________________
૧૮૬ સાંખ્યદર્શન અને આત્મા :
સાંખ્યદર્શન આત્માને માનનારૂં બીજું દર્શન છે. તેના મતે આત્મા નિઃસંગ, નિષ્ક્રિય અને કુટસ્થ નિત્ય છે. એટલે કે આત્મા કશું કરતો નથી. તે નિચલ, નિલેપ રહે છે. આ જગતના વહેવારને નાટક પ્રકૃતિ ભજવી રહી છે. આત્મા અપરિણામી છે. ત્યારે આ બધાં પરિણમને પ્રકૃતિનાં છે. સ્ફટિક મણિ પાસે કોઈ જપાપુષ્પ રાખે તે મણિમાં જે લાલાશ દેખાય છે તે પુ૫ની છે પણ મણિની નથી અને મણિની ઉપર કશી અસર કરી શકતી નથી, તેમ આત્માના તેજમાં પ્રકૃતિનાં પ્રતિબિંબ છે. યોગદર્શન ઈશ્વરતત્વ સિવાય બીજું બધું સાંખ્યની જેમ જ માને છે.
એક આરસે છે તેના ઉપર ચહેરાનું પ્રતિબિંબ પડે છે અને ચહેરાના ડાઘ દેખાય છે; પણ તે આરીસાના ડાઘ નથી કે આરીસો મેલો થતો નથી; એવું જ આત્માનું છે. “ અસંગે ધં પુરૂષ: » એ પુરૂષ આત્મા સંગરહિત છે. આમ માનીને સાંખ્યદર્શન તેને એકાંત નિત્ય અને અકર્તા માને છે.
વેદાંત કરતાં સાંખ્ય-દર્શનમાં જે વિશેષતા છે તે એ કે સાંખ્યદર્શન અનેક અલગ આત્માઓને માને છે. પણ આત્મા તે કંઈ કરતો નથી; એમ માનવાનું દુષ્પરિણામ એ આવ્યું કે લોકો દુષ્કૃત્ય કરવા લાગ્યા. મારો આત્મા નહીં પણ શરીર કરે છે એમ કહીને દુરાચાર તે ન આદરી શકાય.
એક ગીતાના બહુ જ સારા વિદ્વાન પંડિત હતા. તેમના ભાઈએ ગીતા વાંચી અને તેમાં “ઈન્દ્રિયાણન્દ્રિયથેષ વતન્ત ઇતિ ધારયન્ ” . એ લોકને અર્થ પિતાના મનમાં આ પ્રમાણે બેસાડી દીધાઃ “ઇદ્રિ પિતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે છે તે એમાં આત્માનું શું?”
એ ભાઈ ભેડા દિવસ બાદ એક બાઈ સાથે આશકિતમાં પડયા અને તેમને તેની સાથે આડે વહેવાર જાહેર થશે. તેમણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
