________________
૧૬૩
તે ઉપરથી થોડુંક કહું –(૧) એક સાથે જોડાવું તેને એકાંત નામની યોગસાધના કહેવામાં આવે છે. ત્યાં સિદ્ધની કલ્પના છે જેમાં ભકિત અથવા દર્શનની પ્રધાનતા હોય છે. (૨) આલોકાંત યોગસાધના, જેમાં આલોક સિવાયનાં બીજાં સ્વરૂપ ચંદ્રો, કૈલાશ, વૈકુંઠ, સિદ્ધિ શિલા વગેરે સાથે યોગ સાધવો. અહીં તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રધાનતા અને જ્ઞાનમાં લીન બનવાનું હોય છે. (૩) લેકાંત યોગસાધના જેમાં કર્મ અથવા ચારિત્ર્યની પ્રધાનતા હોય છે. ભક્તિમાં સમર્પણ, કર્મમાં અનાસક્તિ અને જ્ઞાનમાં તત્વજ્ઞાન મુખ્ય સાધન બને છે. આ ત્રણેને નોખા પાડયા વગર વિચારાય તે એકંદરે પૂર્ણ યોગની સાધના કહેવાય છે.
સર્વ પ્રથમ ચિત્ત શુદ્ધિ જરૂરી છે. તેના વગર વચમાં પેદા થતી સિદ્ધિઓ મુશ્કેલીમાં મૂકાવે. ચિત્ત શુદ્ધિમાંથી ભાવના શુદ્ધિ થાય. આના પરિણામે સાધક બધાં કર્મોથી મુક્ત થાય. અમુક એકાદ કર્મમાં લીન થવાનું બને, આ સાધનામાં રાગદ્વેષ કે પૂર્વગ્રહ સતાવતા હોય છે. માટે તેમાંથી છૂટવા, સંગ ચાલુ હોય છતાં અલગ એકાંતમાં જવાની જરૂર પડે છે. આ એકાંત ચિત્તશુદ્ધિ માટે જ છે તે ભૂલાવું ન જોઈએ.
ચિત્તશુદ્ધિ પહેલાં યોગસાધના વજનીય ગણાવી જોઈએ. નાનાભાઈ ભટ્ટને પણ ચિત્તશુદ્ધિ ન લાગતાં તેમણે યોગસાધના બંધ કરાવી. અમે ઘણું કહ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું : “જે મારા માટે વર્યું છે તે બીજા માટે પણ વર્યું છે કારણ કે આને સદુપયોગ થવાને બદલે દુરૂપયોગ થવાને વધારે સંભવ છે.”
આજે પાશ્ચાત્ય યુગની મનોવૈજ્ઞાનિક અસર હેઠળ વિકારો સ્વાભાવિક મનાય છે અને સંયમને અસ્વાભાવિક ગણવામાં આવે છે. તેથી ચિત્તવૃત્તિની શુદ્ધિ વગર યોગસાધના હાનિ પહોંચાડ્યા વગર નહીં રહે. આપણું ચિત્ત વિશાળ શક્તિનું ધારક છે.
આંખોમાંથી કિરણે નીકળે છે. તે આલોચક રસ છે. નીમક આપણા શરીરમાં વિજળી પેદા કરે છે તેમ મગજના જ્ઞાનતંતુઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
