________________
' રૂ૫મઃ દેવતાઓના વાસ્તવિક અને મૂળ ગુણને ભૂલાવીને તેમનામાં કલ્પિત અને નિરૂપયોગી ગુણોનું આરોપણ કરી, તેમના રૂપને ઉપયોગી નહી રહેવા દેવું એ રૂપભ્રમ છે. જેમકે અમૂક દેવને ત્રણ મેં છે; અમૂકને ચાર છે કે અમૂકને છ છે. કોઈ દેવે આંગળી ઉપર પહાડને ઊભે રાખ્યો હતે; મહાદેવના ગળામાં સાપ, કેશ ઉપર ચંદ્રમા, ત્રિનેત્ર, અને ગંગાધારા–આ બધી કલ્પનાઓ રૂપભ્રમને આભારી છે.
આવા રૂપભ્રમ પાછળ અલંકારિક કલ્પનાઓ હોય છે. તેનો પડદે ચીરીએ તો તેમના ઉજજવળ સ્વરૂપનાં દર્શન થઈ શકે છે. જેમકે મહાદેવ એટલે કે શિવ રાગદ્વેષને જીતનારા હતા, તેમની ચેમેર વિદેશી શત્ર રૂપી સર્પો ઘેરાયેલા હતા તે છતાં તેમનું મન ચંદ્રમા જેટલું શાંત હતું અને તેમની પાસે વિવેકરૂપી તૃતીય નેત્ર હતું; ને આમ મનાય તે તે આ રૂ૫ક્રમ મટી જાય.
એવી જ રીતે વિષ્ણુના ચાર હાથ અને ચારે હાથમાં ક્રમશ: શંખ, ચક્ર, ગદા અને પદ્મ આપેલ છે. તેનું વાસ્તવિક રૂપ એ છે કે વિષ્ણુ એટલે વ્યાપક લેકસમાજ-પુરૂષ, એવા સમાજના ચાર હાથ સમાન ચાર અંગે તે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર છે. બ્રાહ્મણનું પ્રતીક શંખ છે–તે સમાજને જાગૃત કરે છે. વિચાર આપે છે જ્ઞાન આપે છે. ક્ષત્રિયનું પ્રતીક ગદા છે. તે સમાજનું રક્ષણ કરે છે; ન્યાય આપે છે. વૈશ્યનું ચિહ્ન પા છે લક્ષ્મી કમલાસના છે એટલે કે સમાજમાં વસ્ય નિર્લેપ રહી તે લક્ષ્મીને સર્વવ્યાપી કરે છે અને બધાને સુખી કરે છે. ચોથું ચક્ર તે શુદ્ર લકેના શ્રમનું પ્રતીક છે. ચક્ર ફરતું રહે તેમ શ્રમ પણ ચાલુ જ રહેવો જોઈએ. સમાજના કર્મ અને શ્રમના પ્રતીક પુરૂષ રૂપે વિષ્ણુનું આ સ્વરૂપ ખરૂં છે. તેના બદલે તેમના ચતુર્ભુજ રૂપને જ મહત્વ આપવામાં આવે છે તે રૂપભ્રમ ગણાશે. જ્યાં ગુણોને બાજુએ મૂકીને બેટા બાહ્યરૂપને પકડીને બેસી જવામાં આવે તે તે રૂપભ્રમ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
