________________
શાસ્ત્ર વાત ને પ્રમાણ માનતી વખતે ત્રણ વસ્તુઓ જેવી જરૂરી છે:-(૧) તે બીજા કોઈ પ્રબળ પ્રમાણ વતી ખંડિત ન થતી હોય, (૨) દેશ કાળ પરિસ્થિતિ પ્રમાણે સંભવિત જણાય, (૩) તે અહિતકર ન હોય. માત્ર કલ્પના અતિશયોક્તિ કે ચમત્કારની વાતો શાસ્ત્રમાં લખી હેય તો ત્યાં આ ત્રણે વસ્તુઓ વડે તપાસ કરવી જોઈએ!
- પ્રત્યક્ષને ઉપયોગ પણ પ્રમાણમાં સાપેક્ષ રીતે જ કરે જોઈએ. સૂર્ય અને ચંદ્ર આપણને એક સરખા લાગે છે પણ તેના દૂરપણુના કારણે ચંદ્રમા કરતાં સૂરજ અનેકગણું મટે છે. પદાર્થોના નિશ્ચિત કાર્ય-કારણ સંબધનું જ્ઞાન તર્ક કહેવાય છે એનો પણ ખૂબ ઉપયોગ છે. સાધન વડે સાધ્યનું જ્ઞાન થવું તે અનુમાન છે; એને પણ પ્રમાણ જ્ઞાનમાં ઉપયોગ છે. ખોટી તક પ્રમાણ ન માની શકાય. તર્ક સાથે શ્રદ્ધા અને હિતબુદ્ધિ હેવી જોઈએ; માત્ર યુક્તિઓથી બેટી વસ્તુને સાચી સિદ્ધ કરવાની વાત તર્ક નથી, તકભાસ છે. કહ૫ના, ભાવના, સંભાવના, ટેવ અને માન્યતા એ બધી વાતે અંગે વિવેક કરવો જોઈએ,
આ પ્રમાણે પરીક્ષકતા આવવાથી માનવ પોતાના જીવનમાં સત્યનાં દર્શન કરી શકે છે.
સમન્વય શીલતા : આ પણ સત્યદર્શન માટે જરૂરી છે. નિષ્પક્ષતા અને પરીક્ષકતા વડે સત્યદર્શનની સામગ્રી મળવા છતાં, તે સામગ્રીને ત્યાં સુધી બરાબર ઉપયોગ થઈ શકતો નથી જ્યાં સુધી સમન્વયશીલતા ન આવે. મકાન બનાવવાની બધી સામગ્રી પડી છે, પણ કઈ જગ્યાએ કોને, કેટલે ઉપયોગ છે? તેનું યથાવસ્થિત જ્ઞાન ન હેય તે મકાન સરખું બની શકશે નહીં. એવું જ સત્ય સામગ્રીનું છે. કોને, કયાં અને કેટલા પ્રમાણસર ઉપયોગ કરવો એવું જ્ઞાન ન હોય તે સત્યજ્ઞાન-સામગ્રી સફળ થઈ શકે નહીં. તેમ જ સત્ય કલ્યાણકારી થઈ શકે નહીં, સમન્વય સત્યાંશને ઉચિત માત્રામાં મેળવીને કલ્યાણકારી સત્ય તૈયાર કરી દે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
