________________
૧૮૫
વસ્તુ જ બરાબર છે. એ દષ્ટિએ તે વિશ્વના ચૈતન્ય સાથે અભિન્નતા – તાદાભ્યતા સાધી શકે છે. પણ વેદાંત સંપ્રદાયે આને બીજી રીતે એટલું બધું મહત્વ આપ્યું કે ગમે તે સાધક–પછી તે નવશીખીયો હેય-બ્રહ્મજ્ઞાનની વાતો કરવા લાગ્યો. તે જગતના વહેવારથી અતડે, અલગ અને ઉદાસીન રહેવા લાગ્યો. પિતાના આત્માને વિશ્વને આત્મા ગણું, પિતાના કલ્યાણુથી બધાનું કલ્યાણું થઈ જશે; એમ માનવા લાગ્યો. આ કલ્યાણ કે ઉદ્ધાર માટે ઉપદેશ-પ્રેરણા કે પ્રવૃત્તિ કરવાને બદલે માત્ર જ્ઞાનથી કે વાતોથી એ સધાશે; એમ માની ચૂપ બેસી રહ્યો. નિષ્ક્રિય થઈ ગયા; કારણ કે આત્મા તે નિત્ય છે તેનું કોઈ શું બગાડશે?
આ એકાંગી આત્મવાદથી નિષ્ક્રિયતા અને વહેવારની ઉપેક્ષા વધવા લાગી. પરિણામે ભારત ગુલામ થયું. ભારતમાં આક્રમકો આવ્યા ત્યારે પણ આધ્યાત્મવાદી લોકો જનતાને સંગઠિત ન કરી શક્યા. તે વખતે વેદાંતી ઓછા ન હતા પણ તેમણે એકાંગી આત્મવાદનું જ પાસું પકડયું. પરિણામે તે ચર્ચા, ચિંતન અને વાંદવિવાદ માટે રહી ગયે; અને લોકો નબળા થઈ ગયા. એકાંગી આત્મવાદનો બીજો ભય એ છે કે એકની મુક્તિમાં બધાની મુકિત મનાય છે. તેમ વહેવારમાં થતું નથી. તેવી જ રીતે એક બંધનમાં પડે તો બધાએ પડવું જોઈએ એમ પણ થતું દેખાતું નથી, પણ તેથી કમ વ્યવસ્થા ગૂંથાઈ જાય છે.
પાછળથી વેદાંતની ચાર જુદી જુદી શાખાઓ થઈ. જેમાં કોઇએ વિશિષ્ઠાત, કોઈ એ શુદ્ધાત તો કોઈએ અદ્વતને માનેલ છે. અને તેમાં શ્રૌતની સાથે સ્માર્ટ વહેવાર અને સમાજ વ્યવસ્થાને માની છે. મૂળ તે વેદાંતમાં બંધ–ક્ષને બ્રમજન્ય અધ્યાસ માન્યા છે, જેથી ઘણી ગુચવણ ઊભી થાય છે.
આનું પરિણામ એ આવ્યું કે લોકે આત્મવાદથી ઉપેક્ષિત થતા ગયા અને સ્પષ્ટદર્શનના અભાવમાં ભૌતિકવાદ તરફ વધવા લાગ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
