________________
૧૩૬ આવ્યું. ત્રીજી શંકા એ થઈ કે જે ઇશ્વર અનિત્ય હશે તે જન્મજન્મ નવો ઇશ્વર આવશે. એટલે અગાઉની વ્યવસ્થા પડી ભાંગશે, તે નો ફેરફાર કરશે. નવા ઠેકાણે તેનું કાર્યાલય રહેશે, આ બધું બંધબેસતું ન હતું એટલે ઇશ્વર નિત્ય છે તે પણ કુતસ્થ નિત્ય છે; એમ માનવામાં આવ્યું. એથી શંકા એ થઈ કે ઈશ્વરને પરતંત્ર કે પરાધીન માનીએ તો તેની આજ્ઞા નહીં ચાલે. એ જેને દંડ દેવા ઇચ્છશે તેને ઉપરને બીજે ઇશ્વર-અધિપતિ રદ કરશે એટલે તેને સ્વતંત્ર માનવો જોઈએ. આ અંગે સ્પાદ્વાદ-મંજરીમાં આ પ્રમાણે લેક છે –
कर्तास्ति कश्चिज्जगतः सचैकः
स सर्वगः स स्ववशः स नित्यः આમાંથી ઈશ્વર અંગેની કલ્પના “કુમ7માથા વા સમર્થ ” (કરવા નહીં કરવા કે અન્યથા કરવા, જે સમર્થ છે) એ રીતે ફલિત થઈ, ઇશ્વર જગતને નિયામક છે. તેમાંથી કલ્પના થઈ કે ઈશ્વરને પ્રેર્યો છવ સ્વર્ગ કે નરકે જાય છે. જુઓ –
इश्वर प्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभुमेव वा
–આની પાછળ હેતુ એ હતો કે શુભ કર્મના ફળ ભેગવવા તે સહુ કોઈ તૈયાર થઇ જાય પણ અશુભ કર્મનું ફળ કોઈ જાતે ભેગવવા તૈયાર થતો નથી. સંસારમાં કંઈ ગુને કરીને છટકી જાય, પણુ પરમાત્મા સર્વ-સર્વદર્શી હેઈ ઘટઘટતું જાણે છે. તે તે ગમે ત્યાં ગમે તે વ્યક્તિએ કરેલ ગુનાને પકડી લે છે. એટલે તેને કર્મનું ફળ આપનાર પરમાત્મા જ છે; એમ મનાયું. આ પ્રમાણે ઇશ્વરવાદની કલ્પના કરવામાં આવી.
અલગ-અલગ ધર્મોમાં ઈશ્વરઃ ' આ ઇશ્વરવાદથી થોડા અલગ સ્વરૂપે સાંખ્યદર્શન ઈશ્વરની માન્યતાને રવીકારે છે. તે ઈશ્વરને પુરુષતત્વમાં જ સમાવી લે છે. પુરુષ જ પ્રકૃતિથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
