________________
૧૮૪
આજે ભારતની આધ્યાત્મિકતા સામે મોટો પ્રશ્ન પડકાર રૂપે એ છે કે જે આત્મવાદ લોકોને એકબીજાથી અતડા બનાવીને કે લડાવીને રહી જતું હોય તે તેને ઉપયોગ શું?
એટલે સર્વપ્રથમ આત્મા અંગે બધાં દર્શને શું કહે છે તે તપાસીએ. વેદાંત અને આત્મા :
આત્મા વિષે વધારે ઊંડાણમાં જનાર ભારતીય દર્શનમાં વેદાંતનું પ્રથમ સ્થાન છે. આત્મા અંગે તે કહે છે –
एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकघा बहुधा चैव, दृश्यते जलचंद्रवत् ॥
– દરેક પ્રાણીમાં એક જ જીવાત્મા (આત્મા) રહેલો છે. તે એક જ આત્મા જુદાં-જુદાં શરીરમાં એક યા અનેક પ્રકારે દેખાય છે. જેમ ચંદ્રમાં એક જ પણ જલપાત્ર જુદાં-જુદાં હોય છે, તેના કારણે તે અલગ-અલગ દેખાય છે. તેમ આત્મા અલગ-અલગ દેખાય છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ તો આખા વિશ્વમાં એક ચૈતન્ય છે; તે જ દરેક પ્રાણમાં છે.
सर्वं खल्विदं, ब्रह्म, नेह नानास्ति किंचन
–આ આખું જગત બ્રહ્મમય છે, તે એક જ છે, અનેક નથી. “ એકમેવાદિતીય બ્રહ્મ” એથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ થાય છે. આત્મા એક છે. અદ્વિતીય છે.
આમાં વ્યક્તિનાં ચૈતન્યની સાથે વિશ્વના ચૈતન્યને અત-અમે સંબંધ માનવામાં આવ્યું છે. આત્માને નિત્ય પણ માને છે. પરમાથની દષ્ટિએ આ વાત બરાબર હતી અને છે; કારણ કે જેની ઉચ્ચ કક્ષા છે સદ્ધ કે જીવન્મુકત (તીર્થકર) દશા છે, તેના માટે નિશ્ચયમાં આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
