે નથી; નથી સુખને પામતા કે નથી સુમતિ (મુક્તિ) ને પામતો.
શાસ્ત્રો ઘણીવાર ખૂબજ પ્રેરણાદાયી અને માર્ગદર્શક હેય છે. તેથી કહ્યું છે –
अनेक संशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकम् । सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्प एव सः ॥
મનમાં ઊઠતા અનેક સંશયોને છેદન કરનાર, જે વસ્તુ પક્ષ છે જુના મહાપુરૂષના અજાતના અનુભવો પક્ષ છે તેને બતાવે છે એટલે તે બધા માટે લોચન જેવાં છે. જેની પાસે તે હોવા છતાં જે તેને લાભ લેતા નથી તે છતી આંખે આંધળા જેવો છે.
એક જૈનાચાર્યે સાધુ માટે કહ્યું છે – आगमचकखु साहू
સાધુની આંખો આગમ છે. મહાત્મા ગાંધીજી જ્યારે જ્યારે કોઈ પ્રશ્ન ગૂંચવાત તો તેને ઉકેલ ગીતા-રામાયણ વગેરે શાસ્ત્રોમાંથી મેળવી લેતા; અને આનંદ પામતા.
બાઈબલ પરની અંધશ્રદ્ધાને લીધે જે અંધાધૂંધી ધર્મગુરુઓએ ચલાવી અને સત્યશોધક વૈજ્ઞાનિક ગેલિલિયે, બુન વગેરેને મારી નંખાવ્યા. તેમ તદ્દન અશ્રદ્ધાના કારણે રશિયા-ચીન વગેરે સામ્યવાદી દેશમાં લોકોએ આસુરી વૃત્તિ કેળવી પિતાનાજ લાખો-કરોડે ભાઈઓને .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી નાખ્યા. તેમજ આટલા બધા પૂર્વ પુરૂષના જ્ઞાન-વિજ્ઞાનથી વંચિત રાખીને લોકોને આત્મવિકાસ છે. આ બને છે. શાસ્ત્ર મૂઢતાના કારણે છે અને અનર્થ પેદા કરનાર બન્યા છે,
(૭) શાસ વડે ધન કે યશ ઉપાર્જન : ઘણીવાર જોવામાં આવે છે કે ઘણા લોકો શાસ્ત્ર શ્રવણમાત્રમાં પુણ્ય ધમ કે મોક્ષ છે, એમ બતાવી લેકોને આકર્ષી પસા પડાવે છે અને પેટ ભરે છે. પિતાનું કામ ચાલુ રહેવું જોઈએ તે માટે અમુક સ્થળે, અમૂક રીતે, અમૂક સમયે વાંચવું જોઈએ તેને પ્રચાર કરે છે અને હદ તે ત્યારે થાય છે જ્યારે અમૂક માસમાં વાંચવાથી જ મેલે જવાની પણ તેઓ વાતો કરે છે.
ઘણીવાર એક આખી શિલી બેસી જતાં તે વડે પણ કમાવાને પ્રયત્ન પણ કરવામાં આવે છે. આવા પ્રયત્નમાં બીજાને ઉતારી પાડવાની વૃત્તિથી લઈને બીજાં શાસ્ત્રો વાંચવાથી નરક જવાય; ત્યાંસુધીની મૂઢતાને પ્રચાર પણ કરાવાય છે.
(૮) વિપરીત સગવડીયા કે આંધળા અર્પે : શાસ્ત્ર મૂઢતાનું આઠમું કારણ છે શાસ્ત્રોના વિપરીત અર્થે કરવા કે સ્વાર્થ માટે સગવડીયા અર્થ કરવા કે શાસ્ત્રોમાંથી બાહ્ય ચમત્કાર ને રસ્તે ભોળા લોકોને દોરનારા અર્થો તારવવા, અથવા કોઈ વખતે કઈ તારણ નીકળ્યું હોય તેને હંમેશ માટે લાગુ કરવું કે આંધળા કે બેટા અર્થ કરવા તેમજ ખરા અર્થ કહેનારને ઉતારી પાડવા. તે ઉપરાંત નાજ અર્થ કાઢી ને સંપ્રદાય ઊભું કરવું તે પણ શાસ્ત્ર મૂતા છે. જેમ વામમાણી લો કે શાસ્ત્રમથી પંચમકાર કાઢી પિતાને સ્વાર્થ સાધે છે અને ભેળા લેકોને અસંયમને રસ્તે દોરે છે.
જ્યારે દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ ભાવ પ્રમાણે વિચાર કરવામાં આવતું નથી ત્યારે આવી મૂઢતા વધારે ફેલાય છે.
જેમાં સંવત્સરી ચોથની કે પાંચમની? એ મતભેદ ચાલ્યા કરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. અષાડ સુદ પૂનમથી લઈને પચાસમે દિવસે સંવત્સરી કરવાનું શાસ્ત્રીય વિધાન છે. એકદા કાલિકાયાયે રાજાને બોધ પમાડવા માટે ચેચની સંવત્સરી કરી. એટલે કે તે અપવાદને વિધાન માનીને ચાલવા લાગ્યા. જ્યારે વર્ષ આખાની ભૂલને ખમાવવાનો દિવસ હોય ત્યાં અમારી ચેય તમારી પાંચમને મતભેદ તીવ્રતાએ ભૂલાવી શકાતું નથી.
એવી જ રીતે એક યોગીરાજ ધ્યાન કરતા હતા. તે વખતે તેમની પાળેલી બિલાડી તેમના ખોળામાં આવીને બેસી જતી એટલે તેને થાંભલા સાથે બાંધી દેવામાં આવતી. ગુર કાળધર્મ પામ્યા અને ચેલા આવ્યા તેમણે કહ્યું “આપણે ત્યાં બિલાડી છે કે નહીં?”
અનુયાયીઓએ પૂછયું : “કેમ?”
નવાગુરુએ કહ્યું : “ગુરુજી ધ્યાન વખતે તેને બાંધીને ધ્યાન કરતા હતા !” પરિણામે બિલાડી લાવવામાં આવી અને તે ધ્યાન વખતે થાંભલે બંધાવા લાગી. તે ગુરુ પણ મરણ પામ્યા અને નવા ગુરુ આવ્યા. તેમણે પણ બિલાડી માગી. ઘણું જાણકારોએ બિલાડી બાંધવાની વાતનું મૂળ કારણ કહ્યું; પણ નવાગુરુએ સ્પષ્ટ કહ્યું: “તમે નાસ્તિક થાવ તેથી શું કામ ચાલશે ! આ તો પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી પ્રથા છે. તેનું પાલન થવું જોઈએ !”
બિચારા બધા ચૂપ થઈ ગયા. બિલાડીબાઈ પધારી ગયા. .
એવી જ રીતે બાઇબલમાં કહ્યું છે. Thou Shelt not kill without cause (તારે કારણ વગર કોઈને મારવું નહીં) આ શાસ્ત્રવચનને સગવડીઓ અર્થ કરી ગમે તેવું નાનું કારણ લગાડીને પણ ઇસાઈ લોકો મોટા-મોટા યુદ્ધો કરે છે અને ભૂલી જાય છે કે શાસ્ત્રમાં એમ પણ કહ્યું છે કે “તારા ડાબા ગાલે તમાચો મારનારને જમણો ગાલ ધરામ'
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ગામમાં એક નવા મૌલવી સાહેબે પિતાને સિક્કો જમાવવા માટે કહ્યું: “કુરાને શરીફમાં કહ્યું છે કે નમાજ ન પઢવી!” તે તેના ઉપર ચર્ચા ચાલી. ઉહાહ થયા. બીજ ગામના એક મૌલવી આવ્યા ત્યારે ફરિયાદ કરી. તેમણે પેલા મૌલવી સાહેબને પૂછયું કે “એવું ફરમાન ક્યાં છે?”
તેમણે કહ્યું “કુરાનમાં !” ન દેખાવા કહ્યું કે તેમણે એક ઠેકાણે “નાપાક હોય તે” એમ લખવું હતું તેના પર અંગુઠે કીને બતાવ્યું—“જુઓ આશું લખ્યું છે?—“ નમાજ ન પડવી” બીજા મૌલવી તેમની ચાલાકી સમજી ગયા. તેમણે કહ્યું “આપ જરા પિતાને અંગૂઠ હઠાવે તે !” અંગૂઠો હઠાવ્યો તે તેની નીચે-“નાપાક હેય તે” એમ લખેલ હતું. પેલા મૌલવી હવે ચૂપ થઈ ગયા.
- શાસ્ત્રોના શબ્દો કે તેના અર્થો પકડીને ચાલવું એ જ બરાબર નથી. જેનસમાં તો સૂત્ર-અર્થ અને બન્નેને એટલે કે એના આશયને આગમ રૂપે માનેલ છે. તે છતાં ત્યાં “એક અક્ષર ઓછો કે અધિકે કહે તે અનંત સંસાર વધે” એના ભાવને નહીં પકડતાં શબ્દ ન છૂટે એ રીતે પકડીને ઘણું બેસી જાય છે. એને ભાવ એ છે કે અક્ષરકત અને અનારત એ બન્નેમાં અક્ષરરૂપે કે અનક્ષરરૂપે શ્રુતજ્ઞાનના ભેદો સત્ય-સ્વરૂપે હોય છે. ભાવ એક હોવા જોઈએ. . કેટલીકવાર ઘણા લોકો શાસ્ત્રના શબ્દના સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ કરી શકતા નથી. એટલે તેઓ નરકે જશે કે સંસાર વધારશે, એવું નથી; જે તેમને ભાવ સ્પષ્ટ હોય તો! જેનેમાં કે હિન્દુઓમાં એવા ઘણા પ્રસગે છે જ્યાં કેવળ ધ્યાન જગાડવાથી પણ પરમતત્વની પ્રાપ્તિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયેલી છે. માતામરૂદવી નહાતાં હર્યા છતાં કેથળા હદ કેટલાય ચેર-ડાકુ કે લુંટારા શરુ ભણેલા ન હતા, છત તરી ગયા
એક વાર સંત હસન બસરી અને બીજા સંત હબીબ નાજ ભણવા ગયા. હબીબ નમાજ ભણતી વખતે સ્પષ્ટ ન બોલી શકયા : “અલહમદુલિલ્લાહ..” મંત્રચારમાં ફરક હતો પણ ભાવમાં પ્રભુ ઉપાસના હતી. હસન બસરીએ હબીબને કહ્યું: “તમે અશુદ્ધ બેલો છે !”
ત્યારે ગેબી અવાજ આવ્યોઃ “હબીબની નમાજ તે બરાબર છે. ભલે તેનું ઉચ્ચારણ બરાબર ન હાય !”
એટલે સૂત્રના અર્થ કે ઉચ્ચારણ કરતાં તેના ભાવને બરાબર સત્યની રીતે ગ્રહણ કરવાથી આ મૂઢતા દૂર થાય છે.
શાસપરીક્ષા માટે: શાસ્ત્રમૂઢતા દૂર કરવા માટે સમન્વયની દષ્ટિ હેવી જોઈએ તેમજ સત્યાગ્રહી વૃત્તિ હેવી જોઈએ. શાસ્ત્ર પરીક્ષા માટે –(૧) પરમગુઢ પરાક્ષતા, (૨) પરિસ્થિતિ પરિવર્તન, (૩) શબ્દ-પરિવર્તન, (૪) અર્થ-પરિવર્તન અને વિકાસ અને (૫) સમાજને વિકાસ એ કારણોની દષ્ટિએ વિનયપૂર્વક શાસપરીક્ષા કરવાથી શાસ્ત્રમૂઢતા દૂર થઈ શકશે.
ચર્ચા-વિચારણા શ્રી. પૂજાભાઈએ ચર્ચા વિચારણાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું? બુદ્ધિના ઊંડાણમાં જઈને કહિત માટે ઋષિમુનિઓ શાસ્ત્રો રચતા ગયા. પણ એક તરફથી અધ્યાત્મની દિશા ખેડાવા લાગી તેમ બીજી બાજુએ અર્થ – કામની દિશી પણ ખેડાવા લાગી. પરિણામે વિરોધની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત થવા લાગી અને પિતપિતાનાં સંપા, વાયાએ બંધાવા લાગ્યા. મારા મતે તે તે અંગે ખૂબ વિવેક રાખવું જોઈએ. મોટા અર્થમાં તે ધર્મશાસ્ત્ર તે કહેવાય જે વિશ્વના માનવીને એક કરી નાનાં મેટાં પ્રાણીઓની દયા તરફ ખેંચી જાય.
શાસ્ત્રોમાં ઘણું અંતર છે. કયાં જોતિષ અને કયાં ગીતા ? લોકોની અનુકૂળતાએ જોશી મહારાજ મુહૂર્ત જુએ ! ગિર પ્રદેશમાં પછાત વર્ગમાં ભૂવો બેલે તે શાસ્ત્ર! અર્થશાસ્ત્ર અને કામશાસ્ત્ર પણ ખરાં ! આમાં મૂળ શાસ્ત્ર જાય નહીં અને અ-શાસ્ત્ર હોય તે શાસ્ત્રમાં ન ખપી જાય તેમ બને બાજુથી જોવાનું રહેશે. મતલબ કે શાશ્રદ્ધા તૂટે નહીં અને શાસ્ત્રમૂઢતા ન પ્રવેશે, તે અંગે તકેદારી રાખવી પડશે.”
શ્રીચંચળબેન : “આ વ્રત પાળવાથી અર્થલાભ, સંતાનલાભ વગેરે સૂચવનારાં શાસ્ત્રોનું રૂ૫ ગૌણ બનાવી આ વ્રત પાળવાથી વ્યકિત, સંસ્થા, સમાજ અને સમષ્ટિનું રૂપ સ્વસ્થ થશે – તેને મુખ્યતા આપવી પડશે.”
છે . શ્રી. બળવંતભાઈ: “દયાનંદ સરસ્વતીએ કહ્યું તેમ પિતાની મહત્તા દેખાડવા માટે જેશાઓએ સંભવ અને અનુમાન પેદા કર્યા છે. તેથી તેઓ બંધાય નહીં, પણ જનતા વહેમાય; અને વધારે પૈસા પડાવી શકાય?
બીજા શા સાથે પણ પૈસા પડાવવાની કરામત તો લાગુ જ છે. ભાગવત ઉપર રેશમી કપડું અને રૂપાળું નાણું હોવું જ જોઈ એ. વંચાઈ ગયા પછી આરતી કે બેલી વડે પૈસા ભેગા કરાય છે. કથાવાચકનું પેટ ભરાવું જોઈએ પણ નિયમિત રીતે વધારે પૈસા પેદા કરવાને તે કામિ ન થવો જોઈએ.
શાસ્ત્રમૂહતા કેવળ પછાત કે અભણ વર્ગમાં છે એમ નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિક્ષિત વર્ગમાં પણ છે. મારા એક સંબંધીને ત્યાં પુત્રજન્મ થયો એટલે પાયા ત્યાં આવી પસા વગેરે લઈ ગયા કારણ કે બહુચરામાતા શાંત થાય !
- તેલંગાણમાં ભૂદાન થયું તે ભણેલા-ગણેલા સામ્યવાદીઓ પુસ્તકો જેવા લાગ્યા કે સામ્યવાદમાં આ વસ્તુને ઉલેખ કેમ નથી. તેમને કયાંથી ખ્યાલ હોય કે એરિછક દાન તે ભારતની સંસ્કૃતિને ગુણ છે. તે તેમને પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ અને તેમાં પણ સામ્યવાદની ફિલસુફીમાં તો નહીં જ મળે. એટલે આ શિક્ષિત જડતા તો એવી છે કે તેમાં સંશોધનની તૈયારી હતી જ નથી. કેવળ જડતા કે આંધળી શ્રદ્ધા એ પણ એક પ્રકારની શાસ્ત્રમકતા જ છે તેને દૂર કરવી જ રહી !”
પૂ. દંડી સ્વામી : “જ્યોતિષનું તે એવું છે કે નવાણું ટકા બટું પડવા છતાં લોકોને તેનું એવું બંધાણ પડ્યું છે કે તે છૂટતું નથી. આજે દેવમૂઢતા, ગુરુમૂઢતા, શાસ્ત્રમૂઢતા–બધા પ્રકારની મૂઢતા વધી ગઈ છે. શાસ્ત્રમાં રોચક, ભયાનક અને યથાર્થ ત્રણ પ્રકારના ભાવનું વર્ણન આવે છે તેમાંથી યથાર્થ ભાવ તારવવો જોઈએ.
વેદને અર્પોરૂષય કહ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તે એ કઈ વ્યક્તિવિશેષની રચના નથી પણ અનેક ઋષિ-મુનિઓની શોધનું પરિણામ છે. તે વેદ ઉપર પણ અન્ય ધર્મને પ્રભાવ નથી પડયો કે તેમાં સંશોધનો થયાં નથી, તેમ ન કહી શકાય.
પુરાણે ગુપ્તકાળમાં થયા. તેમાં મને શિવપુરાણ ઘણું પ્રાકૃત લાગ્યું. તે ભાગવત પુરાણ જેટલું લેકમાન્ય ન થયું. પણ તે બધા અંગે સત્ય સંશોધનની વૃત્તિ રાખીને વાંચન થવું જોઈએ. તે જ શાસ્ત્રમૂઢતા દૂર થઈ શકે. ”
- શ્રી સુંદરલાલ : સત્ય-સંશોધન કરવા માટે તો પ્રાણ, પરિગ્રહ અને પ્રતિષ્ઠા હેમવાની અને તાદાભ્યપૂર્વક તટસ્થતાની સાધના કરનારની જરૂર છે?”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
t
* શ્રી બ્રહાચારીજી : સંશાધન-દષ્ટિ હશે તે જે શાસ્ત્રોમાં સત્ય હશે તે ટકી રહેશે !
પૂ. નેમિમુનિ : “એકલાં શાસ્ત્ર વડે ધર્મને નિર્ણય કરવા જતાં ધર્મહાનિ થશે. એટલે દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળભાવનો સુમેળ સાધીને નિર્ણય કરવું જોઈએ. નહીં તો શસ્ત્રને પણ શસ્ત્ર બની જતાં વાર નહીં લાગે.
ઉત્તરાધ્યયન જૈન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે શસ્ત્રને ઊંધું પકડવામાં આવે તે તે પકડનારને મારી શકે છે. મતલબ કે શાસ્ત્ર જે યોગ્ય રીતે ન જોવાય તે ધર્મ હાનિકારક નીવડે છે.
એક રીતે કહીએ તે શાસ્ત્ર બે પ્રકારનાં છે –(૧) અલૌકિક (૨) લૌકિક : ગણિત વિજ્ઞાન વ. શાસ્ત્રો વહેવારમાં બેઠવાયેલાં છે તે લૌકિક છે પણ ધર્મ શાસ્ત્ર અલૌકિક છે. તે છતાં અલૌકિકનું દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળ ભાવના વિવેક સાથે સંશોધન કરી શકાય છે, તે લૌકિકને ફેરવાય તેમાં નવાઈ શી છે. જે શાસ્ત્રના અક્ષરો જ પકડીશું અને ભાવાર્થને નહીં પકડીએ તે અનર્થ જ થશે. એ રીતે આજે અનર્થ થવાથી જ ઝઘડા થયા છે.
ગાંધીજીને પંડિત કહેવા લાગ્યા : “અસ્પૃશ્યતાનું વિધાન ધર્મ શાસ્ત્રોમાં છે !”
ગાંધીજીએ સાફ કહ્યું: “હૃદયશાસ્ત્રથી જે વિરૂદ્ધ જતું હોય તે ધર્મશાસ્ત્ર હોઈ શકે નહીં!” અને ખરેખર એવા પંડિતો પણ નીકળ્યા કે જેમણે હદયશાસ્ત્રને અનુરૂપ ધર્મશાસ્ત્રોમાંથી અર્થ કાઢીને બતાવ્યો કે અસ્પૃશ્યતાને નિષેધ જ છે.
ટુંકમાં—“મા વીર જતુ વિષયુતિ ”—પ્રમાણે બધાં શા સાચાં ગણે પણ તેને આત્મલક્ષી અને સમાજલક્ષી અર્થ સાથે તાળે સાધનારૂં સંશોધન સતત કરતા રહે !”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી: મારા નમ્ર મતે તે શ્રીમદે કહ્યું છે કે, “સર્વજ્ઞ ભગવાન જાતે જે અનુભવે છે તે પૂરેપૂરું કહી શકતા નથી !” એટલે કે સર્વ ની વાણી પણ સંપૂર્ણ જ્ઞાનને આવરી શકી નથી; કારણ કે તે સાધ્ય નથી; સાધન છે. એટલે શાસ્ત્ર ઉપર સર્વપણનું આરોપણ થઈ શકે નહીં. તે શું કરવું? ત્યાં શંકરાચાર્યના વિવેક ચૂડામણિનાં એ વાકયે યાદ રાખવાં જેવાં છે કે “જૂના અનુભવી પુરુષોનાં વચનરૂપી શાસ્ત્ર વર્તમાનના અનુભવી પુરુષોનાં અનુભવ યુક્ત વચને અને આપણી સદ્દબુદ્ધિ એમ ત્રણેય મળીને જે કાર્ય થાય તે શાસ્ત્રશ્રદ્ધા સચવાઇ રહે અને શાસ્ત્રમૂઢતા દૂર થઈ જાય !” .
(૨-૯-૧૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮] લોક – મૂઢતા
લેકમેહતાને સીધોસાદે અર્થ એ છે કે વગર સમજે, વગર કારણે કોઈ પણ લોકાચારનો મોહ, સ્વાર્થ, અજ્ઞાન, લોભ કે ભયના કારણે કર અથવા પૂર્વગ્રહ કે અહંકારવશ ખોટો પક્ષપાત કર, એ લોકમૂઢતા છે. કાચારમાં, એટલે સમાજ, જ્ઞાતિ કે સંસ્થાના રીતિરિવાજે, શિષ્ટાચારો, ખાન-પાન, રહેન–સહન તેમજ વેશભૂષાના નિયમે, કે જન્મ-લગ્ન-મરણ વગેરેની પ્રથાઓ-વિગેરે લૌકિક વિધિઓને સમાવેશ થાય છે.
જ્યારે કોઈ લેકચાર ઘડવામાં આવે છે ત્યારે તેની પાછળ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને અનુરૂપ કોઈ ખાસ કારણ હોય છે પણ, આગળ જતાં તે કારણ રહેતું નથી અને લોકો “બાપદાદે સે ચલી આતી હૈ” જેમ આંધળું અનુકરણ કરે છે, ત્યારે લોકમૂઢતા ઊભી થાય છે.
એટલે જ આપણે પ્રાર્થનામાં બેલીએ છીએ – નાતજાતના ભેદ અમને લેશ નથી કાંઈ આભડતા, દેશવેશના શિષ્ટાચાર વિકાસ માટે નહીં નડતા...!
અમારી માનેલી આ પ્રથા છે જે અમે અપનાવી છે માટે એ શ્રેષ્ઠ પ્રથા છે.” એવી રીતે કોઈ પણ કાચારને આંધળો નિર્ણય કરવો, એ પણ લેકમૂઢતા છે. તેવી જ રીતે અન્યના કાચાર અંગે વગર વિચારે વાંકુ બોલવું કે ચીડાયેલા રહેવું તે પણ લોકમૂઢતા છે. આના કારણે પહેલા પ્રકારની લોક મૂઢતાથી પિતાના લોકાચારમાં રહેલા દોષો જોઈ શકાતા નથી અને બીજા પ્રકારની લેકમૂઢતાથી અન્યના લોકાચારમાં રહેલી સચ્ચાઈ, ભલાઈ કે વિકસિત તવ જોઈ શકાતું નથી.
વેશભૂષામાં સ્વચ્છતા, સગવડ, સાદાઈ, અહિંસા વગેરેને વિચાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવું જોઈએ. તેજ રીતે ખાનપાનમાં સ્વચ્છતા, રુચિ, સ્વાસ્થ જાવા, અને નિષિતા (પ્રાણી-હિંસા જન્ય ન હૈય) વગેરેને વિચાર કરો જોઈએ. તેના બદલે બ્રાહાણના હાથનું બનેલું જ પવિત્ર અને અન્યના હાથનું બનેલું અપવિત્ર, એમ માનવું એ લેક– મૂઢતા છે.
લોકાચાર કેવો?: લોકાચાર બુદ્ધિ – સંગત હેવો જોઈએ. સારા અને સર્વમાન્ય લોકાચારને ઘણા લોકો “જૂને છે” એવા પૂર્વગ્રહના કારણે તરછોડે છે અને નવીનતાના પ્રવાહમાં તણાઈને હાનિકારક પ્રથા ઊભી કરે છે, તે પણ લોકમૂઢતા છે.
મારવાડમાં કેટલાક લોકોએ આધુનિક ઢબે લગ્ન કરવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે લગ્નમાં થતા કેટલાક ખોટા ખર્ચ છેડયા, એ તો બરાબર હતું પણ તેમણે બેન્ડવાજા અને અન્ય આડંબરમાં વધારે ખર્ચ કર્યું તે બરાબર ન હતું.
એના જેવું આજે થાય છે કે લોકો ઘરેણું વગેરે પહેરવાને ત્યાગ કરે છે પણ તેના બદલે નાઈલેન, ટેરેલિનના કપડાં, ને, પાઉડર.. લાલી-લિસ્ટીકને ઉપયોગ કરે છે, તે એક દેષ કાઢી, બીજે દેષ પેદા કરવા સમાન છે.
તે પ્રશ્ન એ થાય છે કે કયા લેકચાર પાળ અને કયા ત્યાગ ? સામાન્ય રીતે જેનાથી સત્યદષ્ટિમાં કોઈ આંચ ન આવે અહિસાદી વ્રતનું પાલન બરાબર થાય; જે સ્વ-પર-હિતમાં બાધક ના હાય, વાત્સલ્ય કે સાચા વિકાસને રૂંધનારે ન હોય, તે લોકાચાર પાળવો જોઈએ. ( પુરાણપંથીપણું : ઘણું લોકાચારો ભૂતકાળમાં ઉપયોગી હતા. પણ આજે નથી તે તેમાં સુધારો-વધારો કરવો જોઈએ. ઘણા લોકો એની વિરૂદ્ધમાં એમ કહે છે: “શું અમારા બાપદાદાઓ મૂર્ખ હતા તેમણે ચલાવ્યું તે રિવાજ સારો જ છે !”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ '' બાપદાદાઓ ઉપકારી હેઈને તેમણે તે કાળે કોઈ વાત ચાલુ કરી પણ તેનો અર્થ એ નથી કે તેઓ વિદ્વાન પણ હતા; અને સર્વકાળને વિચાર કરીને ચાલનારા હતા; અથવા તેમને રિવાજ શાશ્વતરૂપે લાભદાયક હતો. આજે જે જૂના રિવાજો લાગે છે તે પણ એક કાળે સુધારા રૂપે જ હતા; પૂર્વજોએ તેની અગાઉના લોકાચારમાં સંશોધન કર્યું હોવું જોઈએ; તે પછી આજે સમય બદલાયો છે તો બાપદાદાએના નામની દુહાઈ આપીને સુધારાથી વિરૂદ્ધ થવું હઠાગ્રહ ગણાશે જે લેકમૂઢતાને પિસશે.
એક ગામમાં પાણીની ઘણી તકલીફ હતી. એક પરોપકારી ડસા સજજને | ખેદા. તેમાં ખારું પાણી નીકળ્યું. પણ તકલીફના સમયે બધાને તે ફાવી ગયું. પેલા પરોપકારી ડોસા ગૂજરી ગયા. પછી બીજા ભાઈએ એક કુવો ખોદાવ્યું. તેમાં મીઠું પાણી નીકળ્યું. ગામના -લોકે મીઠું પાણી પીવા લાગ્યા; પણ પેલા ડસાના દીકરાઓ તે
ખા જ પાણી પીતા હતા. લોકોએ તેમને કહ્યું: “હવે તો મીઠું પાણી મળે છે ને !”
તેમણે કહ્યું : “અમારા બાપદાદાએ કૂવો ખોદાવ્યું છે તેનું શું”
લોકોએ કહ્યું “એને અર્થ એ તો નથી કે મીઠું પાણી મળે તે ન પીવું !”
કથાકાર આગળ ઉપર કહે છે – यस्यास्ति सर्वत्र गतिः स कस्मात् स्वदेशशगेण हियाति नाशम् । तातस्य कूपोऽयमिति ब्रुवाणाः क्षारं 'जलं कापुरुषाः पिबन्ति ।
–જેની સર્વત્ર ગતિ છે તે પિતાના દેશ–મોહ (વેશ-પરંપરા કે કાચાર)ના કારણે શા માટે ત્યાં જ મરે ? બાપાને દાવેલ કૂવો છે. માટે ખારું પાણી પીવું, એ તે કાપુરાનું કામ છે.
લકાચારની પકડ : ઘણી વાર એવું થાય છે કે લોકાચારને પકડીને બેસી જવાય છે કે તેની પકડ ધાર્યા છતાં પણ છેડી શકાતી નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્રવાલાતિમાં પચવારા ગેત્રમાં એવો રિવાજ છે કે લગ્નમંડપમાં વરવધુ હોય ત્યારે તે જ વખતે માણસે કન્યાને ખાટલામાં નાખીને દેડતા દોડતા એ રીતે લઈ જાય જાણે કે ઠાઠડી ન હોય! કન્યાનાં હાડકાં પાંસળા ઢીલાં થઈ જાય. વરને પણ ઘોડે બેસાડીને જંગલમાં લઈ જાય. ત્યાં પીપળાના ઝાડ નીચે બન્નેનાં લગ્ન થાય.
આ રીત કઈ રીતે ચાલુ થઈ તે જોઈએ.
એક વાર પચવારા ગેત્રમાં કોઈને ત્યાં લગ્ન હતા. તેમને ત્યાં જાન આવી. તે જ વખતે એવા સમાચાર મળ્યા કે મુસલમાન સેનાપતિ કન્યાનું અપહરણ કરવા માટે આવી રહ્યો છે. તે સાંભળતાં ખળભળાટ મઓ કે શું કરવું જોઈએ? કોઈકે કહ્યું કે “ કન્યાને લઈને નાસી છૂટીએ.”
વળી શંકા થઈ કે વચમાં પકડાઈ જઈએ ?
એક અનુભવીએ કહ્યું: “એમ કરો ! કન્યાને ઠાઠડી જેમ બાંધીને જંગલમાં લઈ જવી અને વરને ઘેડા ઉપર બેસાડી લઈ જ. કયાંક પીપળો મળે તો મોકો જોઈને લગ્ન પતાવી લેવા !”
સૌને ગળે આ વાત ઊતરી.
તરત એ રીતે કન્યાને જગલમાં લઈ ગયા અને ત્યાં જ લગ્ન પતાવી લેવામાં આવ્યાં. મુસલમાને જોતા જ રહ્યા અને ચાલ્યા ગયા. પણ, એ જાતિમાં કન્યાને ઠાઠડી કરીને લઈ જવાનો તે રિવાજ હજ સુધી ચાલુ રહ્યો છે. જો કે આજે તે મુસલમાનને એ રીતે ડર પણ રહ્યો નથી. પણ બાપદાદાની પરંપરા કોઈ બદલવા માંગતું નથી.
બીજી એક જાતિમાં સૂવરનું લોહી છાંટવાનો નિયમ છે. એક વખતે લગ્ન પ્રસંગે મુસલમાનોએ ઘરને ઘેરી લીધું અને તે લોકો કન્યાને તલવારના રે લઈ જવા માગતા હતા. એક હોશિયાર માણસે મુસ્લિમ સેનાપતિને કહ્યું : “તમે કન્યાને લઈ જવા માગો છો; તે તે ઠીક છે. પણ અમારામાં એક નિયમ છે. તે પાળી લેવા દે!”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. મુસ્લિમ સેનાપતિએ “હા” કહી.
તરત ત્યાં સૂવારને લાવી, તેને કાપી તેનું લોહી કન્યા ઉપર છાંટવામાં આવ્યું. તેને અર્થ એ હતું કે સૂવરનું લોહી જેઈ કન્યાને નાપાક ગણી મુસલમાને એને છોડી દેશે.
પરિણામ ધાયું આવ્યું અને મુસલમાને “નાપાક-નાપાક કહી ન્યાને છોડીને ચાલતા થયા. તે વખતે આફત ટળી. આજે કોઈ આદત ન હોવા છતાં પણ એ પ્રથાને “બાપદાદાની પ્રથા” કહી વોક ચલાવે છે.
એ જ એક વધુ દાખલો છે.
એકવાર લગ્નપ્રસંગે બિલાડી ઘરમાં આમતેમ કરાર કરતી હતી. તેને ભગાડવાનો પ્રયત્ન કરવા છતાં તે ને ભાગી. અપશુકન ન થાય તે માટે ઘરની વડીલ બાઈ એ તેના ઉપર પિત્તળનું મોટું તપેલું હોકી દીધું.
લગ્ન નિર્વિને પતી ગયાં. નવી વહુ ઘરે આવી. તેણે એક ખૂણામાં આ નવું તપેલું જોયું. તે ઉપાડતાં બિલાડીને મરેલી જોઈ “ઘરને કોઈ કાયદે હશે. એમ જાણી તેણે કોઈને કંઇ ન પૂછ્યું અને બિલાડીને ફેંકાવી દીધી.
તેને દીકરો થયો. તેનાં લગ્ન વખતે તેણે બિલાડી મંગાવી અને તેને પરાણે તપેલા નીચે ઢાંકવામાં આવી. નવી વહુએ પણ પિતાના દીકરાનાં લગ્ન વખતે એ જ રીતે ચલાવી. એ રીતે ખોટી અંધપરંપરા ચાલુ થાય છે. પણ એના કારણે ઉપર કોઈ વિચાર કરતું નથી. પરિણામે સેંકડે રીતિરિવાજે સમાજમાં ગતાગતિકતા અને માતાના કાર ચાલુ થઇ જાય છે.
જે પરંપરા પાછળનું તત્વ વિચારાય અને તેને સમજીને પાળવામાં આવે તે જ આવી લકતાઓ દૂર થઈ શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કાર અને લોકાચાર :
. જે લોકાચારથી પવિત્ર તેમજ સત્ય, ન્યાય અને માણસાઈના સંસ્કારે જાગતા હોય, જે દેશ-કાળ-વિરહ ન હોય અને સર્વ હિતકર હેય તેવા લોકાચારને માનવામાં કોઇ વાંધે નથી. જૈન શાસોમાં એટલા માટે જ લોકાચાર ઉપર વિધિ-વિધાન કરવામાં આવ્યું નથી; કારણ કે જૈન ધમેં જોયું કે લોકાચાર દેશકાળ–પરિસ્થિતિ પ્રમાણે પલટે છે અને જદ જદ પણ હોઈ શકે છે. એટલે તેમણે કહ્યું –
सर्व एव हि बैनानां प्रमाणं लौकिको विधिः । यत्र सम्यकत्यहानिर्न न स्यात् ब्रतदूषणम् ॥
–જેને માટે બધા લૌકિક આચારે પ્રમાણભૂત છે. તેમાં એટલું જ ધ્યાન રાખવાનું છે કે તે સમ્યકત્વને બાધક ન હોય કે તેનાથી અહિંસાદિ વતેમાં કોઈ દોષ ન લાગે ! લોકાચારમાં સંશાધન :
જમાં દિગંબર-સંપ્રદાયે તે કેટલાક નવા કાચા શરૂ કર્યા છે પણ શ્વેતાંબરોએ કેટલાકમાં સુધારો કર્યો છે અને કેટલાકને બાદ કર્યા છે તે કેટલાકને માન્ય કર્યા છે. હિંદુઓમાં શાહની પ્રથા છે. એની પાછળ એ માન્યતા છે કે અહીં બ્રાહ્મણને જમાડવાથી પિતરોને પરલોકમાં તે વસ્તુ પહોંચી જાય છે. પણ તે વાત જેનોએ અમાન્ય કરી છે. કારણ કે તે સત્ય શ્રદ્ધાને બાધક છે. પ્રથમ તે એ નક્કી નથી કે પિતરો ક્યાં ગયા ? વળી બ્રાહ્મણનું પેટ-પિતાનું પેટ નથી. એટલે એ ખોટી માન્યતા છે. તેમણે શાહને માન્યતા ન આપી.
એવી જ રીતે અગાઉ વૈદિક કાળમાં લગ્ન પ્રસંગે નરમંડ લઇને ચાલવાની પ્રથા હતી. તેને તે વિભસ લાગી. ખાસ કરીને આવા મંગળ-પ્રસંગે તેમણે સુધારો કર્યો કે તેના બદલે શ્રીફળ લઇને ચાલવું. આ સુધારે મોટા ભાગે હિંદુઓએ પણ સ્વીકારી લીધું છે. શ્રીમળને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગળ ચિહ્ન હવે સહુ માને છે. તે ઉપરથી કડક છે એટલે કે ગુહસ્થાશ્રમના નિયમોમાં રૂઢ રહેવાનું સૂચવે છે પણ અંદરથી કોમળ, મીઠું અને ઠંડું છે તે જણાવે છે કે બીજાના વહેવારમાં કોમળ રહેવું, મીઠી વાણી બોલવી અને કલેશ વખતે ઠંડા રહેવું. આમ આ સુંદર પ્રતીક બની ગયું છે.
બીજી એક પ્રથા હતી કે લગ્ન-વખતે બળદને મારી, તેનું તાજે ચામડું વર-વધુને લગ્નમંડપમાં ઓઢાડતા. આનું વર્ણન વૈદિક ધર્મગ્રંથ
ગેભિલ્યગૃહયસૂત્ર” વગેરેમાં જોઈ શકાય છે. જેનોએ જોયું કે મંગળ પ્રસંગમાં આવી વિભક્ષહિંસા અને ચામડું ઢાડવાની પ્રથા ચીતરી ચડાવે તેવી છે. એટલે તેમણે લાલ કપડું દાખલ કર્યું. હવે તે હિંદુઓએ પણ તે પ્રથાને અપનાવી લીધી છે.
એવી જ રીતે જન્મ-લગ્ન-મરણ વગેરેની ઘણી પ્રથાઓ છે. તેમાં સંશાધન-પરિવર્ધન કરવાની જરૂર છે. કેટલીક એવી છે તેમાં વ્ય વિચારવામાં આવે તો તેનું રહસ્ય ઊંડું લાગશે. તેમાં પણ જે કેટલીક નકશાનકારક લાગે તે તેને છોડવી જોઈએ નહીંતર સુંદર તત્વ હોય તેને સમજીને ચાલુ રાખવી જોઇએ.
પણ કેટલીક કુરૂઢિએ તે છોડવા જેવી જ છે. જેમકે બાળલગ્ન, કજોડાં લગ્ન, શુદ્ધ લગ્ન, દિયરવટુ, વર કે કન્યાના પૈસા લેવાં, અથવા સગવડે, દાય, કરિયાવર, ઘરેણું–વસ્ત્રોનું પ્રદર્શન, આ બધી નુકશાનકારક પ્રથાઓ છે.
એવી જ રીતે મૃત્યુ સમયની પ્રથાઓ – મૃતભેજક, રડવું, છાજિયાં લેવા, છાતીઓ કૂટવી વગેરે પણ સદંતર બંધ થવી જોઈએ. એથી મરનારને કંઈ શાંતિ નથી મળતી; પણ કરનારને આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન થાય છે અને દુર્ગતિ મળે છે. મૃતભેજન પાછળ કોઈ કાળે દૂરથી આવતા બધા ભેગા મળે અને ખવડાવવાને નિયમ બંધાયો હશે; પણ આજે તો મોંઘવારી વધી છે અને પછી ઘણીવાર ઘરમાં કોઈ ન હોઈને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
અગરતે માથે દેવું કરીને, ગરીબ હોય છતાં ઘરબાર-ઘરેણું વેચીને પણ દહાડો (મૃતભેજન) કરવાને કોઈ અર્થ નથી.
તેવી જ રીતે પર્દાપ્રથા પણ મુસલમાનોના સમયમાં દાખલ થઈ હતી. પણ હવે તે ડર કે કારણું રહ્યાં નથી અને સ્ત્રીઓને એ રીતે ગોંધી રાખીને વિકાસ ન અટકાવવું જોઈએ. સ્ત્રીએ અંગે બીજા પણ અત્યાચારો થાય છે તે બંધ થવા જોઈએ. કોઈને ડાકણું માનીને તેને હેરાન કરવી; વિધવાઓને અમંગળ માનવી તેમજ અન્ય આર્થિક વ. કારણે સર મહિલા જાતિને નચી ગણવી, તેને શાસ્ત્ર ભણવાનો કે ધર્મપાલન કરવાનો અધિકાર ઝૂંટ સ્ત્રીઓની સાથે મારપીટ કરવી આ બધી મૂઢતા છે.
હવે તે જમાને વાડાબંધીને રહ્યા નથી. તે છતાં પિતા અલગચકે (એક) માંડે કે છૂતાછૂતને માનવું એ પણ મૂઢતા છે. એ જ ભંગી-હરિજન જ્યારે સાહેબ (ક્રિશ્ચિયન ) બનીને આવે છે ત્યારે એની છ-હજુરી કરતી-એવા કારણથી લોકોને ધર્ધ-પરિવર્તન કરવાની ફરજ પડે છે. ઝડપી વાહનવહેવાર એ દુનિયાને ટૂંકી કરી નાખી છે ત્યાં આવી સંકુચિતતા ન જોઈએ.
આચાર્ય મહાવીર પ્રસાદજી દ્વિવેદી પિતાના ગામમાં હતા. એક પાસી (હરિજન) બહેનને સાપ કરડ્યો. મહાવીર પ્રસાદજી તે જ રસ્તે આવી રહ્યા હતા. બાઈને રડતી જોઈ, કારણ પૂછ્યું અને તરત પિતાની પછેડીમાંથી પટ્ટો ફાડયો. ચપ્પથી તે ભાગ ઉપર કાપ મૂક્યો અને જઈથી કસીને ઉપર પાટો બાંધ્યા. તે વાતની જાણ ગામમાં થઈ. લોકોએ હાકાર મચાવ્યો. બ્રાહ્મણને લાગ્યું કે મહાવીરે તેમની ધમની નાવ ડૂબાડી દીધી. જનોઈ હરિજનબાઈને અડાડી. આવી વાત આજના જમાનામાં લેકમૂઢતા છે. માણસ માણસ વચ્ચે ઘણુ કે ભેદ કરનારી જેટલી પ્રથાઓ છે તે સામાજિક હિંસાજનક છે, એટલે ત્યાજ્ય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
અહીં આપણે લોકપ્રવાહ કે કાચારમાં અજ્ઞાન, અવિવેક, અસમજણ, લેભ, સ્વાર્થ, કુસંસ્કારના કારણે જે બેટી પ્રથાઓ ચાલે છે તેને જ સમાવેશ કરવાનું છે. તે લોકમૂઢતા છે અને તેને દૂર કરવી જોઈએ. કેટલીક બેટી રીત:
લોકપ્રવાહમાં પિતાની પ્રતિષ્ઠા મેળવવા ઘણા લોકો ઊંધી વાતો કરે છે. કોઈ એક પંડિત બાવાજીએ એક બાઈને પોતાના બાળકની રક્ષા કરવા માટે ખાનગી મંત્ર આપ્યો કે “ જો તું કોઈ ચાર બાળક વાળી સ્ત્રીના મકાનમાં આગ ચાપીશ તે તારૂં બાળક બચી જશે !” મૂઢ નારીએ તે પ્રમાણે કર્યું. પરિણામે આસપાસના મકાને બળીને ખાક થઈ ગયાં. યંત્ર-મંત્ર તંત્ર
ઘણું લોકો પોતાની દુકાનદારી ચલાવવા, યંત્ર-મંત્ર-તંત્ર દેરાધાગા કરે છે. કોઈકની વાત અનાયાસે બને છે તે લોકો એ તરફ આકર્ષાય છે. પણ તેમાં ખરૂં કારણ તે એ છે કે માણસની કિટ શ્રદ્ધાના કારણે જ એ ફળે છે. જે દઢ મનોબળ હોય અને સર્વહિતકારી કાર્ય ઉપર શ્રદ્ધા હોય તો મંત્ર-તંત્ર વગર પણ એ કામ સિંધ
થઈ જાય છે.
આત્માની આસપાસ મન અને હૃદયનાં મોટાં યંત્ર છે. તેને સાધી લેવાય તે મોટાં કામ થઈ શકે છે. મારણ-મોહન-ઉચ્ચાટન વગેરે મેલીવિદ્યાઓ તો સ્વપર-હાનિકારક જ છે. મને બળ ઉપર તેની જરાયે અસર થઈ શકતી નથી.
આજે તે જેમ સ્વરાજ્ય કે સત્યાગ્રહ વખતે “ કરેગે યા મરેંગે અને મંત્ર જપીને ભારતને આઝાદ કરાવ્યું તેવી જ રીતે સમાજની સર્વાગી શુદ્ધિ માટે જનમાનસમાં એવા પવિત્ર જપવામાં આવે તો તે હૃદય પરિવર્તન થાય કે સમાજનું વાતાવરણ બદલાય !
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
આગાહી, વહેમ અને ચમત્કાર:
ગ્રહગોચર, આગાહી કે જ્યોતિષના ભવિષ્યફળને આધારે દેરાઈ ધુર્ત લોકોના ચકકરમાં ફસાઈ જતાં, તેનું, પરિણામ આખા સમાજ ઉપર પડે છે. જ્યોતિષ વડે ગ્રહણના બરાબર છે અને ભૂગોળની જેમ અસર શરીર પર પડે છે, તેમ ખગોળની અસર પણ પડે છે. તે છતાં સુદઢ શરીર અને મનવાળો ભૂગોળ આબોહવાની અસર પિતાના ઉપર થવા દેતા નથી તેમ ખગોળની પણ થવા દેતા નથી. તે આગાહીઓથી સાવધ રહેશે પણ, પૈસા વેડફવાની વૃતિમાં નહીં દેરવાય.
વહેમે પણ લોકમૂઢતાના અંગમાં આવે છે. છીંક, શકુન, સ્વર, મુહૂર્ત વગેરે માનવજીવનના પ્રવાહને પ્રગટ કરવાનાં ચિહને છે. તેથી વહેમમાં નહીં પડીને માણસે આત્મબળ વધારીને ચાલવું જોઈએ. જેમ આગાહીઓનું છે તેમ વહેમનું છે તે આત્મબળી માટે બેટા સાબિત થાય છે.
ચમત્કાર ત્યારે જ ચાલે છે જ્યારે વિરૈષણા, પુષણ, અને લેકે હેય. જગતમાં મોટામાં મોટો ચમત્કાર ચારિત્ર્યને જ છે. ચમત્કારને નામે છેતરપીંડી, સ્વાર્થ અને દુકાનદારી ચલાવાય છે. તેમાં સમજ માણસેએ દેરાવું ન જોઈએ; ભલે લોકો ગમે તેમ કહે. તેમણે તો એને ભાડે ફેડ જ જોઈએ.
લેકસમાજમાં જે કુરૂઢિઓ, કુપ્રથાઓ, વહેમ, અંધવિશ્વાસ ચાલે છે, તે બધી કમૂઢતાથી આપણે બચવું જોઈએ અને સમાજને બચાવ જોઈએ ત્યારે જ સમાજને આપણે સાચા માર્ગે લઈ જઈ શકશું.
ચર્ચા-વિચારણા પૂ. દંડી સ્વામીએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું “કેટલીક રૂઢિઓ સચાઈને આંચ આવવા દેતી નથી. પણ તેમાં મૂળ તત્ત્વ સમજીને આચરાય તે વધારે વ્યાજબી થશે. જો કે આજના વિષય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
બહારની એ વરતુ છે, પણ લોકાચારમાં ચાલે છે. એટલે કે હિંદુઓના
કાચારની મુસલમાન ઉપર અને મુસલમાનના લોકાચારની હિંદુ ઉપરની કેટલીક અસરની વાત રજૂ કરૂં છું.
હિંદુઓમાં દેવ–પૂજા અને દર્શન પહેલાં નહાવું-ધવું આવશ્યક છે તેની ઈસ્લામમાં અસર પહોંચી છે અને નમાજ પહેલાં સાફ થવું જરૂરી છે. આકાશમાં શોધ કરી બીજનો ચંદ્ર છે અને પૂજો એ ઈસલામની હિંદુઓ ઉપર અસર છે. તેવી જ રીતે બહુચરાજીમાં કર ઉઘરાવનાર પાવૈયાઓ હિંદુ-મુસિલમ બને હોય છે. વૈદિક ધર્મમાં મૂર્તિ કે ત્રિશૂળ કે લિંગ પૂજાય છે પણ બહુચરાજીમાં “વીસા યંત્ર” પૂજાય છે. તેની પાછળ મુસલમાનનાં “ તાવીજ” જેવી અસર છે. અગાઉ મંદિરોમાં થાંભલે સાંકળ મૂકાતી તે પણ મુસલમાનોની અસરનું જ કારણ છે. આ બધી વાતો જે સમજપૂર્વક વિચારાય તે હિંદુ-મુસિલમ લે કાચાર-એકતામાં તેની અસરને ઉપયોગ થઈ શકે.
ઘણી વાતને યુગાનુકૂળ રીતે બદલવી પડશે જેમકે પાણીની અતિ તંગી હોય ત્યાં નહાવું જોયું કે પાણીને વધારાને વપરાશ ન થાય તે ભલે ધર્મ ગણાય પણ, જ્યાં પાણી પુષ્કળ છે ત્યાં યોગ્ય સ્વચ્છતા જેટલું પાણી વાપરવામાં વાંધો ન હોવો જોઈએ.
જે મૂળમાં વાંધો ન આવે તે રીતે યુગાનુકૂળ પરિવર્તન કરવું પડશે; ન થાય ત્યાં પરાણે કરવું પડશે. તે માટે ધર્મના અસલી અંગે વડે માનવમૂઢતાને હટાવવી પડશે. આ વૈજ્ઞાનિક યુગમાં તક, વિજ્ઞાન અને ધર્મની મૂળ શ્રદ્ધા એનો ત્રિવેણુ-સંગમ કરવું પડશે.”
શ્રી દેવજીભાઈ : “આજે સમાજમાં બે છેડા દેખાય છે. એક તે પુરાણપથી, જે પુરાણ પ્રથામાંથી બહાર નીકળવા માંગતે નથી અને એક છે નવીનતાવાદી જેને જૂનું કંઈ ગમતું નથી. કચ્છના એક દંપતિને દાખલો આપું. પતિ આફ્રિકામાં પશ્ચિમી ઢબે હ્યા અને પત્ની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
કચ્છના જૂના ચીલાએ ચાલ્યાં. પરિણામે આજે પેન્શન ઉપર ઉતરવા સમયે છતી સંપત્તિએ બને દુઃખી છે.
આગળ મા-બાપ પ્રેરક બનતાં; પતિ-પત્ની સાદાઈથી રહી સ્નેહ-સેવાના સંસ્કાર બાળકોમાં રેડતાં. તેથી સંતાને પૂરક બનતાં. તે વખતે શ્રદ્ધા વધારે, તક છે, પણ આજના વિજ્ઞાનયુગમાં તે વાત ઉલટી થઈ છે. તેથી મૂળતત્વોને ચુસ્ત રહીને, ધર્મ-વિદિત દરેક રિવાજેમાં શ્રધ્ધા ઉત્પન્ન થાય તેવું મૂઢતારહિત વાતાવરણ ખડું કરવું પડશે.” - શ્રી પૂજાભાઈ: “આજના ઘણાખરા લોક– રિવાજે પાછળ જેમ ઈતિહાસ હોય છે તેમ ઘણીવાર તુક્કાઓ પણ હોય છે. જાડેજા રાજપૂતોમાં ખાંડા મોકલવાનો રિવાજ હતો; કારણ કે મુસલમાનો તે વખતે કન્યાઓનું અપહરણ કરતા. પણ, આજે તેની જરૂર નથી. તેનું કારણ ઈતિહાસ–પ્રધાન છે પણ ઘણી ક્રિયાઓ તુક્કા રૂપે જ શરૂ થાય છે. દૂધરેજ મંદિરના મેળા વખતે મને થયું કે ચાલ એક તુક્કો શરૂ કરૂં. મેં એક આખલાને બથ ભરી; બીજા રબારીઓએ પણ તેમ કર્યું. આવી બધી ક્રિયાઓમાં સંશોધન થવાની જરૂર છે.”
શ્રી. બળવંતભાઈ: “શંકરાચાર્યે કહ્યું છે તેમ જે ક્રિયાઓ એક કાળે ધર્મ હોય છે પણ તેમાં સંશોધન ન થતાં તે જ ક્રિયાઓ કાળાંતરે અધમ પણ બની જાય છે. ઘણીવાર પિતાનો સ્વાર્થ સાધવા પણ ભત્ર-જંત્ર-તંત્ર અને દોરા-ધાગા ચાલુ રખાય છે. લોકોને કહીએ તે કહે છે કે શું વડવાઓ ગાંડા હતા. આવી મૂઢતામાં પુરાણપથી જ નહીં નવા – ભણેલાં પણ રાચે છે.
સૂતકમાં બધા માને છે પણ, આજે કાળાબજાર, લાંચરૂશ્વત તેમજ અપ્રમાણિકતાનાં જે સૂતક લાગ્યાં છે તેને કોણ કાઢશે? ગુરુ નાનક કહે છે કે “પુસ્તક પઢે પણું શું થાય, જ્યાં મેઢેિ કડવી વાણી હોય !” ગુરુનાનકે લોભ, નિંદા વગેરેને સૂતક ગણાવીને દૂર કરવા કહ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રામાં પણ ઘણું માને છે. સ્વામી દયાનંદ કહે છે કે સત્યને પકડવું એ શ્રદ્ધા છે અને સત્ય-આચરણ કરવું એ જ ખરૂં, શ્રાદ્ધ છે. તપણ એટલે પ્રસન્નતા આવે તે વહેવાર !
આ બધી મૂઢતાને તે ફટકા લગાડવામાં આવે તે જ જાય. સંત તુકારામને દીકરો માંદો પડ્યો. પત્નીએ કહ્યું, “માનતા કરા!”
તુકારામે કહ્યું મારા પાંડુરંગની જ હું માનતા કરૂં છું !” છોકરે મરી ગમે ત્યારે કહ્યું : “રડતા કેમ નથી ?'
તુકારામે કહ્યું : “આવા કોટિ-કોટિ મરી ગયા ! કોને રડું અને કોને ન રહું?
સંતોએ આવી રીતે જાતે આંચકા ખાઈ સમાજને દ્રષ્ટાંત આપવા પડશે તે જ મૂઢતા દૂર થશે !”
પૂમુનિશ્રી સંતબાલજી: “સત્ય અને વ્રતોમાં હાનિ ન થતી હોય ત્યાં લગી મૂઢતાને જ બધા દેનું કારણ માની, બહુ ગંભીર વિચાર એના વિષે કરવો તે થડ-મૂળ છેડી પાંદડાનો વિચાર કરવા જેવું થશે. માત્ર બૌદ્ધિક, સત્તાવિષયક અને ધનવિષયક પ્રતિષ્ઠા તૂટે અને શ્રમ, સેવા તેમજ નીતિને પ્રતિષ્ઠા મળે તે મૂઢતાનું જોર નરમ પડી જશે. આજનો યુગ ઝડપને યુગ છે; તેમજ સમગ્ર વિશ્વને નજર સામે રાખીને વિચાર કરવાને યુગ છે; તે ન ભૂલવું જોઈએ.
આજે ધર્મગુરુઓ અને બ્રાહ્મણે વગેરેને જે ઊંડાણથી શું તે તેઓ સત્તા, ધન અને બુદ્ધિવાદના પાદરૂપે પ્રાયઃ નજરે પડશે. આટલા ઉપરથી જ તમને મૂળ રોગની કલ્પના આવી જશે. એટલે વિચાર મેરને ભલે કરીએ; પણ ધ્યાન તે મૂળ રોગ – નિવારણ કરવામાં જ રાખવું પડશે. છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
શ્રી બ્રહ્મચારીજી “વિવેક નથી રહેતા ત્યાં સાચું અનુકરણ પણ મૂઢતામાં પરિણમે છે. ભરવભાટી સ્થળ ઉપર લોકો પથ્થર ઉપર પથ્થર મૂકે છે. શા માટે? એને જવાબ આ રીતે મળે છે કે અહીં કેદારનાથ જેટલે દૂર આવ્યા છીએ તે વધારે સેનું મળે, પરભવમાં સારાં મકાને મળે, આવી કામના ત્યાં કરાય છે. ટુંકમાં આ લોક કે પરલકની ધૂળ સંપત્તિ માટે જ આ બધું થાય છે.
આ ઉપરથી લાગે છે કે લોક પરલોકની બાબતમાં જે ચીજોને સામાજિક પ્રતિષ્ઠા મળે છે તે પર જ મૂઢતાને ટકવાને અવકાશ રહે છે.
(તા. ૨૮-૯-૧૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯] આસ્તિકતા-નાસ્તિકતા
દર્શનવિશુદ્ધિ માટે આપણે જુદી જુદી મૂઢતાઓ ઉપર વિચાર કરી લીધા બાદ વિચાર–મૂઢતા તરફ આવીએ. ઘણીવાર વિચારો એટલા બધા આપણા મસ્તક ઉપર દઢ થઈને પડ્યા રહે છે કે આપણે સ્પષ્ટ દર્શનને પામી શકતા નથી.
દર્શનશાસ્ત્રોમાં સ્પષ્ટતા અંગે એક શબ્દ બહુ જ પ્રચલિત છે તે છે “આસ્તિક” તેવી જ રીતે તેના વિરોધરૂપે એક શબ્દ દેખાય છે તે છે નાસ્તિક.” આ શબ્દોની ઉત્પત્તિ અને તેની પાછળ જે વિચારપ્રવાહ ગુંથાતે ચાલ્યા આવે છે, તેને લાંબો ઈતિહાસ છે; જેની આસપાસ બધાં દશને રચાયેલાં છે. દરેક દર્શને પોતાની રીતે પોતાને જ સત્ય મનાવવા પ્રેરે છે. એટલે આ બે શબ્દ – (આરિતતા-નાસ્તિતા) ની ઉત્પત્તિ, વિકાસ અને ઇતિહાસ તપાસશું તે ઘણી વાતો પિતાની મેળે જ સ્પષ્ટ થઈ જશે. આસ્તિક એટલે?
આસ્તિક શબ્દ મૂળ તે “અસ્તિ” શબ્દ ઉપરથી બન્યું છે. * અતિ” એટલે “જેવું છે તેવું.” જગતનાં જે તરો જેવાં છે તેવાં જાણવાં અને માનવા એ આસ્તિકતા છે. એવી જ રીતે –
अस्तीति मावो यस्य स आस्तिक :
– આત્મા છે” એ જેને ભાવ છે તે આસ્તિક છે; એ પણ અર્થ થાય છે. “ મસ્તીતિ તિર્થ 8 મતિઃ ' એમ પણ પાણિની વ્યાકરણના “રત-નાતિ મિતિઃ' એ સૂત્રથી આસ્તિક શબ્દ બને છે.
જૈનધર્મમાં :– वधु सहावो धम्मो
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
-વસ્તુને સ્વભાવ એ ધર્મ છે એ લક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. એમાં પણ આત્માનો જે સ્વભાવ એટલે ધર્મ–તેના ઉપર “અતિ ” એટલે છે, એવી જેની બુદ્ધિ છે તે આસ્તિક છે. એટલે આસ્તિક શબ્દ પ્રારંભમાં આત્માનાં અસ્તિત્વને માનનાર માટે વાપરવામાં આવ્યો.
હવે આત્મા છે તે પુનર્જન્મ છે; આ લોકની જેમ પરલેક પણ છે અને પરલોક છે તે તેનાં કારણે જે શુભાશુભ કર્મો છે તે પણ છે; કર્મો છે તે કર્મમુક્તિ માટેનું આચરણ પણ છે. એટલે આત્માની સાથે પરમાત્મા, પરલોક, પુનર્જન્મ, શુભાશુભ કર્મ વગેરે બાબતે પણ આસ્તિકતા સાથે વણી લેવામાં આવી.
આચારાંગ સૂત્રમાં એટલા માટે જ તેની પરિભાષા વિકાસમ સહિત બતાવી છે –
जे आयावाई, से लोयावाई जे लोयावाई से फम्मावाई जे कम्मावाई से किरियावाई
–જે આત્મવાદી છે તે લોકવાદી છે, જે લેકવાદી છે તે કર્મવાદી છે; જે કર્મવાદી છે, તે ક્રિયાવાદી છે. આમ આત્મા અંગેના સત્યપાનને આસ્તિકતા સાથે જોડી દેવામાં આવ્યું. અને આસ્તિકતાને પ્રારંભ આત્મવાદથી થઈને તેને સાંધે આચરણ એટલે ક્રિયા સાથે જોડી દેવામાં આવ્યો. તેને એક ઇતિહાસ છે, જે સંક્ષેપમાં જોઈ જઈએ. આસ્તિકવાદના વિકાસને ઇતિહાસ:
આર્ય રષિઓએ બહુ જૂના જમાનામાં જ્યારે પુનર્જન્મની શોધ કરી ત્યારે એ વિચારની સાથે જ તેમને કર્મના નિયમે, આલોક અને પરલોકની કલ્પના પણ આવી. એટલે પુનર્જન્મના સિદ્ધાંત સાથે કમતત્વ તેમજ ઇહલોક અને પરલેકમે સાંકળવામાં આવ્યાં. તેની પાછળ વિચારપૂર્વકનું ચિંતન હતું ઘણું કર્મો એવાં હોય છે જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્કાલિક ફળ નથી આપતાં. એટલે આજે દુઃખી દેખાતા ચારિત્ર્યશીલ માણસો પ્રત્યે લોકોને શ્રદ્ધા ન રહે અને શંકા થાય કે આ માણસ ચારિત્ર્યશીલ હોવા છતાં કેમ દુઃખી છે? ત્યારે બીજે માણસ પાપકર્મો કરવા છતાં યે મેજ કરે છે; તે સુખી દેખાય તેનું કારણ શું? એને ઉત્તર જ્ઞાનીઓએ યુકિતપૂર્વક આપે કે આ જીવનનું નાટક એક જ જન્મમાં પૂરું થતું નથી; તે લાંબું ચાલે છે કે ચાલશે. એટલે અત્યારે જે દુ:ખી દેખાય છે, એ એના પૂર્વજન્મના પાપકર્મોનું ફળ છે; કાં આજન્મના પૂર્વ સંચિત પાપકર્મોને લીધે તે દુઃખી થઈ રહ્યો છે. આજે એ સમભાવે સહી લેશે તો આવતા કાળમાં–કે આ જન્મમાં પણ ભવિષ્યમાં કે પુનર્જન્મમાં તે સુખી થશે. એવી જ રીતે જે આજે સુખી દેખાય છે. તે પણ એનાં પૂર્વ-સર્જિત શુભકર્મોનું ફળ છે. પણ અત્યારે તેને ભૂલીને પાપકર્મો કરે છે તે તેનાં ફળ તેને ભેગવવાં જ પડશે. તે આવતા કાળમાં આજન્મ કે આવતા જન્મમાં તેના ફળ પામશે જ.
દા. ત. કોઈ એક માણસે ચોરી કરી. સંયોગવશ તે પકડાયા નહીં. તેને વૈરાગ્ય આવતાં તે સાધુ થયે. ઘણાં વર્ષો બાદ તે ચોરીને પત્તો લાગ્યો અને તે પકડાય તેમજ તેને કેદની સજા થઈ. તેણે શાંતિથી તે સહન કર્યું અને તેના સદાચરણથી તેને જલદી સજામાંથી છૂટ કરવામાં આવ્યા. જેમ આ વૈરાગીને અગાઉ કરેલાં કર્મનું ફળ મળ્યું તેવી જ રીતે પેલા દુઃખી માણસનું હોઈ શકે કે તેના ગયા જન્મના કર્મો ભારી હેય ! તે આ જન્મના વ્રત પાલનથી હેરાન થઇ ગયું છે. એમ માનવાને કોઈ કારણ નથી.
જે કર્મ, કે કર્મફળની વ્યવસ્થા ન હોય તો માણસ ગમે તેમ બેફામ કે સ્વછંદ બનીને વિચારી શકે છે. તે પાપ કરતાં સંકોચ જ ન પામે. તે માટે પરલોકની સાથે પાપ-ભીરતાને પણ સાંકળી લીધી. આમ આસ્તિતા સાથે પુનર્જન્મને સંબંધ ગોઠવાય. એટલે આસ્તિક સાથે આત્મા, કર્મ, લેક–પરલોક વગેરે સંકળાયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાસ્તિકતાને પ્રારંભઃ
જો કે આ વસ્તુમાં હમેશાં થોડેઘણે મતભેદ તો રહે જ હતો. તે કાળે પણ એક એવે વર્ગ હતો જે કર્મચક્ર કે પુનર્જન્મને માનવા તૈયાર ન હતું. તે વર્ગ પુનર્જન્મવાદી સાથે ચર્ચા કરતા. તે વખતે પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતને ન માનનારા વર્ગના તે કાળના વિચારક ઋષિઓએ
નારિતક” કહીને ઓળખાવ્યો અને તેમણે જાતે પિતાને આસ્તિક” કહેવડાવવા શરૂ કર્યું. તે સમભાવી ઋષિઓએ કેવળ ઓળખાણ માટે જ
ન” શબ્દ ઉમેર્યો. તે વખતે એની પાછળ કઈ કડવાશ ન હતી. આ શબ્દો સહુને ગમ્યા અને અનુકૂળ થઈ ગયા. ઈશ્વરની માન્યતા અને વિવાદ:
વખત જતાં ઈશ્વરની માન્યતાને સવાલ આવ્યો. એક પક્ષ “ઈશ્વર છે ” અને તે જગતને કર્તા છે એમ માનનારો હતો. બીજો પક્ષ સ્વતંત્ર ઈશ્વર નથી; અને છે તે તેને જગત-કર્તત્વ સાથે સંબંધ નથી એમ માનનારે હતું. આ બન્ને પક્ષે અને તેના અનેક પેટાપક્ષે અસ્તિત્વમાં આવ્યા. ધીમે-ધીમે “નાસ્તિક-આસ્તિક” શબ્દનો પ્રયોગ ક્રમશઃ અનીશ્વરવાદી અને ઈશ્વરવાદી માટે થવા લાગ્યો. એટલે આસ્તિકતા–નાસ્તિકાનું ક્ષેત્ર પુનર્જન્મથી વધીને ઇશ્વરવાદી અને અનિશ્વરવાદી સુધી લંબાયું.
પિતાને આચાર્ય કહેવડાવનાર ગુરુઓ પાસે બે પંથ હતા. એટલે તે વખતે પુનર્જન્મવાદી હોવા છતાં કેવળ ઈશ્વરને ન માનનારા પક્ષ તરીકે અમૂક માન્યતામાં જુદા પડનાર પોતાના સાંખ્ય-મીમાંસક, ભાઈઓને જુદા તારવવા અંગે નાસ્તિક” શબ્દ રૂઢ થયા એ રીતે સાંખ્ય-મીમાંસક, જૈન, બૌદ્ધ એ બધા પુનર્જન્મવાદીઓ એક રીતે આસ્તિક હોવા છતાં, ઇશ્વરકતત્વને ન માનતા હોઈને “નાસ્તિક' કહેવાયા. વેદવાદી અને અવેદવાદી :
વખત જતાં શાસ્ત્રના પ્રામાયને વળી એક બીજે મુદ્દે ઊ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
થયો તે વખતે વેદશાસ્ત્રની પ્રતિષ્ઠા રૂઢ થઇ હતી છતાં પુનર્જન્મવાદી અને અનીશ્વરવાદી એક પક્ષને વેદનું પ્રામાણ્ય પૂર્ણરૂપે સ્વીકાર્યું ન હતું. જ્યારે બીજો મોટો પક્ષ તેને સ્વીકૃતિ આપતે હતે. મનુમહારાજે એટલે જ કહ્યું:
નાસ્તિો વેનિં: ” –જે વેદ નિંદક હોય તે નાસ્તિક. વાત એમ હતી કે ઇશ્વરત્વને ન માનનારા, છતાં વેદને માનનારા સાંખ્ય–મીંમાસક લોકોને સમાવી લેવા માટેનું આ વિધાન રજૂ થયું હતું. તેઓ હવે આસ્તિક ગણવા લાગ્યા, અને હવે કેવળ જૈન અને બૌદ્ધો જેઓ વેદને પ્રમાણ નહતા માનતા તેઓ જ “નાસ્તિકપક્ષમાં રહ્યા. સમ્યકષ્ટિ અને મિથાદષ્ટિ
હવે જેને અને બૌદ્ધોએ વેદવાદી અને ઈશ્વરક્તવ્યવાદી લોકોને પિતાનાથી અલગ ઓળખાવવા માટે આસ્તિક-નાસ્તિકની જેમ સમદષ્ટિ અને મિયાદષ્ટિ શબ્દો વાપર્યા. આ લકે પુનર્જન્મમાં માનવા છતાં ઈશ્વરના જગત-કતત્વને માનતા ન હતા. તેમણે પિતાના ઊંડા ચિંતન-મનનને અંતે જાણ્યું કે “ઈશ્વર એટલે આત્માનું સંપૂર્ણ રવરૂ૫; જેને સંપૂર્ણ કર્મોનો ક્ષય પછી પામી શકાય છે. એવા “સિધાત્માં” દેહરહિત, કમરહિત અને અજન્મા હોઈને સૃષ્ટિના સુજન-વિનાશમાં પડી શકે નહીં. સૃષ્ટિનું નિર્માણ નીતિ અને ધર્મની દષ્ટિએ થાય છે અને ઘડતર સંધ-રચના દ્વારા થાય છે. આ રચનાના ઘડતરમાં દેહ હોવા છતાં દેહાતીત અવસ્થામાં રહેનાર વીતરાગી પુરૂષ જિન બૌદ્ધ કે અવતારને ભલે એક પ્રકારના ઇવર માનીએ; પણ તે એક જ આખા જગતનું નિર્માણ–રચના કે ઘડતર-કરે છે તે ન માની શકાય કે તેના દરે જ જગતના લોકો દેરવાઈ પાપ પુણ્ય આચરે છે; એ યુકિતસંગત નથી.
તે ઉપરાંત તેમણે કહ્યું કે જે સત્ય છે તેને સત્ય માનવું-કેવળ વેદમાં જ સત્ય છે એમ ન માનવું! આગમે, શાસ્ત્રો કે પુરાણો એમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
પણ જ્યાં જ્યાં સત્ય જણાય તેને ગ્રહણ કરનાર એ સમ્યકષ્ટિ છે. તેના બદલે અમૂક જ ધર્મ, શાસ્ત્ર કે માન્યતાને નિતાંત સત્ય માનીને ચાલવું; એ મિબાદષ્ટિ છે બ્રાંતદષ્ટિ છે.
સમ્ય દષ્ટિ અને મિયાદષ્ટિ શબ્દ જવામાં જેને અને બૌદ્ધોએ વૈજ્ઞાનિક બુદ્ધિ વાપરી અને “આસ્તિક-નાસ્તિક' શબ્દની એક નવી વ્યાખ્યા આવી. આ ઈશ્વરકત્વ અંગે તેમના મંથનને ઊંડો પ્રભાવ વૈદિક લોકો ઉપર પડશે. જેનું સ્પષ્ટ દર્શન “ગીતા”માં ઠેર ઠેર થાય છે. મતભેદમાં સમભાવને અભાવ અને તેનાં પરિણામે :
પ્રારંભમાં તો જૈન અને બૌદ્ધોએ, વેદધર્મની વિરૂધ્ધમાં આ શબ્દો સમભાવ પૂર્વક વાપર્યા; પણ જૈન અને બૌહોમાં ઘણી વસ્તુઓ સમાન હોવા છતાં સમન્વય ન હતો થયો. પરિણામે આગળ ઉપર બન્નેમાં મતભેદ ઉગ્ર થતો ગયો. એટલે જેને પિતાને જ સમ્યક્દષ્ટિ અને બૌદ્ધો પોતાને જ કેવળ સમદષ્ટિ માનવા લાગ્યા. પરિણામે પરસ્પર એકબીજાને તેમણે “મિયાદષ્ટિ' કહ્યા. સંપ્રદાય અને ઉપસંપ્રદાયમાં કટુતાવૃદ્ધિ:
શબ્દો કઈ સારા નરસા હોતા નથી; પણ તેની પાછળ રહેલ મધુરતા કે કટુતાના આધારે જ તે સારા નરસા થયા. જ્યારે એક શબ્દ પાછળ કેઈજાતની અહતા પોષાય કે તે કઈ તરફ ઘણુ પેદા કરનાર બને છે તો તે આગળ ઉપર અંદર અંદર ફાટફૂટ પેદા કરનારે સિદ્ધ થાય છે. એવું જ જૈને અને બૌદ્ધોનું પરસ્પર માટે તે થયું. પણ સહુથી વધુ કરુણ બીના તો એ થઈ કે એક જ જૈનધર્મને માનનારા અલગ-અલગ સંપ્રદાયે એક-બીજાને મિથ્યાષ્ટિ કહેવા લાગ્યા.
નાનપણથી જ જૈન બાળકોમાં એ સંસ્કારો :ભરવા શરૂ થયા છે. પોતે માને તેમ અરિહંત દેવને દેવ, જેનસાધુને ગુરુ અને જૈનધર્મને ધર્મ માને તે સમ્યફદષ્ટિ અને તે સિવાયના બધા મિથ્યાષ્ટિ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
એવી જ રીતે બૌદ્ધોમાં પણ થયું કે તેમણે બૌદ્ધધર્મ, બુદ્ધદેવ અને બૌદ્ધ સાધુ તથા ઉપાસકના સંઘને માનનારા સિવાયના બધાને મિથ્યાષ્ટિ કહેવા શરૂ કર્યા. નાની ઉંમરમાં વ્યક્તિની સમજણ ઊંડી ન હેઈને, ઉપર જણાવેલ ધૂળ અર્થો જ બેસાડી શકાય; પણ એ અર્થને વળગીને બેસી રહેતાં, જ્યારે ખરેખર સમજણ વ્યાપક બની જાય ત્યારે પણ દરેક સિદ્ધ કે વિતરાગને દેવ; દરેક સાચા સાધુને સાધુ, કે સત્યધર્મને ધર્મ માનતા પણ મન અચકાશે. પરિણામે અંતે જઈને જે કડવાશ કેળવાય છે તેનું પરિણામ બધા ધર્મો અને દર્શને વચ્ચે જે તીવ્ર મતભેદ છે તેનાથી જોઈ શકાશે. તે ઉપરાંત કયાંક સત્ય અને સારી વાત જાણવા મળતી હશે તે પણ તેને લાભ નહીં લઈ શકાય.
આ વૃત્તિને વિકાસ થતાં, જિજ્ઞાસા, વિવેક અને સમજણને તાળાં મારીને સંકુચિતતા તરફ વળાય છે; પરિણુમે પરસ્પરમાં સાથે રહેવા છતાં, ઘણું સમાનતા છતાં લોકો ભળી શકતા નથી અને એકબીજા તરફ સંદેહની નજરે મન હંમેશાં જતું રહે છે. મુસ્લિમ કે ખ્રિસ્તીની વાત તે દૂર રહી પણ વૈષ્ણવ, શૈવ, બૌદ્ધ અને જૈન સમાજની ઘણી સમાનતા હોવા છતાં સાંપ્રદાયિકતાના કારણે તેઓ એક રસ થઈ શકતા નથી.
આ સંકુચિતતાએ જ્યારે જૈન સમાજમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે પ્રારંભમાં તે જૈન સિવાય બધાને મિથ્યાદષ્ટિ સમજવાનું શરૂ થયું હતું. પણ આગળ ઉપર જૈન પરંપરાના તાંબર, સ્થાનકવાસી, તેરાપંથી અને દિગંબર ફિરકાઓમાં કેવળ પિતાના ફિરકાની માન્યતા સાચી, અને બાકીને ફિરકાને મિથ્યાષ્ટિ કહેવા શરૂ કર્યા. એટલે આજે ૨૪ તીર્થકરે, ધર્મતત્વ એક છતાં, ધર્મગુરુઓ, શાસ્ત્ર, તીર્થો, મૂર્તિપૂજા કે અમૂર્તિપૂજ વગેરેના ભેદોના કારણે પરસ્પરમાં ઉપેક્ષા અને ધુણ કેળવાતી ચાલી; એટલું જ નહીં, અન્ય તરફ માનથી જોવામાં સમ્યક્ત્વનો નાશ ગણવામાં આવ્યા.
એથી પહેલાં બતાવેલ નાસ્તિક અને મિયાદષ્ટિની શ્રેણીમાં વળી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
બીજા બે શબ્દ ઉમેરાયા જૈન શ્વેતાંબર શાસ્ત્રકારોએ જુના વખતમાં અમૂક મતભેદ ધરાવનાર અમૂક પક્ષોને નિહ્નવ કહેલા. પાછળથી દિગંબર શાખા અલગ પડતાં તેમના માટે “નિહ્નવ” શબ્દ વાપર્યો. તેવી જ રીતે દિગંબરાએ વેતાંબરોને “જેનાભાસ' કહેવા શરૂ કર્યા. શબ્દની ઉગ્રતા અને કડવાશ :
સમભાવે વપરાયેલા શબ્દ અંગે પકડ આવતાં કેવું બૂરું પરિણામ આવે છે, તેના નમૂનારૂપે એક તરફ જૈનોએ પિતાના શાસ્ત્રની ટીકાઓમાં કડક પ્રહારો કર્યા, “આ સર્વજ્ઞ પલાપાતકિન્ ! દુવંદવાદિન !...” જેવી ગાળો આપી. બ્રાહ્મણોને “ધિજાતીયા” એવા શબ્દોથી નવાજ્યા. સર્વાવાદની સામે થનારાઓનું કડક શબ્દોમાં ખંડન કર્યું. અનેકાંતવાદી હોવાથી જૈન ધર્મ શાસ્ત્રકારોએ વૈદિક ધર્મ અને વૈદિક ધર્મ ગ્રંથોમાંથી સાર તારવો જોઈએ, તે છતાં તેમણે તારવ્યો નહીં. તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે કેટલાક પુરાણોમાં જેન-બૌદ્ધોની ઉત્પત્તિનાં ખોટાં કારણો રજૂ કરવામાં આવ્યાં. જે મતાંધતાના નમૂના જેવા છે. પાણિનીએ “શ્રમણ-બ્રાહ્મણમ” એટલે શ્રમણ બ્રાહ્મણ બન્નેને
અહિનકુલમ” એટલે સાપ-નળિયા”ની જેમ શાશ્વત-જન્મજાતવિધી તરીકે ગણાવ્યા છે. બ્રાહ્મણેએ “હસ્તિના તાર માને જ ન
છે કનૈન મંદિરમ' એટલે કે ગાંડે હાથી તાડકીને આવતો હોય તે પણ તેનાથી બચવા માટે જૈન મંદિરમાં ન પ્રવેશે. આમ કહીને કદરતા વધારી. આમ શ્રેષ્ઠતા સાબિત કરવા માટે જ્યાં સત્યના સિદ્ધાંતોને ગ્રહણ કરવાની જરૂર હતી. ત્યાં મારું એ જ સત્ય” એ ન્યાયે કડવાશ વધતી ચાલી. સ્વધર્મસંપ્રદાયે પણ નાસ્તિક :
આ કડવાશનું સૌથી બૂરું પરિણામ તે એ આવ્યું કે એક જ ધર્મને માનનારા પણ ભિન્ન ભિન્ન સંપ્રદાયવાળા એકબીજાને હલકા માનવા લાગ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
- 24 અને વજન કરી શિ
હિંદુ-વૈદિકમાં શૈવ અને વૈષ્ણવો વચ્ચે એટલો દેષ ફેલાયે કે વૈષ્ણવે કપડું શીવડાવવા માટે દરજીને “કપડું શીવ” એમ કહેતા અચકાતા કારણ કે “શીવ” શબ્દ આવતે. એવી જ રીતે શિવ ૫થી “હે રામ' બાલવું પાપ ગણુત અને રામ-બોલનારને
શ્રી કૃષ્ણ” કહેવું આકરું લાગવા માંડ્યું. વૈદિક ધર્મના બીજા સંપ્રદાયમાં પણ કડવાશ વધી. સ્વામી નારાયણવાળા પિતાની સંપ્રદાયવાળા ને સસંગી અને બાકી બધાને કુસંગી ગણવા લાગ્યા. વળી કેટલાક પિતાને મર્યાદી અને બીજાને અમર્યાદી ગણવા લાગ્યા. મથુરા-વૃંદાવન તેમજ અન્ય વૈષ્ણવ-શિવ મદિરોમાં ઢગલા ખડકી તે દ્વારા માત્ર પેટ ભરનાર અને ઘણીવાર તે ભયંકર અનાચાર પિષનાર પંડાઓને ગોંસાઈ એના પાખંડને મહર્ષિ દયાનંદે ઉગ્ર વિરોધ કર્યોઃ “આ ભગવાનની પૂજા નથી પણ ઉદર-પૂજા છે; ભોગપૂજા છે.” એવી જ રીતે કાશી અને ગયામાં શ્રાદ્ધ કરાવી તાગડધિના કરનાર પંડાઓને તેમણે વખોડયા. તેથી વેદપુરાણુગામી પંડાઓ તથા સનાતનીઓએ સ્વામીજીને “નાસ્તિક” કહ્યા.
બૌધામાં પણ હીનયાન અને મહાયાન ફાંટા પડ્યા. તેમાંથી પણ વધારે ફાંટાઓ થયા અને તે ધર્મ ઉદારતાને પોતાનામાં પરસ્પર પ્રચાર ન કરી શકો. પરિણામે ચીનમાં સામ્યવાદ આવ્યા. ચીન-જાપાન અને ચીન-કોરિયા વગેરે બૌદ્ધ-ધમ દેશોમાં પરસ્પર યુદ્ધો પણ અટકી ન શકયાં.
જેનેએ વિશ્વધર્મ બનવા લાયક જૈનધર્મને સંકુચિતતાના દાયરામાં આણું તેની મહાન હાનિ કરી. પરિણામે તેના અનુયાયીઓ ઘટતા જ ગયા અને આજે ગણ્યા-ગાંઠયા લાખમાં જ જૈન-મતાવલંબી રહી ગયા છે. તેમાં પણ ભવેતાંબર, દિગંબર, સ્થાનકવાસી, દેરાવાસી એકબીજાને ઉતારી પાડે છે. સહુથી વધુ કરણુજનક તે એ છે કે એક જ સ્થાનકવાસી ફિરકામાં પણ પિતાના ઉપસંપ્રદાય સિવાયના અન્ય જૈન સાધુ કે આચાર્યને ન માનવાની વાતને નાનપણથી મગજમાં રેડવામાં આવે છે. એવું જ દિગંબર, દેશવાસી ફિરકાઓના પેટા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
ફિરકાઓમાં જોવામાં આવે છે. મારવાડ, (રાજસ્થાન) કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં આ વસ્તુએ અતિ ઊંડા મૂળ ઘાલ્યાં છે. અન્ય ધર્મો અંગે :
આ તો હિંદની અંદરના ધર્મોની વાત થઈ. હિંદ બહારના ધર્મોમાં ખ્રિસ્તી ધર્મે આસ્તિક-નાસ્તિક માટે વિશ્વાસુ-અવિશ્વાસુ શબ્દો વાપર્યા છે. ઇસ્લામધર્મો મોમિન અને કાફિર શબ્દો વાપર્યા છે. યુરોપના ઈતિહાસમાં એ સ્પષ્ટ જોવા મળે છે કે પિપ અને પાદરીઓ તરફથી પિતાનાથી નજીવી બાબતમાં ભિન્ન મત ધરાવનાર, ભક્ત કે સંતને રંજાડવાથી લઈને બાળી નાખવા સુધીમાં કોઈ કસર બાકી ન આતી. ખુદ ઈશુને પણ આ ધર્મઝનૂની લોકોએ ક્રોસ ઉપર ચઢાવ્યા હતા. આ ધર્મ ઝનૂને તેના કટ્ટર શત્રુરૂપે સામ્યવાદને અને ધર્મને માનનારનું ગમે તે આચરણ ચલાવી લેવા સમાન પૂછવાદને જન્મ આપે. કલિક, પ્રોટેસ્ટેન્ટ અને પ્રોપ્લેરિટીયન ફાંટાઓની આપસની લડાઈઓને પણ એક ઇતિહાસ છે.
ઇસ્લામધર્મનું મંડાણ અલાહ અને કુરાન શરીફની આસ્તિકતાથી શરૂ થયું. તેની જે ઉદારતા હતી તે મુસલમાને એ ન પકડી પરિણામ તેમનામાં ઝનુન આવ્યું જેને ભેગ ખુદ મુસલમાન અને વિશેષ રૂપે હિંદુઓ થયા. જો કે પાછળથી મુસલમાનોની બે શાખા શિયા-સુનીઓમાં અને સૂફીઓમાં પણ પરસ્પર લડાઈઓ થઈ સ્પષ્ટ દર્શન ન થાય:
આ બધી વાતે રજુ કરવાનું તાત્પર્ય એ જ છે કે જ્યાં ઉદારતા વ્યાપક સત્યને પકડવાની દષ્ટિ જ જાય છે ત્યાં સ્પષ્ટ દર્શન થતું નથી. તેનું દર્શન કુવાના દેડકા જેટલું જ રહી જાય છે. તેથી સંતને સંત, ધર્મને ધર્મ અને સત્યને સત્ય ન માનવાની હઠવાદિતા પકડ જમાવતી જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
એક પ્રખ્યાત મુસલમાનને પૂછવામાં આવ્યું: “ગાંધીજીને તમે કેવા માણસ માને છે ?”
તેમણે કહ્યું: “બહુ ભલા માણસ છે, નેક છે, દેશનેતા છે !” “ઈસ્લામની દષ્ટિએ કેવા છે?” તેમણે કહ્યું: “સહુથી હલકામાં હલકા માણસ !”
આ છે ધર્મઝનૂન અને સંકુચિતતાના કારણે પેદા થતું અસ્પષ્ટદર્શન, જેમાં ઉપરની વાતને પકડી રાખવામાં આવે છે. બધા ઈન્સાને અલ્લાહના બંદા છે–ફરજંદ છે તે ગાંધીજી પણ અલાહના બંદા છે અને બધા નેક માણસ ઈસ્લામની પાસે છે તે ગાંધીજી પણ હોવા જોઈએ છતાં તેમને માન્યતા આપી શકાતી નથી. એવી જ રીતે અસ્પૃશ્યતા–નિવારણ, હરિજનસેવા વગેરેના ગાંધીજીના કાર્યક્રમથી કદર સનાતની પંડિતેએ તેમને “ધર્મનાશક” શબ્દથી નવાજ્યા હતા,
આજે લોકો પોતાને સુધારક, વિચારક કે તર્કપ્રધાન કહેવડાવવું વધારે પસંદ કરે છે; તે અર્થમાં તેમને “નાસ્તિક” કહેવડાવવું પણ ગમે છે. આજે આસ્તિકો કે સમ્યકષ્ટિએ એટલે જના પુરાણપથી કે બુવા લોકો જેઓ એક જ દષ્ટિએ વિચાર કરે છે તેથી આજના યુવકો તે ધર્મ કે ધાર્મિક લેકો પાસે જવા ઇચ્છતા નથી. વળી આવા ધામિકોના જીવનમાં ન્યાય નીતિ જેવું ઓછું હોવાથી ધર્મ ઉપરથી યુવકની શ્રધ્ધા ઓસરતી જાય છે. તેથી તેઓ પણ અમૂલ્ય એવા જ્ઞાનના વારસાથી વંચિત બને છે. | . દર્શન-વિશુદ્ધિના પેટાળામાં આ બન્ને શબ્દોને લેવાનું કારણ એ છે કે આજે કહેવાતા આસ્તિકો પાસે પણ જેને સ્પષ્ટ દર્શન કહી શકાય તે નથી; તેમજ કહેવાતા નરિતક-આસ્તિકે પૈકી જેમની પાસે સત્યશન છે તેમને ન માનવાને હઠાગ્રહ સેવીને જે સ્પષ્ટ દર્શન થઈ શકે તેને પણ ધકેલતા જાય છે.
જેઓ ધર્મ ક્રિયાઓ કરે છે પણ જેમનાં જીવનમાં ધર્મયુકત વહેવાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
હોતું નથી તેઓ નાસ્તિકતાના પંથે આગળ ધપે છે. અને બીજાઓને પણ નાસ્તિતા તરફ જવા પ્રેરે છે; પણ જેઓ આલોક કે પરલેકને માનતા નથી અને સ્વચ્છેદ વિચારે છે તેઓ નાસ્તિક જ છે. બન્ને તરફ ઠેઠ છેવાડે બેસીને જોવાની રીતથી દર્શન વિશુદ્ધ થતું નથી. એટલે સત્યને વિવેકની કસોટીએ કસીને જીવન-દર્શનને સ્પષ્ટ કરીએ એમાં જ સાર્થકતા છે.
ચર્ચા-વિચારણું પૂ. દંડી સ્વામીએ ચર્ચાને આરંભ કરતાં કહ્યું : કપિલ અને મીમાંસક ઈશ્વરવાદી ન હોવા છતાં વેદવાદી હેઇને તેઓ આસ્તિક કહેવાયા. ગદર્શનમાં પુનર્જન્મને માને તે બધાંને “આસ્તિક” માનવામાં આવ્યા છે. પુનર્જન્મને વિશાળ અર્થ લઈએ તે સારા-માઠાં કર્મોનાં ફળમાં જે માને તે આસ્તિક મનાય. આજની ભાષામાં મૂકીએ તો આશાવાદી તે આસ્તિક અને નિરાશાવાદી તે નાસ્તિક. ખરી રીતે તે જેવું છે તેવું કહે તે આસ્તિક કહેવાય. તેની ઉપર “પોતે જે માન્યું તે જ સાચું ” એ આધારે જેન, બૌદ્ધને ખોટા પાડવા જતાં વૈદિકામાં પણ પરસ્પર વિરોધી કેટલા બધા ફાંટા પડી ગયા છે ? વૈદિક ધર્મમાંથી નહીં, નહીં તોયે પાંચસો ફટા નીકળ્યા છે. જે સમન્વયની સત્યબુદ્ધિ ન હોય તો સ્પષ્ટ દર્શન થવું મુશ્કેલ છે.”
શ્રી. પૂજાભાઈ: “વિશ્વાસનું નામ આસ્તિકતા ! શંકરાચાર્યના મનમાં પ્રશ્ન થયો “હું કોણ?” અને તેમણે એના ઉપર વિશ્વાસ કરીને અને ખોટો અહંકાર તો ! આમ જે આત્મવિશ્વાસુ તે આસ્તિક છે. ઘણીવાર બહારથી નાસ્તિક લાગતા લોકો અંદરથી સંપૂર્ણપણે આરિતક હોય છે. જેમકે પંડિત જવાહલાલ નેહરૂ ધર્મના તને વિજ્ઞાનની કસોટીએ કસાયેલાં નહીં જોઈને નહીં માને પણ તેમનાથી વધારે કહે આત્મવાદી, શાંતિવાદી કે માનવતાવાદી આસ્તિક છે?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨ દયાનંદ સરસ્વતીએ પણ ધર્મને શ્રદ્ધા ઉપરાંત તકની કટીએ કર્યો. એટલે અન્યની વાત ન સંભળાય તે નિયંત્રણ ઊઠી ગયું અને અનેક પિગળ – પાખંડ ખુલ્લાં થયાં. હવે તેમાં નમ્રતા, અહિંસા, તથા સર્વધર્મ સમન્વયની વિયાત્મક બાજુ ઉમેરાવી જોઈએ.
આજે એક વાત તો જોવામાં આવે છે કે હવે નાસ્તિક પણ આત્મા અંગે વિચાર તે કરવા લાગ્યા છે. વિજ્ઞાન પણ એ દિશામાં વિચાર કરી રહ્યું છે. આ બુદ્ધિના યુગમાં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે તેને નાસ્તિક ન માની શકાય – પણ ધીરજથી તેના પ્રશ્નોનું સમાધાન આપવું એ જ સાચા આસ્તિકોની મુખ્ય ફરજ બની જાય છે.
શ્રી. બળવંતભાઈ : “ધર્મોએ તે નાસ્તિકને આસ્તિક બનાવવા પડશે. પુરાણોમાં પણ જે ધર્મ – મૂઢતાની વાતો છે તેનું આમૂલ પરિવર્તન કરવું પડશે. ધર્મનું વૈજ્ઞાનિક અને વ્યાપક સ્વરૂપ પકડવું પડશે જેથી તે અનર્થને બદલી અર્થને પ્રેરી શકાશે. પદાર્થ કે તત્વને સમજવા માટે દ્રવ્ય – ક્ષેત્ર – કાળ – ભાવની કસોટી જોવી પડશે.”
શ્રી. શ્રોફ : “મારા મત પ્રમાણે તે સત્ય એ જ આસ્તિકતાનું માપદંડ હોઈ શકે ! વિચાર- વાણું અને આચારમાં સત્ય આચરે તે આસ્તિકા
પૂ. નેમિમુનિ : જૈનવિચારક વાડીલાલ મેતીલાલ શાહે પિતાના એક લેખમાં જેનના ચાર પ્રકાર વર્ણવીને આ અંગે વધારે સ્પષ્ટતા કરી છે – (૧) જૈનધમ–જેની દષ્ટિ પણ સાફ હોય અને આચરણ પણ ધર્મયુક્ત અને શુદ્ધ હોય; (૨) જૈની-જેની દષ્ટિ સાફ હેય પણ પરિસ્થિતિવશ તે પ્રમાણે આચરી શક્તો ન લેય. જે ખામી હેય તેને પોતે જાહેર કરતા હોય, પોતાની ભૂલ કબૂલત હેય, સુધારવા પ્રયત્નશીલ હેય; (૩) જૈનમતિ-જે પરંપરાગત જૈનધર્મને માનતે હેય, ઉપરછલું જૈનત્વ હોય, તે પણ સંકીર્ણસંપ્રદાયગત. બીજા ધર્મ કે સંપ્રદાયને બેટા કહે અને જ્યાં બીજા ધર્મ કે સંપ્રદાયવાળે કાંઈક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
આક્ષેપ કરે કે તે લડવા – મરવા માટે તૈયાર થઈ જાય; રાગદ્વેષ વધાર્યા કરે. ધર્મનું આચરણ પોતાનામાં ન હોય. (૪) નાભાસ–જે ઉપરથી ખરો જેન લાગે છે પણ રાગટેશને જીતવાને બદલે વધારે એટલે કે જૈનત્વમાં મીંડું હેય. તે ખરા રૂપિયામાં ખોટ ચાલે તેવી રીતે તેનું ચલણ હોય. જેની દષ્ટિ પણ સાફ ન હોય અને જેનું આચરણ પણ શુદ્ધ નહાય. આ ચતુભગીમાં બે આસ્તિક અને બે નાસ્તિક ગણી શકાય.
આ દષ્ટિએ દરેક ધર્મીઓને તપાસીને આસ્તિક નાસ્તિક ગણવા જોઈએ. એટલું જ નહીં ખરા આસ્તિકોએ નાસ્તિકોને પણ આસ્તિક બનાવવા જોઈએ. આજના યુગના આસ્તિકોની તે કમેટી રૂપે ભલે રહે!
આમાં સાધુઓએ સર્વથી મેખરે રહીને સમાજમાં કામ કરવું પડશે; તેમની ફરજ વધારે છે. લોકો આચરણમાં ઢીલા બને અથવા નાસ્તિક બને તે ત્યાં સાધુવર્ગની જવાબદારી ઓછી નથી. તેમણે ધર્મની
તિને જળહળતી રાખી, જાગૃતિનું મેર વાતાવરણ તૈયાર કરવું પડશે. અનિટો ફેલાયાં હોય ત્યાં ઈષ્ટને સ્થાપવા પડશે. એવા આશાવાદી જ આજના યુગના આસ્તિક ગણાશે. તે ચોમેરનાં પ્રલોભને, કષ્ટ અને ઘેરનિરાશાનાં નિમિત્તે વચ્ચે અડેલ રહીને આત્મપ્રકાશને પ્રતિષ્ઠિત કરશે.
આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે !–પ્રથમ આત્માને જાણવો જોઈએ! આત્માને જાણનારે કે જાણવા ઇચ્છનાર વિશ્વને વિચાર કર્યા વિના રહી શકશે જ નહીં. એટલે તે આત્મવાદી હોવાની સાથે વિશ્વવાદી અથવા તે લોકવાદી પણ હશે. તે જગતનાં અનિષ્ટોમાં પિતાને હિસે ગણીને આત્મલક્ષે તેના નિવારણમાં ભળશે. કેઈની મદદની પિતે આશા નહી રાખે પણ ઊલટો વણમાગે અનિષ્ટોમાં ફસાયેલાંઓની મદદે દોડી જશે
એટલે કે તે કર્મવાદી હશે એજ રીતે પિતાનાં અને જગતનાં પ્રાણીઓનો જન્મ, મૃત્યુ સુખ-દુઃખ, લાભ-હાનિ વગેરે કર્મફળે જાણે તે કઠોર તેમજ કોમળ બને પ્રકારે રહેશે. તેથી જ તે વ્યક્તિગત, સમાજગત અને સમષ્ટિગત કર્મોના નિવારણમાં સતત ધર્માચરણપૂર્વક અનાયાસે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
લાગેલું રહેશે. કારણ કે તે દરેક ક્ષેત્રે અને દરેક પ્રાણીએ ધારણ, પિષણ, વર્ધન અને સત્વ સંશોધનને આત્મવત્ જે હશે તેથી તે જરૂર જણાતાં ક્રિયા આચરણ કર્યા વિના રહી શકશે નહીં. આ રીતે તે ક્રિયાવાદી પણ હશે. મતલબ કે ચાર ગુણોને તે સામુદાયિક જીવનમાં વણીને પાકો આસ્તિક થશે.”
શ્રી દેવજીભાઇ: “સાચે આતિક સિંહ વૃત્તિવાળે હશે. તે લાકડીને નહીં પકડે પણ લાકડી મારનારને જ પડશે. જગતમાં જે કાર્યો છે તેના ઉપર દેષારોપણ કરી લડવું, ઝધડવું અથવા બળવું, અકળાવું તે આકિતા નથી. ખરી રીતે તે જે નિમિત્ત-કારણોને મુખ્ય માને છે તે નાસ્તિક છે. તેના બદલે નિમિત-કારણને ગૌણ ગણી, ઉપાદાન કારણેને મુખ્ય ગણીએ તે આસ્તિતા છે. તેથી જ પિતાના પક્ષે નાનામાં નાના દેશને આસ્તિક મોટે ગણાવે છે અને પારકા ગુણને મોટો ગણે છે. પારકો દેષ પિતાને માની તેના તરફ કઠેર જરૂર બને છે અને તેને નિવારવા તપ આદરે છે અને દૂર કરે છે. તેથી તેને બીજાના દોષો પ્રત્યે ગુસ્સો આવતે નથી, આત્મનિરીક્ષણ સૂઝે છે.
શ્રી બ્રહ્મચારીજી: “તત્ત્વની દષ્ટિએ તે આત્માને કંઈ પણ નડતું નથી એટલે એ દષ્ટિએ તે બધા આસ્તિકજ ગણાય. પણ જે આત્માના બહાને અજ્ઞાનવશ યશ, નામ, રૂપ, વગેરે તરફ જુએ છે અને ચૈતન્યભાવ તરફ ગૌણ દષ્ટિએ જુએ છે તે નાસ્તિક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦] ઈશ્વરવાદ-અનીશ્વરવાદ આસ્તિકતા-નાસ્તિકતા ઉપર છણાવટ કરતી વખતે “ઈશ્વરને માને તે આસ્તિક અને ન માને તે નાસ્તિક” એવી એક વ્યાખ્યા કરવામાં આવી હતી. એમાંથી દર્શન માટે એક પ્રશ્ન ઊભો થાય છે કે ઈશ્વર શું છે? તે કોણ છે? ક્યાં છે? કે છે તેવી માન્યતાને શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકારવાનું નામ ઈશ્વરવાદ પડયું અને ન સ્વીકાર્યું તે વાદ અનીશ્વરવાદરૂ૫ પ્રચલિત થશે.
ઈશ્વરવાદનું મૂળઃ હવે આ ઈશ્વરવાદના મૂળને તપાસીએ.
આર્યોએ જયારે જુદી-જુદી જગતની વસ્તુઓ જેઈ–સૂર્ય, ચંદ્રમા, તારા, ઋતુ, ગ્રહ, નક્ષત્ર, વિજળી વગેરે. તેની એક પ્રકારની વ્યવસ્થા, પ્રાણ-સૃષ્ટિ વગેરેને જોઈને તેમના મનમાં થયું કે જેમ સંતાન સ્ત્રી-પુરૂષના સંગથી પેદા થાય છે, તેમ આ અખિલ સૃષ્ટિને રચનાર, ઉછેરનાર, ઘડનાર અને નિયમન કરનાર કોઈને કોઈ જરૂર હશે? હશે તો તે કેણ હશે?
એમાંથી ઈશ્વરની કલ્પના સાકાર થઈ. લોકો ઈશ્વરને કર્તા, પત અને નિયતા માનવા લાગ્યા. પણ તે સાથે જ કેટલીક કહ૫ના અને તને વિકાસ થયો. એમાંથી શંકાઓ ઊભી થઈ કે શું એક ઈશ્વર આટલું બધું કાર્ય કરી શકે? વિચારકોએ કહ્યું કે જે ઘણું ઈશ્વર માનશું તે ગોટાળો ઊભો થશે. ગમે તે એશ્વર્યશાળી માણસ પિતાને ઈશ્વર કહે શરૂ કરશે. તેથી એક જ ઈશ્વરને માન–વધુ માનવાથી ઝઘડા થશે અને જગતની માનેલી વ્યવસ્થા ગૂંથાશે. બીજી શંકા એ થઈ કે ઇશ્વર જે આખું જગત જાણતા નહીં હોય તે સંસારને કઇ રીતે રચશે? સર્વજ્ઞાન વગર બનાવવા બેસશે તે ઊંધું-સુધું બનાવી નાખશે. એટલે “ઇશ્વર સર્વજ્ઞ છે – સર્વ વ્યાપક છે” એમ માનવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ આવ્યું. ત્રીજી શંકા એ થઈ કે જે ઇશ્વર અનિત્ય હશે તે જન્મજન્મ નવો ઇશ્વર આવશે. એટલે અગાઉની વ્યવસ્થા પડી ભાંગશે, તે નો ફેરફાર કરશે. નવા ઠેકાણે તેનું કાર્યાલય રહેશે, આ બધું બંધબેસતું ન હતું એટલે ઇશ્વર નિત્ય છે તે પણ કુતસ્થ નિત્ય છે; એમ માનવામાં આવ્યું. એથી શંકા એ થઈ કે ઈશ્વરને પરતંત્ર કે પરાધીન માનીએ તો તેની આજ્ઞા નહીં ચાલે. એ જેને દંડ દેવા ઇચ્છશે તેને ઉપરને બીજે ઇશ્વર-અધિપતિ રદ કરશે એટલે તેને સ્વતંત્ર માનવો જોઈએ. આ અંગે સ્પાદ્વાદ-મંજરીમાં આ પ્રમાણે લેક છે –
कर्तास्ति कश्चिज्जगतः सचैकः
स सर्वगः स स्ववशः स नित्यः આમાંથી ઈશ્વર અંગેની કલ્પના “કુમ7માથા વા સમર્થ ” (કરવા નહીં કરવા કે અન્યથા કરવા, જે સમર્થ છે) એ રીતે ફલિત થઈ, ઇશ્વર જગતને નિયામક છે. તેમાંથી કલ્પના થઈ કે ઈશ્વરને પ્રેર્યો છવ સ્વર્ગ કે નરકે જાય છે. જુઓ –
इश्वर प्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभुमेव वा
–આની પાછળ હેતુ એ હતો કે શુભ કર્મના ફળ ભેગવવા તે સહુ કોઈ તૈયાર થઇ જાય પણ અશુભ કર્મનું ફળ કોઈ જાતે ભેગવવા તૈયાર થતો નથી. સંસારમાં કંઈ ગુને કરીને છટકી જાય, પણુ પરમાત્મા સર્વ-સર્વદર્શી હેઈ ઘટઘટતું જાણે છે. તે તે ગમે ત્યાં ગમે તે વ્યક્તિએ કરેલ ગુનાને પકડી લે છે. એટલે તેને કર્મનું ફળ આપનાર પરમાત્મા જ છે; એમ મનાયું. આ પ્રમાણે ઇશ્વરવાદની કલ્પના કરવામાં આવી.
અલગ-અલગ ધર્મોમાં ઈશ્વરઃ ' આ ઇશ્વરવાદથી થોડા અલગ સ્વરૂપે સાંખ્યદર્શન ઈશ્વરની માન્યતાને રવીકારે છે. તે ઈશ્વરને પુરુષતત્વમાં જ સમાવી લે છે. પુરુષ જ પ્રકૃતિથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
અસંગ રહીને પરમાત્મા બની શકે છે; તે જગતને કર્તા-હર્તા-ધર્તા નથી. જે પુરુષ પ્રકૃતિ સાથે સંગ કરે એટલે તે કર્તા-ભોકતા-હર્તા પોતે જ કહેવાય.
મીમાંસક દર્શનવાળા પણ ઇશ્વરતત્વને જુદે માનતા નથી. તેઓ વેદવિહિત કર્મને પરિણમે જ શુભાશુભ ફળ મળે છે; એમ માને છે. આને તેઓ અદષ્ટ” કહે છે. તેઓ કમને જ મહાન શક્તિ માનવા લાગ્યા.
વેદાંત દર્શનમાં ઈશ્વરને બ્રહ્મ તરીકે માનવામાં આવ્યું. ત્યાં જે માયોપાધક બ્રહ્મ છે તેને જીવ અને વિદ્યો પાધિક બ્રહ્મને શુદ્ધ-સર્વવ્યાપી ઈશ્વર તરીકે માનવામાં આવ્યું.
ખ્રિસ્તી ધર્મમાં ઈશ્વરની કપના ન્યાયાધીશ કે રાજા જેવી કરવામાં આવી. કર્મ ફળ ભોગવનાર અને ન્યાય આપનાર ઈશ્વર છે. તેને પ્રાર્થના કરવાથી કે અપરાધ સ્વીકાર (આત્મ નિવેદન) કે confess કરવાથી તે મારી આપી દે છે.
ઇસ્લામ ધર્મમાં ઈશ્વરની માન્યતા અનેક દેવ-દેવીઓમાંથી આવી. અરબસ્તાનના લોકો કાબા પત્થર અને અનેક દેવદેવીઓને માનતા હતા. હજરત મુહંમદે તેને બધા પ્રપંચ છડી એક માત્ર ખુદાઅલ્લાહ (ઈશ્વર) ઉપર શ્રદ્ધા રાખવાનું કહ્યું. દુઃખમાં આશ્વાસન આપનાર, પાપની સજા કરનાર અને સ્વર્ગ કે બહિસ્ત અને નરક કે દેજખ આપનાર તે જ છે. એટલે ઈશ્વરને માનવાથી લોકો પાપકર્મથી ડરતા રહે, ઇશ્વર ઉપર શ્રદ્ધા હોય તે પાપકર્મથી અટકે એ પણ ક૯૫ને ત્યાં હતી. તેમણે ઇશ્વર પ્રત્યે શ્રદ્ધા ટકાવવા માટે કુર્બાની કરવાની વાત કરી.
બૌછે અને જેનેએ તેને જીવનના અંતિમ આદર્શરૂપે-પરમાત્મા રૂપે કબૂલ કર્યું. ઈશ્વર છે કે નહીં?
આ પ્રશ્નને માત્ર તક નો લાવવા માગીએ તો કયારેય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
પણ આવી શકે તેમ નથી. એમાં અનુભવશુદ્ધિ-વિચારશુદ્ધિ તથા બન્નેને પાયારૂપ ભાવનાશુદ્ધિ અને ભાષાશુદ્ધિ એ ચારેયની અપેક્ષા છે. જગત એકલું જડતત્વનું બનેલું નથી; તેમાં જડ અને ચેતન બને ત છે. તે ઉપરાંત એક પરમાત્મતત્વ પણ છે. તે પુરુષ નથી, પ્રકૃતિ નથી તે છે કોણ? આ જગત શૂન્યમાંથી કેવી રીતે પેદા થઈ શકે? આ પ્રશ્નો જગત વિષે ઊઠતા ઈશ્વરને શોધવાનો માર્ગ કઠણ બની ગયો કારણ કે ઈશ્વર પ્રત્યક્ષ દેખાતો નથી ને અદ્રશ્ય છે. અને માનવસ્વભાવનું એવું છે કે જ્યાં સુધી જાતે ન જુએ કે વધારે લે કોએ ન જોયું હોય તે તવ ઉપર તેની બુદ્ધિ કે શ્રદ્ધા ચુંટતી નથી. અવ્યક્ત ઈશ્વર સાથે વ્યક્ત ઈશ્વરે :
એટલે દરેક ઘર્મોએ એ અવ્યક્ત ઈશ્વરની સાથે વ્યક્ત ઇશ્વર અથવા ઇશ્વરના પેશવા, પ્રતિનિધિરૂપે કોઈકને માનવા શરૂ કર્યા. શિવોએ શિવને, વૈષ્ણવોએ વિષ્ણુને, વેદાંતીઓએ અવતારને, જેનેએ તીર્થકરોને બૌદ્ધોએ દીપકરને, ઈસ્લામે પયગંબરને, ખ્રિસ્તીઓએ મસીહાઓને ઈશ્વરની સાથે જોડયા. તેથી ઊતરતાં ગુરુને પરમજ્ઞાની માનીને ઈશ્વર માનવા લાગ્યા. વિવિધ ધર્મ સંપ્રદાયો પૈકી ઈસાઈઓમાં પિપને, વલ્લભસંપ્રદાયમાં આચાર્યને, ગોસ્વામીઓને, શંકરાચાર્યના વારસેની ઉપાસના પણ ઇશ્વરરૂપે થવા લાગી. સ્વામી નારાયણ સંપ્રદાયમાં પણ
લજી ને, સહજાનંદ હરિ કહી સહજાનંદની પૂજા ઇશ્વર સમાન થવા લાગી. કેટલાક હિંદુ તેમજ ઇસાઈ લોકોમાં “રાજા”ની પણ દેવી-પુત્ર તરીકે પૂજા થવા લાગી. સગુણ નિર્ગુણ ઈશ્વર :
આમાંથી સગુણ – નિગુણના અનેક મતભેદે અને તેના પરિણામે સંઘર્ષો પેદા થયા. ઈશ્વરની સાથે મૂકવામાં આવેલા પ્રતિનિધિઓ માટે દરેક ધર્મમાં તકરારે ઊભી થાય છે અને થઈ છે. કોને ક્યા રૂપમાં મૂકવે એ તકરારનું મૂળ હોય છે. વળી તેના માટે તારકપણાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાવે હેય છે. આ દાવો કરનારાઓને માત્ર પિતાના ઉદ્ધારની ચિંતા હોતી નથી; બીજાના ઉદ્ધારની ચિંતા હોય છે. તે માટે જરૂર પડે દરેક સારાં-નરસાં સાધને કામમાં લેવામાં આવે છે. પ્રચાર, પ્રલોભનથી માંડીને બળાત્કાર; લડાઈ સુધીનો આશ્રય લેવામાં આવે છે. તેથી જેટલી જેહાદે પિકારવામાં આવે છે તે આ પ્રતિનિધિઓના નામે જ થાય છે.
આ બધા પ્રપ અને ઝઘડાઓમાંથી મુક્ત કરવા માટે બૌદ્ધ ધર્મો ૧૦ અધ્યાકૃત વસ્તુઓમાં ઈશ્વરતવને પણ અભ્યાકૃત કહ્યું છે. ભગવાન બુદ્ધે ઈશ્વર અંગે તેમના શિષ્યના જવાબમાં કહ્યું : “કોઈ માણસને તીર વાગ્યું હોય તે તમે પહેલાં તીર કાઢીને સારવાર કરશે કે તીર અંગે પ્રશ્નો કરશો? તીર ક્યાંથી આવ્યું? કોણે બનાવ્યું છે શેનું બન્યું?”
એના ઉત્તર રૂપે એક જ વાત આવશે કે સાધકે તીર કાઢી સારવાર કરવી જોઈએ. તેવી જ રીતે પરમાત્મા રૂપી તત્વ વિષે પૂછવા કરતાં આજે જગતને જે દુ:ખનું તીર વાગ્યું છે તેને કાઢવું જોઈશે. તેને જગતની સેવા કરી દુઃખ મટાડવા મથવું પડશે. તે બુદ્ધ થશે એટલે પોતાની મેળે જ તેને ઈશ્વરનું જ્ઞાન થઈ જશે પછી ઈશ્વર અંગે કોઈ શંકા તેને નહીં રહે. જેનદષ્ટિએ ઈશ્વર :
પણ, જૈનધર્મે એ પ્રશ્નને બીજી રીતે છો છે. ત્યાં લાગ્યું કે વહેવારમાં આગળ વધવા માટે અવલંબનની જરૂર છે. એટલે તેને મૂકી દેવાથી કામ નહીં ચાલે. તેણે નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ બધા આત્માઓને વેદાંતની જેમ સમાન માન્યા છે. તે રીતે બધા આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે. તેની ઉપર કમના આવરણો આવી ગયાં છે. તે જેમ કર થતાં જશે તેમ શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટ થશે. એટલે જ “અપ્પા સે પરમપા” આત્મા એ જ પરમાત્મા છે તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. એટલે જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
" सिद्धां जैसो जीव है जीव सोई सिद्ध होय, कर्म मैलका आंतरा बूझे विरला कोय !" એ જ વાત યોગદનમાં કહી છે કે –
કલેશકર્મ – વિપાકાશ પરાકૃષ્ટઃ પુરૂષવિશેષઃ ઈશ્વર :”
કલેશ, કર્મ, વિપાક (ફળ) અને આશય (વાસના)થી તદન અછૂતો પુરુષ, એ જ ઈશ્વર છે. એ ઈશ્વર જન્મમરણ કરતો નથી ત્યારે તેને સંસારમાં પાછા આવવાની જરૂર રહેતી નથી; સૃષ્ટિના કર્તવથી એ તદ્દન અસ્કૃષ્ટ રહે છે. જૈનદર્શન તેમના માટે કહે છે “અપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિગઈ નામધેયે કાણું સંપત્તાણું” (એટલે જ્યાં જઈને પાછા વળવાનું (જન્મ લેવાનું) ન હોય, એવી સિદ્ધિગતિ નામકસ્થાનને પામેલા) ગીતામાં પણ કહ્યું છે –
यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम
– જઈને પાછું આવવું પડતું નથી તે ધામ મારું છે. તે પ્રમાણે સિહ ઈશ્વરની વ્યાખ્યામાં કહ્યું છે મામુલ્ય પુનર્જન્મ દુલાય મરાવતું નાનુતુનિત મહામાન સિદ્ધિ પરમાં જતા” “મને પ્રાપ્ત કરીને દુઃખના ધામ અને વિનાશી પુનર્જન્મ ને પરમસિદ્ધિને પ્રાપ્ત મહાત્માઓ મેળવતા નથીઃ
न कर्तत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः।। न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ।
–ઈશ્વર જગતને કત નથી કે જગતના કર્મોને અને કર્મફળને અષ્ટા પણ નથી. વસ્તુસ્વભાવથી આ જગત ચાલ્યા કરે છે.
ઈશ્વરકત્વવાદ અંગે શંકાઓ : ઈશ્વરને કર્તા-હર્તા-ધર્તા માનવા જતાં અનેક દેષાપત્તિઓ ઈશ્વર ઉપર આવવાને સંભવ છે. તે અંગે ઘણું શંકાઓ જાગે છે. જે ઈશ્વર કર્યા છે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
તે એકને સુખ અને એકને દુઃખી શા માટે કરે છે? જો ઇશ્વરને ન્યાયી કહે છે અને કર્મ પ્રમાણે ફળ આપનાર કહો છો; તેમજ ઈશ્વર જ બધાં કર્મ કરાવે છે, એમ કહો છો તો ઇશ્વર શા માટે જીવ પાસે કર્મ કરાવે છે અને તેનું ફળ પમાડે છે? આમ માનીએ તે તે ચોરને ચોરી કરાવી, પછી તેને સજા પમાડે છે. તો તેને ન્યાયી કઈ રીતે માનવ ? તે ઉપરાંત સદાચારી કષ્ટ ભોગવે અને દુરાચારી એશ આરામ કરે એમ શા માટે થાય છે? વળી તે સમાનભાવે બધાને જેનાર છે. તો તેણે જાણી જોઇને દુષ્ટા; શયતાનો વગેરેને શા માટે પેદા કર્યા ? જે તેને માનતા નથી અને ગતમાં અનિષ્ટો વધારે છે. શા માટે તે અનિરોને ચાલવા દે છે ? જે સર્વજ્ઞ છે તે પહેલાંથી જાણીને, દુષ્ટોને શા માટે વારતો નથી? તે કુટસ્ય નિત્ય છે તે સ્થળાંતર કરીને રચના કરવા કઈ રીતે જઈ શકે ?
આ બધા પ્રશ્નોના જવાબ ઇશ્વરક્તવવાદની પાસે નથી. એટલે જૈનદશને અને ગીતાદને તે અંગે વિચાર્યું કે –“ઇશ્વર પ્રાણીઓની સવિશે માનવની શુત્તિઓને જાગૃત કરવામાં, પ્રેરિત કરવામાં અને બળવાન બનાવવા માટે અને માનવના સ્કર્ષ તેમજ ઉન્નતિ માટે પ્રેરણા આપનારૂં અવ્યકત બળ છે. આવા ઈશ્વરના ત્રણ પ્રકારો છે –(૧) મુક્ત ઈશ્વર (૨) સિદ્ધ ઈશ્વર (૩) બદ્ધ ઈશ્વર. મુક્ત ઇશ્વર:
જૈન પરિભાષા પ્રમાણે મુક્ત ઈશ્વર તે છે જેમણે ૪ ધનધાતી કર્મો ક્ષય કર્યા છે. જે રાગદ્વેષથી રહિત છે અને શેષ ચાર કર્મો પણ નજીવો નામ માત્રમાં રાખ્યાં છે. તે સદેહ પુરૂષ વીતરાગ હેય છે. તે સ્વરૂપમાં જે કોઈ આવતા હોય, પછી નામની દૃષ્ટિએ રામ, કૃષ્ણ, જિન, બુદ્ધ, બ્રહ્મા ભલે હોય. તે બધા મુક્ત ઈશ્વર છે. આની કલ્પના રૂપે વૈદિક અવતાર, ઇસાઇઓ મસીહા, મુસ્લિમ પયગંબરને માને છે. આ સગુણ ઈશ્વર કે યકત ઈશ્વર છે કે ઈશ્વરના પ્રતિનિધિ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
આવા ઈશ્વરને કર્તા માનવામાં આવે છે, પણ તે કઈ દષ્ટિએ ? તે કઈ નવું રધૂળ જગત રચતો નથી પણ તેમાં રહેલ સમાજ-તીર્થ કે સંધની રચના કરે છે, ઘડે છે તેને પ્રેરણા આપે છે. તેમાં જ્ઞાન, સત્ય, સંયમ, વગેરેને વિકાસ કરવા પ્રવૃત્ત થાય છે, જાતે નિર્દોષ રહી જગતના કલ્યાણ માટે તત્પર થાય છે. આને આલંકારિક ભાષામાં ગીતા
यदा यदाहि धर्मस्य ऽलानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ।।
–આને સ્પષ્ટ અર્થ એ થાય છે કે જ્યારે વિશ્વમાં ધર્મની દષ્ટિએ સમાજ-રચનાને હાસ થાય છે, અધર્મ અને અનિષ્ટો વધે છે ત્યારે ઇશ્વર અવતરે છે અને જુનાં બોટો મૂળે નિવારે છે અને નવાની સ્થાપના કરે છે.
અહીં મુક્ત (સગુણ-વ્યક્ત) ઈશ્વરની વાત છે. જે સિદ્ધ ઇશ્વર સૃષ્ટિરચનાનું કામ કરતા હોય તે આ મુક્ત ઇશ્વરની વાત ગીતામાં ન થાત. એટલે એવા મુક્ત ઈશ્વરે ભકતની દષ્ટિએ સમાજના કર્તા, ધર્તા, હર્તા છે. સિદ્ધ ઇશ્વરઃ
સિદ્ધ ઈશ્વર : એવા પૂર્ણ મુક્ત ઈશ્વરે માટે શબ્દ છે. જેમણે સંપૂર્ણ કર્મોને નાશ કર્યો છે અને જેઓ સમાજના અનિષ્ટોના નિવારણ માટે જીવન અર્પી સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુકત થઈ ગયા છે, જે નિરંજન નિરાકાર છે, જે શરીરધારી નથી. કર્મ, કાયા, માયાથી સર્વયા રહિત છે. બદ્ધ ઈશ્વરઃ
આ પછી ત્રીજા ઇશ્વરને બદ્ધ ઈશ્વર કહેવામાં આવે છે. વેદાંતની ભાષામાં તેને માપધિક બ્રહ્ના કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે કર્મોથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
બાટાએલો આત્મા તે બદ્ધ ઇશ્વર છે. તેનામાં કર્મ કરવા અને ભોગવવાની, ઓછા કરવાની કે વધારે કરવાની શક્તિ છે. તેથી ગીતામાં કહ્યું છે:
इश्वरः सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन निष्ठति भ्रामयन सर्वभूतानि यंत्रारुढानि माथवा उद्धरे दात्मनाऽऽस्मानं मात्मानम वसादयेत आत्मेव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मने
–ઈશ્વર બધા પ્રાણીઓના હૃદયમાં વિરાજમાન છે. તે બધા પ્રાણને યંત્ર જેમ, વિવિધ નિમાં કર્મબહ કે માયાવૃત્ત હેવાના કારણે ભ્રમણ કરાવે છે. આત્મા વડે આત્માને ઉધાર પણ થાય છે અને પતન પણ થાય છે કારણ કે આત્મા આત્માને બંધુ છે અને સારુ પણ છે.
એ જ વાત જૈન શાસ્ત્રોએ આ પ્રમાણે ક્તી છે :अप्पा कत्ता विकत्ता य सुहाणय दहाणय अप्पा मित्तममित्तंच दुपहिओ सुपहिओ
–આત્મા સુખ અને દુઃખનો કર્તા અને એકતા છે. આત્મા ખાત્માને મિત્ર છે અને તે જ રીતે શાનું પણ છે. તે સુપ્રત કે. દુષ્પત્તિને પોતે જ કરનારો છે, કMeળનો બેકતા જીવ પડે છે એ તે સ્વાનુભવની વાત છે. મર ખાને તેનું મેં બળવાનું જ છે, ઝેર પશે તે તેનું ફળ મળવાનું જ છે. એવી જ રીતે કર્મોમાં એવી શક્તિ છે કે તીવ્ર, મંદ કે મધ્યમ જે બાવે તે બંધાયા હોય, તે પ્રમાણે તેનું તેઓ ફળ આપશે. પણ આ કર્મોને ઓછાવત્તા કરવાની શકિત તે આત્મામાં છે. એટલે ઇશ્વરની અવગણના થઈ શકતી નથી. શું ઈશ્વર જરૂરી નથી?
કદાચ કેઇ એમ સાબિત કરે કે ઈશ્વર નથી; તે છતાં ત્યાં સુધી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મનુષ્યને હદય છે, આકાંક્ષા છે ત્યાં સુધી ઈશ્વર કે આત્માને માન્યા વગર ચાલશે નહીં. સુખના શાશ્વતપણે માટે અને દુઃખમાં હૈયાધારણ માટે તેને કોઈ અગમ્ય પ્રેરણાની જરૂર પડવાની છે, એટલું જ નહીં, આજના સંઘર્ષમાં કે જીવન વિકાસમાં કોઈને કોઈ મહાન આત્માના માર્ગદર્શનની પણ એટલી જ જરૂર પડવાની છે. કદાચ તેની કલ્પના કરવામાં અલગ-અલગ માપદડે પિતપતાના હોઈ શકે પણ ઈશ્વરની ક૯૫ના વગર ધર્મમય સમાજ ચાલશે; એ નિરર્થક થશે.
તે છતાં આ ઈશ્વર કે ઈશ્વરના પ્રતિનિધિના નામે જગતમાં જે અનિષ્ટ પ્રસરાયાં છે તેના કારણે “ઈશ્વરને અફીણની ગોળીનું બિરૂદ પણું મળ્યું છે. ત્યાં પણ કંઈક વિવેક થઈ શકે છે કે અફીણને ઓષધ તરીકે વાપરીએ તે તે જીવનદાયક છે. જ્યારે તેને નશા તરીકે ઉપયોગ થાય છે તે જીવનનાશક છે.
ખરી રીતે તે ઈશ્વરની કલ્પના પાછળ ભાવના, ભક્તિ અને નિષ્ઠા હોવાં જોઈએ. તેનાથી મળનારી શાંતિ અને પ્રસન્નતાની મનને ભૂખ છે એટલે એ કહ૫ના બને તેટલી શુદ્ધ, સરસ અને ઉદાન હેવી જોઈએ. સદાચારની પ્રધાનતા હોવી જોઈએ. દયા, સત્ય, વૈર્ય, નિર્ભયતા, ઉદારતા, નિશ્ચિતતા વગેરે સહજભાવે હોવાં જોઈએ. કેવળ માનવ જ નહીં સમષ્ટિના બધા જીવો પ્રતિ વાત્સલ્ય હોવું જોઈએ. જગત.કલ્યાણ માટે ઝંખના, ખેવના અને સમર્પણ હોવાં જોઈએ. તેમાં મૂઢતા, શંકા કે ખોટી ખટપટે હેવી ન જોઈએ. ઇશ્વરવાદની કલ્પનાના લાભ
આમ વિવેકપૂર્વક ઈશ્વરવાદની કલ્પનાથી નીચેના ગુણો કે લાભો સ્પષ્ટ દેખાશે –(૧) શ્રદ્ધા, (૨) પાપભીરુતા, (૩) સમર્પણુતા, (૪) નિરહંકારિતા, (૫) ઈશ્વરસાક્ષિતા, (૬) દુઃખમાં આશ્વાસન, વૈર્ય અને નચિંતતા, (૭) નિર્ભયતા અને (૮) પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે આત્મીયતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાની શકિત ઈશ્વરને માનવાથી ઘણી જ વધી જાય છે. તેના કારણે પ્રાણુત બલિદાને પણ આપી શકાય છે, ઈશુ ખ્રિસ્ત ઇશ્વર ઉપર એટલે આવી જગંત્રિયતા અવ્યકત શક્તિ ઉપર શ્રદ્ધાના કારણે જ વિરોધીઓ પ્રત્યે સમભાવ રાખી પિતાનું બલિદાન આપી દીધું હતું. સુકરાને પણ સત્યરૂ૫ ઇશ્વર ઉપર શ્રદ્ધા રાખી ઝેરનો પ્યાલો પીધા હતા. મહાત્મા ગાંધીજીએ પણ સત્યરૂપ રામ ઈશ્વર) પ્રતિ શ્રદ્ધા રાખી પિતાનું બલિદાન આપ્યું હતું.
એવી જ રીતે કંઇ ન હોય તે પણ ઈશ્વરશ્રદ્ધાથી માણસ મસ્તીમાં જીવતા રહી શકે છે. એક ફકીરની પુત્રી બહુ જ ઈશ્વરનિષ્ઠ હતી. તેને પરણવા ઘણા લોકો આવ્યા. પણ કોઈ તેની પરીક્ષામાં પાસ ન થયું. અંતે એક રાજકુમાર પાસ થયે. બન્નેએ લગ્ન ક્ય.
એક દિવસ રાજકુમારે એક રોટલીને ટુકડે વળે તે સંભાળીને બીજા દિવસ માટે રાખી મૂકો. ફકીરપુત્રી તે જોઈને કહ્યું કે તમે મારી શર્તમાં નાપાસ થાવ છે, તેથી હું તમારી સાથે નહીં રહું.
રાજકુમારને કંઈ સમજણ ન પડી..
ફકીર પુત્રીએ કહ્યું: “તમને ખુદા ઉપર વિશ્વાસ નથી કે રોટલી કાલે મળશે કે નહીં? તેથી રોટલીને ટુકડો સંભાળીને રાખ્યો.”
રાજકુમારને પોતાની ભૂલ સમજાઈ. તેણે માફી માંગી.
પાપભીરુતા : ઇશ્વરને માનવાથી સહેજે પાપભીરૂ બનીને જીવ અશુભકર્મ કરતાં અટકશે પરિણામે અનિષ્ટો ઓછાં થશે.
સમર્પણતા : જ્યારે પાપભીરૂ બનીને જીવ શુભકાર્ય કરશે તે તેમાં સમર્પણની બુદ્ધિ આવશે તેથી કરીને તે ખરાબ કર્મ કરતાં અટકશે.
નિરહંકારિતા : સમર્પણતા આવ્યા બાદ દરેક શુભકામના ફળ વખતે તે એમ જ માનશે કે એ ઇશ્વરશ્રદ્ધાતું પરિણામ છે. એટલે તેનામાં નિરહંકારિતા નહીં આવે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ઈશ્વરની સાક્ષિતા : દરેક કર્મમાં ઈશ્વરની સાક્ષી રાખવાથી ખોટાં કર્મો થતાં અટકે છે પરિણામે સુખી થવાય છે.
દુઃખમાં આશ્વાસન : આ રીતે ખરાબ કર્મ ન થતાં દુઃખ આવવાનું કઈ કારણ નથી; તે છતાં દુ:ખે કોઈ કારણસર આવે તો ઈશ્વરવાદને માનવાથી મોટામાં મોટાં કટો આવે તે વખતે તે સમભાવ રાખી શકે છે. તેને આશ્વાસન મળે છે કે આમાં મારા હિત માટે જરૂર કંઈક સંકેત હોવો જોઈએ. તેમાં પણ આ નિમિત્તે પ્રભુએ મારે વિકાસ કરવાને હશે. આમ વૈર્ય મળવાથી દુ:ખમાં પણ નચિંતના આવી જાય છે.
નિર્ભયતા : જ્યારે બધું ઈશ્વરને સમર્પણ કર્યું છે તે પછી એક પ્રકારની નિર્ભયતા જીવનમાં પ્રગટે છે. જેથી કરીને જીવનમાંથી ભય, જુગુપ્સા વગેરે આસુરીભાવે ટળી જાય છે.
આત્મીયતા : ઈશ્વર દરેકને બનાવે છે, કે બધામાં ઈશ્વર છે એમ માનવાથી બધા જીવોને-પ્રાણીને ઇશ્વરને સંતાનો માનીને તેમની સાથે આત્મીયતા કેળવાય છે. તેથી બધા પ્રતિ પ્રેમ, સમભાવ અહિંસાથી વર્તાય છે. નરસિંહ મહેતાએ જોયું કે કુતરો લૂખી રોટલી લઇ જાય છે તે તેમને થયું કે ઘીનો વાટકે પણ લઈ જાઉં અને તે ઘીને વાટકો લઈ કુતરા પાછળ જવા લાગ્યા. અને અંતે તેને પ્રભુરૂપ માની ઘીથી રોટલી પડીને આપી. એટલે જ કહ્યું છે–fસારામમય સવ ના નાની, હું ગ્રામ ગોરી ગુમાન અને “વાવમાં સર્વમ” ઈશ્વરવાદનાં ભયસ્થાને
ઈશ્વરવાદના જેમ લાભ છે તેમ કેટલાંક ભયસ્થાન પણ રહેલાં છે.
ખુશામત : સર્વ પ્રથમ તે તેથી ખુશામતને દુર્ગણ આવે છે. માણસ એમ સમજવા લાગે છે કે ઈશ્વર નામજપ, કીર્તન ધૂન, સ્તોત્રથી પ્રસન્ન થાય છે તેથી તે એવી ખુશામતમાં પડી જાય છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
માને છે કે ઈશ્વરે મને માફ કરી દીધું. આ મારીનું અજ્ઞાન ઘણા અનર્થો પેદા કરે છે એથી તે પાપથી અટકતો નથી.
ૌંગ-પાખંડ : ઘણા લોકો ઈશ્વરભક્તને દેખાવ કર્યા કરે છે પણ તે પાપ કરતાં અટકતાં નથી. તેથી પાપભીરતા ચાલી જાય છે અને અન્યાય, અનીતિ તેમ જ દુરાચાર છડેચોક શરૂ થાય છે. એક તરફ તે લકેને લૂંટતે-છેતરતો હોય છે અને બીજી તરફ તે ભજનકીર્તન પણ કરતા-કરાવતા હોય છે. આમ ઈશ્વરના નામે પાખંડને ઉત્તેજન મળે છે.
પામરતા : ઘણું વાર માણસ ઈશ્વર ભરોસે હાથ ઉપર હાથ રાખીને બેસી રહે છે. તેથી પામરતા વધે છે. તે માને છે કે ભગવાને
જે ભાખ્યું છે કે રચ્યું છે તે મુજબ જ થવાનું છે, તેમાં રતીભરને ફરક પડવાને નથી. એટલે માણસ ભાગ્યભરોસે પામર બની જાય છે. - ઈશ્વરને નામે ઝઘડે : સહુથી મોટું ભયસ્થાન એ છે કે ઈશ્વરના પ્રતિનિધિઓના નામે ઝઘડાઓ થાય છે. તેની સાથે જ ઈશ્વર સાક્ષાત્કારના નામે અંધવિશ્વાસ, છેતરપીંડી ચાલે છે.
ખરું જોઈએ તો ઈશ્વર સાક્ષાત્કારનું બીજ સમ્યકત્વ છે. એને જેટલો વિકાસ થશે, જેટલા રાગદ્વેષ પાતળાં થશે, પવિત્રતા અને સમતા વધશે તેટલો જ જીવ ઈશ્વરના સાક્ષાત્કાર તરફ વધશે. ઈશ્વર સાક્ષાત્કારને એ અર્થ પણ છે કે આત્માની સુષત્તિઓ અને કલ્પપ્રવૃત્તિઓની જાણકારી, “જે એગ જીઈ સે સવૅ જઈ” જે એક આત્માને જાણું લે છે તે સર્વને જાણી લે છે એટલે કે વિશ્વના આત્માઓ સાથે એકરૂપતા થઈ જવી. આત્મીયતા વધવી એ જ ઈશ્વરને સાક્ષાત્કાર છે. અનીશ્વરવાદના લાલે અને ભયસ્થાને :
અનીશ્વરવાદના કેટલાક લાભો છે. તેનાથી માણસ સદગુણેમાં રવયં પુરૂષાર્થ કરે છે. તેથી અલગતાવાદનો ભય ખરે, ત્યાં જાળવીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
ચાલવું જોઈએ કે હું મારા પુરૂષાર્થથી બીજના ઉત્થાન માટે પ્રેરક નિમિત્ત બની શકું છું. તે ઉપરાંત તકનું તત્વ વધારે હોઈ તે ઇશ્વર અને સારી પેઠે વિવેક કરી શકે છે. તેનામાં પરાવલંબીપણું રહેતું નથી.
તેના દોષે પણ છે. શ્રદ્ધા કે અવલંબન વગર આદર્શ ઉપર ટકી શકાતું નથી; હૈ ખોવાઈ જાય છે. દુઃખ વખતે આશ્વાસન મળતું નથી તેમ જ બલિદાન શક્તિ મંદ પડી જાય છે. શુદ્ધ દર્શન માટે બન્નેને વિવેક
દર્શન-વિશુદ્ધિ માટે બને વાદનો વિવેક કરીને ચાલવું પડશે. ગાંધીજી જેમ સત્ય અહિંસાને અવ્યક્ત ઈશ્વર માનતા, તેમ જ બીજા મહાપુરૂષો–રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ મહાવીર પ્રત્યે વ્યકત ઇશ્વર તરીકે “શ્રદ્ધા રાખતા પણ અનુકરણ, અંતરને ઈશ્વરનું કરતા; તે રીતે ચાલીએ તે સ્પષ્ટ દર્શન થઈ શકે. - ગાંધીજીની સત્ય (રામ) ઈશ્વર પ્રત્યે શ્રદ્ધા અપાર હતી. એકવાર એક વિદેશી મહિલાએ ગાંધીજીને પત્રમાં લખ્યું–God is nowhere ! ગાંધીજીએ એનું પૃથક્કરણ કરીને લખ્યું કે ઈશ્વર તો અહીં હમણાં છે “God is now there".
સ્વામી વિવેકાનંદને રામકૃષ્ણ પરમહંસે ઇશ્વરના સાક્ષાત્કાર વિષે પૂછતાં એમણે કહ્યું કે અવ્યકત ઈશ્વર તે શ્રદ્ધાબળથી જેવાશે પણ વ્યક્ત ઇશ્વર પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાશે. તે છે દરિદ્રનારાયણ તેની સેવા કરે
એવી જ રીતે “ઈશ્વરવાદી આસ્તિક,ઈશ્વરવાદી નાસ્તિક, ” “અનીશ્વરવાદી આસ્તિક” અને “અનીશ્વરવાદી નાસ્તિક આ ચભંગીથી પણ સાચા ઈશ્વરવાદી-અનીશ્વરવાદીનું રહસ્ય સમજી શકાશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
ચર્ચા-વિચારણું શ્રી માટલિયાએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું “આપણે આસ્તિક્તા–નાસ્તિકતા, અને ઇશ્વરવાદ-નિરીશ્વરવાદ ઉપર સમન્વય દષ્ટિએ વિચારી રહ્યા છીએ. પ્રાકૃત માનવથી આજના વૈજ્ઞાનિક માનવ સુધી માણસે જ્યારે જ્યારે પિતાની બુદ્ધિ અને શક્તિથી વિશાળ દશ્ય કે બાબત જોઈ ત્યાં તે અહોભાવથી નમી ગયો. આકાશ, સૂર્ય, દાવાનળ, નક્ષ, સાગરે, વગેરેમાં તે જેમ-જેમ અનંતતાને અનુભવ કરે છે તેમ-તેમ તેના મગજમાં “કંઈક બીજું છે” એમ આવે છે. આ અનુભવમાંથી હૃદયને અભાવ પેદા થાય છે. તેમાંથી આપ-આપ છેશ્વરવાદ ફલિત થાય છે.
આજની દુનિયામાં સામ્યવાદી વધુમાં વધુ નાસ્તિક ગણાય છે તે છતાં તેઓ આદર્શ માટે પૈસે, કુટુંબ સાધને અને સંયોગને જતા કરે છે. તે બલિદાનનું મૂલ્ય ઓછું નથી. તેમની માન્યતા એ છે કે મન એક રાસાયણિક પ્રક્રિયા છે અને એ રીતે ઉત્ક્રાંતિથી માનવ પેદા થયે છે અને આગળ એ પ્રક્રિયાથી જ વિકસી રહ્યો છે. તે લેકે આદર્શ સિદ્ધ કરવાના સાધન તરીકે પૃથ્વીનાં દ્રવ્યને માને છે કારણકે તેથી સુખ વિશ્વનાં માનવીઓને આપી શકાય. આવા માનવની રચના કરતાં હેમાઈશું તેમની ભાવના છે. આમ દ્રવ્ય અને શહીદી બેતા એમનાં મુખ્ય છે. એ લોકો માને છે કે એતિહાસિક પરિબળો કામ કરેજ છે. દુનિયામાં શહીદીથી સંવેદના જાગે છે અને એ રીતે દુનિયામાં એ ઊગી નીકળે છે. આપણી પરિભાષામાં કહીએ તો તેને “મહાકાલ',
અકાલ” અથવા “કાલપુરૂષ” કહી શકાય. તેઓ માને છે. “બલિદાને કાળને આગળ લાવે છે. માટે બિરાદર ! તું યાતના સહન કર !” આ છે તેમનું તત્વ. આમ જોઈએ તે દ્રવ્યમાં પ્રકૃતિનું તત્વ અને કાળમાં અવ્યકત ઇશ્વરને એમણે પિતાની દષ્ટિએ મા .
ચાર્વા કે દ્રવ્યને ભલે માન્યું, પણ તેનેય યમ-નિયમ વગેરે તે માનવા જ પડયા છે. વેદાંત અને જેનો વચ્ચે તો માત્ર પરિભાષાનો જ ભેદ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૫૦
પૂ. નેમિમુનિએ કહ્યું તેમ ઈશ્વર ત્રણ રૂપે છે કમબદ્ધ ઈશ્વર તે કર્તાકતા છે; અરહિત (સાક્ષી) તે જીવનમુક્ત (દેહ) ઈશ્વર છે અને સત્તારૂપ શુદ્ધ ચૈતન્યમય વિદેહ તે સિદ્ધ ઈશ્વર છે. કર્મબદ્ધ ઈશ્વર જે શ્રદ્ધા પ્રગટ કરે તે શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રગટી શકે છે. આ શ્રદ્ધા પ્રગટ કરવા માટે નિસર્ગ-કુદરત ઉપર ઘણા સાધક-સાધિકાઓ ટકી રહે છે. વિશ્વવાત્સલ્ય ઉપર ચાલનાર માટે “ મૈયા” મૂકાયું છે તે અવ્યક્ત શકિત તરફની શ્રદ્ધા છે. આ શ્રદ્ધા અવશ્ય ફળે છે. સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ કહે છે. “બિલાડીનાં અને વાંદરીનાં બચ્ચાંને વિશ્વાસ હોય છે તેથી બિલાડી બચ્ચાંને મેંથી ઉપાડે કે વાંદરીની છાતીએ બચ્ચું ચેટ તે પણ પડે નહીં !” તેમ છે. મૈયા ઉપર વિશ્વાસ રાખી સાધક કાર્ય કર્યા કરે.
રજોગુણવાળાને નૈતિક સિધ્ધાંતવાળા સંસ્થા દ્વારા કર્મયોગ આચરે જોઈએ; અથવા સંતોને આશ્રય લે જોઈએ. સંતેને આશ્રય લેતી વખતે એક બાબત યાદ રાખવાની કે આપણે માની લીધેલા એ સર્વજ્ઞ સંત પણ દેહધારી છે અને તેમાં કોઈ કચાશ તે રહેવાની; તે કદાચ પહેલી નજરે પડે પણ તેના કારણે શ્રદ્ધા ન ડગાવવી. પાણી ઉપર લીલ તો તરે પણ તેની નીચે સ્વચ્છ પાણી હેય છે, એવું પણ દેહધારી સતે અંગે સમજવું જોઈએ.
આમ તે પ્રાણી માત્રમાં વાત્સલ્યભાવ તે હોય જ છે. તેથી પ્રકાશ સર્વત્ર દેખાશે. સૂર્ય કરતાં તે પ્રકાશ વધુ ઉપયોગી અને શક્તિશાળી હોય છે. આમ નિસર્ગ–અવ્યકત ઈશ્વર ઉપર વિશ્વાસ રાખીને ચાલીએ તો નિરાશ થયા વગર આગળ વધી શકાશે.”
શ્રી પુંજાભાઈ: “માણસ માટે એ શ્રદ્ધા સહજ ખિલવીને ચાલે તે ચલાય તેમ છે. માણસમાં સહેજે ઓકિસજન (પ્રાણવાયુ ) ચાલે છે પણ તે બંધ થાય તે બહારથી લેવા પડે છે. આવું શ્રદ્ધાનું છે. હરણનું નાનું બચ્ચું પણ માની જેમ શિકારીના ભયથી ઠેકડા મારતું શીખી જાય છે. તેના ઉપરથી પણ અવ્યક્ત તત્વ તરફ પ્રેરાયા વગર નહીં રહેવાય !
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
ઘણા લાલચ અને ભયથી ઈશ્વરને માનવા પ્રેરાય છે. એક ચાર ચોરી કરે છે અને સારા તડાકો પડતાં તેને ઈશ્વરની કૃપા માને છે. તે પકડાઈ જતાં સજા પામે છે ત્યારે તેને ઈશ્વરનો કાપ માને છે. આને ઈશ્વર ઉપરની શ્રદ્ધા ન કહેવાય; ઇશ્વર શ્રદ્ધાને પાય તો સહજ સ્વાભાવિક ઊડ વિવેક બુદ્ધિ ઉપર લેવો જોઈએ.”
પૂ. દંડી સ્વામી: “ આપણું દેશમાં ઘણું દર્શન થયાં છે, એક ચાર્વાક મતને મૂકીને બાકી બધાએ એક યા બીજી રીતે આસ્તિકતા અને અવ્યકત ઈશ્વરનું પ્રતિપ્રાદન કર્યું જ છે. સમન્વયની દષ્ટિએ વિચારતાં તો દરેક સ્થળે ઊંડું સત્ય સમજાયા વગર નહીં રહે.
શ્રી બળવંતભાઇ: ઈશ્વરવાદ, આસ્તિક્તા વગેરે વિષયો ગૂઢ છે. પણ અહીં તેનું જે રીતે વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે, તેથી તે સરળતાથી સમજાય છે. જૈન દર્શનના “ આત્મા તે પરમાત્માં છે; જીવમાત્ર સિદ્ધસમાન છે. પુરૂષાર્થ કરીએ તે પરમાત્મા થવાય ” આ સત્ય સાચાં છે એથી શ્રદ્ધા તરત બેસે છે. જીવની કક્ષા સમાન ન હોવા છતાં કેટલીક વાર આત્મા–પરમાત્મા છે તે અંગે શંકા પણ જાગે કે અપૂર્ણ આત્મા કઈ રીતે પરમાત્મા બની શકે? પણ, રાગદ્વેષથી મુકત ગુણયુકત ભગવાન મહાવીર જેવાને પરમાત્મા માનવામાં કશી મુશ્કેલી પડતી નથી.
મારા નમ્ર મતે તે ગુણકર્મવેગને આસરો લઈ કર્તવ્યલીન બનવું જોઈએ, ન કે અંધશ્રધ્ધામાં રાચીને પરાવલંબી બની જઈએ ! કર્તવ્યપરાયણ તે શૂરવીર અને અંધશ્રધ્ધામાં ફસાઈ કર્તવ્ય ચૂકે તે પામર એમ માની, પરમાત્માના માર્ગે જવાની કર્તવ્યપરાયણતાને શૂરવીરતા માની, તેને ઇશ્વરવાદ માનવામાં આવે તે મારા નમ્ર મતે તેને ગણી શકાય છે તેવા ઈશ્વરવાદમાં શ્રદ્ધા તરત બેસી જાય છે.
(૭-૧૦-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧]
ચોગ સાધનાનું તત્ત્વ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર માટે ઘણું સાધનમાં એગ સાધના પણ એક છે એમ મનાય છે. પણ યોગ સાધના કોને કહેવી ? તે સમજ્યા વગર સાધકે તે તરફ વળવું એ કંઈક અંશે ખતરા તરફ જવું થશે.
યોગ સાધના અંગે નીચેના વિચારે આજે પ્રચલિત છે :(૧) શાંતિ માટે એકાંતમાં જઇને યોગ સાધવો જોઈએ.
(૨) શરીર ધર્મનું સાધન હોઈને તેને સ્વસ્થ રાખવા માટે નેતિ, ધતિ, આસન, પ્રાણાયામ વગેરે માટે યોગની ધૂળ સાધના કરવી જોઈએ.
(૩) સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે યોગ સાધના કરવી જોઈએ. (૪) ચમત્કાર બતાવવા માટે પેગ સાધના કરવી જોઈએ.
(૫) લોકોને આકર્ષવા અને કામ-દામ-નામ કમાવવા યુગ સાધના કરવી જોઈએ.
(૬) ઈશ્વર કે આત્માના સાક્ષાત્કાર માટે યોગસાધના કરવી જોઈએ.
આ બધા મુદ્દાઓને જરાક વિસ્તારથી છણીએ. (૧) શાંતિ માટે એકાંતમાં વેગ સાધના :
આવી યોગ સાધના મોટા ભાગે ઘર અને સંસારથી કંટાળેલા, ઘરથી અસંતુષ્ટ, સમાજના સંઘર્ષો જોઈને ભાગનાર, બિનજવાબદાર સાધકે કે સંન્યાસીઓ વડે થાય છે. પણ ખરી રીતે તે તેમને જંગલમાં શાંતિ મળે છે કે કેમ તે એક પ્રશ્ન છે? સંઘર્ષથી દૂર ભાગનારને જંગલમાં કે એકાંતમાં ચિત્ત-એકાગ્રતા મળતી નથી અને ત્યાં જઈને પણ કામ-ક્રોધ-લોભ વગેરે વિષયો ધમાલ મચાવે છે. જેઓ આત્મકલ્યાણના બહાના હેઠળ સમાજ કલ્યાણની જવાબદારીથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
છટકવા જાય છે તેમની સાધના પણ કાચી રહી જાય છે. તેમની સાચી કસોટી તે સમાજમાં જ થઈ શકે તે એકાંતમાં રહેવાથી કષાય કેટલા મેળા પડ્યા છે તેની ખબર ક્યાંથી પડે? સર્વાગી વિકાસ પણ સમાજ સાથેનો અનુબંધ રાખવાથી જ થઈ શકે? ભગવાન મહાવીર ઉચ્ચ કેટિના શ્રમણ હતા. તેમણે એકાંતમાં કે સમાજથી અલગ રહીને પિતાની સાધના નહતી કરી પણ સમાજના જુદા જુદા વર્ગના મનુષ્યતર પ્રાણીઓના પણ સંપર્કમાં રહીને તેમણે સાધના કરી હતી. જ્યારે તે સપૂર્ણ થઈ ત્યારે સંગ સંસ્થા સ્થાપી. શ્રમણ અને ગૃહસ્થ વર્ગ બન્નેને પિતાપિતાની કક્ષાએ યોગ સાધનાનું રહસ્ય બતાવ્યું. આ યોગ સમાજની વચ્ચે રહીને જ સાધવાનો હતો. આ હતે વિશ્વાગ–વિશ્વના પ્રાણીમાત્ર સાથે એક્તા આત્મીયતા સાધવાને યોગ.
મહાત્મા ગાંધીજીને સ્વરાજ્ય મળ્યા પછી કોઈકે કહ્યું: “બાપુ! હવે આપનું કામ પૂરું થયું છે. હવે આપ હિમાલયમાં જઈયેગસાધના કરો !”
બાપુએ બહુ જ લાક્ષણિક શૈલીમાં એને જવાબ આપ્યો કે * જે સમાજ હિમાલય જશે તો હું પણ હિમાલયમાં જઈને રહીશ. સમાજ છોડીને એકલા હિમાલયમાં જઈને યોગ સાધના કરવાની મારી કલ્પના નથી; કારણ કે મારી સાધનાની સાચી કસોટી સમાજમાં જ છે. સમાજસેવા મારા આત્મવિકાસ માટે છે. મારામાં અને સમાજમાં અભિનતા હેઈને સમાજ-કલ્યાણમાં જ મારું કલ્યાણ હું માનું છું. આમ મારી દરેક પ્રવૃત્તિ ઈશ્વરના સાક્ષાત્કાર માટે છે !”
કેટલાક લોકો થોડા સમય માટે આત્મનિરીક્ષણ કે ચિત્તવૃત્તિનિરોધ માટે એકાંતમાં જાય છે, તે સમજી શકાય છે, પણ તેમનો
અનુબંધ તે વખતે પણ સમાજ સાથે લેવો જોઈએ. નહીંતર એકાંતમાં રહીને દંભ, કપટ વગેરે દુર્ગણે પ્રવેશી જવાનો ડર રહે છે.
ભદ્રબાહુ સ્વામીએ નેપાળની તળેટીમાં “મહારાણ” યોગ સાધવો શરૂ કર્યો. આ તરફ પાટલિપુત્રમાં વિધાન સાધુ-સાધ્વીઓ અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ શાને લિપિબદ્ધ કરવા ભેગા થયા. ભદ્રબાહુ સ્વામી વગર શાસ્ત્ર વાચના પૂરી ન થઈ શકે કારણ કે તેઓ જ તે સમયે સહુથી પ્રખર જ્ઞાની હતા. તેથી જિનભક્ષમા શ્રમણે બે સંતને, શ્રીસંઘની આજ્ઞા લઈને ત્યાં મોકલ્યા. ભદ્રબાહુ સ્વામીએ કહ્યું : મારે યોગ પૂરા થયા પછી આવી શકીશ?”
સાધુઓ પાછા ફર્યા અને તેમણે શ્રીસંઘને વાત કરી. સંઘે બન્નેને ફરી મોકલીને કહેવડાવ્યું : “આપની યોગસાધનાનો છેલ્લો હેતુ સમાજ-સાધના છે. એટલે સહજ આવતી સમાજ સાધનાને મહત્વ આપવું જોઈએ.”
ભદ્રબાહુ સ્વામીને સત્ય સમજાયું અને તેઓ પાટલીપુત્ર આવ્યા.
ઘણું સમાજથી કંટાળીને અતડા થવા માટે યોગ-સાધના કરે છે; તે સાધકોની સાધના પણ કાચી રહી જાય છે. બાહુબલિજીએ એ રીતે જંગલમાં યોગ સાધ શરૂ કર્યો કારણ કે તેમને સિદ્ધિ મેળવી મહાન થવાનું મનમાં હતું. સાથે જ નાના ભાઇઓને પણ પૂર્વ દીક્ષિત થયેલાં હાઈને વંદન કરતાં મન અચકાતું હતું. તેમને સમજાવવા ઋષભદેવ પ્રભુએ બ્રાહ્મી અને સુંદરી સાધ્વીને મેક૯યાં. સાધ્વીઓએ તેમને કહ્યું -
વીરા મોરા ગજ થકી હેઠા ઊતરે રે, ગજે ચઢયાં કેવળ ન હોય વીરા મેરે! તે સાંભળી બાહુબલિછ પ્રતિબંધિત થયા. સમાજ સાથે અનુબંધ ન હોવાથી તેમનું અભિમાન વધતું ગયેલું. પણ જ્ઞાન થયા પછી સમાજ સાથે અનુબંધ જોડવા પગલાં ભરે છે કે તરત કેવળ-જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે અને તેમને સિદ્ધિ મળી જાય છે.
ચોગસાધના એકાંતમાં થોડા સમય માટે ભલે થાય પણ તેની ખરી પરીક્ષા તે સમાજની વચ્ચે રહીને જ થાય છે. સામાન્ય માણસ યોગસાધના ઓછી કરી શકે છે. કાંત કંટાળેલા, કાંતે જ્ઞાનિ અથવા સમર્થ માણસે કરે છે. ઘણા ધનવાને પણ નામ કમાવવા માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
યોગસાધના કરવા જાય છે. તેઓ દાન-પુણ્ય કે સમાજ હિતનું કાર્ય કરતા નથી, એટલે તેમની યોગસાધના દંભ-સ્વાર્થ કે પિતાનાં ખોટાં કાર્યો ઉપર પડદે નાખવા માટે હોય છે. તેની સમાજ ઉપર ઊલટી અસર પડે છે.
ઘણું સમાજસેવકો જેઓ સમાજ સાથે મેળ સાધી શકતા નથી તેઓ પણ આવી યોગસાધના તરફ જાય છે. તેઓ જવાબદારીથી ભાગનાર હોય છે. ઘણા તેમને ફકક કહે છે. તેઓ સ્વછંદ અને બિનજવાબદાર થઈ ઘૂમે છે. ઘણું એકાંત નિવૃત–પ્રધાન સાધુઓને તે સૂઝે છે જેમને સંસાર પાપમય ભાસે છે. પણ તેમને અંતે આહાર– પાણી માટે તે ગૃહસ્થને આશરો લેવો પડે છે. પૂ. કેદારનાથજીએ પણ એકાંત યોગસાધનાને અખતરા કરેલો પણ અંતે મહાત્મા ગાંધીજી પાસે આશ્રમમાં રહેવા આવ્યા અને કર્મવેગ સાધ્યો.
(૨) સ્વસ્થ શરીર માટે યોગ સાધના : યોગસાધના ઘણું લોકો શરીરની નિગિતા માટે કરે છે. આવા હઠાગી હિમાલયમાં જઈને નેતિ, તી, નૌલી, ભસ્ત્રિકા, આસન, પ્રાણાયામ વગેરે કર્મ સાધે છે પણ તેઓ અતડા બની જાય છે અને સમાજ સાથે રહેવા લાયક રહેતા નથી. આવા લોકો દીર્ધજીવી અને સ્વસ્થ બની જાય છે ખરા, પણ તેથી તેમના આત્માને કે વિશ્વને શું લાભ?
અરવિંદ વેગીએ રાજયોગ સાધ્યો અને માન્યું કે પંડીચેરીમાં જઈને ત્યાંથી વિશ્વને મારા વિચાર મોકલીશ. તેમણે પડીચેરીમાં આશ્રમ બાંધ્યો ખરો અને કેટલાક આકર્ષાયા પણ ખરા; પણ આખા ભારતને તેનાથી કેટલો લાભ મળ્યો છે આવા યોગી અરવિંદને પણ અંતે ગૂમડું થયું અને તે જીવલેણ બનેલું. તે દરેક માટે ચેતવણરૂપે છે. (૩) સિદ્ધિ માટે યોગ સાધના :
યોગ સાધન વડે ધણું સિદ્ધિઓ મેળવતા હોય છે પણ મોટાભાગે તેને દુરૂપયોગ જ થતો જોવામાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
બૌદ્ધ ધર્મમાં એક પંથ એ નીકળ્યો જે ચમત્કારોમાં માનવા લાગ્યો પણ અંતે તેની પ્રતિષ્ઠા ન રહી. ખુદ બુદ્ધ ભગવાને યોગ કરી જોયો પણ તે સમાજ કલ્યાણ માટે ઉપયોગી ન લાગતાં, તેમણે ભિક્ષુઓને કહ્યું:
चरथ भिकखवे वहुजन हिताय, बहुजन सुखाय હે ભિક્ષુઓ બહુજનહિત માટે અને બહુજન સુખ માટે તમે વિચરણ કરો-સાધના કરે.
જૈન-ધમે તે પ્રારંભથી જ હઠયોગ ચમત્કાર વગેરેથી દુર રહેવા ભિક્ષુઓને કહ્યું છે. સિદ્ધિઓના ચકકરમાં પડવાથી જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર્યની સાચી સાધના થતી નથી. તે તે સમાજમાં રહીને જ થઈ શકે છે. ઉચ્ચ ચરિત્રવાન સાધકોને સર્વાગી સાધના કરતા કરતા આપોઆપ લબ્ધિઓ મળી જાય છે! સિદ્ધિઓ માટેના યોગની મહત્તા એટલા માટે ઓછી આંકવામાં આવી છે કે તેનાથી વિશ્વનું-સમાજનું કે આત્માનું કશું કલ્યાણ સધાતું નથી.
એકવાર એક હઠયોગી ૧૪ વર્ષ સુધી હઠયોગ કરી પાણી ઉપર ચાલવાની સિદ્ધિ મેળવીને આવ્યા હતા. તેને ભેટો એક નયાયિક પંડિત સાથે થઈ ગયો. પંડિત નાવમાં બેસવા જતા હતા કે પિલા સિહ ચોગીએ કહ્યું? ૧૪ વર્ષમાં પાણી ઉપર ચાલવાની સિદ્ધિ મેળવી છે.”
પેલા નૈયાયિક જવાબ આપે : “તમે જે ૧૪ વર્ષમાં સિદ્ધ કર્યું છે તેનું મૂલ્ય કેવળ ના પૈસે છે. હું ૧ પૈસામાં પાણી ઉપર તરી શકું છું. પછી ૧૪ વર્ષ શા માટે કષ્ટ સહ્યાં ?”
એટલે કે સિદ્ધિ મેળવવાની દેટમાં માણસ પોતાના લક્ષ્યમાં સ્થિર રહી શકતું નથી. સાચા સાધકે તેથી દુર રહેવું જોઈએ.
આનંદ ધનજીને એક હઠયોગીએ રસકૂપિકા મોકલી. એ રસકુપિકામાં રહેલ રસથી લોઢું કે તાંબું, સેનું થઈ જતું. આનંદધનજીએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www
www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
તેને ફોડી નાખી. હઠયોગીના સેવકે કહ્યું : “મહારાજ ! તમને આની કિંમતની ખબર નથી!”
આનંદધનજીએ કહ્યું : “મને જે જોઈએ છીએ તે મળી ગયું છે આની મને જરૂર નથી !” (૪) ચમત્કાર માટે યોગસાધના :
ઘણા લોકો ચમત્કાર માટે સાધના કરે છે પણ સાચા સાધકે તેમ ન કરવું જોઈએ. ચમત્કારથી થોડી વાર લોકોને આકષી શકાય પણ અંતે અંદર પિલ લઈને બાળ ઉઘાડી પડી જવાની એટલે ખર ચમત્કાર ચારેયને છે. જીવનમાં ત્યાગ હેય અને સંયમનું લક્ષ્ય હોય તે ચારિત્ર્ય સંપૂર્ણ રીતે આવતાં તે પણ એક પ્રકારને ચમત્કાર છે. બાહ્ય ચમત્કારથી લોકોમાં પામરતા, અંધવિશ્વાસ અને અનિષ્ટો વધે છે પણ કેટલાક સાધકો બાહ્ય ચમત્કાર તરફ વળી જનતાને ઉલટે રસ્તે દોર્યા કરે છે. આ તે ચારિત્ર્ય તરફથી ખસવા જેવું થયું.
યોગી આનંદધનજીના જીવનને એક પ્રસંગ છે. તેઓ મડતા ગયા. ત્યાં રાજા-રાણમાં અણબનાવ હતો. આનંદધનજીની ખ્યાતિ વધારે હતી એટલે રાણી તેમની પાસે ગઈ. બધી બીના કહી કે મંત્ર આપવાનું કહ્યું.
આનંદધનજીએ એક કાગળ ઉપર કંઈક લખીને આપ્યું. રાણીએ તેને તાવીજમાં મઢાવી લીધું, અને બાવડા ઉપર બાંધી લીધું. સંગવશ રાજા-રાણુનો મેળાપ થોડા વખત પછી જે થઇ ગયો રાણુએ તેને આનંદઘનજીને પ્રભાવ જાણ્યો અને તેમને વંદના કરવા આવી.
આનંદધનજીએ પેલો કાગળ માંગ્યો. રાણીએ તે તાવીજમાંથી , ખેલીને આપે. આનંદઘનજીએ રાણીને તે વાંચવા આપ્યું. તેમાં લખ્યું હતું :
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ૧૫૮
"रानी रीझे तो आनंद धन को कया ? राजा रीसे तो आनंद धन को कया ?"
રાણીજી જોતી જ રહી. આનંદધનજીએ કહ્યું: “હું ચમત્કારમાં માનત જ નથી.પણ અહીં જુઓ કે તમારી શ્રદ્ધા ચમત્કાર બની છે.” (૫) લેક-આકર્ષણ માટે યોગ સાધના :
ઘણું લોકો, બીજા ઉપર પ્રભાવ પાડી પોતાનું કામ કરાવવા માટે ગસાધના કરે છે. તે યોગ્ય નથી. એથી છેડી પોતાની દુકાનદારી ચાલી શકે પણ આત્મ કલ્યાણ થતું નથી કે સમાજ-કલ્યાણ થતું નથી. ઘણું સાધુઓને મેં કહેતા સાંભળ્યા છે કે પહેલાં યોગ સાધના કરીએ તે તેથી લોકો ઉપર પ્રભાવ પાડી ધાર્યું કામ કરાવી શકીએ. એ યોગ સાધના સાધુતાને અનુરૂપ નથી, તેથી દંભ, અહંકાર, સ્વાર્થ અને વ્યકિતવાદિતા વધે છે, (૬) આત્મા કે ઈશ્વરના સાક્ષાત્કાર માટે યોગસાધના :
ઘણા લોકો આત્મા–પરમાત્માના સાક્ષાત્કાર માટે યોગ સાધના કરવા માગે છે પણ તે કારણે વજુદ વગરનું છે. ઈશ્વર કે આત્માને સાક્ષાત્કાર તો વ્યકિતથી સમાજ અને સમષ્ટિ લગીના વિશ્વના આત્માઓ સાથે એકતા અને અભિન્નતા સાધવામાં થાય છે. માત્ર સ્થળ યોગથી તે ન થઈ શકે.
જૈન-દર્શનમાં આ ઈશ્વર-સાક્ષાત્કારને કેવળજ્ઞાન કહ્યું છે. અને જે gf શીદ સે ની ” કહી એક આત્માને જાણનાર બધાને જાણે છે તેના અનુસંધાનમાં જણાવ્યું છે.
ઉપનિષદમાં પણ “દરિમનું વિજ્ઞાને સર્વ વિસાત મતિ” એજ વાત કહી છે. આવી સર્વજ્ઞતા કે કેળાનનું કારણ યથાખ્યાત ચારિત્રય અને સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનની ઉપલબ્ધિ છે. તેના માટે બાહ્ય યોગસાધના અનિવાર્ય નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
યોગ શું છે?
હવે વિચારીએ કે વાસ્તવમાં યોગ શું છે? એની જુદી જુદી વ્યાખ્યા જુદા-જુદા કાળમાં થઈ છે તે અંગે ઊંડી વિચારણા કરીએ.. પાંતજલ યોગદર્શનમાં કહ્યું છે –
યોગશ્ચિત્તવૃત્તિનિરઃ ” –ચિત્તવૃત્તિને નિરોધ કરે તે યોગ છે. ચિત્તવૃત્તિના નિરોધ માટે યોગસાધનાના સ્થૂળ કારણ કે ઉપલા કારણે યોગ્ય નથી. એટલે જ ગીતાએ ગની વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યું છે :
. समत्वं योग उच्यते –લાભ અને હાનિ સુખ ને દુઃખ સિદ્ધિ અને અસિધ્ધિ બન્નેમાં સમત્વ જાળવવું તેને જ યોગ કહે છે, જો કે ગીતામાં ધૂળ યોગનું વર્ણન આવે છે. “વૌ સેરો પ્રતિકાશ સ્થિરમારનારનઃ ” વગેરે દ્વારા આસન પ્રાણાયામની થેડીક ઝાંખી બતાવી છે પણ તે કર્મ
ગમાં કુશળતા માટે છે, કર્મયોગ કરતી વખતે તન, મન, બુધ્ધિ ચિત્ત અને ઈન્દ્રિો લક્ષ્ય તરફ એકાગ્ર રહે, તલ્લીન થઈ જાય, લયમાં જોડાઈ જાય; તે અનિવાર્ય છે. પણ તેની જાહેરાત, આડંબર કે ચમત્કાર બતાવવા પણું રહેતું નથી, કારણ કે ગીતામાં કર્મફળઆકાંક્ષા કે કર્મ આસકિતને સખત વિરોધ છે. ઉપલા બધા કારણોમાં એ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. તેથી જ યોગની છેલ્લી પરિભાષા કહી છે
યોગ: #ર્ષ, ક્રૌઢમા કર્મોમાં કુશળતા આવે એટલે કે કર્મમાં આશકિત કે અકર્મણ્ય રહેવાની વૃત્તિ ન જાગે તે જ યોગ છે. અહીં વેગમાં કર્મ મુકવાન વાત ગીતાએ નથી કરી પણ કામ્ય, કર્મને ત્યાગ કરી નિષ્કામ કર્મ કરવાની વાત કરી છે. એટલે જ કહ્યું છે –
- કર્મભ્યમિત રીસિદ્ધિ અને ના.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
પિતાના કાર્યોમાં અભિરત રહેલ માણસોને સિદ્ધિ મળે છે તેને અલગ જઈને કાર્ય છેડીને, જવાબદારીથી ભાગીને કઈ નિષ્કર્મણ્ય ગસાધના કરવાની નથી.
ભગવાન મહાવીરે અને જૈનાચાર્યોએ આજ સહજયોગ સાધ્યો હતા. મહાત્મા ગાંધીએ સંન્યાસાગ અને અનાસક્ત કર્મયોગ સાધ્યો હતું. તેને અનાશક્તિગનું તેમણે નામ આપ્યું હતું. સ્વામી વિવેકાનંદે અને અરવિંદે રાજગ સાધ્યો હતો. રમણ મહર્ષિ અને રામકૃષ્ણ પરમહંસે સેવાગ સાધ્યો હતો. આ બધાયે ધૂળયાગ સાધનામાં પિતાની યોગશક્તિ રૂંધવી ન હતી. તે માટે સ્પષ્ટ આદેશ પણ આપે છે -
સંતે વી િજ ગિરિવું.” છતી વીર્ય-શક્તિને રૂંધવી; વેડફવી કે અયોગ્ય અથવા અકર્મય રહીને રેકવી; એ યોગ્ય નથી. આમ પણ અરવિંદ વગેરેએ કરેલી યેગસાધના આજના યુગને અનુરૂપ નથી.
આજે સંગઠનને યુગ છે. એટલે યોગશાસ્ત્રમાં બતાવેલ સમ્યફજ્ઞાન, દર્શનચારિત્રની સામુદાયિકરૂપે સાધના કરી વિશ્વના પ્રાણીમાત્રમાં સમત્વ, મૈત્રી અને અભેદ સાધવો એ જ ખરો યોગ છે.
વિશ્વગ : વ્યકિતને સમષ્ટિ સાથે અભેદ સાધવ કે અધ્યાત્મની ભાષામાં પિતાના આત્માને વિશ્વના આત્મા સાથે અભિન્નતા સાધવી એ જ વિશ્વ યોગ છે. એમાં પતંજલિમાંથી ગાંધીજી સુધીના બધા વેગોને સમાવેશ થઈ જાય છે. ચિત્તવૃત્તિ નિરોધ, સમત્વ, કર્મકૌશલ કે અનાશકિત યોગ વ્યકિતગત નહીં પણ સમષ્ટિને સ્પર્શતાં હોય તો તે સર્વોપરિ અને સમાજવ્યાપી બની શકે.
ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ વ્યકતથી માંડીને સમષ્ટિ સુધી આ વિશ્વગ સાધ્યો હતો. દીક્ષા બાદ અનાર્યભૂમિના લેકે સાથે અનુબંધ જે હતો, સાપ જેવા ઝેરી પ્રાણી સાથે પણ અનુબંધ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જે હતે. એકેન્દ્રિયથી માંડીને પચેન્દ્રિય છે સાથે આત્મીયતા સ્થાપીને કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું. પછી સંઘ રચના કરી અને સંધ દ્વારા માનવજાતિ અને માનવજાતિ દ્વારા સમસ્ત પ્રાણીજગત સાથે અભિનતાને રોગ સાધ્યો. તેમણે તૂટેલા અનુબંધા સાંધ્યા, નવા અનુબંધો જોડયા; એ માટે તેઓ સમાજમાં રહ્યા અને પિતાને શ્રમને પણ તેમણે સમાજમાં રહેવાનું કે સમાજ સાથે અનુબંધ રાખવાનું કહ્યું. એ સહજ વિશ્વયોગ છે.
એ વિશ્વયોગ આજે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વી અને લોકસેવકોએ સાધવાને છે. જો કે આમાં શરીર, મન, પ્રાણ બુદ્ધિ, ચિત્ત, ઇયિની શુદ્ધિ અને એકાગ્રતા પણ જોઈશે. તે માટે મહાવ્રતો-અણુવ્રતો અને નીતિ-નિષ્ઠા જોઈશે. યોગના નિયમો પણ જોઈશે, પણ તે કમાણ, પ્રચાર કે આડંબર માટે નહીં; વિયોગ સાધવા માટે.
ધીરે ધીરે વિશ્વયોગ સધાતાં પ્રાણીમાત્રનું વાત્સલ્ય મળશે અને સાચી દષ્ટિ ખીલશે. વૈરાગ્યપૂર્વક અભ્યાસ કરવાથી ચિત્તવૃત્તિનો વ્યકિતગત અને સમાજગત નિરોધ થઈ શકશે. કદાચ આત્મનિરીક્ષણ માટે એકાંતવાસ કરવો પડશે, પણ તેનું ધ્યેય વિશ્વયોગની સાધના માટે જ હશે.
આ વિશ્વગ આજના સંગઠન યુગમાં પરસ્પરના અનુબંધ વડે સાધવાને છે. ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંન્યાસીઓ વ્યક્તિથી માંડીને સમષ્ટિ સુધીનો સંગઠને સ્થાપીને યોગ સાધશે. જનસેવકોના સંગઠનોની પ્રેરણાથી લોક-સમાજ સુધીને યોગ સધાશે. જનસંગઠને એ બન્નેની પ્રેરણાથી એક રાષ્ટ્ર સુધીને (જેમાં ગ્રામ, નગર, પ્રાંત, સંપ્રદાય, જ્ઞાતિ, ધર્મ બધાં આવી જાય છે) યોગ સાધશે અને રાજયસંગઠન (કેસ) ભારત વડે વિશ્વ રાજ્ય સંસ્થા સુધીને યોગ સાધશે. એમાં માર્ગદર્શન પ્રેરણા અને પૂર્તિ ઉપલાં ત્રણ સંગઠનનાં હશે.
આ જ વિશ્વયોગની સાધનાનું ચિત્ર છે. એ ચિત્ર ગાંધીજીએ કપ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
હતું. પૂ. સંતબાલજી પણ એ ચિત્ર કપીને જ વિશ્વયોગ સાધવા મથી રહ્યા છે. આપણે પણ એ વિશ્વયોગ સાધવાનો છે. સમગ્ર વિશ્વના પ્રાણીઓ સાથે એકતા, અભેદતા અને સમતા સાધવાની જે વૃત્તિ છે; તે જ ગસાધના પાછળનું સ્પષ્ટ દર્શન છે.
ચર્ચા-વિચારણું પૂ. દંડી સ્વામીએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “યુગ શબ્દ “યુજ' ધાતુ ઉપરથી બન્યો છે. તેનો અર્થ છે બ્રહ્મ અથવા ઈશ્વર સાથે જોડાણ કરવું. તે છે યોગનું અસલ સ્વરૂપ, બ્રહ્મ સાથે આપણું શરીર, મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર વગેરેનું જોડાણ થાય છે. અહીં વેગને થોડેક ઇતિહાસ કહું તે યોગ્ય જ ગણાશે. હિરણ્યગર્ભ
ગના આદ્યપ્રણેતા ગણાય છે. ભગવાન કષભદેવના સો યુગમાં ૮૧ બ્રાહ્મણે, ૮ યોગેશ્વર, ૯ ક્ષત્રિયો ઉપરાંત ભરત ચક્રવ પણ વૈદિક દષ્ટિએ હતા. વૈદિક ધર્મ પ્રમાણે આ નવ યોગેશ્વર જેને નાથ સંપ્રદાય માને છે તેમાં મચ્છેદ્ર, ગોરખ, જાલંધર, ભરથરી વગેરે ગણાય છે, પણ ગેપીચંદ ગણાતા નથી. નાથ સંપ્રદાય પાશુપત ધર્મની શાખા ગણાય છે. મહાભારતમાં પાંચ નામો આ પ્રમાણે આવે છે. વેદ, સાંખ્ય,
ગ, પાશુપત અને વૈષ્ણવ. નાથ સંપ્રદાય યોગપ્રધાન ધર્મ છે. યોગમાં અણિમા, લધિમા, આકાશગમન અને પરકાયા પ્રવેશ વ. સિદ્ધિઓ આવે છે. કહેવાય છે કે શંકરાચાર્ય તે જાણતા હતા. એ આઠ સિદ્ધિઓમાં આજે ભાગ્યે જ કોઈ સિદ્ધિ હશે. તે ઉપરાંત વીશ મુદ્રા અને ચોર્યાશી આસને તેમજ નેતિતિ વગેરે ક્રિયાઓ પણ કહી છે. યોગસાધના ગુરુના સાનિધ્ય વગર કરવાની મના છે; કારણકે તેમ કરવાથી મગજ ગાંડું બની જવાનો સંભવ છે.”
શ્રી માટલિયા : “નાનાભાઈ ભટે “તંભન ક્રિયા” સુધી યોગ સાથે હતે એ મારે ખ્યાલ છે. તેમના તરફથી જે સાંભળ્યું છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
તે ઉપરથી થોડુંક કહું –(૧) એક સાથે જોડાવું તેને એકાંત નામની યોગસાધના કહેવામાં આવે છે. ત્યાં સિદ્ધની કલ્પના છે જેમાં ભકિત અથવા દર્શનની પ્રધાનતા હોય છે. (૨) આલોકાંત યોગસાધના, જેમાં આલોક સિવાયનાં બીજાં સ્વરૂપ ચંદ્રો, કૈલાશ, વૈકુંઠ, સિદ્ધિ શિલા વગેરે સાથે યોગ સાધવો. અહીં તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રધાનતા અને જ્ઞાનમાં લીન બનવાનું હોય છે. (૩) લેકાંત યોગસાધના જેમાં કર્મ અથવા ચારિત્ર્યની પ્રધાનતા હોય છે. ભક્તિમાં સમર્પણ, કર્મમાં અનાસક્તિ અને જ્ઞાનમાં તત્વજ્ઞાન મુખ્ય સાધન બને છે. આ ત્રણેને નોખા પાડયા વગર વિચારાય તે એકંદરે પૂર્ણ યોગની સાધના કહેવાય છે.
સર્વ પ્રથમ ચિત્ત શુદ્ધિ જરૂરી છે. તેના વગર વચમાં પેદા થતી સિદ્ધિઓ મુશ્કેલીમાં મૂકાવે. ચિત્ત શુદ્ધિમાંથી ભાવના શુદ્ધિ થાય. આના પરિણામે સાધક બધાં કર્મોથી મુક્ત થાય. અમુક એકાદ કર્મમાં લીન થવાનું બને, આ સાધનામાં રાગદ્વેષ કે પૂર્વગ્રહ સતાવતા હોય છે. માટે તેમાંથી છૂટવા, સંગ ચાલુ હોય છતાં અલગ એકાંતમાં જવાની જરૂર પડે છે. આ એકાંત ચિત્તશુદ્ધિ માટે જ છે તે ભૂલાવું ન જોઈએ.
ચિત્તશુદ્ધિ પહેલાં યોગસાધના વજનીય ગણાવી જોઈએ. નાનાભાઈ ભટ્ટને પણ ચિત્તશુદ્ધિ ન લાગતાં તેમણે યોગસાધના બંધ કરાવી. અમે ઘણું કહ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું : “જે મારા માટે વર્યું છે તે બીજા માટે પણ વર્યું છે કારણ કે આને સદુપયોગ થવાને બદલે દુરૂપયોગ થવાને વધારે સંભવ છે.”
આજે પાશ્ચાત્ય યુગની મનોવૈજ્ઞાનિક અસર હેઠળ વિકારો સ્વાભાવિક મનાય છે અને સંયમને અસ્વાભાવિક ગણવામાં આવે છે. તેથી ચિત્તવૃત્તિની શુદ્ધિ વગર યોગસાધના હાનિ પહોંચાડ્યા વગર નહીં રહે. આપણું ચિત્ત વિશાળ શક્તિનું ધારક છે.
આંખોમાંથી કિરણે નીકળે છે. તે આલોચક રસ છે. નીમક આપણા શરીરમાં વિજળી પેદા કરે છે તેમ મગજના જ્ઞાનતંતુઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
આલોચક રસ આપે છે. એવી જ રીતે મનની, જીભની અને અન્ય ઈકિયેની અનેક સૂક્ષ્મ શક્તિઓ છે. આ શક્તિઓને લઈને બહારના આંદોલનોનો ખ્યાલ આવી શકે છે.
આજે માનવજાતને ડગમગ કરાવનાર કામ-ક્રોધથી મુક્ત કરવા અને આ આખુંચે માનવને સર્વસુલભ કરાવવા, આધ્યાત્મિકતા ધર્મ અને યોગને તાળો મેળવવો પડશે. વાસનામત આત્મા એ અનાસકત કર્મનું સાધન છે. આમ વિચારીએ તો શ્રી નાનાભાઇની યોગસાધના અધૂરી રહી. તેમ ન થાય અને તેમની પાસે કે એવાં જે કાઈ નરનારી હોય તેમની પાસે યોગને જે કંઈ મસાલે હેય તેને મેળવી સર્વસામાન્ય બનાવવા માંડે તે જરૂરી છે.
જૈન તત્વજ્ઞાનમાં ગ; સહજાગ રૂપે છે. ત્યાં જે કે યમ, નિયમ વગેરે પારિભાષિક શબ્દ નથી આવતા પણ સામાયિક વગેરે આવે જ છે. જે આજનું વિજ્ઞાન રોકેટ વગેરે બનાવી શકે છે તે ચૈતન્ય વેગ સામુદાયિક ઢબે સાધી, એટમ વગેરેની સામે જનતા અહિંસક રીતે ટકી શકે અને લડાઈ માત્ર ટાળી શકે એમાં નવાઈ શી છે?”
શ્રી દેવજીભાઈ : “મારા મતે તે સમર્થ યોગી કે યુગપુરૂષ એ છે જે ગમે તેવી કપરી સ્થિતિમાં પણ મનને અડગ અને સ્થિર રાખે. તેમ જ જગતની સુસંસ્થાઓને યોગ્ય સ્થાને રાખી કાર્ય કરે અને કરાવે જેથી જગત ઉપર અજોડ અસર થાય. આજે કષાયો અને રાગદ્વેષને દુર કરે તેને જ સાચે યોગ કહેવો પડશે. વ્યક્તિ અને સમાજનાં કામ-ક્રોધ વગેરે ઓછાં થાય તે વ્યવસ્થામાં લાગી જવું એ જ સાચી યોગસાધના છે.
શ્રી. પૂંજાભાઈ: “મારા નમ્ર મતે આજનો યુગ એટલે વિશ્વને વિચાર કરી આચાર ગોઠવવાને છે. તેને અમલમાં મૂકવા માટે (૧) સહયોગ (૨) પ્રયોગ (૩) ઉદ્યોગ અને (૪) ઉપયોગ. આ ચાર અંગેની જરૂર પડે છે. એક કાળે ચિત્તવૃત્તિ નિરાધ માટે એકાંતમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
જવું પડતું, આજે સમાજમાં આવવાની જરૂર યોગવાળાને અનાયાસે થઈ પડી છે. એટલે એ વ્યકિતએ સમાજને સોગ સાધ્યો હશે કે તે સમાજમાં લોકપ્રિય થઈ પડ્યો હશે. આમ સહગ થયા બાદ તે વ્યકિત પ્રયોગ કરશે. પ્રયોગ શરૂ કર્યો કે ઉદ્યોગ આવશે. ઉદ્યોગ આવ્યા પછી ઉપયોગ આવશે જેથી વિશ્વના કલ્યાણને ઉદ્યોગ ચાલુ રહેશે.
કામક્રોધાદિ અંતરના શત્રુઓ ઉપર અંકુશ આવવાથી વ્યકિતથી માંડીને સમષ્ટિ સુધી ઉપયોગ થવા માંડશે. તેથી જ અન્યના કલ્યાણ સાથે સ્વકીયાણું પણ થશે. આવા વિશ્વયોગમાં જેટલી ઉણપ એટલું પિતાને નુકશાન થશે. એટલે ઊંડી કાળજી રાખવાનું માર્ગદર્શન આપનારાં સાધુ-સાધ્વીઓ પણ જરૂરી છે.”
શ્રી બળવંતભાઈ: “એકાંતમાં સમાજમાં ગમે ત્યાં રોગ સધાય પણ સાધકનું પરીક્ષા સ્થળ સમાજ જ છે. તે રીતે જંગલ કે વસતિ બનમાં ગી રહી શકે. બન્નેને યોગ રહેતો સારું. ભગવાન ઋષભદેવથી મહાવીરસ્વામી લગી બધા યોગી થયા. પહેલાં ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યાં ત્યાંના કર્તવ્યો પાર પાડયાં અને પછી સાધુ થયા. સાધ્વીઓને પૂરક તરીકે લીધા. મલ્લિનાથ જેવા સાધવીએ તો પુરૂષો રાજાઓને સાધુએરૂપે પૂરક તરીકે સાથે લીધા છે. કર્મ તે સાધુજીવન અને ગૃહસ્થજીવન બન્નેમાં સરખાં રહ્યાં છે. યજુર્વેદના ચાલીસમાં અધ્યાયમાં કહ્યું છે !
સે વર્ષ છે પણ કાર્ય કરતા છો!” જે આ રીતે અનુસંધાનમાં રહીને કાર્યો કરે છે તેજ યોગની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. યોગસિદ્ધ સાધુ કે સાધ્વી, ધૂળ નજરે ભલે કામ કરતાં ન દેખાય, પણ તેમનું શારીરિક કે સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ આ બધાં સુકાર્યો સાથે અનુસંધાન હોય જ છે.”
શ્રી શ્રોફ: “મેક બરાબર સધાય તે જ બધું બરાબર સધાય, જેમ આપણે પ્રાર્થનામાં નિયમિતતા જાળવીએ છીએ તો બીજા સમયમાં પણ આપોઆપ નિયમિતતા આવી જાય છે. તેવી જ રીતે માનવમાત્રને અનુબંધ વ્યવસ્થિત થાય તે પ્રાણીમાત્રને સુખ શાંતિ થઈ જાય.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચંચળબેનઃ “સાહસિકપણું અને દમન એ યોગની મુખ્ય શરતે છે. કોમળ પ્રવૃત્તિ અને નિયમિતતા પણ જોઇએ. પિતાપિતાનાં ક્ષેત્રમાં રહી આત્મભાન ન ભૂલીએ એવી સાવધાની રાખતાં ઊંડાં આત્મ ચક્ષુ ઉઘડી જાય છે; વિદ્યુતપ્રવાહ શરીરમાં વહે છે, માટે ચારિત્ર્ય અને બ્રહ્મચર્ય ઉપર વધુ ભાર મૂકી જોઈએ.”
શ્રી માટલિયા: “વિજ્ઞાનની જેમ પ્રારંભમાં દુરૂપયોગ થયો તેમ શરૂઆતમાં યોગને દુરૂપયોગ થશે. છતાં કષાયમુક્તિનું લક્ષ્ય અને તેવી ચેખવટનું લક્ષણ બાંધી જોખમ ખેડીને પણ યોગનો પ્રચાર કરવો જોઈએ.”
પૂ. દંડી સ્વામી : “આજના યુગની યોગ સાધના એટલે કર્મ માત્રમાં નિલેપતા કેળવવાને પુરૂષાર્થ કરે. તેથીજ સાધુ-સાધ્વી સંન્યાસીઓએ આ દિશામાં જોખમ ખેડીને પણ ઝુકાવવાનો સમય આવી પહોચ્યો ગણાય. જોકે મેડું તે થયું છે પણ ગાંધીજીએ ચીલો સુંદર પાડી આપ્યો છે. જેથી કાર્ય ઝડપથી અને સંગીન બનશે. એ વાત પણ સાચી છે કે આ કામ સાચાં સાધુસાધ્વીના યોગ વિના નહીં થાય.”
(૧૪-૧૦-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] સાધનાના વિવિધ અંગેમાં વિવેક યેગસાધના ઉપરાંત પણ કેટલીક સાધનાઓ છે. જે જુદા જુદા ધર્મો અને દર્શનેએ સૂઝાડેલી છે. એક સાધુ પણ સાધના કરે છે અને એક લોકસેવક પણ સાધના કરે છે. વ્યકિતગત સાધના થાય છે અને સમૂહગત સાધના પણ સંધાય છે. આ સાધનાઓમાં કયાંક આડંબર તો કયાંક ચમત્કાર દેખાય છે. કયાંક કોઈ ને ઉપર ઉઠાવવાની વાત હોય છે તે કયાંક નીચે પાડવાની વાત હોય છે. દર્શન વિશુદ્ધિમાં માનનાર સાધક માટે ત્યાં સાવધાની, વિવેક અને સ્પષ્ટ નિર્ણય બહુ જ અગત્યનાં બની રહે છે.
સાધના એટલે શું : સર્વ પ્રથમ સાધના શું છે? એ વિચારીએ.
અમુક સાધ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે જુદાં જુદાં સાધનો વડે જે અભ્યાસ કરવામાં આવે છે તેને સાધના કહેવાય છે. એ દષ્ટિએ અલગઅલગ ધર્મના ક્રિયાકાંડે, વિધિવિધાને કે અનુષ્ઠાને સાધના છે. તેના વડે નિશ્ચિત નિર્દેશિત સાધ્ય પ્રાપ્ત કરવાનું હોય છે. પણ ઘણું લો કે એ વાતને ભૂલી જાય છે. અને તે સાધનેને જ સાધ્ય માનીને અટવાઈ પડે છે.
આ ઉપરાંત પણ આ સાધનોમાં શુદ્ધ સાધને હેવી જરૂરી છે. ઘણું એવાં સાધન હોય છે જે સત્ય, અહિંસા અને સંસ્કૃતિને બાધક હોય છે. તે અશુદ્ધ સાધને છે. જેમકે જગતની માતા જગદંબાના મંદિરમાં પશુબલિ આપવે; અથવા મજીદ જેવા ધર્મસ્થાનમાં સ્ત્રીઓ ન આવી શકે; અથવા મંદિરમાં હિંદુ હરિજન શુદ્ધ થઈને પણ ન આવી શકે અથવા એકના સ્પર્શથી બીજાની જાત-જમણું બધું અભડાઈ જાય. આવાં સાધને યોગ્ય નથી એટલે તેના વડે જે ક્રિયાકાંડે થાય છે; સાધના થાય છે તે પણ યોગ્ય નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
સાધ્ય ખરું કયું ? : સાધના સાધ્યની દિશામાં છે કે નહીં અથવા ખરું સાધ્ય કર્યું છે તે જાણવું દર્શન-વિશુદ્ધિ માટે અતિ અગત્યનું છે. એથી સાધ્ય કે ઉપસાધ્યની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા સમજી લઈએ તે દર્શન વધારે સ્પષ્ટ થશે.
સાધ્ય શું છે?
એની સરળમાં સરળ પરિભાષા તે એ છે કે જેના વિષે ફરી કોઈ સવાલ ન ઊઠે તે અંતિમ સાધ્ય છે. એક માણસ ખોરાક માટે પ્રયત્ન કરે છે તેને પૂછી શકાય કે ખેરાક શા માટે ? તે કહેશે પેટ ભરવા માટે ! ફરી પ્રશ્ન ઊઠશે કે પેટ ભવું છે શા માટે ? જિંદગી ટકાવવા માટે! ફરી પ્રશ્ન ઊઠશે કે જિંદગી શા માટે ટકાવવી છે? સુખશાંતિ માટે ? ફરી પ્રશ્ન થશે સુખશાંતિ કેમ મળશે ? તો ઉત્તર છે વિધવાત્સલ્યથી. હવે એની આગળ કોઈ પ્રશ્ન નથી કારણ કે વિશ્વ વાત્સલ્ય સુખ અને શાંતિની ચાવી છે. માતાને પૂછો કે તે વાત્સલ્ય શા માટે આપે છે તેને જવાબ તે આપશે કે એને સહજ સ્વભાવ છે. તેવી જ રીતે વિશ્વકુટુંબી બનીને સુખ-શાંતિ મેળવવા માટે સ્વભાવતઃ સાધ્ય વિધવાત્સલ્ય છે.
ઉપસાધ્યો જુદા જુદા હેઈ શકે પણ તે સાધ્યને અનુરૂપ હેવાં જોઈએ. જે ઉપસાધ્ય સાધ્યને પ્રતિકૂળ હોય તે ઉપસાધ્ય ન હોઈ શકે. જેમકે સ્વતંત્રતા કે ન્યાયને કોઈ ઉપસાધ્ય બનાવે તો તે ખોટું નથી પણ તેમનાથી અન્ય રાષ્ટ્ર કે દેશને પરતંત્ર કરવા કે અન્યાય કરવાનું કાર્ય થાય તો તે વિશ્વ વાત્સલ્યને અનુકૂળ નહીં ગણાય. એવી જ રીતે જે ઉપસાધ્ય વડે કોઈ પણ પ્રકારને સ્વાર્થ સધાતું હોય તે તે પણ સાધ્યને અનુકૂળ નહીં પડે. એવી સાધના પણ વિકૃતિમય ગણાશે.
હવે આજના સમયમાં વિશ્વપ્રવાહમાં કઈ કઈ સાધનાઓ ચાલે છે? તેને તપાસીએ તેમ જ તેનાં ક્યાં ક્યાં ભયસ્થળો છે? તેમ જ આજના યુગે તે સાધનાઓ કેટલે અંશે અને કેવી રીતે ગ્રાહ્ય હે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ શકે ? સાધક કઈ રીતે, કઈ કઈ વિકૃતિઓથી અલગ રહીને તેને ગ્રહી શકે? તે વિચારીએ.
પ્રાથના નામભેદ ભલે હેય પણ ક્રિયા અને ઉદ્દેશ્ય જેનું સમાન છે એવી એક સાધના છે–પ્રાર્થના, ઈસાઈ ધર્મમાં તે Prayer ( પ્રાર્થના) રૂપે છે. ઈસ્લામ ધર્મમાં તેને નમાજ, હિંદુ ધર્મમાં સ્તુતિ (યજન), જૈન ધર્મમાં તેને સ્તવ તેમ જ ઉકીત્તણુ, ભકતસંપ્રદાયમાં “ભજન” કે પૂજા” પણ કહેવાય છે. વૈદિક ધર્મમાં એને “સંધ્યા” તથા જૈન ધર્મમાં
આવશ્યક” કે “ પ્રતિક્રમણ” પણ કહે છે. પ્રાર્થના કેવી?
પ્રાર્થના શું છે? તેનો સીધો સાદો જવાબ એ છે કે જેના વડે અવ્યક્ત શક્તિ સાથે પિતાના જીવનને તાળો મેળવી શકીએ, અગર તે અવ્યકત બળ કે અવ્યકત જગતની સાથે વ્યકત જગતને મેળ બેસાડી શકાય તે પ્રાર્થના છે. એક સાધક છે. તેનામાં બધા ગુણે છતાં ક્રોધ છે. તે અવ્યકત શકિતને એવી પ્રાર્થના કરે છે કે મારામાં એવી શક્તિ પ્રગટ કરે કે હું ક્રોધ ઉપર વિજય મેળવી શકે. આ થઈ વ્યકિતગત ઉન્નતિ માટે પ્રાર્થના; જે બરાબર છે. આવી જ પ્રાર્થના સામુદાયિક પણ થઇ શકે જેમાં સાધકો સમૂહરૂપે ભેગા મળી કઈપણ અનિષ્ટને દૂર કરવા શુદ્ધ અહિંસક બળ જગાડવા માટે પ્રેરણા પ્રાપ્ત કરશે.
વ્યકિતગત પ્રાર્થનામાં કયારેક અહંભાવ પેદા થવાને ખતરે છે કે આ બધું મારા એકલાના કારણે સુધરી ગયું છે. એટલે મહાત્મા ગાંધીજીએ વ્યક્તિગત પ્રાર્થના કરતાં સામુદાયિક પ્રાર્થનાને વધારે મહત્વ આપ્યું છે. વ્યક્તિગત પ્રાર્થનામાં સ્વાર્થ ન પેસે અને તે સમુદાય માટે કરવામાં આવે તે બરાબર છે. પણ તેનાં કેટલાંક બીજા પણ ભયસ્થાને છે. વ્યક્તિગત પ્રાર્થના ઘણીવાર અમૂક સમુદાયને નુકશાન પહોંચાડવા માટે કરવામાં આવે છે; તે વિકૃત બને છે. એવી જ રીતે વ્યકિત-પ્રાર્થનામાં સાધકની એકલાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
શક્તિ ઓછી પડે છે, ત્યારે સામુદાયિક પ્રાર્થનામાં તે શક્તિનું પ્રમાણ વધે છે અને તે એક મોટું વાતાવરણ પેદા કરી શકે છે. જેની અસર સામી વ્યક્તિ કે સમૂહ ઉપર જબરદસ્ત પડે છે. તેથી તે શુદ્ધ થવા પ્રેરાય છે.
શુદ્ધિપ્રયોગમાં એટલા માટે જ સામુદાયિક પ્રાર્થનાને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ભૂતકાળમાં વૈદિકયુગમાં વેદમંત્ર દ્વારા જે પ્રાર્થના કરવામાં આવતી તેમાં વ્યકિતગત અને સમૂહગત બંને પ્રકારની પ્રાર્થનાને મેળ છે, જેમકે –
“અસતો મા સમા
તમો ના થોતિના” “મૃત્યો માં અમૃત મા ” “તેનો કે તેમfક ફિલ્મ
વસંત પરું ના ઘે”િ આ બધા મંત્રમાં વ્યકિતગત પ્રાર્થના દેખાય ત્યારે – . “જાતનાં સ્થાતિ અનામદે”
મદ્રુમિ કૃgયામ...” –જેવી પ્રાર્થના તેમજ વરસાદ વરસાવવા માટે કારીરી યજ્ઞ જેવી પ્રાર્થનાઓમાં સામુદાયિક સ્તુતિઓ દેખાય છે. મૌન કે ઉચ્ચારિત?
પ્રાર્થના મૌન પણ હોઈ શકે તેમજ ઉચ્ચારણ દ્વારા પણ હોઈ શકે! મૌન કરતાં પણ ઉચ્ચારિત અને તે જે સામુદાયિક હેય તે તેની અસર વધારે પડે છે, એવા ઘણા દાખલાઓ આપણા દેશના અને પરદેશના મળે છે.
(૧) ભારતમાં ગાંધીજી જે પ્રાર્થના સામુદાયિક રીતે કરતા તે અમુક ફળની હતી. ડે. દુર્ગાશંકર નાગર જેઓ ઉજ્જૈનમાં કલ્પવૃક્ષ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
કાર્યાલય ચલાવતા તેઓ પ્રાર્થના વડે ઘણા લોકોના દુઃખ દૂર કરતા હતા. તેમને ઈશ્વર ઉપર દઢ વિશ્વાસ હતો અને આફત ટાણે તેમને ઈશ્વરની મદદ મળી જતી.
(૨) અમેરિકામાં એક ગામે વરસાદ માટે સ્ત્રી-પુરૂષો ભેગા થઈ પ્રાર્થના કરી રહ્યા હતા. તે વખતે એક છોકરી છતરી લઈને પ્રાર્થના કરવા માટે આવી. તેને ઉઘાડી છતરી લઈને ચાલતા જોઈને બધા પૂછવા લાગ્યા : કયાંયે વરસાદનાં ચિહ્નો નથી, છયે તું છતરી શા માટે લાવી છે?”
તે નાની છોકરીએ દેહતાપૂર્વક જવાબ આપે : “આપણે પ્રાર્થના કરીએ છીએ એટલે હમણુ વરસાદ આવશે ને?”
થોડીવારમાં વાદળાં ઘેરાવા લાગ્યાં અને મૂશળધાર વરસાદ વરસ શરૂ થશે.
(૩) વિલાયતમાં જાજ’ મૂલરે ઘણું અનાથાલા ચાલુ કર્યા હતા. તેને આધાર અને બળ પ્રાર્થનાજ હતી. તેઓ એકાંતમાં પ્રાર્થના કરતા. એક અનાથાલયમાં બે હજાર બાળકો હતા. એકવાર એવું થયું કે બાળકો માટે એક ટંકનું પણ ખાવાનું ન હતું.
પ્રબંધક મૂલર સાહેબને કહ્યું: “સાહેબ, આજે તો મુઠ્ઠીભર અનાજ પણ નથી. શું કરશું !”
મૂલર સાહેબે કહ્યું: “તમે સમયસર જમવાનો ઘંટ વગાડજે અને જમવા બેસાડશે !”
પ્રબંધકને લાગ્યું કે મૂલર સાહેબનું મગજ ચસકર્યું છે. તેણે જમવાને સમય થતાં આવીને કહ્યું: “સર જમવાનો સમય થયો છે.” ઘંટ વગાડું !
મૂલર સાહેબે જોશથી કહ્યું: “જરૂર વગાડે ! આપણે આપણું કાર્ય કર્યું છે. બાકીનું એનું (ઈશ્વરનું) કામ છે. તે કરશે !”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
ઘંટ વગયો. બધા બાળકો જમવા બેસતા હતા કે એક વેગન મિષ્ટાન્ન ભેજનથી ભરેલું આવી પહોંચ્યું. એક ધનવાન પુરૂષે એક મિજબાનીને પ્રબંધ કરેલો. પણ પાછળથી તેને તે મિજબાની સ્થગિત કરવી પડી. તેને આંતરિક પ્રેરણું થઈ કે આ બધી ભોજન સામગ્રી સડી જશે એટલે હોટલના મેનેજરને કહ્યું : આ બધી સામગ્રી મૂલર સાહેબના અનાથાલયમાં પહોંચાડી દે !”
બાળકોએ પ્રેમપૂર્વક ભજન કર્યું. પ્રબંધક પણ મૂલર સાહેબની પ્રાર્થના ઉપરની આવી શ્રદ્ધાને ફળતી જોઈને ગદગદ થઈ ગયા.
(૪) અમેરિકામાં કેનસાસ નગરમાં “યૂનિટી સ્કૂલ ઓફ ક્રિશ્ચિયાનિટી” નામની એક પ્રાર્થના કરનારી સંસ્થા છે. તેના સંસ્થાપક ફિલ્મર નામના ભાઈ જન્મથી પગે ખેડા હતા. તેમને પત્ની અને ... બાળકો હતાં. બધાંને ક્ષયરોગ લાગુ પડશે અને ઘર આખું દવામાં ખવાઈ ગયું.
એકવાર તેમની પત્નીને પ્રેરણા થઈ: “વિશ્વાસપૂર્વક અવ્યક્ત શકિતને પ્રાર્થના કરું તે બળ મળે અને આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિ દૂર થાય
કુટુંબના બધા યે લોકોએ તેની વાત માની પ્રાર્થના કરવી શરૂ કરી. થોડા દિવસમાં પ્રાર્થનાના પ્રભાવથી બધા નીરોગી થઈ ગયા. ત્યાર પછી તેમણે પ્રાર્થનાને પ્રચાર કર શરૂ કર્યો.
તે માટે એક સંસ્થા સ્થાપી. તેને ૬૦-૭૦ વર્ષ થવા આવ્યાં છે. આ પ્રાર્થના મંડળમાં રેજ ૮૪ માણસે ત્રણે ટાણું નિયમિત પ્રાર્થના કરે છે. પ્રાર્થના કરનાર બધા ધર્મ પ્રતિ આદરભાવ રાખે છે. તેઓ કર્મ અને પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતને માને છે; માંસાહાર કરતા નથી. પવિત્ર જીવન ગાળે છે કે સંસ્થામાં રોજ ૪૦૦૦ પત્રો રોગી, દુ ખી તેમજ શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક મુશ્કેલીવાળા પાસેથી આવે છે. ત્યાં યૂનિટી નામનું એક નાનું ગામ વસી ગયું છે. તેમનું “યુનિટી”,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
નામનું છાપું નીકળે છે તેને બહોળો ફેલાવે છે. તે ઉપરાંત બાળકો, વૃદ્ધો, યુવાનો અને વેપારીઓ માટે પણ માસિકો નીકળે છે.
આપણા દેશમાં પણ સુરતમાં પ્રાર્થના સંધ છે અને મુંબઈ જેવા શહેરોમાં ભજન મંડળી, કીર્તન મંડળ વગેરે છે. એટલે પ્રાર્થનાની ધારી અસર થાય છે એમ માની શકાય છે અને તેની સાધના યથાર્થ છે. પ્રાર્થનાની અસર કેમ નથી ?
આટલી બધી સંસ્થા હોવા છતાં સમાજજીવનમાં કોઈ ફેરફાર થતો નથી. એટલે માનવું જોઈએ કે એની સાથે કંઈક ખૂટે છે. તેમાં મુખ્યત્વે આ બાબત ગણાવી શકાય.
(૧) જે લોકો દરદીઓ, દુઃખીઓ કે ગરીબો છે તેઓ નાની નજીવી બાબતો અંગે પણ પુરુષાર્થ નથી કરતાં પણ “ઇશ્વર કરે તે સાચું” એમ ગણી જીવનમાં સુધારો કરતા નથી.
(૨) પ્રાર્થનાની સાથે સંયમ, સાદાઈ, ત્યાગ, તપનું કંઈક આચરણ ભળવું જોઈએ. તે ભળતું જણાતું નથી. એટલે તાત્કાલિક લાભ કદાચ મળી જાય છે પણ સ્થાયી લાભ જણાતો નથી.
(૩) પ્રાર્થનાની સાથે – સાથે પવિત્રતા વધવી જોઈએ તે સમાજમાં ઓછી જણાય છે.
(૪) વ્યકિતગત સ્વાર્થ, સત્તા કે સંપત્તિ માટે પ્રાર્થનાને ઉપયોગ થો; કે બે દેશ લડે ત્યારે એકબીજાના નાશ માટે પ્રાર્થના કરવી. આ દુરૂપયેાગ છે. તે બંધ થવો જોઇએ.
(૫) પ્રાર્થનાને માત્ર શબ્દોચ્ચાર થાય છે. તેના અર્થ ઉપર વિચાર થતું નથી. એટલે કેટલાક અંધ વિશ્વાસ, ચમકારો તેમજ ઠેકેદારી જેવી વસ્તુઓ પેદા થાય છે. તે દૂર થવી જોઇએ.
પ્રાર્થનાને જે આપણે સાધના માનતા હોઈએ તે તેનું સાધ્ય વિશ્વ-વાત્સલ્ય છે; અને ઉપરોકત બાબતોમાં જે ખૂટે તે તેમાં ઉમેરવાનું છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
પ્રાર્થના સાથે ધર્મમય કાર્યક્રમ રાખવા જોઈએ જેથી પ્રાર્થનામાં બળ આવે. પ્રાર્થના ઉપર મૂઢતાનાં જાળાં જેમ ગાંધીજીએ તોડી નાખ્યા હતાં, તેમ તોડીને ખરા મને તે થવી જોઈએ. પ્રાર્થના એવી કરીએ તે!
ગાંધીજીને પ્રાર્થના અંગે અટલ વિશ્વાસ હતો. તેઓ કહેતા : “પ્રાર્થના મારે ધ્રુવ તારે છે. હું એક વખતનું ખાવાનું છોડી શકું, પણ પ્રાર્થના ન છોડી શકું! આત્માને પરમાત્મામાં લીન કરવાનું તે માત્ર સાધન છે. માનવજીવનના પરમોદૃશ્યને પ્રાપ્ત કરવાનું તે અચૂક સાધન છે. ખરા દિલથી અને ધાર્મિક ભાવથી પ્રાર્થના કરતાં તેને મહાન પરિણામો મેળવી શકાય છે !”
પ્રાર્થનાની નિયમિતતા ગાંધીજી માટે શ્વાસ જેમ ગંભીર હતી, એકવાર એવું થયું કે પદયાત્રા કરતી વખતે થાકના કારણે ગાંધીજી સુઈ ગયા. વ્યસ્ત કાર્યક્રમમાં બાપુને આરામ મળે તે માટે કોઈએ તેમને જગાડયા નહીં. મોડી રાતે નીંદર ઊઠતાં, પ્રાર્થના નથી કરી તે
ખ્યાલે તેમનું શરીર દુઃખથી કાંપવા લાગ્યું. કાકા કાલેલકર અને મહાદેવભાઈ સાથે હતા. તેમણે મહાદેવભાઈને જગાડીને પૂછયું : કેમ પ્રાર્થના થઈ કે?”
તેમણે “ના” પાડીઃ કાકાસાહેબે પણ એમ જ કહ્યું કે વધારે શ્રમના થાકથી એમ થયું છે, બાપુ હજી સ્વસ્થ નહોતા થયા. બધાએ પ્રાર્થના કરી ત્યારે જ તેઓ સ્વસ્થ થયા. મહાત્મા ગાંધીજીના નિકટમાં આવનારને એ વાતની સ્પષ્ટ ખબર પડી હતી કે પ્રાર્થના વડે તેઓ શક્તિ-સ્ત્રોત મેળવતા. પ્રાર્થના વડે તેમણે અવ્યક્ત-શક્તિના દર્શન કર્યા અને તેમની શ્રદ્ધા ઉત્તરોત્તર વધતી ગઈ. તે પ્રાર્થનાની અભૂત શક્તિને સામૂહિક સાધના વડે મેળવવી એ આજના યુગે યોગ્ય છે, તેથી મહાન લાભ થાય છે તે ચોક્કસ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
મંત્ર-સાધના
પ્રાર્થના પછી બીજી સાધના છે–તે મંત્રસાધના છે. તેમાં મત્રોચ્ચાર કરાય છે. આજે મંત્ર સાધના અંગે ઘણી જ્ઞાતિએ ચાલે છે એટલે તેનું સ્પષ્ટ દર્શન કરી લઈએ. સર્વ પ્રથમ મંત્ર એટલે શું? મંત્રને અર્થ છે –
“મનનાર્ ને ત મંત્ર :” જે મનન વડે રક્ષણ કરે તે મંત્ર છે. એટલે કે આમિક કે આંતરિક અથવા સામાજિક અનિષ્ટથી જે રક્ષણ કરે તે મંત્ર છે.
હવે કો મંત્ર ગણાય છે તે જોઈએ. મંત્રના બે પ્રકાર કહ્યા છે – (૧) અનિષ્ટકર (૨) સ્વપર હિતકર. અનિષ્ટકર મંત્ર વડે બીજાને મારણ, મોહન કે ઉચ્ચાટન દ્વારા કટ અપાય છે. તેથી તેવા મંત્રો ત્યાજ્ય છે. ત્યારે અમૂક મંત્રો પર–હિત કરનાર છે તેથી અવ્યક્ત શકિતમાં શ્રદ્ધા પેદા થાય છે. તે ગ્રાહ્ય હોઈ શકે છે.
વેદિક ધર્મમાં વેદોમાં જે “સ્વસ્તિ મંત્ર છે કે જે વડે આત્મબળ મેળવાય છે તે યોગ્ય છે. બૌદ્ધ ધર્મને “હે મો કયા રંગે કહે,” જેનોને “નમો અરિહંતાણું”, શેનો “ નમે શિવાય”, વૈષ્ણવોને “ઝ નમે ભગવતે વાસુદેવાય”, “શ્રી કૃષ્ણ શરણં મમ”, વગેરે મા આત્મશક્તિ અને શ્રદ્ધા પેદા કરવાનાં મિત્રો છે. પણ તે બધાની સાધના વ્યક્તિગત છે. એવી જ રીતે યંત્ર અને તંત્ર સાધના પણ વ્યક્તિગત અને અંધ વિશ્વાસથી પરિપૂર્ણ છે.
આજના યુગે જે મંત્ર સાધનાથી સામુદાયિક વાતાવરણ તૈયાર થાય. અન્યાયી કે અનિષ્ટકારકનું હૃદય સળવળે વિચારોનું આંદોલન બીજા સુધી પહોંચે તે જ મં ઉપયોગી છે.
મંત્રની પિતાની આગવી શકિત છે તે આજના યુગમાં પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તિલકે “સ્વરાજ્ય અમારે જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે. એ મંત્ર આપ્યો. ગાંધીજીએ “લેંગે સ્વરાજ્ય લેંગે !” અને “ભારત છોડોને મંત્ર આપે, તેથી ભારતના સત્યાગ્રહવીરો ટકી રહી શક્યા અને ભારત આઝાદ થયું.
વિશ્વ વાત્સલ્યના બીજમંત્ર “૩ મિયા” નું સ્વરૂપ અને તેની શકિત વિષે આપણે વિચારી ગયા છીએ. આજે તે મંત્રસાધના સામૂહિક થાય તે જરૂરી છે. એટલે શુદ્ધિ પ્રયોગ વખતે આપણે મંત્રરૂપે સામૂહિક રીતે બેલીએ છીએ. બગડના શુિદ્ધિ પ્રયોગ વખતે
સબુદ્ધિ મળે સદબુદ્ધિ મળે ગુના હિત ને સદબુદ્ધિ મળે શાને કરશે? શાને કરે?
સાચું કહેવાની હિમ્મત ધરો! આવા મંત્રીએ આખા ગામનું વાતાવરણ તૈયાર કરી દીધું હતું.
મત્ર સાધના સાથે પવિત્ર જીવન હોવું જોઈએ. જો તેમાં સ્વાર્થ આવે તે તે હિતકર થતી નથી. હમણાં રાજકીય વાતાવરણ વચ્ચે પિતાના સ્વાર્થ માટે લેક બીજાને મુર્દાબાદ કહીને ઉતારી પાડે છે. તેથી લોકોમાં સુખ-શાંતિ આવતા નથી. એટધે જે મંત્ર સાધના વડે વિધવા સત્ય ન ફેલાય, તેનાથી દૂર રહેવું જોઈએ.
વશીકરણ કે સંમેહન એવી જ એક સાધના છે વશીકરણ કે સમોહન. તેને મેમેરિઝમ અને હિપ્નોટીઝમ પણ કહેવાય છે. મેમેરિઝમની શોધ ડેકસમેમેર નામના શોધકે કરી. તે પ્રભાવ અને આકર્ષણ કરનારી સાધના છે. તેના વડે મને બળને એકાગ્ર કરવામાં આવે છે. તેના ત્રણ સ્ત્રોત છે. (૧) ઇચ્છા (Will) (૨) આદેશ (Suggestion) (૩) અને માર્જન (Passes). આ ત્રણે વડે સાધક બીજા ઉપર પ્રભાવ પાડી શકે છે, અને આકર્ષણ કરી અને આશ્ચર્યજનક કાર્યો કરી શકે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
તે છતાં મેમેરિઝમની સાધના મોટા ભાગે આજે દુષિત બની ગઈ છે. તે એક પૈસા પડાવવાનું સાધન બની ગયું. તેથી આચરણમાં કોઈ પણ ફર્ક ન પડે અને મન કે પ્રાણુ શુદ્ધ ન થયા; તેથી તે સામુદાયિક હિત માટે ઉપયોગી ન સિદ્ધ થઈ સંકલ્પ–ક્તિ:
આ વિદ્યા સંક૯૫ શક્તિ નામે ભારતમાં હતી. તે માટે આજે પણ કહેવાય છે “યથા શ્રદ્ધા તથા ફળ.” વેદિક આર્યો આ પ્રમાણે સંકલ્પ કરતા –
" भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवा, भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः स्थिरै रंगैस्तुष्टुवांसस्तनुभिः व्यशेमहि देवहितंयदायुः । "
હે યજનીય પ્રભો ! અમે કાનોથી હમેશાં કલ્યાણની વાતો સાંભળીએ; આંખેથી કલ્યાણ જોઈએ, અમારા અંગે પગ દઢ થાઓ અમે આખી જિંદગી સંતોની સેવા કરીએ. શરીરથી માનવહિતના કાર્યો કરીએ!”
એવી જ રીતે “લોગસ્સ”ના પાઠમાં જેને “આગ–બહિલાભ સમાહિ વરમુત્તમ દિતુ” એવી ઇચ્છા કરે છે. તેને અર્થ એ છે કે અમને ઉત્તમ આરોગ્ય અને ધિલાભ મળો તેમ જ ઉત્તમ સમાધિ મળો !
કોઈ કામનાવશ કોઈ વસ્તુ ચાહવી અને શુભ હેતુ માટે સંકલ્પ કરવો એ બન્નેમાં ઘણું અંતર છે. “ચાહના ” શેખચલીની કલ્પના જેવી છે જ્યારે સંકલ્પ દઢ ઈચ્છાશક્તિનું પરિણામ છે. જ્યારે ભૌતિક અણુઓ ( ઈલેકટ્રન ) એટલી શકિત ધરાવે છે કે તેના ફેટથી લંડન જેવું શહેર તારાજ થઈ શકે, એવી. આજના વિજ્ઞાનની માન્યતા છે; ત્યારે જડના પ્રમાણમાં ચૈતન્ય અને મનના પરમાણુઓમાં કેટલી પ્રચંડ શક્તિ હશે?
.
૧૨
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ આત્મિક-પરમાણુંઓની શક્તિની સાધના અમેરિકાની મધર જે. સી. ટ્રસ્ટે કરીને બતાવી છે. તેણે સાથે સાથે એ પણ બતાવ્યું છે કે આના સાધકમાં શારીરિક તેમજ માનસિક શુદ્ધિ-પવિત્રતા હોવી જોઈએ; તેમ જ તે સામુદાયિક અને પરહિત માટે હેવી જોઈએ. મહાત્મા ગાંધીજી જે સંકલ્પ કરતા તે મોટા ભાગે પાર પડત; તેનું કારણ તેમની દઢ ઇચ્છાશક્તિ હતી; સાથે આદેશ પણ હતે.
માર્જન: માર્જન સાધના પણ વિલક્ષણ છે. માતાને વહાલભર્યો હાય જ્યારે બાળકની પીઠ અને માથા ઉપર ફરે છે ત્યારે બાળકમાં કેટલી સ્કૂતિ અને આહારક શક્તિ આવી જાય છે? એવી જ રીતે સંતેના સંપર્કમાં આવતાં અનિષ્ટોને દૂર કરીને શુદ્ધ થવાની શક્તિ ભક્તોમાં આવે છે. જે આજે સામુદાયિક રીતે માર્જન-સંકલ્પ વગેરે શક્તિઓની સાધના કરવામાં આવે તે વશીકરણ કરી લોકો પાસે અદ્દભૂત કાર્ય કરાવી શકાય.
સ્વામી રામતીર્થે દઢ સંકલ્પ સાથે હિમાલયને આદેશ આપ્યો કે, બરફ પડતે બંધ થઈ ગયા. સતી રાણકદેવીએ પડતા ગિરનારને આજ્ઞા આપી “ મત પડ મારા વીરા !” અને તે પડતું બંધ થઈ ગયો. આમ શુભ સંક૯પ કરવાની સાધનાથી ઘણાં અનિષ્ટ થતાં રોકી શકાય છે અને જૂનાને કાઢી શકાય છે.
હિનેટીઝમ હિપ્નોટીઝમ એટલે પિતાના વિચારોની અસર બીજા ઉપર પડવી; સંદેશા મેવા અને અનિષ્ટકારીના વિચાર બદલવા માટે છે. તેને વિચાર-સંચાલન વિદ્યાની સાધના કહેવામાં આવે છે. તેમાં એકાગ્રતાની વધારે જરૂર હોય છે. એકાગ્રતા માટે કેટલીક ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે. એકાગ્રતાથી વિચાર વિખેરાતા નથી પણ સંગઠિત થઈ જાય છે.
ત્યાર પછી આવે છે ઉર્વરાકલ્પનાની વાત. જે વ્યક્તિ પાસે વિચાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૭૮ મોકલવા હેય તેનું માનસિક ચિત્ર ક૯પી લેવું જોઈએ. એક સમયમાં એક જ પ્રકારના ચિત્રની કલ્પના હેવી જોઈએ.
પછી ત્રીજી વાત આવે છે દઢ વિશ્વાસની. એમાં પૂર્ણ નિર્ભરતા, સંતોષ, પ્રસન્નતા અને દઢ આશાને સમાવેશ થાય છે. આ વાત આપણું જીવનમાં ઘણીવાર બને છે; પણ આપણે તેની સાધના કરતા નથી; જેથી શક્તિ પેદા થતી નથી. તે ઉપરાંત તે સમાજના સદુપયોગ માટે થવી જોઈએ; તો જ આ બન્ને સાધનાઓ સાધ્યને અનુકૂળ બને.
માનવીય વિદ્યુત સાધના એ પણ એક સાધના છે. તે વડે ચારિત્ર્યવાન પવિત્ર માણસ, પાપીમાં પાપીને એક ક્ષણવારમાં પલટી નાખી શકે છે. જે તેનો ઉપયોગ નિસ્વાર્થ ભાવે સાધક કરે તે સમાજ હિતમાં સારે ફાળે આપી શકે.
આપણા ધર્મશાસ્ત્રમાં એને બીજા શબ્દોમાં “સત્સંગને મહિમા” કહ્યો છે. મહાત્મા ગાંધીજી પાસે એના વિરોધીઓ જતા પણ તેમના ઉપર એમની વિજળીની અસર થયા વગર ન રહેતી. તીર્થકરોના ભામંડળ તેમ જ ચારિત્ર્યની અસરથી આજુબાજુનું વાતાવરણ અહિંસક બની જાય છે. તેમના સમવસરણમાં સિંહ અને બકરી જેવા વિરોધી સ્વભાવવાળા પણ શાંતભાવે બેસી શકે છે. ઘણુ યોગીઓ પાસે પણ એ પ્રભાવ છે, તે વિદ્યુત સાધનાનું પરિણામ છે.
ઉપરની બધી સાધનામાં વિવેક રાખીને ચલાય અને વ્યાપક લોકસમાજના કલ્યાણ માટે ઉપયોગ થાય તો ઘણું કામ થાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
ચર્ચા-વિચારણું શ્રી પૂંજાભાઈએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “કોઈ પણ સાધના, સખત પરિશ્રમ અને એકાગ્રતા માગી લે છે. વ્યાસ મહારાજે જે સાહિત્ય આપ્યું તે તેમની સાધનાનું ફળ છે. આજે પણ સાધકને કયાંયે ભૂલ જણાય તે તેને હવાલા માટે તે એ ચિરંજીવ સાહિત્ય તરફ નજર નાખે છે. પણ એ જ સાધનામાં વિવેક ન રખાય, પરિણામે રાવણે દશ વખત શિવજીને માથું ચડાવ્યું છતાં તેને હાર ખાવી પડી.
તે ઉપરાંત સાધનાની ક્રિયામાં સત્ય અને અહિંસા હોવાં જોઈએ. તેથી ગાંધીજીએ આપેલ મ “કરેગે યા મરેંગે” અને “હિંદ છોડોના કારણે ભારત સ્વતંત્ર થયું અને તેના પરિણામો આપણે ચાખીએ છીએ.
સાધનાના વિવેમાં શરૂઆતમાં બે પાત્ર હોય છે, પણ આગળ ઉપર આખું વિશ્વ સામું આવીને ઊભું રહે છે. આ સાધના–વિવેક આપણે આત્મા અને વિશ્વના અનુસંધાનમાં વિચારી રહ્યા છીએ; તેથી આપણું સાધ્ય વિધવાત્સલ્ય બની જાય છે. પરમાણું-સ્ફોટનમાં વિવેક ન રહ્યો અને વિશ્વહત્યાકાંડ સર્જાયો. જોકે ઘણીવાર જિંદગીમાં સફળતા મળતી નથી તે છતાં અખૂટ શ્રદ્ધા અને નર્યા સમર્પણ સાથે આગળ ધપવું રહ્યું.”
શ્રી. દેવજીભાઈ : “એક મારા નજીકના સગાની આંખે ખરાબ અને વાઢકાપની જરૂર પડી. તેમના મનમાં એમ થયું કે આંખો નીકળી જાય તો જીવનમાં શો સાર? મારે વાઢકાપ કરાવો નથી. સંકલ્પ મજબૂત થતાં કચ્છ પાછા ફર્યા અને અડધી આંખ તે રસ્તામાં સાજી થઈ ગઈ અને અમારી “માએ દહીંના પિતાં આંખે મૂક્યાં તેથી પૂરી આંખ સાજી થઈ ગઈ
એક ઠેકાણે વાંચ્યું કે માણસને પણ સડી ગયેલો. તેણે પ્રાર્થનાની અસરથી ઠીક કરી લીધે. આમ પ્રાર્થના અને સંકલ્પની અસર થાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
છે. સામાન્ય રીતે આ બધી સાધના પાછળ આપણું દર્શન સાફ હોવું જોઈએ. આપણે સમગ્ર વિશ્વને વિચાર કરવાનું છે અને નિર્ભયપણે મક્કમ પગલે આગળ વધવાનું છે, કારણ કે હવે સાધનાનું રહસ્ય આપણે સમજી ચૂકયા છીએ.”
શ્રી. પૂજાભાઈઃ મેમેરિઝમ અને હિપ્નોટીઝમ સાધનામાં વિવેક નથી રહેતો. સ્વાર્થ હોય છે એટલે તેને તજવી જોઈએ.
શ્રી બળવંતભાઈ : “સાધનાને દુરુપયોગ કરીને, સાધકે તેને વગોવી છે. ખરી રીતે વ્યક્તિગત સ્વાર્થના બદલે વિશ્વવાત્સલ્યને ધ્યેયમાં રાખીને કાર્ય કરીએ તે ઘણું કાર્ય થઈ શકે !”
પૂ. દંડી સ્વામી : “ સાધના એટલે એક અર્થમાં સાધ્ય પામવાનું અજોડ હથિયાર. દા. ત. જ્ઞાનનું હથિયાર શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન, કર્મનું હથિયાર નિત્ય અને સમેતિકપણું એમાં સકામ કર્મ છોડવાને વિવેક હે જોઈએ. જ્ઞાન પણ સંયમમય જીવન સાથે હોય તો શોભે. વિવેક ન હોય તે ઊંચી ભકિત છતાં પણ વેવલાપણું આવી જાય. બૌદ્ધ ધર્મમાં દશ ભૂમિકાઓ કહી છે. તેમાં વિવેક ન હોય તે વચ્ચે થંભી જવાય છે. બેયની નજીક સંભાળીને લઈ જાય તે જ સાધનાને વિવેક છે.
પ્રાર્થના, મંત્ર વગેરેમાં પણ વિવેક રાખવાની જરૂર છે અને તે વડે સ્વ-પર કલ્યાણુનું ધ્યેય સાધવું જોઈએ. દરેક મંત્ર ત્યારે જ શુદ્ધ રહે છે, જ્યારે તેની પાછળ સ્વ-પર કલ્યાણની ભાવના હોય. કયાંક તેમાં પણ નિવૃત્તિ આવી છે કે વિકૃત ઉલ્લેખ મળે છે. યજુર્વેદમાં મહામૃત્યુંજય મંત્ર છે જેમાં બીમાર ચેખા રાંધીને શિવને ચઢાવે અને તે મંત્રનો જાપ કરે તે જિંદગી લંબાય આવી વાતો છે. આવી વાતો આવવાનું કારણ એટલું કે ત્યાં આધ્યાત્મિકતાને અંકુશ ન રહ્યો. એટલે વામમાર્ગ આવ્યો. જેમાં મંત્રસાધના સાથે મધ-માંસ મૈથુન વગેરે પંચમકાર આવ્યા. એ ભારતની સંસ્કૃતિને પ્રભાવ રહ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
કે દક્ષિણ માર્ગ પણ ચાલુ રહ્યો. જેમાં યંત્ર-મંત્ર-તંત્રની સાધના કલ્યાણમાર્ગે થતી રહી. મંત્ર-સાધનામાં શબ્દ અને ભાવના બન્ને આધ્યાત્મિક જોઈએ તેમ જ તેના ઉપર આધ્યાત્મિક પુરૂષોની ચેકી પણું જોઈએ.
શ્રી. ચંચળબહેન : “સાધના અને એક વાત યાદ આવે છે. વ્યાસે પિતાના શિષ્યોને હિંસક પશુઓ પાસે ન આવે તે લોક શીખવાડેલો; કારણ કે શુકદેવ શીખવા રોકાતા ન હતા પણ આ લોક સાંભળ્યા પછી તેઓ રોકાયા અને આખું ભાગવત એ નિમિત્તે તૈયાર થઈ ગયું, જેમાં હિંસક પશુ પાસે ન આવે તેવા સ્લો કો પણ છે. આને અર્થ એ થયો કે ભાગવતને જીવનમાં ઉતારવાથી કામ-ક્રોધ પાસે ન આવે; અને આવે તે રંજાડી ન શકે. મતલબ કે જે સાધના સગુણમાંથી નિર્ગુણ તરફ અથવા શરૂઆતમાં ભલે ભૌતિક હેય પણ નિઃસ્પૃહી ગુરુના અવલંબને આધ્યાત્મિકતા તરફ લઈ જાય અથવા ઊંડા અંતરાત્માના પ્રતાપે આધ્યાત્મિકતા તરફ લઈ જાય તે સ્થિતિ સર્જનારી હેવી જોઈએ, એ જ સાધનાના વિવેકનું રહસ્ય મને લાગે છે.”
(૨૧-૧૦-૧૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩]
એકાંગી આત્મવાદ આપણે દર્શન–વિશુદ્ધિ અંગે અલગ-અલગ તર અને તેની ઉપર જામેલી જડતા-મૂઢતાને વિચાર કરી રહ્યા છીએ. આ દર્શન-વિશુદ્ધિનું ધ્યેય વિશ્વવાત્સલ્ય છે જે જગતને સુખી અને શાંત રાખી શકે છે. એ માટે જગતના બધાયે તએ એક બીજાના ઉથાનમાં કામ કરવું જોઈએ. તે ઉપરાંત જડ અને ચેતન અથવા બીજા તને તેણે સ્પષ્ટ જાણું લેવાં જોઈએ જેથી એકબીજાના નામે ગૂંચવણે ઊભી ન થાય.
આ વિશ્વમાં કયાં કયાં તો છે; તેની શોધ માટે દશને પિદો થયાં. એમાં ચાર્વાક સિવાય જગતનાં બધાં દર્શને જડ અને ચેતન અથવા અજીવ અને જીવને અલગ-અલગ નામે ઓળખાવે છે. આમાં જડતત્વ અંગે (અન્યત્ર) ચર્ચા થઈ ચૂકી છે, એટલે તે અત્યારે નહીં કરીએ. ઉપરાંત જડ તત્ત્વ અંગે ભૌતિક પદાર્થો–અંગે પણ બધાં દર્શને સ્પષ્ટ છે એટલે અત્રે આત્મવાદ, તેને જડ તત્તવ સાથે સંબંધ, ' આત્માની મર્યાદા વગેરે અંગે સ્પષ્ટ વિચાર કરીશું. આત્મા એક સાધના અનેક :
આમ તે આત્માને લગભગ બધાં દર્શને માને છે, પણ તેની સાધનાના અલગ-અલગ માર્ગો ગોઠવાયા છે, જેથી બધાયે આત્મસાધના કરવા છતાં સમન્વય સાધી શકયા નથી. આધ્યાત્મની શોધ વિશ્વમાં ભારતે જ સર્વ પ્રથમ કરી છે. પણ દુઃખદ બીના એ છે કે એ આધ્યાત્મ જીવનમાં ઊતરવાના બદલે વાત, વિચારો કે ચર્ચામાં રહી ગયું છે. પરિણામે આ ચર્ચાઓએ જે કરુણ ઘટના સજાવી છે તે એ કે લોકો ભલે વાતોમાં આત્મા માને પણ તેના ઉપર જે વિશ્વાસ રાકે જોઈએ તે પેદા નથી થશે અને લોકો ભૌતિક સુખ-સાધનની ઉપાસના, પ્રાપ્તિ અને સુપ્તિમાં જ જીવનની ઇતિશ્રી સમજતાં થયા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
આજે ભારતની આધ્યાત્મિકતા સામે મોટો પ્રશ્ન પડકાર રૂપે એ છે કે જે આત્મવાદ લોકોને એકબીજાથી અતડા બનાવીને કે લડાવીને રહી જતું હોય તે તેને ઉપયોગ શું?
એટલે સર્વપ્રથમ આત્મા અંગે બધાં દર્શને શું કહે છે તે તપાસીએ. વેદાંત અને આત્મા :
આત્મા વિષે વધારે ઊંડાણમાં જનાર ભારતીય દર્શનમાં વેદાંતનું પ્રથમ સ્થાન છે. આત્મા અંગે તે કહે છે –
एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकघा बहुधा चैव, दृश्यते जलचंद्रवत् ॥
– દરેક પ્રાણીમાં એક જ જીવાત્મા (આત્મા) રહેલો છે. તે એક જ આત્મા જુદાં-જુદાં શરીરમાં એક યા અનેક પ્રકારે દેખાય છે. જેમ ચંદ્રમાં એક જ પણ જલપાત્ર જુદાં-જુદાં હોય છે, તેના કારણે તે અલગ-અલગ દેખાય છે. તેમ આત્મા અલગ-અલગ દેખાય છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ તો આખા વિશ્વમાં એક ચૈતન્ય છે; તે જ દરેક પ્રાણમાં છે.
सर्वं खल्विदं, ब्रह्म, नेह नानास्ति किंचन
–આ આખું જગત બ્રહ્મમય છે, તે એક જ છે, અનેક નથી. “ એકમેવાદિતીય બ્રહ્મ” એથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ થાય છે. આત્મા એક છે. અદ્વિતીય છે.
આમાં વ્યક્તિનાં ચૈતન્યની સાથે વિશ્વના ચૈતન્યને અત-અમે સંબંધ માનવામાં આવ્યું છે. આત્માને નિત્ય પણ માને છે. પરમાથની દષ્ટિએ આ વાત બરાબર હતી અને છે; કારણ કે જેની ઉચ્ચ કક્ષા છે સદ્ધ કે જીવન્મુકત (તીર્થકર) દશા છે, તેના માટે નિશ્ચયમાં આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
વસ્તુ જ બરાબર છે. એ દષ્ટિએ તે વિશ્વના ચૈતન્ય સાથે અભિન્નતા – તાદાભ્યતા સાધી શકે છે. પણ વેદાંત સંપ્રદાયે આને બીજી રીતે એટલું બધું મહત્વ આપ્યું કે ગમે તે સાધક–પછી તે નવશીખીયો હેય-બ્રહ્મજ્ઞાનની વાતો કરવા લાગ્યો. તે જગતના વહેવારથી અતડે, અલગ અને ઉદાસીન રહેવા લાગ્યો. પિતાના આત્માને વિશ્વને આત્મા ગણું, પિતાના કલ્યાણુથી બધાનું કલ્યાણું થઈ જશે; એમ માનવા લાગ્યો. આ કલ્યાણ કે ઉદ્ધાર માટે ઉપદેશ-પ્રેરણા કે પ્રવૃત્તિ કરવાને બદલે માત્ર જ્ઞાનથી કે વાતોથી એ સધાશે; એમ માની ચૂપ બેસી રહ્યો. નિષ્ક્રિય થઈ ગયા; કારણ કે આત્મા તે નિત્ય છે તેનું કોઈ શું બગાડશે?
આ એકાંગી આત્મવાદથી નિષ્ક્રિયતા અને વહેવારની ઉપેક્ષા વધવા લાગી. પરિણામે ભારત ગુલામ થયું. ભારતમાં આક્રમકો આવ્યા ત્યારે પણ આધ્યાત્મવાદી લોકો જનતાને સંગઠિત ન કરી શક્યા. તે વખતે વેદાંતી ઓછા ન હતા પણ તેમણે એકાંગી આત્મવાદનું જ પાસું પકડયું. પરિણામે તે ચર્ચા, ચિંતન અને વાંદવિવાદ માટે રહી ગયે; અને લોકો નબળા થઈ ગયા. એકાંગી આત્મવાદનો બીજો ભય એ છે કે એકની મુક્તિમાં બધાની મુકિત મનાય છે. તેમ વહેવારમાં થતું નથી. તેવી જ રીતે એક બંધનમાં પડે તો બધાએ પડવું જોઈએ એમ પણ થતું દેખાતું નથી, પણ તેથી કમ વ્યવસ્થા ગૂંથાઈ જાય છે.
પાછળથી વેદાંતની ચાર જુદી જુદી શાખાઓ થઈ. જેમાં કોઇએ વિશિષ્ઠાત, કોઈ એ શુદ્ધાત તો કોઈએ અદ્વતને માનેલ છે. અને તેમાં શ્રૌતની સાથે સ્માર્ટ વહેવાર અને સમાજ વ્યવસ્થાને માની છે. મૂળ તે વેદાંતમાં બંધ–ક્ષને બ્રમજન્ય અધ્યાસ માન્યા છે, જેથી ઘણી ગુચવણ ઊભી થાય છે.
આનું પરિણામ એ આવ્યું કે લોકે આત્મવાદથી ઉપેક્ષિત થતા ગયા અને સ્પષ્ટદર્શનના અભાવમાં ભૌતિકવાદ તરફ વધવા લાગ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ સાંખ્યદર્શન અને આત્મા :
સાંખ્યદર્શન આત્માને માનનારૂં બીજું દર્શન છે. તેના મતે આત્મા નિઃસંગ, નિષ્ક્રિય અને કુટસ્થ નિત્ય છે. એટલે કે આત્મા કશું કરતો નથી. તે નિચલ, નિલેપ રહે છે. આ જગતના વહેવારને નાટક પ્રકૃતિ ભજવી રહી છે. આત્મા અપરિણામી છે. ત્યારે આ બધાં પરિણમને પ્રકૃતિનાં છે. સ્ફટિક મણિ પાસે કોઈ જપાપુષ્પ રાખે તે મણિમાં જે લાલાશ દેખાય છે તે પુ૫ની છે પણ મણિની નથી અને મણિની ઉપર કશી અસર કરી શકતી નથી, તેમ આત્માના તેજમાં પ્રકૃતિનાં પ્રતિબિંબ છે. યોગદર્શન ઈશ્વરતત્વ સિવાય બીજું બધું સાંખ્યની જેમ જ માને છે.
એક આરસે છે તેના ઉપર ચહેરાનું પ્રતિબિંબ પડે છે અને ચહેરાના ડાઘ દેખાય છે; પણ તે આરીસાના ડાઘ નથી કે આરીસો મેલો થતો નથી; એવું જ આત્માનું છે. “ અસંગે ધં પુરૂષ: » એ પુરૂષ આત્મા સંગરહિત છે. આમ માનીને સાંખ્યદર્શન તેને એકાંત નિત્ય અને અકર્તા માને છે.
વેદાંત કરતાં સાંખ્ય-દર્શનમાં જે વિશેષતા છે તે એ કે સાંખ્યદર્શન અનેક અલગ આત્માઓને માને છે. પણ આત્મા તે કંઈ કરતો નથી; એમ માનવાનું દુષ્પરિણામ એ આવ્યું કે લોકો દુષ્કૃત્ય કરવા લાગ્યા. મારો આત્મા નહીં પણ શરીર કરે છે એમ કહીને દુરાચાર તે ન આદરી શકાય.
એક ગીતાના બહુ જ સારા વિદ્વાન પંડિત હતા. તેમના ભાઈએ ગીતા વાંચી અને તેમાં “ઈન્દ્રિયાણન્દ્રિયથેષ વતન્ત ઇતિ ધારયન્ ” . એ લોકને અર્થ પિતાના મનમાં આ પ્રમાણે બેસાડી દીધાઃ “ઇદ્રિ પિતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે છે તે એમાં આત્માનું શું?”
એ ભાઈ ભેડા દિવસ બાદ એક બાઈ સાથે આશકિતમાં પડયા અને તેમને તેની સાથે આડે વહેવાર જાહેર થશે. તેમણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગીતાને પેલો શ્લોક બતાવી પિતાની સફાઈ આપી. પણ તેઓ દેશીત સાબિત થયા અને તેમને જેલની સજા થઈ
એવી જ રીતે આત્મા તે નિઃસંગ છે, એમ માનીને “ગુણઃ ગુણેષ વતન્ત” એમ માનીને કોઈ ગમે તેવો સામાજિક ગુને કરે, અન્યાય અને અનીતિનું આચરણ કરે તે તેને સજા થવાની છે. આવી નિષ્ક્રિય, નિર્લેપ આત્માની માન્યતાના કારણે વિકૃતિ, અકર્મણ્યતા, નિષ્ક્રિયતા વગેરે આવ્યાં અને ઘણું ઢોંગી લોકો આધ્યાત્મિક બનીને પૂજાવા લાગ્યા. નિયાચિક અને વૈશેષિક દર્શનમાં આત્મા દરેક શરીરે જુદ-જુદે છે, અને તે કર્મને કર્તા-ભોક્તા છે એમ માનવામાં આવ્યું. જૈનમત અને આત્મા ઃ
આ બધાં દર્શનેની આત્મા અંગેની માન્યતાને જૈન તત્વજ્ઞાને સત્યનું એક એક પાસું ગણુને પિતાની રીતે વણી લીધી, એમાં મુખ્ય ફાળે દિગંબર જૈનાચાર્ય કુંદકુંદાચાર્યને છે. તેમણે નિશ્ચય અને વહેવાર બને પાસાં લીધાં હોવા છતાં નિશ્ચય ઉપર વધારે ભાર મૂકે હતો, તે વખતે બધા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ વહેવાર ઉપર વધારે ભાર આપતા હતા; અને નિશ્ચયનું લક્ષ્ય ચૂકાવા જેવું થવા આવ્યું હતું. શ્વેતાંબર જૈનેએ વહેવાર ઉપર વધારે જોર આપ્યું. અને દિગંબર જૈનોએ કુંદકુંદાચાર્ય પછી નિશ્ચય ઉપર વધારે જોર આપ્યું. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર નિશ્ચય અને વહેવારને ફરીથી સમન્વય કર્યો.
કુંદકુંદાચાર્યું વેદાંતની પરમાર્થ દાદ (નિશ્ચયદષ્ટિ) લીધી. જૈન-આગમ ઠાગ-સમવાયાંગમાં “એગે આયા” (આત્મા એક છે) નાં બીજ તે પડયાં જ હતાં. નિશ્ચય નયની દષ્ટિએ બધામાં આત્મ-તત્વ એક છે પણ વહેવારનયની દષ્ટિએ શરીર અને કર્મ સાથે આત્મા બંધાયેલો હોઇને અનેક પણ છે.
યોગી આનંદધનજી કહે છે – भाजनमेद कहावत नाना एक मृत्तिकारुप री। तैसे ही खंड कल्पनारोपित, आप असंडस्वरुप से॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
માટી બધા વાસણોમાં એક જ પ્રકારની હોવા છતાં જુદી જુદી આકૃતિના કારણે, તેમનાં નામે જુદાં જુદાં હોય છે. જેમકે ઘડે, તાવડી, હાંડલી વગેરે. તેવી જ રીતે આત્મતત્વ બધાં છવોમાં લેવા છતાં શરીર, યોનિ, જાતિ વગેરેના કારણે તેમ જ કર્મભેદના કારણે આત્મા વહેવારનયની દષ્ટિએ જુદે જુદે છે. જે એક જ આત્મા માનવામાં આવે તે એક જ આત્માની મુક્તિમાં બીજા બધાની મુકિત થવી જોઈએ, જે થતું નથી. એટલે વેદાંતનું જેમ એક પાસું છે તેમ આ પણ બીજું પાસું છે તેમ બતાવ્યું.
સાંખ્યદર્શન અપરિણામી નિત્ય આત્માને માને છે. તેમાં જૈન મતે સંશોધન કરી આત્માને નિત્ય માન્યો પણ સાથે પરિણામ મા. કુટસ્થ નિત્ય માનવા જતાં પહેલાં બતાવેલ દોષ આવતા હતા; વળી બીજે દેષ એ આવતું હતું કે જે આત્મા શુદ્ધ-બુદ્ધ મુકત અને નિર્લેપ, ટુંકમાં અપરિણમી છે, તે પછી અહિંસા, સત્યાદિની સાધના કરવાથી, જપ-તપ કરવાથી કે બીજે સંપુરૂષાર્થ કરવાથી શું ફાયદે છે? તેની જરૂર પણ શી છે? પછી ચાર-શાહૂકાર, સાધુ-મુસાધુ વગેરે સમાન જ લેખાય.
એક રોગી વૈદ્ય પાસે ગયે. વેવે તેને કહ્યું : તું તો રેગી છે જ નહીં, તારે ને રોગને શું લેવા-દેવા? રોગ તારો સ્વભાવ જ નથી!” આમ કહેવાથી તે વહેવાર ચાલે જ નહીં. પછી દરદી દરદી ન રહે
અને વૈદ્યની જરૂર પણ ન રહે. - એટલે જૈનતત્ત્વજ્ઞાને એક તરફ આત્માને નિત્ય માન્યો છતાં બીજી તરફ તેને પરિણમનશીલ ગણ્યો છે. આત્માને કદિ નાશ ચતે નથી, એ અર્થમાં નિત્ય માન્ય છે અને પરિણામી એ અર્થમાં કે શરીર સાથે કર્મો સાથે તે બંધાય છે, તેથી વિવિધ ગતિ અને યોનિઓમ પરિભ્રમણ કરે છે. જે કુટસ્થ નિત્ય માનવામાં આવે તે જુદી જુદી યોનિઓમાં ભ્રમણ કરવાનું બને જ નહીં વેદાંતની જેમ દસ્ય જગતને અધ્યાસ કે ભ્રમ માનવાથી ન ચાલે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
આત્મા અલગ અલગ ગતિઓમાં કર્મબંધના કારણે જ ફરે છે.' ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે –
'नो इंदियगेजझो अमुत्तभावा, अमुत्तभावा, वि य होइ निच्चो अजझत्थहेउं निययस्स बंधो, संसार हेउं च वयंति वंधं ॥'
–“આત્મા અમૂર્ત હોવાથી તે બહિરિન્દ્રિય વડે પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું નથી. તે અમૂર્ત હોવાથી નિત્ય હોય છે, તે છતાં તે કર્મથી બંધાયેલો છે; અને તે સંસારનું કારણ છે.” આત્મા શરીરથી બંધાયેલા છે, તેનું કારણ ઉપર સ્પષ્ટ બતાવવામાં આવ્યું છે. એકલું શરીર જુદું હોય તો તે જડ શરીર કંઈ સાધના ન કરી શકે. એવી જ રીતે જે આત્મા જુદો હોય તો એકલો આત્મા કંઈ અધ્યાત્મની સાધના ન કરી શકે. આત્મા અને શરીરને વૃક્ષ અને વાંદરા જે સંગસંબંધ નથી; તેમ જ તંતુ અને વસ્ત્ર કે માટી અને ઘડા જોગ માત્ર સમવાયસંબંધ પણ નથી. ભાંગ ને પત્થર કે શીલા ઉપર ઘૂંટવાથી, પત્થરને નશો ચડતો નથી; ગ્લાસમાં ભરીએ તે કાચને પણ ચડતે નથી; પણ તે જ ભાંગ જે શરીરમાં જાય તો તેને નશો ચડે છે, જે શરીરના બહારના ભાગ ઉપર રેડાય તો પણ નશે ન ચડે; એવી જ રીતે અધ્યાત્મની સાધના પણ આત્મા અને શરીરના સમત સાગથી થાય છે.
આમ જોઈ શકાય છે કે જૈનતત્ત્વજ્ઞાને નિશ્ચય અને વહેવાર બને દષ્ટિએ આત્મવાદમાં સંશોધન કર્યું છે, તેમ જ વેદાંત અને સાંખ્ય દર્શનની સાથે, આત્મવાદમાં જે તો ખુટતાં હતાં, તે પૂર્યા છે. તેથી વહેવારમાં જે અનર્થો ઊભા થતા હતા તે ન થઈ શકે અને
અનિષ્ટોને પણ અવકાશ ન રહે. કર્મવાદ અને બંધમાક્ષની વ્યવસ્થા પણ બંધબેસતી આવે છે. અહિંસા સત્યાદિ આત્મગુણોની સાધના પણ એટલી જ યુકિતસંગત લાગે છે. સોનગઢી ભ્રમણ :
, , , , જૈનતત્ત્વજ્ઞાનનું આ પરમ સત્ય ભૂલીને કેવળ નિશ્ચયનય ઉપર ભાર મૂકવાનો અને વહેવાર મને ઉડાડવાનો પ્રયત્ન સોનગઢમાં છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
ન જૈન સંપ્રદાય ઊભો થઈને, કરી રહ્યા છે. તેના જુદાં જુદાં પાસાંને તટસ્થ રીતે છણીએ જેથી સ્પષ્ટતા થઈ જાય ?
(૧) સહુથી પહેલી બ્રમણ સ્વભાવ–પરભાવની છે. સ્વભાવને અર્થ આત્માને ભાવ થાય છે, સાથે વિશ્વના ચૈતન્યને ભાવ પણ થાય છે. ઘણાં તેના બદલે સ્વભાવ એટલે કેવળ આત્મભાવ “એગ મે સાઓ અપા ?”—આવી ગાથાઓ વાંચીને ગ્રહણ કરી લે છે. આમાં ભૂલ એ થાય છે કે બીજાના આત્માના સ્વભાવને પરભાવ ગણીને જડના ભાવમાં એને ખતવી દે છે. સ્વભાવના આ ખાટા અર્થ માટે સમયસારમાં સ્પષ્ટ કર્યું છે. ત્યાં આત્માની ૪૭ શકિતઓ બતાવી છે. તેમાં ‘વિભુત્વશક્તિને અર્થ સમયસારમાં કર્યો છે “સમાવ થાપ વૈપા વિમુરારિ બધા આત્માઓની સાથે વ્યાપક એકરૂપતા એ વિભુત્વ શક્તિ છે. આ ઉપરથી જાણી શકાશે કે સ્વભાવરમણ એટલે કેવળ પોતાના જ આત્મભાવમાં રમણ કરવું તે એકાંગી છે.
સિદ્ધ ભગવાન માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે “તેઓ સહુના (સર્વ આત્માઓના) ઘટના (આત્માના) ભાવ જાણી દેખી રહ્યા છે. જે સિદ્ધ ભગવાનને સ્વભાવ પ્રમાણે પિતાને જ આત્મભાવ જેવો જાણવો હોય તો તેઓ શા માટે વિશ્વના આત્માઓના ભાવો દેખે કે જાણે?
સ્વભાવના એકાંગીપણુના ભયસ્થળોમાં સર્વ પ્રથમ બીજા આત્માઓ પતિ દુર્લક્ષ અપાયું. બીજાના આત્માઓની ઉપર આવેલાં આવરણોને દુર કરવા પ્રતિ ઉદાસીનતા આવી. બીજાનું ગમે તે થાય પણ પિતાનું જ કરી એ સ્વાર્થભાવનાના કારણે, બીજાઓની સેવા, દયા, દાન વગેરે કરવાનો વહેવાર પણ છોડાવી દેવામાં આવ્યો. પરિણામ એ આવ્યું કે આત્મભાવની વાતેમાંથી, શરીરપષણ ઉપર આવી ચઢયા. પરિણામે સાંખ્યદર્શનના એકાંગી આત્મવાદની જેમ મનાવું શરૂ થયું કે આત્મા તે શુદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત છે; તેથી શરીરથી જે કંઈ થાય છે તે શરીરમાં વર્તે છે. “ઈદ્રિય ઈદ્રિયામાં વર્તે છે”, મતલબ કે જપ, તપ, ધર્મક્રિયાઓ વગેરે છે. શરીરને ધર્મ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
છે આત્માને નહીં; એટલે એમાં આગળ વધતાં સંયમને આખે વહેવાર ઉડાડી દીધો. પરિણામે પિતાના આચરણનું સંશોધન ગયું; અને તેની સાથે આત્માની કોરી વાતો કરનાર પણ, આચરણમાં ઉપેક્ષા રાખનાર, ગમે તે રીતે ધન ભેગું કરનાર, આત્મા તો ધન ભેગું કરતો નથી, અનીતિ કે અન્યાય કરતો નથી; “ એ તો શરીર કરે છે.” આત્માને શું એવી વાતો કરનાર ભળ્યા અને એક રીતે ચાર્વાકને ભૌતિક ભગવાદી સંપ્રદાય ચાલતો હોય તેમ લાગે છે.
એક બાઈએ ગીતા ખૂબ વાંચી હતી અને તેણે મગજમાં ઠસાવી લીધું કે આત્મા તો નિરાહારી છે. ખાતા-પીતો નથી; એટલે એક દિવસ આ તત્વને પકડીને નિરાંતે સૂઈ ગઈ, તેના પતિદેવને પિતાના કામે જવું હતું, પણ ખાવાનું કાંઈ બનેલું નહિ જોઈ પૂછયું-“ કેમ આજે રસોઈ બનાવવી નથી ” બાઈએ કહ્યું – “નિરાહારસ્ય દેહિનઃ” એટલે આત્મા તો નિરાહારી છે. એને ભૂખ લાગતી નથી અને ખાવા પીવાનીય કાંઈ જરૂર નથી.” પતિદેવ સમજી ગયા કે એના મગજમાં ઊધે અર્થ ભરાય છે, એટલે એને યુકિતથી કાઢવો જોઈએ. તેમણે હાથે બધી રસોઈ બનાવી અને પોતાને માટે એક થાળીમાં પીરસી એક થાળમાં પત્નીને માટે અને કહ્યું -“જમી લો.” પત્નીને ખૂબ ભૂખ લાગી હતી, એટલે જમવા બેઠી. પતિએ ચૂલામાં અડધી બળેલી લાકડી તેના પગને અડાડી એટલે તે જોરથી બૂમ પાડવા લાગી–ાય બાપલિયા ! હું બળું છું.” એટલે પતિરાજે તક જોઈને નૈનં છિદંતિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવક "વાળો પિલે ગીતાને લોક સંભળા અને કહ્યું આત્મા તે અગ્નિથી બળતું નથી. જે અગ્નિથી બળે છે, એને ભૂખ પણ લાગે છે. છેવટે બાઈ સમજી ગઈ અને તેની ભ્રાંતિ ઊડી ગઈ.
આમ આ બે કેની જે ભ્રાંતિ છે, તે યુક્તિથી ઊડાવવી જોઈએ.
શ્રીમદજીએ કહ્યું છે: “અનીતિને ત્યાગી નીતિ સ્વીકારીએ તે તે સ્વીકારી શકાય એમ છે અને એ જ આત્માનું કર્તવ્ય છે.” આમે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
સ્વભાવને અર્થ સ્વભાવથી નિશ્વાત્મભાવ લઈને વિશ્વચૈતન્યમાં રમણ કરવું એ જ ઘટિત થાય છે. નિશ્ચયનયને પકડીને, વ્યવહારને તે સંપ્રદાય તરછોડવા માંગે છે અને એ ભૂલી જાય છે કે જ્યાં સુધી આત્મા શરીર સાથે બંધાયેલો છે ત્યાં સુધી શુદ્ધ અને છેવટે શુભ વહેવાર તે કર જ પડશે. આત્મા અને શરીરને સમવેત સંયોગ સંબંધ તે મુક્ત થતાં સુધી રહેવાને જ. જે વહેવારને તરછોડી, તપ, ધ્યાન, બ્રહ્મચર્ય, સંયમ વગેરે ચારિત્ર્ય અને તીર્થને ફગાવવા માગે છે, તે નિશ્ચયને પણ મેળવી શકતો નથી.
સમયસારમાં પણ કહ્યું છે :जहणवि सक्कमणजो अणजभासं विणा उ गाहेउं । तह ववहारेण विणा परमत्थुवएसणमसक्कं ॥
–અનાર્ય ભાષાને જાણ્યા વગર જેમ અનાર્યને સમજાવી શકાતું નથી, તેવી જ રીતે વહેવાર વગર પરમાર્થ (નિશ્ચય)ને ઉપદેશ અશક્ય છે. એટલા માટે કહ્યું છે :
" ववहारस्स दरीसणमुवएसो वण्णिदो जिणवरेहिं "
ટીકા :–“રાવ્યાં ચાનો વર્કંથાવાડ મૂતાઈ તથાપિ, तीर्य-प्रवृत्ति निमित्तं दर्शयितुं न्याय एव । तमन्तरेण तु शरीराजजीवस्य परमार्थतो भेददर्शनात त्रसस्थावराणां भस्मन ईव निःशकमुपमर्दनेन हिंसाभावाद्भवत्येव बन्धस्याभावः
–જે કે વહેવારનય અભૂતાર્થ છે તથાપિ તીર્થપ્રવૃત્તિ માટે વહેવારનયને બતાવે, એ ન્યાયસંગત છે. વ્યવહાર વિના શરીરના ઘાતથી હિંસા થતી નથી; આત્માને ઘાત થતું નથી, એમ માની છ હિંસામાં નિઃશંક પ્રવૃત્ત થશે. આ રીતે એકાંત નિશ્ચય કથનથી સંસાર અને મોક્ષ બન્નેનો અભાવ સિદ્ધ થઈ જશે. એટલે વહેવારને ઉપદેશ ન્યાયસંગત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
વહેવાર માટેનું બીજું પ્રમાણ છે – जइ जिणमयं पवज्जहता मा ववहारणिच्छए मुयह । एकेण विणा छिज्ज तित्थं अण्णेण उण तच्चं ॥
–જે તમે જૈનદષ્ટિ સ્વીકારતા તે વહેવાર અને નિશ્ચય બન્નેમાંથી કોઈને પણ ત્યાગ ન કરો. વહેવાર વગર તીર્થ (અહિંસા સત્યાદિ પાલન કરવા માટે બનેલા તીર્થ = ધર્મસંઘ) અથવા અહિંસા વગેરે આચારને ઉચ્છેદ થાય છે અને નિશ્ચય વગર તત્વને જ નાશ થાય છે. માટે બન્નેને રાખવા યોગ્ય છે.
આ વાત ચવહારસૂત્ર તથા સમયસારની વૃત્તિ, આગમસાર અને પંચવતુક વગેરે શ્વેતાંબર દિગંબર ગ્રંથમાં સ્પષ્ટરૂપે બતાવવામાં આવી છે. શ્રીમદ્જીએ પણ ચખું કહ્યું છે –
नय निश्चय एकांतथी आमां नथी कहेल, एकांते व्यवहार नहीं बन्ने साथ रहेल.
–આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર જે લોકો એકાંત નિશ્ચયના રવાડે ચડી જઈ, નીતિ, ન્યાય, શુદ્ધ વહેવાર પણ છોડી બેસે છે, તેમને ચેતવણી આપતાં શ્રીમદજીએ કહ્યું છે.
સમયસાર વાંચતા પણ કેટલાક જીવને એક બ્રહારૂપ માન્યતા સિદ્ધાંતરૂપ થઈ જાય છે. (માટે) સિદ્ધાંતના વિચાર પહેલાં ઘણો સત્સંગ તથા ત્યાગ-વૈરાગ્ય અને ઉપશમનું બળ વિશેષપણે કર્તવ્ય છે...(નહીં તો) બીજા પ્રકારમાં ચઢી જઈ વૈરાગ્ય અને ઉપશમથી હીન થવાય છે..........જે મુમુક્ષુ જીવ.....વહેવારમાં વર્તતા હોય તેણે તે અખંડનીતિનું મૂળ પ્રથમ આત્મામાં સ્થાપવું જોઈએ...નહીં તે ઉપદેશાદિનું નિષ્ફળ૫ણું થાય છે....! એ નીતિ મૂતાં પ્રાણ જાય
૧૩.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી દશા આવે, ત્યાગ, વૈરાગ્ય ખરા સ્વરૂપમાં પ્રગટે છે અને તેજ જીવને આજ્ઞા ધર્મનું અદ્દભૂત સામર્થ્ય, મહાભ્ય અને રહસ્ય સમજાય છે.”
–મતલબ એ કે વહેવાર જ નિશ્ચયને પામે છે. તેને છોડીને જે માત્ર નિશ્ચયનયની વાત કરી, આત્મા કશુયે કરતે નથી એને બંધેય નથી, એવું કહે છે તે આત્મ સાધનાના નામે પુરુષાર્થહીન થઈ જાય છે. તેમજ અહિંસા-સત્યાદિપૂર્ણ વહેવારને છોડી બેસે છે તેઓ ભીંત ભૂલે છે. આ પાયાના વિચારને ભૂલી માત્ર નિશ્ચયનય ઉપર ભાર મૂક્યો તેથી એકાંગિતા પિસી છે.
એકાંગી આત્મવાદનાં ભયસ્થાને
આત્મ વિકાસમાં ઉપાદાન અને નિમિત્ત બને ભાગ ભજવે છે. તેના બદલે એકાંગી આત્મવાદવાળા માત્ર ઉપાદાન ઉપર જોર આપે છે.
જે ઉપાદાન પ્રબળ હશે તે નિમિત્ત આપોઆપ હાજર થઈ જશે. નિમિત્તનું કશું મૂલ્ય નથી. ઉપાદાનનો અર્થ પિતાનો આત્મા બળવાન હશે તે નિમિત્ત એટલે બીજા આત્માઓ અથવા બીજા પ્રત્યેની જરૂર નથી. એ માટે તેઓ એમ પણ પ્રતિપાદન કરે છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે કોઇ એક બીજાનું કશું યે કરી શકતું નથી. ત્યાં આત્મા વહેવારમાં શરીર સાથે પૂર્વ સંબંધથી બંધાયો છે, તે કર્મને કર્તા છે, ભક્તા છે અને મેક્ષને ઉપાદાયક છે; એ શાસ્ત્ર વચન ભૂલી જવાય છે કે “અપાકતા વિકતાય દુહાણય સુહાણય” આ શાસ્ત્ર વચનને ભૂલી જઇને, નિમિત્તની અવગણના કરી ઉપાદાનને સર્વસ્વ માનીને આવું
હું પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે. આમ છતાંયે એવા એકાંગી આત્મવાદી દેવ-ગુરુ-ધર્મને નિમિત્ત માને છે. જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટે સ્વાધ્યાય વગેરે કરે છે, દેવ મંદિરે નવાં નવાં ઊભાં કરાવે છે. છતાંયે, નિમિત્તની જરૂર નથી એમ “વદ-વ્યાઘાત જેવી વાતો કરે છે. જે એકલા ઉપાદાનથી જ ચાલી જતું હેત તે બધાયે આત્માઓ નિશ્ચયનયથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
જ્ઞાનવાન છે તે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્નો શા માટે કરવાં જોઈએ ? આ બધાં નિમિત્તને શા માટે અપનાવવાં જોઈએ ?
તેથીજ શ્રીમદ્જીએ કહ્યું છે –
“ઉપાદાન કારણ મુખ્ય છે, પછી પુરુષાર્થનું શું કામ છે? તેવી વાતેથી પુરુષાર્થહીન ન થવું. સત્સંગ અને સત્યસાધન (નિમિત્ત) વિના કોઈ કાળે પણ કલ્યાણ થાય નહીં જે પિતાની મેળે કલ્યાણ થતું હોય તો માટીમાંથી ઘડો થતે સંભવે, (પણ) લાખ વર્ષ થાય તે પણ ઘડે થાય નહીં; તેમ કલ્યાણ થાય નહીં. પુરુષોના નિમિત્તથી અનંતજી ઉગરી ગયા છે. અસચ્ચા (વગર સાંભળે) કેવળી ને પણ આગળ પાછળ તે યોગ થયે હશે.”
તેમણે એકાંત ઉપાદાનવાદીને રદિયે આપે છે – “ उपादान- नाम लइ, ए जे तजे निमित्त, पामे नहीं सिद्धत्वने रहे भ्रांतिमां स्थित"
–આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર, ભગવાન મહાવીરને છમસ્થ અવસ્થામાં, અનાર્ય લોકો અને ચંડકૌશિક જેવા સપનું નિમિત્ત ન મળત તો તેઓ કઈ રીતે પૂર્ણ વિકસિત થાત. એવી જ રીતે ચંડકૌશિક, ચંદનબાળા, ગૌતમ ગણપર અને અનેક છોને ભગવાન મહાવીરનું નિમિત્ત ન મળત તો તેમનો ઉદ્ધાર કઈ રીતે થાત? અહીં એક દષ્ટિએ નિમિત્ત ઉપાદાન બને છે અને ઉપાદાન નિમિત્ત બને છે. બને સાપેક્ષ છે. સેનગઢી સંપ્રદાયના પ્રવર્તકને પણ એકાંત આત્મવાદને વિચાર કરવામાં કોઈ નિમિત્ત મળ્યું જ હશે ને ?
ત્યારબાદ આત્માને એકાંત નિશ્ચય દષ્ટિએ મૂલવવાં જતાં સેનગઢી મત–પ્રવર્તક એમ કહે છેઃ “આત્મા વગેરેના પર્યાય (પરિણમનો) કમબદ્ધ છે એટલે પહેલાંથી દરેક જીવ કે દ્રવ્યને ક્રમ નિયત છે; એમાં કોઈ ફેરફાર થઈ શકે જ નહીં?”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
બીજા શબ્દોમાં એને નિયતિવાદ કહેવું જોઈએ. જે ભાવે જે રીતે નક્કી છે તે થવાનાજ” એને “ક્રમ નિયમિત પર્યાય” પણ કહે છે. જે એમ કહેવામાં આવે કે નિયતિ પ્રમાણે બધું થવાનું છે તે પુરુષાર્થ કરવાની કશી જરૂર પણ રહેતી નથી. આ એકાંગી આત્મવાદનાં ભયસ્થાને છે; જેનાં કારણે દ્વેગ, પાખંડ, અકર્મણ્યતા સાથે ભૌતિકવાદનેજ વધારો થવાનો છે.
પુરુષાર્થ સહિત પાંચ કારણે :
એટલે જૈનદર્શને એકાંત નિયતિવાદને સ્થાને પ્રત્યેક કાર્યમાં પુરુષાર્થને મુખ્યતા આપી પાંચ કારણ-સમવાય બતાવ્યા છે. કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષાર્થ. ગોશાલક સાથે ભ. મહાવીરને એ માટેજ વિરોધ હતે. ગોશાલક નિયતિવાદી હતો. પ્રશ્ન એ હતો કે જે સમયે મોક્ષ મળવાનું હોય તે સમયે તે મળશેજ તો પછી ઉત્થાન, કર્મ, બલ, વિર્ય અને પરાક્રમ વગેરેની જરૂર શી? ક્યારે કર્યું સાધન મળશે અને કયું કાર્ય સધાશે, તે કાઈ કહી શકતું નથી એટલા માટેજ શાસ્ત્રોમાં એકાંત નિયતિવાદને મિથ્યા ગણવામાં આવે છે. બધાં કર્મો ક્રમ નિમિત્ત હોતાં નથી, કેટલાંક અનિયમિત પણ હોય છે. જેમકે બધા જીના જન્મમરણ તથા અન્ય કાર્ય નિયમિત માનવામાં આવે તે અકાળ મૃત્યુ કે અકસ્માતને સ્થાન જ ન રહે. એટલે એમાંથી એ વાત ફલિત થાય છે કે ક્ષાયિક સમકિત માટે ભાવ નિયત હોય છે કે જે મોક્ષે જવાનું છે અને તે પિતાની ચિંતા કરતો નથી પણ નીચેના ગુણસ્થાને માટે બનેય વસ્તુ હોય છે. નિયત અને અનિયત ક્ષાયિક સમકિતને ત્યારે બીજાની ચિંતા તો હોય જ છે. ભગવાન ઋષભદેવ, મહાવીર ભગવાન વગેરે ક્ષાયિક સમક્તિ હોવા છતાં પિતાના માટે નહી, પણ બીજાના હિત માટે કાર્ય કરતા હતા. આદ્રકુમાર, આષાઢાભૂતિ, અરણુક મુનિ વગેરેનું સમકિત નક્કી હતું છતાં તેઓ સંયમ માર્ગે પડયા એટલે નિયત ભાવ હોવા છતાં જોખમ વ.માં જાગૃતિ રાખવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
જોઈએ. પુરુષાર્થ તે કરતાં જ રહેવું જોઈએ. નહીંતર તેમનું અનુકરણ કરીને બીજા ભેળા લોકો પણ પુરુષાર્થહીન થઈ જશે.
સર્વાગી આત્મવાદ ત્યારેજ થાય જ્યારે આત્માનાં બધાં પાસાંઓ લોકવાદ, કર્મવાદ, ક્રિયા (ચારિત્ર) વાદને માનવામાં આવે.
ચર્ચા-વિચારણા પૂ. દંડી સ્વામીએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું. “શરીરથી આત્મા ઘણુંછતાં જ્ઞાનથી આત્મા એક છે. સાંખ્યમાં પણ છવરૂપે આત્મા એક માન્યો છે. વેદાંતને પણ સમન્વય થઈ શકે. તે કહે છે કે “જીવ અને બ્રહ્મ સમાનાધિકરણરૂપે લેખાય પણ તે આત્મામાં અવિધાન પેસે ત્યાં લગી. સોખના એક સ્થાપક પુરુષે કાશ્યપે આત્માને નિષ્ક્રિય કહ્યો તે પૂર્ણ અવસ્થાએ સાચું માની શકાય. તે છતાં તેમને અનિશ્વરવાદી કહ્યા. આમ તે વેદાંતમાં પણ ઘણું સંશોધનો થયાં છે. જેમકે રામાનુજાચાર્યને અદ્વૈતવાદ છતાં વિશિષ્ણ દ્વૈતના કારણે તે મૈતવાદ જેવું છે; તેથી આત્મા એક છતાં છ અનેકત્વ સિદ્ધાંતમાં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે જેમ દાડમ એક છતાં બી અનેક; એ રીતે શંકરાચાર્યું વિવર્તવાદ માન્યો છે. પણ, રામાનુજાચાર્ય વગેરે મોટાભાગે અવિકૃત પરિણમવાદમાં માને છે. તેથી વલ્લભાચાર્ય સેના રૂપે એક આત્માને માનવા છતાં ઘરેણું રૂપે અનેક જીવોને માને છે.
બૌદ્ધધર્મ સંતાનવાદમાં માને છે. બૌદ્ધ-દર્શનમાં મધ્યમ માર્ગને નવું સ્થાન અપાવનાર અશ્વોષ અને નાગાર્જુન હતા. તેની અસર હિંદુધર્મ ઉપર સારી એવી પડી છે. મંડૂપનિષદમાં નેવું ટકા અસર બૌદ્ધદર્શનની છે. તેથી બૌદ્ધધર્મ અને હિંદુધર્મને ઘણો સંબંધ મળે છે. તેથી જ પુરાણોમાં બુદ્ધને “વાસુદેવઃ પુનર્બદ્ધ” કહીને બુદ્ધને ઈશ્વર તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ઠીક જ કહ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
છે કે બૌદ્ધધર્મ, જૈનધર્મ અને હિંદુધર્મ રૂ૫ બે કિનારા વચ્ચે પૂલની ગરજ પૂરી કરે છે.
જૈનમાં અનેક છે અને એક આત્મતત્વ બનેનું નિરૂપણ છે તેમ ઈશાવાસ્યોપનિષદ્દમાં સ્યાદ્વાદની દષ્ટિ “તદેજતિ, નૈતિ” રૂપે મળે છે. “અસત : સદજાયતે” એ સ્વેદને મંત્ર છે. આ ઉપરાંત જૈનધર્મની વ્યાપક અસર બૌદ્ધો ઉપર જોવામાં આવે છે. કયાંક બને સમાન હવાને ભાસ પણ થઈ જાય છે. બૌદ્ધધર્મની ઘણી અસર ગીતા ઉપર પડી છે, એમ ધર્માનંદજી કોસાંબીએ લખ્યું છે. તેમણે બીજા અધ્યાયને છવ્વીસમો શ્લેક ટાંકયો છેઃ “હે અર્જુન ! તું નિત્ય જન્મે છે અને મરે છે, એમ માનતા હોય તો પણ શોચને પાત્ર નથી. “આ સિદ્ધાંત ક્ષણિકવાદી બૌધ્ધને છે. લોકમાન્ય તિલકે પણ ગીતારહસ્યમાં “બૌદ્ધધર્મ એટલે સુધરેલો હિંદુધર્મ” એમ માન્યું છે. શંકરાચાર્યને માયાવાદ પણ બૌદ્ધો પાસેથી આવ્યું છે.
એ જ રીતે સિદ્ધસેન દિવાકર (જૈનશ્રમણ) અને ભર્તુહરિના પિતા ગોવિંદાચાર્ય એક જણાય છે. ગીતાને અને ગોવિદાચાર્યને સંબંધ સ્પષ્ટ દેખાય છે. આમ જોતાં ગીતા એ વેદધર્મને વિકાસ છે. જૈનધર્મ અને વૈદિક ધર્મ વચ્ચેના પૂલસમાં બૌદ્ધધર્મ સાથે ઠીક-ઠીક સંબંધ તેણે બાંધે છે. તેમાં જૈન-તત્ત્વજ્ઞાનની પૂરી અસર છે એટલે તે ત્રણેને સર્વમાન્ય પુસ્તક બની ગયું છે. જૈનદષ્ટિએ ગીતાદર્શનમાં મુનિશ્રી સંતબાલજીએ “ગીતામાં જૈનતત્વજ્ઞાનને જ આત્મા બતાવ્યો છે.
તત્પર્ય એ છે કે એકાંગી આત્મવાદ કામને નથી. ખરેખર તે નેમિમુનિએ આચારાંગસૂત્રમાં બતાવેલ–આત્મવાદ, કર્મવાદ, ક્રિયાવાદ અને લકવાદના સમન્વયની જે વાત કહી છે તે બરાબર છે. નિવૃત્તિમાં પ્રવૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિમાં નિવૃત્તિ કરવી એ જ જૈન-રહસ્ય છે. તે મુજબ સાચા સાધુસાધ્વીઓએ પ્રવૃત્તિ લક્ષી નિવૃત્તિનું વધુ લક્ષ રાખી વધુમાં વધુ કામ કરી દેખાડવું જોઈએ. તેથી આપોઆપ એકાંગી આત્મવાદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯ કે ચવકારવાદને અંત આવી જશે અને લોકહૃદયમાં આત્માવાદ પ્રતિ નવી શ્રધ્ધા જાગશે.
શ્રી દેવજીભાઈ : “જગતમાં કોઈ પણ અંગ એક નથી. જ્ઞાન સાથે ક્રિયા છે. નિશ્ચય સાથે વહેવાર છે. આમ ધર્મ અને વહેવારને તાળો મેળવો જોઈએ. ગાંધીજી જેવા આ યુગના અદના માણસે આત્મવાદની સાધના કરી, તે કેટલો મહાન વિજય મેળવી ગયા છે તેમના અધ્યાત્મજ્ઞાનને જગતે માન્ય કર્યું. એમનાં જીવનમાં આદર્શ અને વહેવારનો સુમેળ હતો. તેમનાં કથને અનુભવગમ્ય હતાં. તત્વ સાથે સામુદાયિક જીવનને તેઓ તાળ મેળવતા એટલે સામાન્ય લોકોને પણ તે ગમી જતું.”
શ્રી પૂજાભાઇ : “આપણે આટલા દિવસે શ્રવણ અને ચિંતનથી જોયું કે એકાંત અને એક વ્યક્તિની સાધનાનું અનુસંધાન સમાજ સાથે હોવું જ જોઈએ. જ્યાં એ નથી દેતું ત્યાં નથી સ્વહિત ચતું કે નથી થતું સમાજહિત. ભગવાન ઋષભદેવે બાહુબલિને સમજાવવા બે શિષ્યાઓને મોકલી કારણ કે તે સમાજનું અનુસંધાન ભૂલી ગયા હતા.
આજના યુગે તે સમાજ અને સમાજના પ્રશ્નો ઘણું વધી ગયા છે એટલે એકાંત કે સમાજમાં રહીને થનારી કોઈપણ સાધનાનું અનુસંધાન સમાજ સાથે રહે; અને તે પણ સંસ્થાગત થાય તો વધારે સારું ગાંધીજીએ આ ભૂમિકા સાફ કરીને આપી છે તે ઉપર સમયસર સર્વાગી આત્મવાદી અનુબંધ વિચાર–ધારાનાં મંડાણ થઈ ચૂક્યાં છે. તેને લાભ લોકોને મળશે જ. દરેક કાર્યનું અનુસંધાન જે આત્મલક્ષી સાધના સાથે રહે તો તેનાથી ઘણે લાભ થશે.”
પૂ. નેમિસુનિ: “મેં સવારે એકાંગી આત્મવાદનો વિષય સરળ રીતે રજૂ કરવા પ્રયાસ કરેલો. તે છતાં થોડું વધારે વિવેચન કરી લઉં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
આ જગતમાં મૂળ બે પદાર્થ છે–જડ અને ચેતન. આ બન્ને પરસ્પર એકબીજા ક્યાં કેટલી અસર કરે છે તે ઝીણવટથી સમજવું જોઈએ. નહીંતર ગોટાળો થવાનો સંભવ છે.
જેનપરિભાષા પ્રમાણે જીવ અને અજીવમાં સમાવેશ પામતાં બધાં દ્રવ્યો સ્વતંત્ર છે; પિતાના અસલી ગુણધર્મમાં રહે છે. પુદ્ગલ અને જીવને અનાદિકાળથી કંઈક એવો સંબંધ છે તેના લીધે :
(૧) આત્મા છે. (૨) આભા બંધાયો છે. (૩) આત્મા કર્મ કર્તા છે. (૪) આભા કર્મને ભકતા છે. (૫) મેક્ષ (કર્મથી સદંતર મુક્તિ) છે. (૬) મોક્ષને ઉપાય પણ છે.
–આ છએ વાતે લેવી પડે છે.
જે આપણે એમ લઈએ કે આત્મા તો શુદ્ધ, બુદ્ધ અને ચૈતન્યધન છે અને આત્માને પુદ્ગલ બાંધી શકે નહીં તે આખાયે સાધનાને ભાગ તૂટી જશે. શ્રીમદ રાજચંદ્ર જેમને ૨૩મે વર્ષે જ્ઞાનની સમજણ પછી તેમણે પણ એકાંત જ્ઞાન આત્માને માનવાની ના પાડી. તેમણે સમયસાર વાંચનાર માટે ચેતવણી આપી કે તેનાથી માત્ર શુષ્કજ્ઞાન થઈ જાય છે. એટલે સિદ્ધાંતને વિચાર શમ, વૈરાગ્ય અને સત્સંગથી વહેવારની શુદ્ધ-પરિણતિ સહજ રીતે જીવનમાં ન વણાઈ જાય, ત્યાં સુધી ન કરવો હિતાવહ છે. ટુંકમાં સમયસાર પ્રમાણે વહેવાર અભૂતાર્થ હોવા છતાં એ જ એનો મુખ્ય પાયે છે જેના ઉપર નિશ્ચયનયની ઈમારત ટકી શકે છે. એ સમયસારની ગાથાથી જ સવારે મેં આપ આગળ વર્ણવેલું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
તેથી અનુભવી જૈનમહાપુરુષોએ પુદગલાસ્તિકાયનો અને જીવને સંબંધ સમતસંગી કહ્યો છે. તેમણે વટ અને માટી બન્નેમાં માટી હોય તે રીતને સમવાય-સંબંધ નથી કહ્યો. એવી જ રીતે વૃક્ષ ઉપર વાનર રહે તેવો સંયોગી–સંબંધ પણ નથી કહ્યો. ટુંકમાં તે કાયમ માટે નથી છુટી શક્ત; અને કાયમ માટે પણ છુટી શકતો સંબંધ છે. એમ કહી એક તરફ જીવ-વિકાસની છેલી શ્રેણિ કર્મબધ્ધ નિગદના અભવી જીવોની વાત કહી છે તે બીજી બાજુ કર્મમુક્ત સિદ્ધ જીવોની વાત કહી છે. ભાવિ જીવો સ્વપુરુષાર્થે મોક્ષ પહોંચી શકે છે તે પણ કહ્યું છે. આથી નિશ્ચય-વહેવારને તાળે મળે છે. ઉપાદાન અને નિમિત્તને પણ તાળો મળે છે. આથી કાઈ કેજનું ભલું–બૂરૂં કરી શકતું નથી એમ જાત માટે માનીને, બીજા જીવોના સહારાની અપેક્ષા રાખ્યા વગર, તેમ જ બીજાએ અનિષ્ટ નિમિત્ત બનતા હોઈ, તેઓ મારૂં બુરું કરી શકતાં નથી. મૂળે તે મારો આત્મા જ મારું ભલુંબૂરું કરનાર છે તેમ માની બીજા પર રાગદ્વેષ ન કરે–એ વહેવારની વાત ન્યાય સંગત છે. બીજાઓએ પણ આમ કરનારની મદદ કરવી જોઈએ અને અનિષ્ટ નિમિત્તે ન આપવાં જોઈએ. આ રીતે તાળો ન મળે તો જગતને આખો વહેવાર અસ્તવ્યસ્ત થઈ જાય.
સમવેત સંયોગના કારણે નિમિત્તોની અસર પણ અસામાન્ય થાય છે; એ હકીકત છે. તેમજ વહેવારમાં વહેવાર–શુદ્ધિ માટે પુય કાર્યોની અને જગતની સેવાની પણ બરાબર અગત્યજ છે. તેથી સમયસારવૃત્તિ, આગમસાર અને પંચ વરતુમાં આ કલેક કહેવાય છે –
“જે વહેવારને અવગણશે તો તીર્થ અને આચારને ઉછેદ થશે, જે નિશ્ચયનું લક્ષ ચૂકશે તો મૂળ તત્તવને જ ઉચ્છેદ થશે.”
એ ઉપરથી સેવા કરવી; પુણ્ય હેઈને, કર્મકારક છે તેમ કહેવા કરતાં સેવામાર્ગમાં આત્મલક્ષ ન મૂકાય તેટલી કાળજી રાખી શુદ્ધ સેવામાર્ગમાં પ્રેરવાને યુગધર્મ સહેજે સાંપડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
વેદાંત અને સાંખ્યનું સંશોધન ઠીક ઠીક થયું છે અને એ સંશોધનમાં દિગંબરાચાર્ય કુંદકુંદને પણ મહત્વનો ફાળો છે; પણ તેમના ગ્રંથોના વાંચન ઉપરથી એ પણ ભાસ થાય છે કે તેઓ ઉપાદાનને જ મહત્વ આપે છે. પોતાના શરીરવ્યાપી ચૈતન્યની વાત લઈ, વિશ્વપ્રાણીઓના ચૈતન્ય સાથેની કર્તવ્યભાવનાનો છેદ ઉડાડાય છે; કે વહેવારના પાયા વગરની નિશ્ચયની વાતોનું ચણતર થાય છે. એમ કરીને આજના કુંદકુંદાચાર્યના નામના ભકત તેમની જ ક્રાંતિની હત્યા કરતા હોય એમ લાગે છે. ખરી રીતે બીજા દર્શને, વૈશેષિક, નેયામિક, અને પૂર્વ મીમાંસાનું એકાંગીપણું પરિસ્થિતિવશ ઊડી ગયું; તેમજ બાકીનાં દશને સાંખ્ય યોગ અને વેદાંત સંશોધન પામી રહ્યાં હતાં ત્યારે જૈનતત્વજ્ઞાનના ઢાળામાં એ બધાને ઢાળવાનો કુંદકુંદાચાર્યો સુંદર પ્રયત્ન કર્યો હતો. એવી જ રીતે સોનગઢી વિચારમાં એક ક્રમબદ્ધ પર્યાયની વાત ચાલે છે તે પણ ધરમૂળથી સંશોધન માંગે છે. સમયસારમાં આત્માની ગુણ શકિતઓમાં એક વિભુત્વ નામની મહાન શક્તિ બતાવેલી છે જે પ્રાણીમાત્રના આત્માઓ સાથે બરાબર સંબંધ બતાવે છે એટલે સ્વભાવને અર્થ વ્યાપક રીતે પ્રાણીમાત્રના આત્માઓને ભાવ લેવો અને તે માટે જ અનુકંપા, સેવા, દાન, દયા વગેરે સદ્ગુણેને ઉપયોગ કરે એ જરૂરી બને છે. આમ મનાય તે નિમિત્ત ને પ્રારંભિક અવસ્થામાં બહુ મહત્વ આપવાની વાત અગત્યની અને જરૂરી બની રહે છે. તેવી જ રીતે સેવાને (શુભકર્મ) કે જીવ માત્રને પરભાવમાં ન ઘટાવી શકાય.
કમબદ્ધ-પર્યાયની વાતના સંબંધમાં વિચારતાં જેમ આયુષ્યબંધમાં સપક્રમ અને નિરપક્રમ એમ બે પ્રકાર છે તેમ ક્ષાયિક સમ્યકત્વી જેવા મહાપુરુષને નિયત (અચલિત) આત્મભાન પછી પોતાના વિકાસ માટે આયાસ કરવો પડતો નથી. બરાબર ક્રમ પ્રમાણે મેક્ષ મળે છે. પણ બીજા પ્રાણીઓ માટે આવાં વિકસિત આત્માઓ નિમિત્ત બને છે. જેમ ચંડકૌશિકમાં સમક્તિ જગાડવા માટે ભગવાન મહાવીર પ્રબળ નિમિત્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
બન્યા હતા. જેમને ક્ષાયિક સમકિત જ થયું નથી તેમને વિકાસ ક્રમબદ્ધ જ થશે, એ ચોક્કસ નથી. તેમણે તે સદ્દગુણે વધારવાને પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવો જોઈએ નહીં તે જેમ આયુષ્ય વચ્ચે તૂટે તેમ આવેલું અનિયત સમકિત પણ લુપ્ત થઈ જશે.
આમ સર્વાગી સાધનામાં “મુત્તાણું–મયગાણું” બને વાત આવે છે. વળી નિમિત્ત અને ઉપાદાન પણ સાપેક્ષ છે. એકનું ઉપાદાન બીજાને માટે નિમિત્ત બને છે અને એકનું નિમિત્ત બીજાના ઉપાદાનમાં સહાયક બને છે ચંડકૌશિક એ અપેક્ષાએ ભ. મહાવીરના કેવળજ્ઞાન વખતે તેમના ઉપાદાનમાં સહાયક બન્યો અને ચંડકૌશિકના ઉપાદાનને વેગ આપવામાં ભગવાન મહાવીર સહાયક બન્યા.
(૨૮-૧૦-૬૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪] વહેવારમાં વ્યક્તિવાદી વિચારધારાઓ
આપણું ધ્યેય વિશ્વ વાત્સલ્ય છે. તો તે અંગે સ્પષ્ટ દર્શન લેવું જરૂરી છે. આપણે તે માર્ગે સુસંગઠનના અનુબંધથી જવા માગીએ "છીએ તે આપણું આસપાસ જે વિચારધારા ચાલે છે તે અંગે આપણે સ્પષ્ટ જાણવું જોઈએ કે તે વ્યક્તિવાદી વિચારધારા છે કે સમાજવાદી સંગઠનવાદી વિચારધારા છે. તેમાં પણ સંગઠનવાદી હોવા છતાં ઘણું વિચારધારાઓ ભૌતિકપ્રધાન હોય છે. તેમાં કેટલી કાપકુપ કરવી? કયું તત્ત્વ ઉમેરવું તે અંગે વિચાર કરવો પડશે!
ઘણું વ્યકિતવાદી વિચારકો ક્રાંતિકારો કહેવાય છે પણ તેઓ સુસંગઠનના અનુબંધ વડે સમાજના ઘડતરમાં કે પોતાના ઘડતરમાં માનતા નથી. એવા વ્યકિતવાદી વિચારોની વિચારધારાથી એક વર્તુળ સુધી કંઈક થઈ શકે છે. ગાંધીયુગની સર્વાગી કાંતિએ એક વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે ક્રાંતિની પ્રેરક વ્યક્તિ હોઈ શકે પણ ક્રાંતિ સુસંસ્થાઓ દ્વારા જ વ્યાપક અને ચિરસ્થાયી થઈ શકે છે. સુસંસ્થાઓ વિનાની ક્રાંતિ કાં તો અપક્રાંતિ થઈ જાય છે કાં તો અમુક વર્તળ સુધી થોભી જાય છે. ઘણીવાર તે સમાજ દ્વારા ઉપેક્ષિત હાઈને તેનું ઘડતર સમાજના અધઃપતનનું કારણ બને છે, કારણ કે તેના પાયામાં ધર્મદષ્ટિ હેતી નથી.
એટલે ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ અને સર્વાગી દષ્ટિવાળા જનસેવકોએ એવી વ્યક્તિવાદી વિચારધારાઓથી અંજાઈ જવું ન જોઈએ. એનાથી નુકસાન એ થાય છે કે એ સાધક એ વ્યકિતવાદી વિચારધારાના કુંડાળામાં પડી સમાજધડતર કે સમાજશુદ્ધિ માટે ઉત્સાહિત થતું નથી. તેનું ચિંતન પછી ટુંકા ક્ષેત્ર પૂરતું જ કેંદ્રિત બની જાય છે. ઘણી વખત તે નિષ્ક્રિય પણ બની જાય છે. તેવી વ્યક્તિ પાસે કેટલાક ભદ્ર લોકોનું ટોળું જામતું જાય છે, પણ તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
બધા વ્યકિતવાદી ચિંતનમાં જ સંતોષ માનીને ચાલે છે. આવા પુરુષો સર્વાગી ક્રાંતિ કરનાર લોકોના માર્ગમાં અવરોધ ઉભા કરતા હોય છે, એટલે આવા અલગતાવાદી વિચારકોથી ફાયદો ઓછો થાય છે. એકાંગી આત્મવાદ અને વહેવારમાં વ્યક્તિવાદનું અંતર :
એકાંગી આત્મવાદ અને વ્યવહારમાં વ્યકિતવાદની વચ્ચેનું અંતર જોઈ લઈએ. એકાંગી આત્મવાદવાળે પિતાના જ આત્માને “સ્વ” માને છે અને બીજાઓને “પર” માની તેની સાથે વાત્સલ્ય-સંબંધ બાંધવામાં દોષ માને છે. તે બીજાનું કંઈપણું ભલું કરવામાં માનતે નથી. આત્માને શરીર સાથેને સમત–સંગ સંબંધ હોવા છતાં, બધાં અનિષ્ટોને શરીરનાં જ માની તેને દુર કરવા તરફ તે દુર્લક્ષ સેવતો હોય છે. જ્યારે વહેવારમાં વ્યકિતવાદી સર્વાત્મ–સંબંધને માને છે. જીવનને ઉચ્ચ બનાવવામાં અને અનિષ્ટોને દુર કરવામાં માને છે ખરે; પણ વહેવારમાં તે એકલો જ ચાલવા પ્રેરાય છે, અને ગમે તેવું સારું સંગઠન રચવામાં પણ દોષો પેસી જાય છે, એવી ભીતિ સેવતો હેય છે. તે એમ માનતા હોય છે કે વ્યકિતના સુધારાથી સમાજને સુધારો થઈ જશે. તે બધા અનિષ્ટોનું મૂળ વ્યકિતમાં માને છે અને સમષ્ટિનું બિંદુ ચુકી જાય છે. વહેવારમાં વ્યક્તિવાદ :
વહેવારમાં વ્યકિતવાદ શું છે, તે ઊંડાણથી સમજી લેવા માટે તેનું મૂળ અને તેના આજના પ્રણેતાઓ ઉપર જરા વિસ્તારથી વિચાર કરી જોઈએ.
વહેવારમાં વ્યકિતવાદી વિચારધારાનું મૂળ વેદાંતમાં છે. એમાંથી વહેવારમાં વ્યકિતવાદ સંત વિનેબાજીએ તારવ્યા છે. તેમની અગાઉ શ્રીમતી એનીબેસેંટ, કૃષ્ણમૂર્તિ તેમજ શ્રી અરવિંદે પણ એને તારવ્યો હતું. જો કે દરેકે પોતપોતાની ફૌલીએ એની રજુઆત કરી છે. ' '
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
એ લોકો પહેલાં વેદાંતમાં સંશોધન કરીને વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના આચાર્યોએ સમષ્ટિવાદને પ્રચાર કર્યો છે. તેમણે જુદા જુદા સંગઠને વડે સમાજ-જીવનમાં એ વેદાંતને ઉતારવાની કોશિષ કરી છે પણ, મોટા ભાગે એમાં ભકિતને પ્રવાહ હોવાથી સમર્પણવાદ જ વિશેષ પ્રસર્યો અને એમાં ગુરુવાદ ઊભો થયો. ગુરુને ભગવાન-સમા માનીને પિતાની સ્વતંત્ર બુદ્ધિને કાંઈ પણ ઉપયોગ કરવામાં ન આવે તેનું પરિણામ આજના વૈષ્ણવ-મહંતે-આચાર્યોમાં જોઈ શકાય છે. સ્વામી વિવેકાનંદ જેવાએ વેદાંતમાંથી જનસેવાને તારવી, સંઘ જરૂર રો. પણ, તે દ્વારા સમાજનું નૈતિક જીવન ઘડતર કરવાની દૃષ્ટિ ન રહી, માત્ર રાહત કામ કરવાની દષ્ટિ રહી. અહીં એ સંપ્રદાયની આજની પરિસ્થિતિની આપણે ચર્ચા કરતા નથી પણ પ્રગતિશીલ અને ખ્યાતનામ આધુનિક વિચારકોની વિચારધારાઓની સવિશિષે છણાવટ કરવાની છે.
શ્રીમતી એનીબેસેંટ અને શ્રીકૃણમૂર્તિ
શ્રીમતી એની બેસેંટ નામની આયર્લેન્ડની એક બાઈએ અને બ્લેસ્કીએ થિયોસોફિકલ સોસાયટી (બ્રહ્મવિદ્યા સમાજ) સ્થાપી. તેની
સ્થાપના ભારતમાં મદ્રાસ ખાતે અડિયારમાં થઈ. શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિના પિતા તેમને તેમજ નિત્યાનંદને લઈને ત્યાં આવ્યા. શ્રીમતી એની બેસેંટની દષ્ટિ કૃષ્ણમૂર્તિ ઉપર ઠરી. તેમને તે ખૂબ જ તેજસ્વી અને હેનહાર લાગ્યા. એટલે તેમણે કૃષ્ણમૂર્તિને રાખ્યા. ત્યાં આશ્રમમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ અપાવ્યું–લાખ રૂપિયા ખર્ચ કર્યા. થિયેસેફિકલ સોસાયટીમાં એની બેસન્ટ ત્રણ ધર્મોનાં તો લીધાં. પોતે ખ્રિસ્તી હતાં એટલે ખ્રિસ્તી ધર્મને પ્રેમ, વેદાંતનું જ્ઞાન અને બૌદ્ધ ધર્મને મધ્યમ માર્ગ–આ ત્રણેને સંગમ કર્યો. પ્રેમ સાથે શાસ્ત્રનું અવલંબન, જ્ઞાન સાથે ગુરુનું અવલંબન તેમજ મધ્યમમાર્ગની સાથે સંગઠન અવલંબન લેવામાં આવ્યું. આ સંગઠન આધ્યાત્મિક સંસ્થા જેવું ઊભું તે થયું, પણ આ બધી સાધના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
ww
www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
કે જીવન ઘડતરને વિચાર વ્યકિતએ એકલે જ કરે; એ દષ્ટિએ બીજા ક્ષેત્રોમાં કે બીજા ક્ષેત્રના લોકોને આ વિચારધારા સ્પર્શ નહીં. માત્ર આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રનેજ એમાં સ્પર્શવામાં આવ્યું એટલે અન્ય ક્ષેત્રને તે વિચારધારા સ્પર્શી શકી નહીં. તેવી જ રીતે એમાં બધા ધર્મો સાથે અનુબંધ રાખી ઊંડા ઉતરીને સંશોધન કે પરિવર્ધન કરવામાં આવ્યું ન હતું, તેનું કારણ વહેવારમાં વ્યક્તિવાદ જ હેઈ શકે.
શ્રીમતી એની બેસે. રાજકારણમાં ભાગ લીધે પણ વ્યકિતગત રીતે; પિતાની એ સંસ્થા મારફત નહીં; જેથી લોકઘડતર ન થઈ શક્યું. તેમની સંસ્થામાં એક વાત એ પેઠી કે જ્ઞાનને જે અધિકારી હોય તેને જ તે આપવું. ગુરુ પાસેથી જ્ઞાન મેળવવું. વૈષ્ણવ ધર્મના ગુરૂવાદની અસર અહીં પણ સ્પષ્ટ ઉપસી આવી. એમાંથી રહસ્યવાદ પ્રગટ થયા. તેમાં સિદ્ધિઓ, મંત્ર, અવતારે વગેરે વાતાએ પ્રવેશ કર્યો.
એનીબેસેંટે કૃષ્ણમૂર્તિ માટે એ પ્રચાર કર્યો” એક ને અવતાર આવી રહ્યો છે?” અવતાર તરીકે પ્રખ્યાત કરવાની વાત લોકોમાં ફેલાઈ ખરી. જગદ્ગુરુના આગમનની વાત રૂપે ” ઓર્ડર ઓફ ધી સ્ટાર” નામની સંસ્થા સ્થપાઈ !
શ્રીકૃષ્ણમૂર્તિને આ બધું ન ગમ્યું અને તેમણે એ સંસ્થાનું વિસર્જન કરી નાખ્યું. તેમણે કહ્યું: “સત્યની શોધમાં મુક્ત જીવન અને મુક્ત ચિંતનમાં; સંસ્થા, સમાજ, શાસ્ત્ર, ગુરુ, ધર્મ-પંથ કોઈપણ અવલંબન મારે ન જોઈએ. મારા માટે એ બધાં બંધનકારક છે!”
આમ શ્રીકૃષ્ણમૂર્તિ સંસ્થાથી છૂટા થયા. પચાસેક હજારથી વધારે અનુયાયીઓને છોડયા, અને સ્વતંત્ર વિચારક તરીકે વિચારવા લાગ્યા. તેઓ પિતાનું જીવન સાદાઈથી પસાર કરે છે. પણ વ્યક્તિવાદી વિચારધારાના કારણે સમાજનું ઘડતર કરી શકતા નથી. તેઓ ધારત તે પિતે જે સંસ્થાના અધ્યક્ષ હતા, તેની ખામીઓનું સંશોધન કરી શકત, જેની અસર તેમના અનુયાયીઓ ઉપર પડયા વગર ન રહેત. પણ, એવું લાગે છે કે તેઓ કંટાળીને નીકળ્યા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
ખેરાકથી ઘણીવાર હાજરી બગડે છે, તેથી તેને સુધારવા ખેરાકમાં ફેરફાર કરાય પણ સદંતર છોડી ન દેવાય; વિવેક રખાય. તેવીજ રીતે સંસ્થા હોય ત્યાં દેષ પેદા થવા સંભવ છે પણ તેથી કરીને સંસ્થાને છોડી જ દેવી અગર તે સંસ્થાની કોઈ ને જરૂર જ નથી, એ કહેવું યોગ્ય નથી. સંસ્થાની શુદ્ધિ તેઓ પિતાના તપ-ત્યાગ વડે કરી શકત. જૈન દષ્ટિએ જોઈએ તે સંસ્થાનું (સંઘનું) અવલબન, જિનક૯પી મુનિ લેતા નથી, પણ વિકલ્પી તે લે જ છે. તે છતાં જિનક૯પી મુનિ સંધ સાથે અનુબંધ તો રાખેજ છે. તેઓ સંસ્થાને નિષેધ કરતા નથી. પણ કૃષ્ણમૂર્તિએ બીજી રીતે વિચાર્યું. તેઓ છૂટા થયા બાદ થિયેસેફિકલ સોસાયટીમાં બે ફાંટા પડી ગયા. એક બ્લેડીઝ, જેઓ જૂના વિચારના હતા અને બીજો યૂથલેઝ જેમાં નવા વિચારના ભળ્યા; જે કૃષ્ણમૂર્તિને માને છે.
શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિના વિચારોને તારવતાં તેમની વિચારધારાના આધાર રૂપે આ વસ્તુઓને લઈ શકાય:-(૧) મનને ખાલી કરો: કારણ કે શાંત મનમાં જ સત્ય પ્રગટ થશે. એ માટે ગુરુ, શાસ્ત્ર, સંસ્થા, સમાજ, કુટુંબ કે બીજા બધાંય અવલંબનને ત્યાગ કરો તેમજ લોક કે લેકસમાજના પ્રશ્નોથી મુક્ત થાઓ.
અહીં એક પશ્ન એ થાય છે કે મન તો વિચારોને પૂંજ છે. તેમાંથી એક વિચારને કાઢશે તે બીજે આવશે જ. તે મન કઈ રીતે ખાલી થઈ શકે? મનની નિર્વિકલ્પ સ્થિતિમાં પણ વિચાર તે રહ્યા જ કરે છે. અસંમજ્ઞાત સમાધિમાં પણ મન તો સચેષ્ટ રહે જ છે. યોગનો અર્થ ચિત્તવૃત્તિ-નિરોધ કહ્યો છે પણ તેમાંયે અંતે તે કલિષ્ટ ચિત્તવૃત્તિઓને નિરોધ એ જ શક્ય અને ઇષ્ટ છે. શરીર છે ત્યાં સુધી ચિતવૃતિને સર્વથા નિરાધ ન થઈ શકે. જ્યાં સુધી અયોગી-કેવળીની ભૂમિકાએ પહોંચતું નથી ત્યાંસુધી ગે-મન-વચન-કાયાના વ્યાપાર તે રહેવાના જ. મન ખાલી ન થઈ શકે ત્યારે બધા સુ-અવલંબનનો ત્યાગ કરવા માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૦૯
કહેવું નથી. એટલું ખરું કે અનિષ્ટ ન પેસે તેની સાવધાની રાખવી અને હોય તે તે દૂર તેની કાળજી રાખવી. માનવ સામાજિક પ્રાણું છે અને જીવનનનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પરસ્પરનાં અનલંબન વગર આગળ વધી શકાતું નથી, કે વ્યકિત અથવા સમષ્ટિને વિકાસ થઈ શકતા નથી. ક્રમે ક્રમે વિકસિત થતાં એવી મુકત આત્મ-દશા આજે જ્યારે કે આત્મા પૂર્ણતાની પાસે પહોંચી ગયો હોય ત્યારે તેને કોઈપણ અવલંબનની જરૂર નથી, એમ માની શકાય છે; પણ પ્રારંભમાં એમ થવું . બહુ જવલ્લે જ બને છે. જેમાં પૂર્વભવની સાધનાને પ્રભાવ હોઈ શકે..
આનું મુખ્ય કારણ તો વેદાંતને “બ્રહ્મ સત્યં જગત્મિધ્યાવાળો સિદ્ધાંત છે. જ્યારે જ્ઞાનીની પૂર્ણ કક્ષાએ પહોંચ્યા વગર આ વાકયને પકડીને ચાલવામાં આવે છે ત્યાં જ ભૂલ થાય છે. વેદાંતીઓએ ભો બ્રહ્મને સત્ય કહ્યું અને જગતને મિથ્યા કહ્યું, પણ વહેવારમાં તો તેમને જગતને આશ્રય લેવો પડે છે એટલે ત્યાં “જગતુ-મિથ્યા ” એટલે જગતુ નથી અથવા તે ખોટું છે” એના બદલે “જગત-ગૌણ છે” એ અર્થ સાધકે કરવો જોઈએ; અથવા આત્મા નાશવંત નથી; પણ આ શરીર નાશવંત છે, એવો સુધારો કરીને જ ચાલી શકાય છે. એવી જ રીતે વહેવારમાં વ્યક્તિવાદી અને બીજાને અતડા રાખનાર વિચારોમાં સુધારો કરવા જોઈએ. વિચાર અને વહેવારનું અંતર રહે તે વહેવાર શુદ્ધ ન રહી શકે.
(૨) “ સંબંધોને સમજે !” : એ શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિના વિચારોને બીજો મુદ્દો છે. એની મતલબ એ છે કે “તમે જે બાહ્ય સંબંધને જ સાચા સંબંધે માની લે છે અને પછી પોતાના ગણાતા સિવાય બાકી સાથે સંઘર્ષ અથડામણ વગેરે કર્યા કરે છે. તેથી દુઃખી, અશાંત અને નિરાશ રહ્યા કરે છે માટે ઉંડાણથી વાસ્તવિક સંબંધોને સમજો.” ૧૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
' અહીં સુધી તે આ વિચાર બરાબર છે કારણકે જેને આપણે અનુબંધ કે કર્તવ્ય-સંબંધ કહીએ છીએ તેને જ અહીં વાસ્તવિક સંબંધ ગણવામાં આવે છે. પણ એથી આગળ વધીને જ્યારે આચરણ-વહેવારની વાત આવે છે ત્યારે શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિ કહે છે? “સત્યની કેડી એટલી સાંકડી છે કે તેમાં તે એકલો જ જઈ શકે માટે એકલા જવું રહ્યું.” બીજાઓ જે સત્યના પિપાસુઓ છે તેમને સાથ આપી જ ન શકાય; કે તેમનું ઘડતર ખરો સત્યાર્થી ન કરી શકે એ વાસ્તવિકતાને નકારવા જેવી વાત છે. શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિ કહે છે કે આત્મજ્ઞાન કરો એનો અર્થ “આત્માનું જ્ઞાન કરે કે મેળવે ” એ નથી, પણ પિતાના વિચાર, વાર્તા, પ્રેરક ભાવો અને આકાંક્ષાઓને જાણવાં, તેઓ બીજાની સાથે અનુબંધ રાખી નિર્દોષ વહેવાર કરવાની વાત કરતા નથી; તેથી માણસ કેવળ વ્યક્તિલક્ષી કે વ્યક્તિ-દ્રત બની જાય છે અને જીવનમાં શુષ્કતા અને કિલષ્ટતા આવી જાય છે.
(૩) તટસ્થતાથી તપાસ : એ તેમના વિચારોને ત્રીજો આધાર છે. તેઓ કહે છે : “પ્રશ્નને તળીયે ગયા વગર ઉકેલ મળતો નથી. મને ઉપર ઘણું પડે પડયાં હોય છે. તે પડેને ઉખેડયા વગર તમે આંતરમનને તપાસી શકો નહીં. અને આંતરમનને તપાસ્યા વગર પ્રશ્નોને સાચે ઉકેલ આવી નથી. એટલે તમે કા તો વખાણવા માંડે છે કે તે વખોડવા માંડે છે અને બીજાને નિમિત્ત બને છે. બધાથે સંઘર્ષો, યુદ્ધ વગેરેનું મૂળ તમે છે. એ વિચાર પાકો થશે તે જ તને શાંત કે મુક્ત જીવન જીવી શકશે !”
પણ, આમાં એ વિચારશેષ રહી જાય છે કે પ્રશ્નને ઊંડે જવા માટે દરેક ક્ષેત્રનો–સમાજના બધા ય અંગાને સંપર્ક સાધવે જોઈશે. એ કર્યા વગર “તીરે ઊભા જ એ તમાશા :” જેવો અનુભવ વગરને ઉકેલ આવશે. પ્રશ્નને પક્ષપાત વગર ઊંડાણથી તપાસવા માટે જેમ તટસ્થતાની વાત કરી છે તેમ તાદાભ્યની વાત પણ હોવી જોઈએ. તાદામ્ય વગર સાચું તાટસ્થ ન આવી શકે. તે ઉપરાંત દરેક વસ્તુનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિમિત્ત પિતાને માનવું યથાર્થ નથી સૃષ્ટિમાં હલચલ થયા જ કરે છે; તુઓ બદલાય છે તેમાં શું તે નિમિત્ત છે? એટલું જરૂર માની શકાય કે સમાજનાં અનિષ્ટોને પિતાનાં ગણ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ-તેના બદલે સમાજથી અતડા રહેવાથી અનિષ્ટો દૂર થતાં નથી.
આવી વ્યકિતઓ આસમાની કલ્પનામાં જ વધારે રાચે છે; વહેવારની ધરતી ઉપર ઉતરતી નથી. કેટલાક ભદ્ર લોકો એ તરફ આકર્ષાય છે એ ખરું, પણ આમજનતા કે વિશ્વના લોકો માટે તે નકારી નીવડે છે. શ્રીકૃષ્ણમૂર્તિની વિચારધારાના ત્રણ મુખ્ય આધાર ઉપરથી લાગે છે કે એમાં ખૂટતાં તો ઉમેરાવાં જોઈએ. જે લોકો એ વિચારધારાને પકડીને સમાજવહેવારથી અતડા બની જાય છે, તેમને સમજાવવામાં આવે તે મોટું નુકશાન થતાં અટકી શકે. અરવિંદ અને તેમની વિચારધારા :
હવે શ્રી અરવિંદની વિચારધારા તપાસીએ. શ્રી અરવિંદ પૂર્ણયોગમાં માને છે. જ્ઞાન, કર્મ અને ભકિત એ ત્રણે મળીને પૂર્ણ યોગ થાય છે. તેમને મૂળે તો આ ગીતા અને વેદાંતમાંથી સૂઝયું. તેઓ બંગાળના વતની હતા એટલે બંગાળમાં શકિતપૂજા (દુર્ગા, કાળી વ.ની પૂજા) વિશેષ હાઈ એ સંસ્કારોને લીધે તેમણે ભકિતયેગમાં ભાતભક્તિ લીધી. બંગાળમાં સ્વરાજની ચળવળ વખતે ક્રાંતિકારી દળ સાથે તેઓ જોડાયા હતા એટલે તેમને જનમટીપની સજા થઈ. તે વખતે તેઓ વડોદરા હતા અને ત્યાંથી તેમને એકદમ સ્કૂરણ થયું કે આ એકાંગી રાજકારણની બધી ખટપટ છોડી દઈ એકાંતમાં જઈ અવ્યક્ત બળની ઉપાસના અને યોગ-સાધના કરવી જોઈએ. એ વિચારે તેઓ પંડિચેરી અ. ત્યાં આશ્રમ સ્થાપ્યો. માં કહેવાય છે કે તેમણે યોગની સંપૂર્ણ સાધના કરી હતી.
શ્રી અરવિંદની વિચારધારાના ત્રણ મુદ્દાઓ છે ––(૧સ્થિરતા, ૨) શાંતિ અને (૩) સમતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ાર
શ્રી કૃષ્ણમૂર્તિએ મનને ખાલી કરવાની નિષેધાત્મક વાત કરી છે ત્યારે શ્રી અરવિંદે વિધેયાત્મક વાત મૂકી છે કે મનને સ્થિર કરે. તે માટે તેમણે કહ્યું કે “અન્નમય કેલ (વાસના) અને પ્રાણમય કોષ (કામના) એ બનેથી ઉપર ઉઠીને મનમય કોષમાં આવે. મનની જેમ તમારા સ્નાયુઓ અને શરીરમાં પણ સંકલ્પ દ્વારા સ્થિરતા લાવે. તે છતાં મનમાં ચંચળતા, અચંચળતા બને આવ-જા કર્યા કરશે. એટલે જો તમારી નબળાઈ હોય ત્યાં ભાગવતી શકિત (માતાનું) આષ્ઠાન કરો અને તમારું અંતર ખુલ્લું કરો. તે માટે પ્રાર્થના, મૌન અને બીજી સાધના કરો જેથી શાંતિ આવશે. પણ જે તમારી સાથે મૈયાર નહીં હોય તે તમારું મન ચેતનાથી ઉપર દિવ્યતા તરફ જઈ શકશે નહીં. જો તમે મનોમય કોષથી ઉપર વિજ્ઞાનમય કોષમાં પહોંચી ગયા તે તમારામાં સુદઢ સમતા આવી જશે અને મૈયા ચંબકની જેમ તમને આનંદમય કોષમાં ખેંચી લેશે. જ્યારે સમતા આવી જાય છે ત્યારે પ્રભુ અને પ્રભુતા બન્ને આવી જાય છે. ત્યારબાદ અન્નમય અને પ્રાણમય કોષને ભોગ આપશે પણ એ ભેગ ઉપયોગ થશે. નિર્દોષ ભોગ પણ જીવનમાં ન હોય તો નીરસતા આવી જાય છે!”
હવે એને અનુરૂપ અરવિંદ-આશ્રમની કેટલીક વિગતે તપાસીએ. અરવિંદ આશ્રમમાં જે સાધકે જાય છે તેમને બધી સંપત્તિ ત્યાં સેંપી પિતાનું શેષ જીવન ત્યાં ગાળવાનું હોય છે. ત્યાં તેમને ખાનપાન અને વસ્ત્ર જોઈતાં અને સારા આપવામાં આવે છે. સાધનાને કઈ પણ પ્રકારનો નિર્દેશ કરવામાં આવતો નથી. ત્યાં મૌન વધારે રાખવાનું હોય છે. આશ્રમના, માતાજી (ચ બાઈ જે અરવિંદની સાથે સાધનામાં હતાં અને ત્યાંજ આશ્રમનું સંચાલન કરે છે.) ફુલવડે સાધનાને સંકેત કરે છે એમ કહેવાય છે. ત્યાં સાધના કરનાર એક સમૂહને લેવામાં આવ્યો છે; પણ સમૂહમાંથી સંસ્થા થતી નથી; ઘડતર થતું નથી.
ત્યાંથી જે લોકો છુટા પડે છે તેઓ સમાજમાં અનુકુળ રીતે ગોઠવાઈ શકતા નથી. શ્રી અરવિંદ જાતે સિદ્ધિઓ અને ચમત્કારોથી વિરૂદ્ધ હતા. તેઓ એમ કહેતા કે “અવ્યકત બળ સાથે હું વ્યક્તબળને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ .
સંબંધ બાંધી આખા વિશ્વમૈતન્ય ઉપર અહીંથી અસર પાડવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું.” પણ આપણે જોયું કે જગત ઉપર બીજુ વિશ્વયુદ્ધ આવ્યું; આઝાદી પછીના પ્રત્યાઘાત પડયા; પણ તેમાં શ્રી અરવિંદે કંઈક કર્યું હોય કે પ્રભાવ પાડ્યો હોય તેમ લાગતું નથી.
એકલી વ્યક્તિગત સાધનાથી ઘણીવાર માણસ સમાજ વહેવારથી અતડો અને નિવૃત્ત વૃદ્ધ જે થઈ જાય છે. જેમ વૃદ્ધો :પાસે અનુભવ હોય છે પણ તેઓ કંઈ કરી શક્તા નથી, બીજાને પણ કંઈ ને પુરૂષાર્થ કરવા દેતા નથી એમ આ વિચારધારા જુવાનને પણ ઘરડે બનાવી દે છે.
આ વિચારધારા સમગ્ર-સમાજ-વ્યાપી ન બની શકી. માત્ર થોડાક લોકોના રસની વસ્તુ બની ગઈ. એટલું જ નહીં શ્રી અરવિંદ સાથે કેટલીક વિસંગત વાત પણ જોડી દેવામાં આવી. શ્રી અરવિંદનાં મૃત્યુ પહેલાં તેમના લોહીમાંથી પરૂ નીકળતું હતું એટલે તેમના અનુયાયીઓએ એ વાત વહેતી મૂકી કે અરવિંદ યોગીના આ પરના કારણે ચર્ચિલનું પતન થયું. કયાંની વાત કયાં જોડવામાં આવી ? ગાંધી અને અરવિંદ
ઘણા લોકો એમ પણ કહે છે કે મ. ગાંધીજી રાજકારણમાં પડયા તેથી નીચા છે અને શ્રી અરવિંદ નથી પડયા એટલે ઊંચા છે. તે વાત ખાટી છે. ગાંધીજીએ રાજકારણની ગંદકી અને ગૂથી ડરીને ભાગી જવાનું કદિયે કબૂલ્યું ન હતું. તેમણે રાજકારણને શુદ્ધ કર્યું હતું અને ધર્મનીતિનાં તો તેમાં પ્રવેશાવ્યાં હતાં. શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરે તેમના માટે કહેલું: “ હું મારા વિચારો પ્રમાણે આચરી શકતો નથી એ મારી નબળાઈ છે, પણ મારા વિચારોને ગાંધીજી આચરણમાં મૂકીને સિદ્ધ કરી રહ્યા છે. “ ત્યારે શ્રી અરવિંદે રાજનીતિને યાગ એટલા માટે: કર્યો હતો કે તેની ગૂંચે અને ગંદકીઓથી તે અકળાઈ ઊઠયા હતા. વધારામાં તેમના ઉપર ભારત સરકારને દેશ-નિકાલને હુકમ પણ હતો..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
એક વખત મહાદેવભાઈએ ગાંધીજીને કહ્યું: “હું અરવિંદઆશ્રમમાં જવાને છું.”
ગાંધીજીએ પૂછયું. “અહીં કઈ વસ્તુ ખૂટે છે, જેથી તમને અરવિંદ-આશ્રમમાં જવાની જરૂર પડી !”
ગાંધીજીએ આ ટકોર એટલા માટે કરી હતી કે જીવનમાં ચંચળવૃત્તિ અને એકાંગી ન દ ન આવી જાય. મહાદેવભાઈને પાછળથી આ સત્ય સમજાયું. દર્શન સમાજ બનવું જોઈએ:
વહેવારમાં વ્યક્તિવાદથી એટલે જ મહાન નેતાઓ દૂર રહે છે. ભગવાન મહાવીર સમષ્ટિવાદી હતા. તેમણે દીક્ષા પછી બ્રમણ (વિહાર) ચાલુ જ રાખ્યું. અને કોને પ્રતિબોધ્યા તેમજ કેવળજ્ઞાન થઈ ગયા પછી પણ નિશ્ચત બેસી ન રહ્યા; પણ ઠેર-ઠેર બોધ આપતા જ રહ્યા. તેમણે સંઘની સ્થાપના કરી અને સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક, શ્રાવિકા એ ચારેય અંગેનો અનુબંધ જોડ. સંઘના દોષોને શુદ્ધ કર્યા. તેમણે નીચલા થરના લોકોને ગ્રામ-નગરધર્મ તથા માર્ગાનુસારીના ગુણ બતાવી સંધ સાથે અનુબંધ જોયો. આમ ભગવાન મહાવીરે સર્વાગી ક્રાંતિકાર બનીને સર્વક્ષેત્રે પ્રેરણા આપી.
ગાંધીજીએ તેમની વિચારધારાને વેગ આપે. જે વહેવારમાં વ્યકિતવાદી વિચારધારા છે તે બહુ બહુ તે વ્યક્તિ કે નાના સમૂહ સુધી સીમિત રહે, તે વિશાળ સમાજ માટે ન ઘડાય ત્યાંસુધી તે કેવળ પુસ્તકે સુધી સમાજને રહે સર્વાગી ક્રાંતિકાર મહાવીરે જેમ તેને પ્રયોગ કરી બતાવ્યો હતો તેમ વ્યકિતવાદી વિચારધારાવાળા લોકો કરી શકતા નથી. ગાંધીજીએ તેવો પ્રયોગ કરીને બતાવ્યો હતો. * એટલે શ્રી અરવિંદ કે શ્રીકૃષ્ણમૂર્તિની વિચારધારા વ્યકિતને ઉપયોગી છતાં, સમાજને તેથી માટે ભાગે કંઈપણ ફયદે થતું નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણ કે તે વ્યકિતઓ સમાજ પાસેથી પિષણ પામીને સમાજને કઈ (કુટુંબ, જ્ઞાતિ કે ધર્મસંધી પણ આપી શકતી નથી. તેઓ એકાંતવાદી બની કે કદી બનીને સ્વકેન્દ્રિત થઈ જાય છે. એમાં ખૂટેલાં તો ઉમેરાય તે એને કંઈક ઉપયોગ થઈ શકે. રશિયા-ચીન વગેરેની ભૌતિક વિચારધારા :
પણ, ભૌતિકતાપ્રધાન સમાજવાદી વિચારધારા આમ તે સંગઠનવાદી છે પણ ધર્મના પાયા વગરની છે. તેમાં સાધન-શુદ્ધિને આહ પણ નથી. રશિયા ચીન વગેરેની વિચારધારા એવી છે. ત્યાં સંગઠને છે, સંઘીકરણ પણ છે, પણ તે વ્યકિતની ચેતનાને દાબી દે છે, ત્યાં વ્યક્તિ-સ્વાતંત્ર્ય નથી.
, , , તે આવા સંગઠને પણ વિશુદ્ધ નથી. આપણે સંગઠને અને બીજી જે નિર્દોષ વ્યવસ્થા છે તેમાંથી 5 વાતો જોઈને તે જરૂર લઈ શકીએ વળી એના ભૌતિક વિજ્ઞાનથી ફાયદો પણ ઉઠાવી શકીએ, પણ એનાં અનિષ્ટાને બાદ તે કરવાં જ પહુશે.
ભૌતિકવાદી સામ્યવાદ અને વહેવારમાં વ્યકિતવાદી વિચારમાંથી એ કદાચ પસંદગી કરવાની આવે તે વહેવારમાં વ્યક્તિવાદી વિચારધારાને પસંદ કરવી પડશે, કારણ કે તેને પાયે આધ્યાત્મિક છે અને તેમાં જે કંઇ કમી છે તેને દૂર કરવા યથા શકય પ્રયત્ન થઈ શકે. આ રીતે બધી વિચારધારાને સમન્વય થાય તે દેશ અને દુનિયાને ઘણે લાભ થાય.
ચર્ચા-વિચારણું શ્રી પૂજભાઈએ ચર્ચાને આરંભ કરતા કહ્યું : “શ્રી અરવિંદ બે સંસ્કાર સાધક-સાધિકાઓનાં સહેજે નાખ્યા છે --) ઓછું એલવું. સમાજમાં આજે બિનજરૂરી લાટ ઘણે થાય છે, તેમાં શ્રેષ્ઠ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૬
બોલી, ઇશારાથી કામ લેવાય તે ઘણું ધમાલ આપે આપ ઓછી થઈ જાય. (૨) સ્વચ્છતા-દરેક વસ્તુને સાફ રાખે. તેમાં પણ કળાનો ઉમેરે કર્યો. આ બેય બાબતે સારી છે; પણ ગાંધીજીએ સમાજ વચ્ચે રહીને જે પ્રત્યક્ષ પ્રયોગ કર્યા, અલબત્ત તેમાં ચઢાવ–ઉતાર ઘણું આવ્યા પણ તેમનું ધ્યેય સ્પષ્ટ રહ્યું. તેમણે જગતના સાધકોને નવો આદર્શ આપે ! “તમો વહેવારમાં પણ જીવનને સામાજિક ઘડતર વડે સમષ્ટિવાદ તરફ વહાવો !”
શ્રી દેવજીભાઈ: “અમારે ત્યાં એક ગીતા-મંડળ રચાયું હતું. તેના પ્રેરક એક સંન્યાસીબાવા હતા અને ભકત બધા શ્રીમંત અને બુદ્ધિશાળી હતા. તેઓ ધૂન મચાવે, લેકે બેલે પણ આજીવિકાનો સાધને અશુદ્ધ. બાવાજી પણ તે અંગે કંઇ ન કહે ! આવાં ગીતામંડળોથી કંઇ ન થાય.
ગીતામાં સમષ્ટિવાદનું જે રહસ્ય છે અને જૈનસંઘએ જેને આચરી બતાવ્યું છે. તે તરફ ગયા વગર છૂટકો નથી.
એવી જ વાત ભૌતિકવાદ વિષે છે, મૂડીવાદી લેકશાહી લઈએ કે સામ્યવાદ લઈએ; બન્નેના પાયા ભૌતિકવાદ ઉપર જ છે; એક આધ્યાત્મિકતાને થે વહેવારમાં વ્યકિતવાદ-અંગત સ્વાર્થ વગેરેને પિષે છે, બીજે ભૌતિક સુખના માટે રાજ્યને ઓથે વહેવારમાં રાજ્યવાદને પિષે છે, જેમાં હિંસા, દમન, અસત્ય વગેરે દોષ પડયા છે સાથે અંતે વિશ્વબંધુત્વને ઇન્કાર છે. અટલે અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે જવું જોઈએ, જે રસ્તે ભ. રામકૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીરથી લઈને ગાંધીજીએ ગોઠવી આપે છે.” - -
' ' શ્રી. પુંજાભાઈ: “પણ આંધળું અનુકરણ ન થવું જોઈએ. અગાઉ ભૈરવજપ (પર્વત ઉપરથી પટકાઈને (ઝંઝાપાત કરીને) મરવું), કાશી કરવત મૂકાવવી જંગલમાં જવું કે બલિદાન આપવું વગેરે થતું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઋઉં
હતું. નરસિંહ મહેતા, કબીર, મીરાં જેવાઓએ સમાજના દરેક પ્રસંગમાં સિદ્ધિ સાધી; તેમ ગાંધીયુગ પછી એથીયે આગળ જઈને સમષ્ટિના કલ્યાણને માર્ગ સામુદાયિક રીતે વિશ્વમાનોએ ખુલ્લો કરવાનું છે તેથી વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિ ત્રણેયનું કલ્યાણ થાય.”
પૂ. દંડી સ્વામી : “યોગવશિષ્ટમાં “દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ”વાદ છે ત્યારે શ્રી અરવિંદે “સૃષ્ટિ તેવી દષ્ટિ” તે વાદનું સવિશેષનિરૂપણ કર્યું છે. સ્વામી માધવતીર્થે શ્રી અરવિંદના યોગ અને વેદાંત ઉપર “યોગ અને વેદાંત” નામનું સરળ પુસ્તક લખ્યું છે. તે વાંચવાથી શ્રી અરવિંદ અંગે ઘણી સ્પષ્ટતા થઈ જશે.
તેવી જ રીતે શ્રી એનીબેસેંટને સમજવા માટે બે સરળ પુસ્તકો સનાતન ગ્રંથાવલિ ભાગ-૧-૨માં વિવેચનપૂર્ણ બહાર પડયાં છે. તેઓ બ્રાહ્મવિદ્યાથિયોસેફિકલ સાયટીમાં વિદુષી થયાં છે. વ્યક્તિગત રીતે એમણે રાષ્ટ્રીય લડતમાં પણ ભાગ લીધો હતો. તેમણે શ્રીકૃષ્ણમૂર્તિને તૈયાર કર્યા. જેમનું એક કાળે ઘણું જ આકર્ષણ હતું. તેમના વિચારોમાં ઇશુ, બુધ, અને વેદાંતનું મિશ્રણ લાગે છે પણ મુખ્યતઃ બુદ્ધના સિદ્ધાંતોની અસર સવિશેષ જોવા મળશે.”
શ્રી દેવાભાઈ: “મને ભદ્ર અને વિદ્વાન ગણાતા લોકો કરતાં આમ જનતા ઉપર વધારે વિશ્વાસ છે. ભદ્ર લોકો સમાજમાં પિતાનું સ્થાન ઊંચું રહે તે માટે ભાષા, સંસ્કાર અને રહેણુકરણની ઓથે પિતે કંઈક ઉંચા છે” એવું અભિમાન સેવતા હોય છે. ઘણીવાર તેઓ લોકોને ઉંધે રસ્તે પણ દોરે છે. પણ, એકવાર જે લોકોને સમજાવી શકાય અને લોકો આપણું પાછળ હેય એ કોને સર્વાગી વિચારધારા પ્રમાણે ઘડી શકાય.
એકવાર એક વૃદ્ધ જૈન મુનિએ એકાંતમાં બેલાવી અને અનુબંધ વિચારધારા અંગે પૂછયું. અમારી વાત બાજુના બારી-બારણમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેલાં ભાઈ બહેને સાંભળતા હતાં, પછી તેઓ મારી પાસે ઘણીવાર સુધી સાંભળતા, પણ આજીવિકાના પ્રામાણિક સાધનો અને અમારે ચર્ચા-વિરોધ થતું. ઘણું સમજાવવા છતાં તેઓ આડી-અવળી અને આક્ષેપ વાળી ભદ્ર લોકોની વાત રજુ કરતા. એટલે આ અનુભવ બધાને થઈ શકે છે. તેથી મહારાજશ્રી કહે છે તેમ તેમને મીઠે સંપર્ક રાખતા રહે; પૂછે તે શાંતિથી ખુલાસો કરતા રહે-કંઈ એક એક દિવસમાં તેઓ બદલાઈ જાય એવી આશા રાખવી વધારે પડતી છે. તેઓ એકવાર ખેંચાયા તે પછી ખેંચાતા જ આવશે એમાં શંકા નથી; આપણે તેમને પ્રેરણા આપી આપણા તરફ ખેંચવા જોઈએ.”
શ્રી સુંદરલાલ : કાંતિની શરૂઆત ભલે વ્યક્તિ કરે પણ પછી તે વિચારધારા અને આચરણ સમાજવ્યાપી અને તેમાંયે ખાસ તે સંસ્થા, દ્વારા સમાજવ્યાપી બનવાં જોઈએ. એ નિયમ દરેક ક્ષેત્રને એક સરખો જ લાગુ પડે છે.
(૪-૧૧-૧૧)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] સત્યનું દર્શન
વ્યા
દર્શન-વિશુધ્ધિના મુદ્દામાં ઘણું જ અગત્યને મુદ્દો હોય તે આ છે. જ્યાં સુધી માનવ નિમાં વાપક અને સર્વાગી સત્યના દર્શન ન થાય સુધી એની સાધના ૧૫ક નથી બનતી. વ્યાપક સત્યદર્શનમાં મુખ્યત્વે ત્રણ અંતરાયો છે –(૧) પક્ષાંધતા : કુસંસ્કારોના કારણે ઘણીવાર પક્ષાંધતા આવી જતાં સત્યના દર્શન થતાં નથી. (૨) દીનતાઃ એ પણ અંતરાય છે. તે માટે અજ્ઞાન, આળસ, અંધવિશ્વાસ વગેરે કારણભૂત બને છે. (૩) એક્ષત-આમ: સત્યના વિભિન્ન રૂપે સારી પેઠે નહીં સમજવાને લીધે પેદા થયેલ એકાંત આગ્રહ.
આ ત્રણે દેષને દુર કરવા માટે ત્રણ વસ્તુઓની જરૂર છે - (૧) નિષ્પક્ષતા, (૨) પરીક્ષા (૩) સમન્વયશીલતા. આ ત્રણે ભેગા થાય તે વ્યાપક સ :- દર્શન થઈ શકે છે. હવે આપણે એક એક ગુણ ઉપર વિચારીએ.
નિપક્ષતા : સૌથી પહેલાં નિષ્પક્ષતાને લઇએ. એક ચિત્ર ઉપર બીજું ચિત્ર ઉપસી શકતું નથી; સિવાય કે નીચેના ચિત્રને બીજા રંગથી દેરવામાં આવે. એવી જ રીતે હદય પહેલાંથી જ સંસ્કાર, પક્ષપાત, કે પૂર્વગ્રહના રંગથી રંગાયેલું હોય તે તેના ઉપર સત્યનું ચિત્ર ઉઠી શકતું નથી. કાં તે એ દેશોને કાઢવા પડે કાં ઉપશમન-દબાવવા પડે.
બે મંકોડાનું દષ્ટાંત લઈ એ. એક રહેતું હતું મીઠના પહાડ ઉપર અને બીજો રહેતો હતો સાકરના પહાડ ઉપર. બન્ને વચ્ચે મિત્રતા બંધાઈ ગઈ. બંને જણ પિતાપિતાના સ્થાનની ખૂબ જ પ્રશંસા કરતા. અને એકબીજાને ત્યાં જવાનું નિમંત્રણ આપતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવાર સાકરવાળા મંકડે મીઠાવાળા મંકોડાને પિતાને ત્યાં લઈ ગયો. તેણે સાકરનો ગાંગડે તેને આપે. પણ, મીઠાવાળા મંકોડાએ યુથ કરતાં કહ્યું : “અરે, આ તે સાકર કેવી છે?”
સાકરવાળા મકડાને આશ્ચર્ય થયું. તેણે મીઠાવાળા મકડાના મેં તરફ જોયું તો ત્યાં પહેલાંથી મીઠાની કણી હતી. તેણે એ કઢાવી નાખી, પછી જ મીઠાવાળા મંકોડાને સાકરની મીઠાશને ખ્યાલ આવ્યો.
એવી જ રીતે જ્યાં સુધી વાસનાનો મેહ ન મુકાય ત્યાં લગી સત્યને સ્વાદ ન આવી શકે. સત્ય માટે પૂર્વગ્રહ છોડે સર્વપ્રથમ જરૂરી છે. એટલે જ જૈનસમાં કહ્યું છે :
धम्मो सुद्धस्स चिट्ठई |. –કમમાં કમ એટલું તો એણે કરવું જ જોઈએ કે જ્યાં સુધી બીજાની વાત ઉપર વિચાર કરી રહ્યો છે ત્યાં સુધી સદાને માટે પૂર્વગ્રહ ન છેડી શકે તે તેટલા સમય સુધી તે છોડે.
નિપક્ષતા માટે બે વસ્તુને ત્યાગ જરૂરી છે –(૧) સ્વત્વ મેહને ત્યાગ (૨) કાળ મોહને ત્યાગ.
(૧) સ્વત્વ મેહનો ત્યાગ: પિતાની માનેલી વસ્તુ જ સારી છે એમ સમજવાનો મેહ સ્વત્વ મેહ છે. કેટલાક લોકોને સત્યની પરવા દેતી નથી. તેઓ સત્યને નિર્ણય પિતાપણુથી કરે છે. અમારી ભાષા, અમારે પિશાક કે અમારું જ બધું સારું; એ રીતે બધા ઉપર સત્યની છાપ મારવી એ સત્ય શોધ નથી. પિતાપણું જે જે કારણોથી થાય છે તેને સચ્ચાઈની સાથે કોઈ સંબંધ નથી. પિતાપણું જે કારણથી થાય છે તેમાં જન્મ, સંગતિ, સંસ્કાર વગેરે કારણે છે. વાતાવરણ અને સંસ્કારોના કારણે તેને તેની આસપાસની દુનિયા જ સારી લાગે છે. માણસને જન્મ અગાઉથી કંઈ નક્કી થતું નથી કે તે સારા ધર્મ કે અમૂક જ્ઞાતિમાં જન્મે. એ તે પૂર્વકર્મ સંયોગના કારણે થાય છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
ત્યાં પણ આત્મા એ કહી શકતા નથી કે આ જન્મ પહેલાં તે કયાં હતો અને હવે પછીને તેને જન્મ કયાં થશે ? એવી અવસ્થામાં સત્યની કસોટી જન્મપ્રાપ્ત ધર્મ કે જ્ઞાતિ આદિ નથી, પણ પ્રાણીમાત્રનું હિત કે બહુજન હિત છે. સત્ય આવતાં માણસ નમ્ર અને ઉદાર થાય, ખોટું અભિમાન ન કરે તેમજ બીજાને નીચા પણ ન પાડે. સત્ય શોધકે તે સત્ય જ્યાં જ્યાં પડયું છે, ત્યાં ત્યાંથી તારવવું જોઈએ.
સ્વત્વ મેહને લીધે અનેક દોષ પેદા થાય છે; જે સ્વ–પર કલ્યાણમાં બાધક છે. તેમાં મુખ્યત્વે (૧) સત્યની ઉપેક્ષા, (૨) સત્ય વિરોધ, (૩) જૂઠની વકીલાત, (૪) ઉપેક્ષક એપહરણ, (૫) ધાતક શ્રેયપહરણ, (૬) સત્યને અસ્વીકાર
સ્વત્વમોહી સત્યની ઉપેક્ષા તે કરે જ છે પણ ઘણું વખત સત્ય ગળે ઊતરતું હોય તેનો વિરોધ, વિરેાધ ખાતર કરતો રહે છે. તે પિતાની માનેલી વાતો ઉપર વૈજ્ઞાનિકતાની છાપ લગાડીને જૂઠી વાતને સાચી સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જેમકે બીડી, સીગરેટ, ચા વગેરેના વેપારીઓ જાહેરાત કરે છે કે બીડી કબજીયાત મટાડે છે; સીગરેટ લિજજતદાર છે; ચા અમૃત છે વગેરે. આમ સ્વત્વમોહી સામાન્ય વાતનું ખોટું મૂલ્યાકન કરે છે અને ખોટી પ્રશંસા કરી બીજાના ખરા શ્રેયનું અપહરણ કરે છે.
એક દાખલો લઈએ. વરાળની શોધ કરનારે તેની શકિતનું જ્ઞાન જગત સમક્ષ મૂ કર્યું. ત્યારે ઘણું કહેશે કે અરે એમાં શું? એ તો અમે પણ જાણતા હતા ! કોઈ કવિની કવિતા સાંભળીને ઘણુ કહે કે અરે! એમાં શું નવાઈ કરી; એની રચનાની અમને ખબર હતી કારણકે એમાં જેટલા વર્ષો છે તે તો અમારા પરિચિત છે.
એવી જ રીતે સ્વત્વમોહી, શબ્દની ખેંચતાણ કરી, પિતાને માનીતે અર્થ કાઢી લે છે અને જે ધર્મે કે શાસ્ત્રએ શોધ કરી હોય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
છે તેના નું અપહરણ કરી લે છે. ઘણા તે બીજાના ધર્મશાસ્ત્રો ઉપર “રી કરી છે એ પણ આક્ષેપ કરવા પાર થઈ જાય છે. ઘણીવાર સંદર્ભને અર્થ છેડી મનગઢત અર્થ સુદ્ધાં બેસાડે છે. જેમકે વેદમાં “અગ્નિ” શબ્દ આવે છે તેને અર્થ ધ્યાન કરે અને પછી ધ્યાનની વાત અમારે ત્યાં છે એમ કહેવું, આ રીતે ઘાતકશ્રેયોપહરણ કરે છે.
સ્વહીને મોટામાં મોટો દેશ તો એ થાય છે કે ગમે તેવા યુગસત્ય ઉપર પિતાના દેશ, જાતિ, ધર્મ વગેરેની છાપ ન લગાડી હોય તે તે તેને માનવાથી ઇન્કાર કરે છે. મતલબ કે તે મૃત ઢિઓ, ભૂતકાળના રૂઢ ગૌરવગાન કે રૂઢિમસ્ત માનવ ઉપર લાખ રૂપિયા ખર્ચા નાખે છે; પણ જીવિત ધર્મ કે જીવિત સત્ય છે. ઉપેક્ષા સેવે છે. એટલે નિષ્પક્ષતા માટે રચવમેહને ત્યાગ જરૂરી છે.
(૨) કાળમોહ: નિષ્પક્ષતા માટે કાળમેહનો ત્યાગ કરી પણ જરૂરી છે, કાળમોહી કઈ પણ વસ્તુ પ્રાચીન કે નવીન હોય તે જ તેને સત્ય કે ઉચિત સમજે છે. તે સત્યને તેની કલ્યાણ પરિતા કે ઉપયોગિતાની દષ્ટિએ અપનાવતા નથી. એટલે પ્રાચીનતા કે ' તને મેહ નિષ્પક્ષતામાં બાધક છે.
પ્રાચીનતા મહી કોઈ પણ વાતની ઉચિતતા કે અનુચિતતાને વિચાર કરતો નથી; તે દરેક પ્રાચી. ને જ સત્ય માનવા પેવ છે. એટલે સત્ય જયારે યુગાનુરૂપ નવા ઢબે આવે છે તે “ આ નવું છે” એમ કહી તે એને તિરરકાર કરે છે, તેને હડસેલે છે અને જૂનાના વિકૃત-રૂપને ચૂંટી રહે છે. તેને લીધે તે સાયનું ભોજન કરી શકતા નથી તેમ જ અસત્યરૂપી જળ મળને પણ ત્યાગ કરી શકતો નથી. સ્વમોહીની જેમ પ્રાચીનતા-મોહીમાં પણ છ દોષો પ્રવેશી જાય છે–પ્રાચીન મહી કયારેક એવી ભ્રમજાળમાં ફસાઈ જાય છે કે તે રૂ૫ક, કલ્પના અને ઈતિહાસને એક જ માને છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
અવતારી વ્યક્તિઓમાં દિવ્યતાને માની લે છે અને એમ જ માને છે કે સત્ય તે અમારા આ પૂર્વજોએ જ શોધ્યું હતું, તેમાં સુધારો થઈ શકે જ નહીં. જગત તે કળિકાળના કારણે વિનાશ-ભણ જઇ રહ્યું છે; તેને કોઈ રોકી શકવાનું નથી. નવા વિચારકોને વિરોધ કરતાં તે કહે છે –“શું અમારા પૂર્વજો મૂર્ખ હતા? શું તમારા વગર જગતને ઉદ્ધાર નહીં થાય? તમે જ એક ડાહ્યા છે ?”
પ્રાચીનતા મોહી એ વાતને ભૂલી જાય છે કે જેને વારસે તો નવીનને વારસારૂપે મળે જ છે; સાથે ત્યારબાદનું નવું જ્ઞાન પણ ઉમેરાય છે. તે ઉપરાંત જનાનાં નાનાં યુગાનુરૂપ પરિવર્તન કે સંશોધન થાય તે તેમાં પૂર્વજોનું અપમાન થતું નથી. જે પૂર્વજો આજે હોત તો તેઓ પણ દેશ-કાળ-પરિસ્થિતિ-પ્રમાણે તેમાં ફેરફાર કર્યા વગર ન રહેત. સુધારા કરનાર ઉપર ઘણીવાર એવું લાંછન લગાડવામાં આવે છે કે તેઓ જને જ્ઞાનના એઠા ટુકડા ખાઈને ઉર્યા છે; તે છતાં નવીન જે બીજાણુઓ હોય છે–તે એ ટુકડાને એવું મહત્વ આપે છે કે તેમાંથી તે સામા ય માણસ એક પરમાત્મા થઈ
પ્રાચીનતા મેહી બોની પ્રબળતાને લીધે ઘણી ધર્મ સંસ્થાઓને પ્રાચીનતાની છાપ લગાડવી પડી . ધર્મસંસ્થા તે ધર્મ કે સત્યને અમૂક દેશકાળ માટે કાર્યક્રમ છે. સાયને અનાદિ-અનંત કહી શકાય પણ તેના માટે બનાવેલ કાર્યક્રમ અનાદિ-અનંત કહી શકાતું નથી.
પ્રાચીન કરતાં અર્વાચીન (નવીન) માં ત્રણ વિશેષતાઓ વધારે છે:-(૧) “ સારા થવાનો અવસર વધારે હોઈને નવીન વર્તમાનથી વધારે નજીક છે, ત્યારે પ્રાચીન દૂર છે. (૨) જુની વાત વિકૃત થઈ ચૂકી હોય છે. નવીન માટે તરત તે સંભવ નથી. (૩) પ્રાચીનકારને જે અનુભવ વગેરે મળ્યો છે તેના કરતાં નવીનકારને કંઈક વધારે જ મળે છે. એટલે પ્રાચીન કરતા નવીન સત્યની વધારે નજીક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
પ્રાચીનતાના મેહની જેમ નવીનતાને મેહ પણ સત્યદર્શનમાં એટલો જ બાધક છે. નવીન માત્ર હેવાથી કઈ વસ્તુ સારી થઈ જતી નથી, જૂની વસ્તુ ઉપર વિકૃતિ આવવી એ પણ એક અર્થમાં નવીનીકરણ જ છે તો એ નવીન-વિકૃતિને મૂળ કરતાં સારી કઈ—રીતે ગણી શકાય ? એટલે વિકૃતિને દૂર કરવી. સંશોધન કરી મૂળ વાતને પ્રગટાવવી એ પણ ખરાબ તે નથી જ. વૈદિક ધર્મની વર્ણવ્યવસ્થા જૂની છે. આજે તે છિન્નભિન્ન થઈ ચૂકી છે પણ ગાંધીજીએ તેને નવારૂપે આવશ્યકતા પ્રમાણે ગોઠવી, તે તે પ્રાચીન હોવાથી અસત્ય કહી શકાશે નહીં. ઈસ્લામ ધર્મમાં વ્યાજ ન લેવાનું વિધાન છે. આજે કઈ નવારૂપે તે વાતને રજુ કરે તે પ્રાચીન હોવાના કારણે તે અસત્ય થઈ જતી નથી! પ્રાચીન જે ઉપયોગી સ્વરૂપે નવા સંસ્મરણમાં રજૂ થાય તો તે પણ નવીન જ છે,
પરીક્ષતા : સત્ય-દર્શન માટે બીજી વસ્તુ હોવી જોઈએ, તે છે પરીક્ષતા. જે વ્યક્તિ નિષ્પક્ષતા મેળવી લે છે તે પરીક્ષા પણ સારી પેઠે કરી શકે છે. પરીક્ષાને અર્થ છે–સત્ય, અસત્ય કે સારા-નરસાની તપાસ કરવી.
પરંપરાથી આવેલ સત્યની કસોટી એ જ છે કે તે દેશકાળ–પ્રમાણે કલ્યાણકારી છે કે નહીં ? પરીક્ષકે આવી પરીક્ષા કરવી જોઈએ તો જ તેને સત્યદર્શન થઈ શકે. અમુક વસ્તુ પૂર્વજો માનતા આવ્યા છે કે પરાપૂર્વથી ચાલી આવે છે માટે તે સાચી છે, એ સત્યદ્રષ્ટાનો જવાબ ન શોભે અને ન હેઈ શકે.
પરીક્ષક માટે ત્રણ વસ્તુઓ જરૂરી છે -(૧) વિચારતા, (૨) અદીનતા (૩) પ્રમાણ જ્ઞાન.
(૧) વિચારતા : કોઈ પણ વસ્તુ ઉપર શ્રદ્ધા માટે જરૂરી છે. તે માટે સાદી સમજણ કે બુદ્ધિ ચાલી શકે. વિદ્વત્તા હોય તે વધારે સારું. વિચારતા સાથે ખરૂં હૈયું હેય તે હિત-અહિત કે કલ્યાણઅકલ્યાણને વધારે સ્પષ્ટતાથી સમજી શકાય છે. '
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
(ર) અદીનતા: વિચારકતા માટે મોટો અંતરાય કુસંસ્કારોને છે. તે દૂર થાય તે વિચારતા સહેલાઇથી આવી શકે છે. એનાં કારણે ઘણીવાર દીનતા આવી જાય છે અને જો કો ભલા બુરાની તપાસ કરી શકતા નથી. તેઓ ધર્મ-શાસ્ત્ર દેવ, ગુરુ અને રૂઢિગત ક્રિયાકાંડની પરીક્ષા કરતા ગભરાય છે કે આપણે આ બધાં પૂજનીયની પરીક્ષા કરીએ એમાં એમને અવિનય થાય છે. માટે જે છે તે જ સાચું છે. અંતે તેઓ રૂઢિાસ બની જાય છે. કેટલાક એ દીનતાને વિનય ગણતા હોય છે; પણ વિનય અને દીનતામાં મોટું અંતર છે. વિનય ગુણ છે જ્યારે દીનતા દેશ છે, તે ખુશામત તરફ વળે છે. પિતાના સ્વાર્થ કે લાભ માટે દીન-લોકો ધર્મ-શાસ્ત્ર વ. ની ખોટી વાતોને પણ ટેકો આપતા હોય છે, એથી રવ. પરવંચના થાય છે, ખરી વાત તે એ છે કે કોઈ શાસ્ત્ર, ધર્મ, દેવ; ગુરુ વગેરેની પરીક્ષા કરવાથી કોઈને અવિનય કે અભક્તિ થતાં નથી.
પરીક્ષા પાંચ પ્રકારની હોય છે – (૧) ગુરુ પરીક્ષા : જેમાં ગુરુ પરીક્ષકના સ્થાને હોય છે. (૨) દ–પરીક્ષા : બે વિદ્વાન કે પહેલવાનને જ્યાં વિવાદ કે
કુસ્તી થાય છે અને શ્રેષ્ઠતા વિજેતાની
જાહેરાત થાય છે. (૩) આલોચના પરીક્ષા ઃ કોઈની પણ સમાલોચના કરવી; એમાં
સમાલોચક કૃતિકાર કરતાં શ્રેષ્ઠ હોય, તે
જરૂરી નથી. (૪) ઉપ-પરીક્ષા : કોઈ ગ્રંથ કે શાસ્ત્રને બીજાથી મેળવવા
અગર દાખલાને જવાબ, આપેલ જવાબ સાથે મેળવવો. એમાં પ્રત્યક્ષ કોઇનું અપમાન થતું નથી.
૧૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
(૫) વિનય-પરીક્ષા : આ પરીક્ષામાં પરીક્ષય વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રતિ
બહુમાન રાખીને શિષ્ટાચારની સાથે, મનવચન કાયાના વિનય સાથે પરીક્ષક પરીક્ષા કરે છે. જેમકે પરીક્ષક કહેશેઃ આપની વાત સાચી હશે, પણ મને હજુ ગળે ઊતરી નથી, હું સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છું. અથવા એમ કહેશે કે તમારી વસ્તુનો ઉપયોગ અગાઉ હતો. હમણું નથી એટલે કે તે યુગ બાહ્ય થઈ ગઈ છે. તેની પૂર્વપ્રકારિતાને લીધે હું સવિનય તેના પતિ
કૃતજ્ઞ રહીશ. આ પ્રમાણે પરીક્ષાઓ કરવાથી ધર્મ-શાસ્ત્ર, ગુરુ કે દેવ ની અશાતના થતી નથી; જિજ્ઞાસા ભાવે પૂછવું એ પણ પરીક્ષકતાને એક પકાર છે,
(૩) પ્રમાણ જ્ઞાન : પરીક્ષકના માટે પ્રમાણે જ્ઞાનની ઘણું જરૂર છે. કયા પ્રમાણને ક્યાં અને કેટલું મહત્વ આપવું જોઈએ એનું યર્થાથ-જ્ઞાન ન હોવાથી માણસમાં પરીક્ષકતા આવતી નથી. જેમકે શાસ્ત્રપ્રમાણું આવશ્યક અને ઉપયોગી છતાં દરેક બાબતમાં શસ્ત્રિ-પ્રમાણ ઉપયોગી થતું નથી; કારણ કે શાસ્ત્ર જુદાં જુદાં છે. એક વાતનું અલગ અલગ વિધાન પણ જયાં જોવા મળે ત્યાં કયું શાસ્ત્ર પ્રમાણ માનવું કયું અપ્રમાણ? એ પ્રશ્ન થશે. એટલે શાસ્ત્રનો ઉપયોગ કેવળ, એને મહાપુરુષોના અનુભવના સાક્ષી તરીકે ગણી તેનાથી આગળ ધપવા પૂરતું કરવામાં આવે એટલે સુધી ઠીક છે, પણ માત્ર તેને જ સત્ય-દર્શનનું સાધન માની ન શકાય. શાસ્ત્રનું સ્થાન ન્યાયાલયના સાક્ષી જેવું છે, તે તે ન્યાય તોળવા માટે પ્રમાણ મનાય અને ન પણ મનાય; એવું જ શાનું છે; કારણ કે સાક્ષીઓ પરસ્પર વિરોધી હોઈ શકે. એટલે તે અને તે પિતાને વિવેક રાખી સત્યાસત્યને નિર્ણય કર જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્ર વાત ને પ્રમાણ માનતી વખતે ત્રણ વસ્તુઓ જેવી જરૂરી છે:-(૧) તે બીજા કોઈ પ્રબળ પ્રમાણ વતી ખંડિત ન થતી હોય, (૨) દેશ કાળ પરિસ્થિતિ પ્રમાણે સંભવિત જણાય, (૩) તે અહિતકર ન હોય. માત્ર કલ્પના અતિશયોક્તિ કે ચમત્કારની વાતો શાસ્ત્રમાં લખી હેય તો ત્યાં આ ત્રણે વસ્તુઓ વડે તપાસ કરવી જોઈએ!
- પ્રત્યક્ષને ઉપયોગ પણ પ્રમાણમાં સાપેક્ષ રીતે જ કરે જોઈએ. સૂર્ય અને ચંદ્ર આપણને એક સરખા લાગે છે પણ તેના દૂરપણુના કારણે ચંદ્રમા કરતાં સૂરજ અનેકગણું મટે છે. પદાર્થોના નિશ્ચિત કાર્ય-કારણ સંબધનું જ્ઞાન તર્ક કહેવાય છે એનો પણ ખૂબ ઉપયોગ છે. સાધન વડે સાધ્યનું જ્ઞાન થવું તે અનુમાન છે; એને પણ પ્રમાણ જ્ઞાનમાં ઉપયોગ છે. ખોટી તક પ્રમાણ ન માની શકાય. તર્ક સાથે શ્રદ્ધા અને હિતબુદ્ધિ હેવી જોઈએ; માત્ર યુક્તિઓથી બેટી વસ્તુને સાચી સિદ્ધ કરવાની વાત તર્ક નથી, તકભાસ છે. કહ૫ના, ભાવના, સંભાવના, ટેવ અને માન્યતા એ બધી વાતે અંગે વિવેક કરવો જોઈએ,
આ પ્રમાણે પરીક્ષકતા આવવાથી માનવ પોતાના જીવનમાં સત્યનાં દર્શન કરી શકે છે.
સમન્વય શીલતા : આ પણ સત્યદર્શન માટે જરૂરી છે. નિષ્પક્ષતા અને પરીક્ષકતા વડે સત્યદર્શનની સામગ્રી મળવા છતાં, તે સામગ્રીને ત્યાં સુધી બરાબર ઉપયોગ થઈ શકતો નથી જ્યાં સુધી સમન્વયશીલતા ન આવે. મકાન બનાવવાની બધી સામગ્રી પડી છે, પણ કઈ જગ્યાએ કોને, કેટલે ઉપયોગ છે? તેનું યથાવસ્થિત જ્ઞાન ન હેય તે મકાન સરખું બની શકશે નહીં. એવું જ સત્ય સામગ્રીનું છે. કોને, કયાં અને કેટલા પ્રમાણસર ઉપયોગ કરવો એવું જ્ઞાન ન હોય તે સત્યજ્ઞાન-સામગ્રી સફળ થઈ શકે નહીં. તેમ જ સત્ય કલ્યાણકારી થઈ શકે નહીં, સમન્વય સત્યાંશને ઉચિત માત્રામાં મેળવીને કલ્યાણકારી સત્ય તૈયાર કરી દે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
પણું, સાચી જૂઠી વાતોને ભેળવી દેવી એનું નામ સમવય નથી; તે તે સમન્વયાભાસ જ છે. એના માટે સાધારણ રૂપ અને પરિસ્થિતિ વિશેષ, બન્નેને વિચાર કરવો જોઈએ. ઘણું વસ્તુઓ સામાન્ય રીતે કલ્યાણકારી હોય છે અને ઉપયોગ કરતી વખતે પણ કલ્યાણકારી હોય તે તે ઉભય કલ્યાણકારી સત્ય સમન્વય કહેવાય. દા. ત. મૈત્રી કલ્યાણકારી છે પણ જો કોઈ એવી દુષ્ટ વ્યક્તિની મૈત્રી કરતાં નુકશાન થાય તે તે કલ્યાણકારી નહીં ગણાય; અહીં મૈત્રી કરવી એ સામાન્ય સત્ય છેદુષ્ટ સાથેની મૈત્રી અકલ્યાણકર લઈ ને નુકશાનકારક છે. સજજનની મૈત્રી ઊભય કલ્યાણકારી છે. એવી રીતે સામાન્ય સત્યમાં કોઈ ખરાબ છે; પણ કઈ શીલવતી સ્ત્રી ઉપર દુષ્ટજન બળાત્કાર કરવા તૈયાર થાય ત્યારે ક્રોધ આવી જવો; તે સામાન્ય (સંપૂર્ણ) સત્ય નથી; પણ અવસર સત્ય તો છેજ. તેને અવસર સમન્વય કહી શકાય.
જે જે રૂપે સત્ય છે તેને તે રૂપે સમન્વય ન કરતાં બીજા રૂપે સમન્વય કરે એ મિથ્યાસમન્વય છે. પણ સહુથી ખરાબ વાત તે એ છે કે સામાન્ય રૂપે પણ જે વસ્તુ સત્ય નથી અને અવસરે પણ સત્ય નથી; તેને સમન્વય કરે તે તદન બરાબર નથી. જેમ વર્ણભેદ, રંગભેદ, જાતિપતિ કે નાતજાતના ભેદે કરવા તે સામાન્યરૂપે હિતકર નથી, તેમજ વિશેષરૂપે પણ હિતકર નથી. ઘણીવાર માત્રા-પ્રમાણે સમન્વય થાય છે. અમુક વસ્તુ અમુક માત્રા સુધી સારી હોય છે, પણ વધારે માત્રામાં લેવાથી તે નુકશાનકારક નીવડે છે. આમ પરિસ્થિતિને વિચાર કરીને સમન્વય કરવો પરિસ્થિતિ સમન્વય છે. એના વગર એતિહાસિક ઘટના કે તને યથાર્થરૂપે જાણી શકાય નહીં. જ્યારે જે દેશમાં અનાજ પેદા નહોતું થતું ત્યાં લોકો માંસાહાર કરતા તે તે દેશ-કાળની પરિસ્થિતિવશ અનિવાર્ય આવેષ્ટરૂપે ક્ષમ્ય માની શકાય. પણ આજે જ્યાં અનાજ પેદા થઈ શકે છે ત્યારે ત્યાં માંસાહાર કરે
ગ્ય કે સત્ય ન જ ગણી શકાય. એક યુગનું સત્ય, બીજા યુગ માટે પણ સત્ય છે એમ માનવું અજ્ઞાન છે, સત્યની કસેટીએ જે દરેક યુગે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
ખરૂં કરે તેને જ સત્ય માની શકાય. પરિસ્થિતિ-સમન્વયથી, અન્ય યુગના સત્યની નિંદા, અધિળું અનુકરણ કે વર્તમાન યુગના સત્યના વિસ્મરણથી માનવ બચી શકે છે અને વ્યાપક સત્યનું દર્શન કરી શકે છે.
કાવ્યોમાં અર્થ બદલવા માટે અલંકાર, લક્ષણ, વ્યંજના અને તાત્પર્યા વૃત્તિનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. કોષમાં એક શબ્દના અનેક અર્થો બતાવેલા હેઈ અનેકકાર્ય શબ્દોને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. કહ્યું છે “શકિતગ્રહ વ્યાકરણેપમાનકોશાડપ્ત વાકયાદુ વ્યવહારત” કોઈ પણ શબ્દનું અર્થગ્રહણ વ્યાકરણ, ઉપમાન, કષ, આપ્ત વાક્ય, પ્રસંગ અને વહેવારથી થાય છે. આમ શબ્દનો પ્રસંગ, પ્રકરણ તેમજ અર્થ સંગત અર્થ કરવો એને શબ્દ-સમન્વય કહેવામાં આવે છે. આ શબ્દ સમય ત્રણ પ્રકાર છે. સયુકિતક, અયુક્તિક અને અત્યુકિતક.
સયુક્તિક શબ્દ સમન્વય તેને કહેવામાં આવે છે કે જ્યાં શબ્દને અર્થ યુકિત-તર્ક વગેરેને કારણે બદલ બરાબર ગણાય છે. જેમકે પૈગંબર કે મસીહા શબ્દને અર્થ લગભગ તીર્થ કર–અવતારના અર્થમાં વપરાય છે. એવા જ અર્થમાં ઈશ્વર, ગોડ, ખુદા, પરમાત્મા પણ વપરાય છે. ત્યારે ખુદા એટલે ઈશ્વર એ સમન્વય કરો સયુકિતક ગણાશે...એવી જ રીતે લક્ષણ કે તાત્પર્યા વૃત્તિથી શબ્દને યુકિતસંગત અર્થ કરવો એ પણ સયુતિક જ છે. જેમકે “અમૂક માણસે નવી દુનિયા બનાવી !” અહીં નવી દુનિયા એટલે પૃથ્વી-ગ્રહ વગેરે નહીં પણ ન–સમાજ ઊભે કર્યો એ અનિવાર્ય અને સયુકિતક છે.
અયુકિતક શબ્દ સમન્વયમાં શબ્દને અર્થ બદલવો, યુકિતસંગત ન હોય પણ તેમાંથી કાં તે એ અર્થ વ્યંજના વૃત્તિથી ધ્વનિત થતો હેય, અથવા પરિસ્થિતિ પ્રમાણે એ અર્થ બદલે યોગ્ય જણાતો હોય, ત્યારે ભલેષ રૂપક વગેરે ઘટાવીને અર્થ બદલ પડે છે. જેમકે “કુર્બાન કે બલિદાન ”ને અર્થ કેવળ પશુને મારવા એ નથી; પણ મન અને ઇંદ્રિયોને મારવાં એ પણ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
* અત્યુતિક શબ્દ સમન્વયમાં યુકિતથી અલગ, ઉપમા વગેરે વડે શબ્દનો અર્થ બદલવામાં આવે છે. જેમકે “જૂના જમાનામાં આર્ય લોકો અગ્નિની ઉપાસના કરતા હતા.” અહીં અગ્નિને અર્થ ધ્યાન તરીકે ઘટાવી શકાય છે. જેમ અગ્નિ કચરાને બાળી નાખે છે તેમ ધ્યાન પણ આત્મ-મળને બાળી નાખે છે. એટલે અહીં અગ્નિને અર્થ ધ્યાન કર, એ અત્યુક્તિક શબ્દ સમન્વય ગણાશે.
આ રીતે નિપક્ષતા, પરીક્ષક્તા, સમન્વયશીલતા એ ત્રણે તત્ત જીવનમાં આવે તો સત્યનાં દર્શન થઈ શકે. પણ અહીં વ્યાપક સત્યનાં દર્શન માટે સંગઠને અને સંગઠિત બળે સાથે એને અનુબંધ હોવો જોઈએ; નહીં તે તે કેવળ વ્યકિતગત રહેશે અને વ્યાપક થઈ શકશે નહીં.
ચર્ચા-વિચારણું
શ્રી. પુંજાભાઈએ ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “હું માનું એજ સત્ય” એને બદલે “વ્યાપક હેય તે સત્ય” અથવા “સત્ય હોય તેજ સારું અને મારૂં” એવા વિચારો ફેલાવા જોઈએ. કોઈ કાળે કઈ પરિસ્થિતિને અનુસરી ને અમૂક મર્યાદાઓ સ્વીકારાઈ હશે; તેને ધર્મ મનાયો હશે; પણ પછી એને ન માનનાર ને નાસ્તિક, કાફિર વગેરે કહેવાથી નુકશાન જ થયું છે એમ ઈતિહાસના પાને સાબિત થાય છે. પણ હવે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને સમજીને પરિવર્તન કર્યા વગર છૂટકો નથી. જેમકે એક દેશમાં એક પ્રાંતમાં હિંદુઓમાં કાકાઈ ભાભાઈ સંતાને વચ્ચે લગ્ન થતાં નથી, ત્યારે બીજા પ્રાંતમાં તેને જ ઉચ્ચ ગણવામાં આવે છે. મુસલમાનેમાં કાકાની દીકરી કે જેને હિંદુ બેન ગણે છે, તેને પરણવાનો રિવાજ છે. દક્ષિણમાં મોટા ભાગે બહેન-દીકરી માટે મામો જ પહેલી પસંદગી અને યોગ્ય ગણાય છે. ઋષભદેવના સમયે ભાઈ-બહેનનાં લગન થતાં હવે તે નથી થતાં. આમ વ્યાપક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
સત્યની કસેટીએ દરેક વાતને કસીને લોકકલ્યાણ અને સાર્વકાલિક તથા સાર્વત્રિક હિતવાળી વાતને જ સત્યરૂપે સ્વીકારવી જોઈએ.
અસ્પૃશ્યતાને ક્યાંયે ધર્મમાં ઉલ્લેખ નથી, છતાં એ પ્રચલિત થઈ છે. તો એને વ્યાપક સત્ય ન માની શકાય. આજે તે વર્ણવાદને કોઈ અર્થ નથી. જેનાથી વ્યક્તિ સમાજ અને સમષ્ટિનું હિત થાય તે વિચાર જ વ્યાપક સત્ય છે. એની સાથે વિશ્વવહેવારને તાળો મેળવી લે; એજ રીતે વ્યાપક સત્યના દર્શનને અનુભવ વધી શકે.
શ્રી દેવજીભાઈ: “મારા મતે સત્ય એ તો સો ટચનું સેનું જ છે. તેની ગમે તેટલી કસોટી થાય તે પણ તે તેનું જ નીવડવું જોઈએ. આવું માનનારા લોકો પણ સાંપ્રદાયિકતા કે નાતજાતના ભ્રમથી પીડાતા રહે છે, તે ખોટું છે. એટલે તેને ફગાવી, જરૂર પડે તે “એકલે જાને ” જેમ સત્યના માર્ગે જવું જોઈએ, તો શ્રદ્ધા અને સરળતાના કારણે અને તેની પછવાડે ચાલ્યા આવશે.
શ્રી. માટલિયા : “બધાજ ધર્મોમાં સત્ય એ અગત્યનું પાસું છે. કોઈ ભક્ત કવિએ ખરું કહ્યું છે –
“સત્ય નહીં તે ધર્મજ શાને? એજ સત્યને વ્યાપકરૂપે જોવા માટે સ્યાદવાદ એક શૈલી છે. સાંખ્ય, યોગ, ભક્તિ, દેવાસુર યુદ્ધ, ત્રિગુણાતીતપણું, સ્થિતપ્રજ્ઞપણું વગેરે એજ શૈલીનું પ્રતિપ્રાદન કરે છે. સ્વાદુવાદે એક વસ્તુને અનેક પાસાંથી જોવાની દ્રષ્ટિ આપી! એક ઇશ્વર, અનેકરૂપે ચર્ચાય છે; તે દ્રષ્ટિએ એકેશ્વરવાદ, નિરીશ્વરવાદ, નિણ, સગુણ વગેરે દરેક બિંદુઓને સમજવાને અવકાશ આપે છે. આ વાત ઉપનિષદના સારરૂપ ગીતામાં ભરી છે. સત્ય સર્વત્ર એક સ્વરૂપે હોય છે. ગાંધીજીને તેજ તત્ત્વ વૈષ્ણવ ધર્મમાંથી મળ્યું અને પૂ. સંતબાલજીને જેન આગામાંથી શ્રીમદ રાજચંદ્રમાં પણ જૈન-વૈષણવ બનેને સમન્વય દેખાય છે. એવી જ રીતે પૂ. મહારાજ શ્રી સંતબાલજીને વિનય, વિવેક,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
સભ્યતા, સદાચાર એવાં છે તો મેતિક ભૂમિકાના પાયા રૂપ છે; તે ઇસ્લામ, જસ્તી અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પણ દેખાય છે. મહારાજશ્રીને જે વાત જન ધર્મમાં દેખાય છે, તે જ વાત વિશાળ અર્થમાં ગાંધીજીને હિંદુ ધર્મમાં દેખાય છે. હિંદુ ધર્મમાં વૈદિક પરંપરા મુખ્યપણે ખરી, પણ અવાંતરરૂપે શાક્ત, બૌદ્ધ, જૈન, ઈસ્લામ, ખ્રિસ્ત અને જરથુસ્તી ધર્મની વાત પણ સમાઈ ગઈ છે. ત્યારે જૈન ધર્મમાં સ્યાદવાદ શૈલી બધા દષ્ટિબિંદુઓને તે પાસાં પ્રમાણે સમજવાનું કહે જ છે. આમ તાત્વિક સમાનતા પેદા થાય છે. એટલે ગાંધીજી જે વિશાળ અર્થમાં હિંદુ ધર્મને વિશ્વ-ધર્મ કહે છે, તેવી જ રીતે વિશાળ અર્થમાં મહારાજ શ્રી જૈન ધર્મને વિશ્વ-ધર્મ કહે છે. તે બન્નેમાં તાત્ત્વિક ફેર નથી. જૈન ધર્મનું મૂળ તત્વ મુહપતિ કે મૂર્તિ પૂજામાં નથી, કે નથી કેવળ સવસ્ત્રતા કે નિર્વસ્ત્રતામાં; એમ મહારાજ શ્રી સ્પષ્ટ કહે છે.
હવે વિનોબાજીનું નિરૂપણ અને મહારાજશ્રીનું નિરૂપણુ જોઈએ, તે તેમાં પણ તત્વની દષ્ટિએ ફરક નહીં લાગે. મહારાજશ્રી સત્યને ગુણરૂપે જોવાનું કહે છે. વિનોબાજી તેને તસ્વરૂપે જોવાનું કહે છે. ત્યારે મહારાજશ્રી જૈન ધર્મમાંથી અનેકાન્તના ગુણને તારવે છે. તે વિનોબાજી વેદાંતમાં ઉછરેલા હાઈને “એક સ વિઝા બહુધા વદંતિ” રૂપે તત્ત્વને રજૂ કરે છે, તેમાં ચીનના તાઓ ધર્મ કે હિંદના જુદા જુદા ધર્મોનાં તો, અથવા સિદ્ધ-બુદ્ધ, વિનાયક, રામ અને કૃષ્ણ બધાયને સમાવેશ થઈ જાય છે. ટુંકમાં સમગ્ર તત્વ સરવાળે એક જ ઈશ્વરરૂપે છે. તેવા વેદાંતને તેમણે આજની વ્યાપક વ્યાસપીઠ ઉપર ઉદ્દબોધ કર્યો. ત્યારે જૈન-તત્ત્વજ્ઞાન કહે છે કે પ્રથમ ભાવાત્મક એક્તાને ભલે પ્રારંભમાં પાયા રૂપે લો, પરંતુ એ પાયાની એકતાવાળી વાત જીવનમાં આચરવા માટે માત્ર વ્યક્તિગત વ્રતબદ્ધતાથી નહીં ચાલે; સમાજ મત વ્રતબદ્ધતા જોઈ છે. આવી સમાજગત વ્રતબદ્ધતાની વાત ગાંધીજીએ આશ્રમને અલગપણું આપીને મૂકી. પૂ. સંતબાલજી આમ જનતાનાં નૈતિકસંગઠને બનાવી ઘેરથી માંડીને દેશ સુધી એ વ્રતબદ્ધતાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
મૂકી રહ્યા છે. ભાલનળ કાંઠા ક્ષેત્રના કે બનાસ કાંઠાના અથવા ગૂજ રાતના અમૂક અમૂક વિસ્તારોના ખેડૂતો અને શ્રમજીવીઓ અત્યારે જાતિનાં મૂલ્ય, પોતાના નાના-મોટા પ્રસંગમાં વિચારી રહ્યા હોય અને આચરી રહ્યા હોય ત્યારે સંસ્થાઓ દ્વારા ઘડવાથીજ સામાજીક જીવનનું ચારિત્ર્ય ધડતર થાય છે અને તે કેવી ઝડપથી થાય છે, તેને સ્પષ્ટપણે ખ્યાલ આવી રહે છે.
એને એક અર્થ એ થયો કે યુગપુરૂષોએ અને ધર્મ સંસ્થાપકોએ જે તત્વજ્ઞાન આપ્યું એનો આચાર ગાંધીજીએ જે સમાજગત કરાવ્ય; તે પરંપરાને સંતબાલજી આગળ ધપાવી રહ્યા છે. બીજી તરફ વેદાંતના તત્ત્વજ્ઞાનને વિનેબાજી આધુનિક વિજ્ઞાનયુગના ઢાળમાં તત્વની રીતે મૂકી રહ્યા છે. સંતબાલજી બ્રહ્મચર્યનાં નવાં મૂલ્યોમાં, કડક સંયમમાં પણ સ્ત્રી-પુરૂષના પૂરપણાની વાત સાથે મીઠાશ ઉમેરવાનું કહે છે તેમ વિનેબાજી પણ બ્રહ્મચારી થઈને મીઠાશ રાખવી જોઈએ એ આગ્રહ સેવી રહ્યા છે. બન્ને સત્ય, અપરિગ્રહ વગેરે ઉપર તેમજ સંયમી જીવન ઉપર ભાર આપી રહ્યા છે. આમ વિશ્વ વાત્સલ્ય અને સર્વોદય વચ્ચે પરિભાષાના થોડાક ફેર સિવાય કંઈ પણ નથીઆમ ઉપાસકોને બન્નેએ જે સાધના આપી છે તેમાં કોઈ તક નથી. સંતબાલજી સામાજિક ઉપાસનાના ગુણ તરીકે સત્ય, પ્રેમ અને ન્યાયને ગણાવે છે, ત્યારે વિનેબાજી તેને સત્ય, પ્રેમ અને કરૂણું કહે છે.
ટુંકમાં દયા કરનાર અને દયા યાચનારનો ભેદ ન કરતાં, મહારાજશ્રી અત્યારની સમાજક્ષા જોઈ વહેવારુ માર્ગ બતાવે છે. એટલે મહારાજશ્રીએ. ગાંધીજીની સામુદાયિક અહિંસા અને સત્યાગ્રહ શાસ્ત્રને લવાદ, ન્યાય, અને શુદ્ધિ પ્રયોગ વડે સંગઠન વડે વિકસાવ્યાં છે. એ આ યુગ માટેની તેમની મેટી ભેટ છે.
ન્યાય માટે વૈદિક ધર્મમાં, રામે જાતે યુદ્ધ કર્યાનું અને શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને પ્રેર્યાનું સમર્થન છે. તેમાં જન અને બૌદ્ધધર્મની ઝીણી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
WWW.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ અહિસા ભળી અને ગાંધીજીએ સામુદાયિક અહિંસાની શક્તિ જગતને બતાવી, તેના સંદર્ભમાં મહારાજશ્રીએ શુદ્ધિકર્યોગ આપ્યો છે. આજે વિનેબાજી અને સંતબાલજીની સામુદાયિક ઉપાસનામાં સત્ય અને પ્રેમ સમાન છે. બાકી કરુણા સાથે ન્યાય કે ન્યાય સાથે કરૂણું જોડાવાથી તે વધારે સ્પષ્ટ દર્શન થશે. એ દર્શનને કેમ સામુદાયિક બનાવવું તે જ વિચારવાનું રહે છે.” પૂ. દંડીસ્વામી : “વેદાંતીઓ અવ્યકત સત્યને “અસ્તિ” ભાતિ” અને “પ્રિય ' રૂપે કહે છે તે વૈષ્ણવો તેને “સત્ ચિત્ આનંદ” રૂપે કહે છે. આ સત્યનું માખણ એ જ્ઞાન. જેમ દૂધ અને માખણ બનેયે સત્ય, તેમ એક અર્થમાં સત્ય અનુભવાય તે જ્ઞાન અને જ્ઞાન અનુભવાય તે સત્ય. બીજી રીતે સત્યને પ્રત્યક્ષ અનુભવ અહિંસાધાર જ થઈ શકે. એક અર્થમાં સ્વ–પર કલ્યાણ સધાય તે જ સત્ય અને તે જ અહિંસા. અહિંસા નારાયણી છે તે સત્ય એ નારાયણ છે. સત્ય જો ભગવાન છેતે અહિંસા ભગવતીમાતા છે. ટુંકમાં અવ્યક્ત સત્યને, વ્યકત બનાવવા માટે અહિંસા સિવાય આરો નથી. એ દષ્ટિએ જૈન ધર્મના સ્વાવાદ તરફ ધ્યાન ગયા વગર રહેતું જ નથી. વ્યાપક સત્યનો વહેવાર બનાવવામાં સ્યાદ્વાદશૈલી, એ જૈનધર્મની જગતને મળેલી મોટામાં મોટી ભેટ છે.” ( 18-1-61 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com