Book Title: Anekant 1962 Book 15 Ank 01 to 06
Author(s): A N Upadhye
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538015/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprela 1962 15 hiMsaka samAja navaracanA kA poSaka dvimAsika anekAnta vIra vA marera kAlaya svatana 21, delI 1, sampAdaka DA0 0 upA zrI kaTAriyA samantabhadrAzrama (vIra sevA maMdira) kA mukhapatra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke stambha viSaya-sUcI zrI RSabha-stuti mahAvIra ke mahAvAkya -DA. jagadIzacandra jaina 1. aitihAsika mahApuruSa bhagavAna mahAvIra kA zAsana stambha meM tIrthaMkara, prAcArya, tyAgI, bhaktajana, rAjA, -zrI paM0 caitasukhadAsa nyAyatIrtha 4 maMtrI, zUravIra, dharmavIra, karmavIra, dAnavIra aura granthakAroM ke paricaya rheNge| kyA vyAkhyA prajJapti paTa khaNDAgama kA TIkA graMtha yA? -thI paM0 kailAzacandra siddhAnta zAstrI 62. anusandhAna / jaina saMta ratnakoti, jIvana evaM sAhitya itihAsa aura sAhitya sambandhI godha- khoja ke lekha -DA0 kastUracanda kAgalIvAla 8 rheNge| rAjA harasukharAya -paM0 paramAnanda jaina zAstrI 11 gauravagAthA mahAkavi raidhU dvArA ulligvita khelhA brahmacArI jaina pUrvajoM ke dvArA kI gaI lokasevA aura gaurava-pro0 rAjArAma jaina ema0 e0 16 gAthA ke lekha rhege| rAtri bhojana tyAga hA aNuvrata - -zrI ratanalAla kaTAriyA 21 4. tIrtha, mandira aura guphA devagaDhakI jaina pretimA+prI0 pAdatta bAjapeI 27 prAcIna jaina tIrthoM, maMdiroM, guphAoM aura mUrtiyoM Adi bhagavAna mahAvIra kA vana-caritra ke paricaya diye jaayNge| (mahatvapUrNa patra banArasIdAsa caturvedI 2 5. kathA-kahAnI jaina sAhitya kA anuzIlana suruci aura bhAvapUrNa paurANika, aitihAsika tathA -DA0 indracandra zAstrI ema0 e0 31 maulika kahAniyAM rheNgii| kucha aprakAzita jaina kathA grantha 6. nArI samutthAna -zrI kundanalAla jaina ema. e. ela. TI. 32 striyoM ko UMcA uThAne aura kartavyaniSTha banAne vAle jayasena pratiSThA pATha kI pratiSThA vidhi kA lekha rheNge| azuddha pracAra -zrI paM0 milApacanda kaTAriyA 34 daulatarAma kRta jIvaMdhara caritra : eka paricaya 7. subhASita mariNayAM -zrI anUpacanda nyAyatIrtha 41 jIvana jyoti jagAne vAlI sUktiyoM kA saMkalana . ahiMsA ke pujArI elbarTa mvAiTajara rhegaa| -paM0 banArasIdAsa caturvedI ema. pI. 44 / / anekAnta kA prakAzana vyavasthApaka -zrI vaMzIdhara zAstrI ema.e. 47 'anekAnta' vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, dehalI-6 Ye Zhong Xiao Qi Ye Ye Shao Zhong Xiao Qi Ye Ye Shi Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Xiao Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Zhong Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta anekAnta ke sahAyaka vIra sevA morAlaya Maa 4241 - sI zrI mizrIlAlajI jaina kalakattA -suprasiddha udyogapati, mamAjamavI aura udAradAtA NROHTANT ENainam.krni Rugu RAKAR HAMAKAM Pleased Aim AMATE Arrahe MRAL image CHAR krrawra AIN.HAN RWANA BHA desita zrI dharmacandajI jaina -Apa khAna udyoga ke vizeSajJa haiM, apane pharma kI ur3IsA aura vihAra prAntoM kI samasta khAnoM ke nirdezaka haiN| zrI mizrIlAlajI ke jyeSTha suputra haiN| vyavasAya kI vRddhi ke liye kaI vAra saphala videza-yAtrA kara cuke haiN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta anekAnta ke sahAyaka zrI jugamandiradAsajI jaina kalakattA- Apa uccakoTi ke mUka sevaka, kaI saMsthAoM ke pramukha kAryakartA haiN| vartana - udyogapati haiM / DeTa bAbUlAlajI lilhA kalakattA- Apa mukhyAdi prApta vaMzIdhara jugalakizora pharma ke mAlika aura dharmAtmA sajjana haiM / ***************** seTha amaracandajI pahAr3ayA kalakattA-dhI di0 jena sammelana ke adhyakSa aura suprasiddha vyavasAI hai| k; R zrI RSabhacandajI (B.R.C) jaina - Apa anubhavI vidvAna, prabhAvazAlI vaktA aura saphala vyavasAI haiM / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta anekAnta ke sahAyaka WHAHAH A RAN Arvind AWARENER FACHANDHEARN tai, kiwi - *ME terror hi THURNA / / handa RAMA ANGANA . . .... 4. + meTa gajarAja jI marAvagI kalakanA. aneka saMsthAoM ke TrasTI, adhyakSa, madasya / lAina ke bhavyakalApUrNa jina-mandira ke nirmAtA / pAkistAna ke "juttkiNg"| maprasiddha-dAnI seTha nathamalajI seTI kalakattA--Apa supratiSTita jUTa vyavasAI haiN| pramukha saMsthAoM se mambandhita hote hue bhI Apa mRka samAjasevI haiN| larirav AA . .. . Luitelweta SA- The NE ". .. N et . ... . . 2 . x . ... .fier -.-a mui.. -. . ... . hanum - . -.. . m a .. . . . 2. 4. . . . .. RT 73-.-AANTI A -E... Min i sand ..HMMAR MAARE For... *.. .t na ASTHA zrI ratanalAlajI jhAMjharI kalakattA-Apa saccaM sudhAraka haiM, vijAtIya vivAha aura videza-yAtrA ke samarthana ke kAraNa jAti vahiSkRta taka hue| carcA-sAgara grantha ke vahiSkAraAndolana meM maphalatA prApta kii| yuvakoM ko jAgRta kiyaa| meTa baijanAthajI marAvagI kalakattA-Apa jaina samAja ke purAne kAryakartA haiN| sarAka ( prAcIna zrAvaka) jAti ke uddhAra ke liye sva. jana-dharmabhUSaNa pra. zItala prasAdI ke sAtha Apane bahuta kAma kiyA thaa| aba bhI samAja-seSA ke kAryoM meM tana, mana, dhana se sahayoga dete rahate haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta anekAnta ke sahAyaka R elatural 20.. Jan : S ear ANORA seTha madanalAlajI pAMDyA kalakattA-Apa zrI ahiMsA pracAra mosAITI ke avai0 mantrI aura kuzala vyavamAI haiN| ' zrI mAlIrAmajI sarAvagI kalakattA-Apa baMgAla-bihAra-uDImA digambara jaina tIrtha-kSetra kameTI ke avai0 mantrI haiN| zrI bAbUlAlajI jaina-kalakattA Apa jaina siddhAnta ke marmajJa vidvAna haiN| seTa kastUracandajI vinAyakA kalakattA-Apa pramukha gajI vyavasAI nathA pharma kastUracanda AnandIlAla ke mAlika haiN| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke pandrahaveM varSa kI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka pRSTha prajJAta hindI kavi Tekacanda va unakI racanAe~ caturvizati tIrthakara jayamAlA (stuti) -zrI agaracanda nAhaTA 65 -zrI brahmajIvaMdhara 147 anekAnta para abhimata 146 jayasena pratiSThA pATha kI pratiSThA vidhi kA azuddha bhanekAnta prakAzana -zrI vaMzIdhara zAstrI ema0e0 47 pracAra -zrI paM0milApacanda jI kaTAriyA 34 mahad bhakti (stavana) 19 jaina apabhraMza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti kAvya 80 ahiMsA ke pujArI elvarTa svAiTajara para prabhAva-DA. premasAgara jaina 57,123 -paM0 banArasIdAsa caturvedI ema0 pI0 44 jaina parivAroM ke vaiSNava banane sambandhI vRttAMta prAcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kI bimba yojanA -zrI agaracanda nAhaTA 282 -DA. nemindra jaina ema0 e0,pI-eca0DI0, 196 jaina mitra kI bhUla pAdikAlIna carcarI racanAmoM kI paramparA kA jaina saMta ratnakIrti evaM sAhitya udbhava aura vikAsa -DA. harIza 143,180 -DA0 kastUracanda kAzalIvAla ema0e0pI0eca0DI0 8 aihole kA zilAlekha-zrI paM0 ke. bhujabalI zAstrI E7 jaina sAhitya kA anuzIlana kavivara banArasIdAsa kI sAMskRtika dena --DA. ravIndrakumAra jaina 163, .. -DA0 indracandra ema0 e0 zA 31 kArtikeya (kahAnI)-zrI satyAzraya bhAratI 167,216 / "jaina sAhitya meM mathurA -DA. jyotiprasAda jai 65 kArtikeyAnuprekSA eka adhyayana jJAtavaMza -zrI paM0 becaradAsa jI dozI 286 -DA0 e0 ena0, upAdhye ema0 e0 DI0 liT jhAlarApATana kA eka prAcIna vaibhava 8.1 anuvAdaka, kundanalAla jaina ema0 e0 ela0TI0 244 -DA0 kailAzacanda jaina ema0 e0 pI0 eca0 DI0 2.6 kavitta -zrI rUpacanda 118 / / tattvopadeza chahaDhAlA-eka sagAlocana kASThAsaMgha sthita mAthura saMgha-gurvAvalI -zrI paM0 dIpacanda pANDaghA 62 -pa0 paramAnanda jaina zAstrI 79 tirUpaTTi kunaram (jinakAJcI) kASThAsaMgha lATa bAgar3a gaNa kI gurvAvalI -zrI TI0 ena0 rAmacandrana (anu. DA. e. ke. -paM0 paramAnanda jaina zAstrI 134 dIkSita baDauta) 101 kucha aprakAzita kathA grantha tIna vilakSaNa-jinabimba -zrI nIraja jaina 121 -kundanalAla jaina ema0 e0 ela0TI0 32 daNDanAyaka gaMgarAja-zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrI 225 kyA vyAkhyA prajJapti paT khaMDAgama kA TIkA grantha thA ? darzana kA artha milanA'-zrIpaM0 ratanalAla kaTAriyA 50 --zrI paM0 kailAzacandra jaina 6 digvijaya (aitihAsika upanyAsa) gurvAvalI nanditaTa gaccha-paM0 paramAnanda jaina zAstrI 235 -mAnandaprakAza jaina, jambUprasAda jaina 267 anya evaM granthakAroM kI bhUmi rAjasthAna devagar3ha kI jaina pratimAe~ -DA0 kastUracanda kAzalIvAla 77 -pro0 kRSNadatta vAjapeyI, sAgara vizvavidyAlaya 27 cacarI kA prAcInatama ullekha daulatarAmakRta jIvaMdhara caritra-eka paricaya -DA0 dazaratha zarmA ema0 e0 DI0 liT 298 -zrI anUpacanda nyAyatIrtha 41 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anekAMta 123 - viSala aura lekhaka pRSTha viSaya para lekhaka dharma sthAnoM meM vyApta soraTha kI eka kahAnI rAjanApura khinakhinI kI dhAtu pratimAeM-zrI bAla -mahendra bhanAbata ema0e0 264 canda jaina ema. e. 85 nagara kheda-karSaTa-maTamba aura pattana prAdi kI paribhASA ' rAjasthAnI jaina li-sAhitya -DA0 dazaratha zarmA 116 -pro0 narendra bhAnAvata 186 navAgar3ha (eka mahatvapUrNa madhyakAlIna jainatIrtha) rAnI mRgAvatI (kahAnI) zrI satyAzraya bhAratI -zrI nIraja jaina 337 rasika ananya mAla meM eka sarAvagI jainI kA vivaraNa nayA maMdira dharmapurA ke jaina mUrti lekha -zrI agaracanda jI nAhaTA 226 -saMka0 paramAnanda jaina zAstrI 100,237 rASTrIya surakSA meM jaina samAja kA yogadAna 234 patiyAnadAI (eka bhUlA-bisarA jaina maMdira) -zrI nIraja jaina 177 rAjA harasukharAya-paM0 paramAnanda jaina zAstrI pada kavi jagatarAma rAtri bhojana tyAga chaTThA aNuvrata -zrI paM0 ratanalAla kaTAriyA 21 pada jagajIvana vardhamAna jinastuti 46 pavitra patitAtmA (kahAnI)-zrI satyAzraya bhAratI 115 zodhakaNa-(1 tIna vilakSaNa jina bimba,2 patiyAna prAcIna paTa abhilekha-zrI gopIlAla amara ema0e0 231 bAraDolI ke jaina saMta kumudacanda dAI 3 bhagavAna mahAvIra jJAta putra the -DA0 kastUracanda kAzalIvAla ema. e. pI. eca. DI. 210 yA nAga putra ?) -zrI bAbU choTe lAla jaina 224 bhagavAn kazyapaH RSabhadeva zrI ajina-stavana 243 -zrI bAba jayabhagavAna eDavokeTa pAnIpata 176 zrI kSetra'baDavAnI-pro0 vidyAdhara joharA purakara 87 bhagavAna mahAvIra praura unakA jIvana-darzana zrI vIra jina zAsana stavana 175 -DA. e. ena. upAdhye (anu0 kundanalAla sapta kSetra rAsa kA varNya viSaya-zrI agaracanda nAhaTA 160 ema0 e0 ela0TI0) 104 bhagavAna mahAvIra kA jIvana-caritra (mahatva pUrNa patra) samaya aura hama -zrI jainendra 155 -paM0 banArasIdAsa caturvedI 28 sAhitya-samIkSA -DA0 premasAgara jaina 76, 14, 162, maMgalottama zaraNa pATha-ratanalAla kaTAriyA 136 236,288 madhyakAlIna hindI jaina kAvya meM prema bhAva-~-DaoN0 siddhahemacandra zabdAnuzAsana-zrI kAlikA prasAda premasAgara jaina ema. e., pI. eca. DI. 251 zukla ema. e. vyAkaraNAcArya 146,206 marAThI jaina sAhitya -DA. vidyAdhara joharApurakara ema. e. pI. eca. DI. -253 sIrA pahAr3a ke prAcIna jaina guphA maMdira 253 mahAkavi rahadhU dvArA ullikhita khelhA brahmacArI -zrI nIraja jaina 222 -pro. rAjArAma jaina ema. e. 16 haribhadra dvArA ullikhita nagara-DA. nemicandra jaina 51 naya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vIra sevA maMdira pustakAlaya sanaglana mora phr| 21, dariyAgaMja, deilI anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhijAtyandhasindharavidhAnam / sakalanaya vilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // varSa 15 / vIra sevA mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6 ) apraila kiraNa, 1 (caitra zuklA 13, vIra nirvANa saM0 2488, vikrama saM0 2016) san 1962 zrI aSabhastutiH tatotitA tu tetItastotRtotItitotRtaH / tato'tAtitatotote tatatA te tatotataH // -svAmI samantabhadrAcArya artha-he bhagavAn ! Apane, vijJAna vRddhi ko prApti ko rokane vAle ina jJAnAvaraNAdi karmoM se apanI vizeSa rakSA kI hai-jJAnAvaraNAdi karmoM ko naSTa kara kevala jJAnAdi vizeSa guNoM ko prApta kiyA hai| tathA Apa parigraharahita-svatantra haiN| isIlie pUjya aura surakSita haiN| evaM Apane jJAnAvaraNAdi karmoM ke vistRta-anAdikAlika sambandha ko naSTa kara diyA hai ataH ApakI vizAlatA prabhutA spaSTa hai / Apa tInoM lokoM ke svAmI haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke mahAvAkya lekhaka-DA. jagadIzacandra jaina ema. e. pI-eca. DI. saMsAra meM samaya-samaya para mahAn puruSoM kA prAdurbhAva sAmaMta bane rahe aura sAdhAraNa varga gulAmI kI cakkI meM hotA AyA hai| mahApuruSoM ne jana kalyANa ke lie apanA pisatA rahA / aura tArIfa kI bAta yaha ki sAmaMtoM ne saba kucha nyochAvara kara diyA aura bhUlI-bhaTakI janatA ko apane duSkarmoM se chuTakArA pAne ke lie brAhmaNoM kA prAzraya sumArga para lgaayaa| mahAvIra vardhamAna bhI aise hI mahAna DhUMr3hA, aura brAhmaNoM ne bhI yajJa, tyAga, japa, tapa Adi karmavyakti the| kAMDa ke vidhAna dvArA sAmaMtoM ko unake pApa karma ke baMdhana unakA upadeza thA -- se mukta karane kA fatavA de diyaa| 1. manuSya ko apane karmoM kA phala bhoganA hI par3atA hai aisI viSama paristhatiyo se pUrNa samAja ko gulAmI ke isa liye dUsaroM ko dukha pahu~cAne vAlA karma nahIM karanA pApa se chur3AnA kitanA duSkara hogA? aise avyavasthita caahie| aura asta vyasta samAja meM jJAtR putra mahAvIra aura gautama 2. dUsaroM ko dukha pahuMcAne vAle hiMsAtmaka karma se dUra buddha nAmaka do mahAna zaktiyoM kA prAvibhAva huA; donoM rahanA cAhiye-ise hisA kahate hai| ne manuSya mAtra kI rAmAnatA para jora dete hue acche aura 3. hiMsAtmaka karmoM kA tyAga karane ke lie saMyama bure karma ke AdhAra para hI U~ca-nIca ko svIkAra kiyaa| dvArA apanI icchAoM para aMkuza rakhanA mAvazyaka hai| yadi jaina dharma ke caubIsaveM tIrthakara mahAvIra varddhamAna kA hama aisA nahIM karate to hama dUsaroM ko unake haka se vaMcita janma vihAra rAjya kI usa vaizAlI nagarI meM huA thA jahA~ rakhate haiN| licchavi loga gaNataMtra dvArA apanA zAsana calAte the| saMkSepa meM bhagavAn mahAvIra ke yahI mUla siddhAMta haiN| bhagavAna mahAvIra ke karma siddhAMta kI jar3a inhIM licchaviyoM mahAvIra ke siddhAMtoM ko ThIka taraha samajhane ke lie kI gaNataMtra kI bhAvanA se prArambha huI jAna par3atI hai| hameM Aja se lagabhaga aDhAI hajAra varSa pahale ke bhArata kI unakA prathama mahA vAkya haiora jAnA hogaa| una dinoM sAmaMtazAhI kA volavAlA jamiNaM jagaI puDho jagA, kammahi luppati pANiNo, thA kSatriya zAsaka brAhmaNa purohitoM ke sAtha gaThabaMdhana karake sayameva kaDehi gAhai, no tassa muccejja jhuDapaM // rAjya kA saMcAlana karate the / ina donoM vargoM ke hAtha meM acchA yA burA jaisA bhI kana ho, usakA phala bhoge binA sArI sattA thI jisase samAja kA niyaMtraNa hotA thaa| taraha chuTakArA nhiiN| saMsAra meM jitane bhI prANI hai saba apane taraha ke dhArmika ADambaroM meM tatkAlIna samAja jakar3A kArmoM ke kAraNa dukhI haiM / hunA thaa| kSatriya zAsaka aura brAhmaNa purohitoM kA yaha bhagavAna mahAvIra ne vAra-bAra isa bAta ko kahA hai varga apanI khuzI aura sukha-suvidhA ke lie jana-samAja kA ki manuSya ko apane karmoM kA phala avazyameva bhoganA par3atA bharapUra zoSaNa kara hIna kahe jAne vAle logoM se hara prakAra hai; jo jaisA karatA hai, vaisA phala pAtA hai| manuSya cAhe kA kAma letA aura dAsa vRtti karane ke lie unheM bAdhya jo kara sakatA hai, cAhe jo bana sakatA hai aura vaha apane karatA / isake phalasvarUpa dhAmika, aura sAmAjika aura bhAgya kA vidhAtA svayaM hai| isIliye mahAvIra ke nirgrantha jAta-pAta ke ADaMbaroM meM phaMsakara jana-sAdhAraNa prapanA mAna pravacana meM Izvara ko jagat kA kartA svIkAra nahIM kiyA hI kho baiThA aura pazu se bhI badatara jIvana bitAne ke lie gayA; tapa Adi satkarmoM dvArA AtmavikAsa kI sarvocca bAdhya ho gyaa| goSaNa kI yaha vyavasthA saMkaToM-hajAroM avasthA ko hI Izvara batAyA gayA hai| jainadharma kI bhAravarSa taka lagAtAra calatI rhii| natIjA yaha huA ki sAmaMta tIya darzana ko yaha bahuta bar3I dena hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 mahAvIra ke mahAvAkya aisI sthiti meM jo loga jAti-pA~ti ke bheda ke kAraNa aura dUsare kA haka har3apa lene kI manovRtti ko chor3a de| karma ke baMdhana meM phaMsakara apane ko insAna samajhanA hI isa prakAra kI sadicchA ko mahAvIra ne ahisA kahA hai| chor3a dete the, unake lie mahAvIra kA yaha siddhAMta kitanA unakA mahAvAkya haipreraNAdAyaka rahA hogA aura unheM tatkAlIna sAmaMtI samayA savvabhUesu, sattu-mittesu vA jge| samAja ke khilAfa kitanA vidroha karanA par3A hogaa| pANAivAyaviraI, jAvajjIvAe dukkaraM / / manuSyamAtra meM AtmavizvAsa kI dRr3ha bhAvanA paidA kara denA saba jIvoM ke prati cAhe vaha zatru ho yA mitra samabhAva usameM puruSArtha kI cinagArI phaMka denA--isase bar3hakara bhalA rakhanA aura jIva hiMsA kA tyAga karanA bahuta kaThina hai| janakalyANakArI siddhAMta aura kauna-sA ho sakatA hai ? satya hone para bhI, kaThora vacana bolane ko mahAvIra ___ isI karma siddhAMta ko dhyAna meM rakhakara vedoM ko mAnane bhagavAn ne hiMsA kahA haivAle brAhmaNoM ko lakSya karate hue mahAvIra bhagavAna ne taheva pharasA bhAsA gurubhUprovaghAiNI / dUsarA mahAvAkya kahA hai| saccA vi sA na vattavvA jo pAvassa paagmo| udageNa je siddhimudAharaMti, sAyaM ca pAyaM udagaM phusattA, dUsaroM ko dukha pahu~cAne vAlI kaThora bhASA yadi satya udagassa phAseNa siyA ya siddhI, sijjhisu pANA bahave dgNsi| bhI ho to use na bole-isase pApa kA Azrava hotA hai| -subaha aura zAma snAna karane se yadi mokSa milatA isa upadeza se bar3hakara janahita kI bhAvanA aura kyA ho to pAnI meM rahane vAle sabhI jIva-jantuoM ko mokSa ho sakatI hai ? buddha ke upadezoM meM ise hI bahujanahita mila jAnA cAhie / isIko spaSTa karate hue kahA gayA hai- kahA hai| na vi muDieNa samaNo, na oMkAreNa bNbhnno| lekina ahiMsA ko pAlanA, usake siddhAMta ko apane na muNI raNNavAseNa, kusacIreNa Na taavso|| jIvana meM utAranA AsAna kAma nahIM hai| usake lie sira muDA lene se koI zramaNa nahIM hotA, prom kA Atmadamana, indriyajaya, kAyakleza aura kaSTa sahana jApa karane se brAhmaNa nahIM hotA, jaMgala meM rahane se muni karane kI AvazyakatA hotI hai| mahAvIra ne kahA hai ki nahIM hotA, aura kuza ke vastra pahanane se tapasvI nahI manuSya kI icchA AkAza ke samAna ananta hai, aisI hAlata hotaa| meM kailAza parvata ke samAna sone-cAMdI ke asaMkhya parvata bhI tA phira kisaro hotA hai ? usakI icchA ko tRpta nahIM kara sakate / isalie bhagavAn kammuNA baMbhaNo hoi, kammuNA hoi khattiyo / ne sacce tyAgI kA lakSaNa batAte hue kahA haivaiso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA // je ya kaMse piye bhoe, laddhe vi piTTi kuvvai / -manusya apane karma se brAhmaNa, karma se kSatriya, karma sAhINe cayai bhoe, se hu cAi tti buccai / / se vaizya aura karma se hI zUdra hotA hai| vatthagaMdhamalaMkAraM, itthIyo sayaNANi ya / mahAvIra bhagavAna ne yajJa, yAga, japa, tapa aura dAna acchaMdA je na bhujaMti, se cAda ni buccai // dharma prAdi karmakANDa kA virodha karate hae kahA hai ki ina jo sundara aura priya bhogoM ko pAkara bhI unakI ora saba bAtoM se karma kA nAza nahIM ho sakatA, karma phala to se pITha phera letA hai, aura mAmane Ae hA bhogoM kA tyAga bhoganA hI pdd'egaa| isalie yadi hama samAja ko prAdarza kI kara detA hai, vahI tyAgI hai| vastra, gaMdha, alaMkAra, strI ora le jAnA cAhate haiM, usameM zAMti aura vyavasthA sthA- aura zayana Adi vastuoM kA jo lAcArI ke kAraNa bhoga pita karanA cAhate haiM to hara hAlata me bare karmoM aura bare nahIM kara sakatA, use tyAgI nahIM kahate / vicAroM kA tyAga karanA pdd'egaa| tathA manuSya apane vicAroM aura karmoM meM pUrNa svataMtratA tabhI prApta kara sakatA hai jaba 1. bhagavAna mahAvIra kA kathana thA ki yadi saMsAra meM ki vaha svapna meM bhI dUsare kI dhana-sampatti para najara DAlane sukha aura mumba ke sAdhana parimita hoM to upabhoga kI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavAna mahAvIra kA zAsana lekhaka - paM0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha abhI taka Adhunika mAnava jagat meM bhagavAna mahAvIra kI dezanA kA mUlyAMkana ThIka rUpa se nahIM ho sakA hai isakA kAraNa hai maulika jaina sAhitya ke pracAra kI kmii| zrAja bhI bahuta se loga jainadharma kI maulika zikSAtroM se paricita nahI haiM aura isakA kAraNa hai jainoM kI akarmayatA / manuSya ke prAcAra aura vicAra ko pariSkRta evaM saMtulita rakhane ke lie bhagavatI ahiMsA aura nirAgrahavAda kA jo unhoMne lokotara vivecana kiyA usase to aba loga kucha paricita hone lage haiN| para unakA karma - siddhAnta bhI eka anokhA vivecana hai| isa vivecana kA sAra hai ki manuSya svayaM hI apanA nirmAtA hai / use svAvalambI, karmaTha vastunoM kA ba~TavArA karane ke lie kisI na kisI ko tyAga avazya karanA pdd'egaa| isa prakArakI mUla bhAvanA ke siddhAMta ko hI ahiMsA kahA hai| ahiMsAvRtti kA pAlana karane ke lie apanI indriyoM para aMkuza rakhate hue bhoga-upabhoga kI sAmagrI kA tyAga karanA atyaMta kaThina hai jo mAnasika saMtulana ke binA saMbhava nahIM / 3. zramaNa bhagavAn mahAvIra ko hue ar3hAI hajAra varSa gujara cuke, phira bhI hama jahA~ ke tahA~ haiM / hamArI Ajakala kI duniyA~ meM pahale kI apekSA kucha adhika mAtrA meM hI Arthika zoSaNa, vargabheda, vargIkaraNa aura U~ca-nIca vI bhAvanA vidyamAna hai; ANavika zakti aura sainyabala ke dvArA eka rASTra dUsare rASTra ko padadalita kara use apanA gulAma banAkara rakhanA cAhatA hai--tyAga ke bajAya saMcaya karane aura dUsare ke haka ko har3apa jAne kI pravRtti vidya mAna hai| aisI sthiti meM yadi hameM vizva meM zAMti aura vyavasthA sthApita rakhanA hai to ahiMsA ke sivAya dUsarA koI upAya nahIM aura ahisA kA upadeza mahAvIra ke vAkyoM meM maujUda hai / ( mAla iNDiyA reDiyo bambaI ke saujanya se ) aura karmavIra evaM nirvandha banane ke lie na kevala isa karmasiddhAnta ko samajha lene kI jarUrata hai; apitu use jIvana meM utArane kI bhI AvazyakatA hai| karma siddhAnta manuSya ko usakI pratyeka sthiti ke lie uttaradAyI ThaharAtA hai / vaha karmakartA aura phalabhoktA meM sAmaMjasya sthApita karatA hai / jaba taka hama karma siddhAnta ko na samajheM taba taka dharma kA vAstavika svarUpa nahIM samajha sakate / atIta se zikSA lenA aura usake AdhAra para bhaviSya kA nirmANa karanA yaha karma siddhAnta ke yathArtha parijJAna se hI ho sakatA hai / jo apane prati aura dUsaroM ke prati uttaradAyI honA cAhatA hai vaha sabase pahale apane kartavya ko samajhe / 'sva' ko samajhe binA koI apane kartavya ko nahIM samajha sakatA / bhagavAn mahAvIra ne zrAtmA ko hI paramAtmA banane kI dizA batalAI hai / paramAtmA hI Izvara hai / yahA~ Izvara nAma kA koI bhinna padArtha nahIM hai / koI bhI puruSArthI apane mAnava evaM lokottara kartavyo ke grAdhAra para paramAtmatva ko prApta kara sakatA hai / yahA~ paNDe, pujArI, purohita evaM mahanta Adi dharmagurutroM dvArA svarga yA mukti kA pramANa-patra nahIM diyA jAtA | svarga yA mukti athavA kisI bhI zubha sthiti ko pAne ke lie manuSya ko svayaM puruSArtha karanA par3egA / yahI mahAvIra-zAsana kA antastala hai / 'kAzyAM maraNAnmuktiH' arthAt kAzI meM marane se manuSya ko mukti milatI hai / piNDadAna se hI manuSya kA uddhAra ho jAtA hai / patnI mRtapati ke sAtha citA meM jala jAye to vaha svarga calI jAyagI -- jaise anekoM tarka- hIna mAnyatAoM kA mahAvIra ke zAsana meM koI sthAna nahIM hai / isa prakAra kI paramparAoM ko bhagavAna ne loka mUr3hatA batalAyA hai| aise andha-vizvAsa jIvana meM dharmatatva ko kabhI nahIM ubharane dete / lokamUr3ha, devamUr3ha aura gurumUr3ha manuSya svayaM pathabhraSTa haiM aura duniyA ko bhI pathabhraSTa karatA hai / koI cIja kevala purAnI hone se acchI nahIM hotI aura naI hone se burI nahIM hotii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 bhagavAna mahAvIra kA zAsana mithyAtva bhI anAdi hai aura samyaktva bhI anaadi| isa para unhoMne praznottara bhI kiye / yaha bAta bauddha dharma ke phira bhI eka hAlAhala hai aura dUsarA amRta / amRta aura viSa zAstroM ke adhyayana se spaSTa jJAta hotI hai| ko pahacAnane ke lie viveka kI jarUrata hai| isalie bhaga- isameM koI zaka nahIM ki bhagavAn mahAvIra kA zAsana vAna ne bhedaka buddhi para bahuta jora diyA hai| unhoMne dharma sabhI dRSTiyoM se advitIya evaM loka hitakArI thaa| yadi kI jo vyAkhyA kI hai vaha trikAlAbAdhita hai| yaha dharma usakA mUla rUpa Aja taka mAnava-mAnasa meM prakAzita hotA ahiMsA rUpa hai / vaha dharma jaba manuSya ke mana meM utara jAtA rahatA to deza kA prAcIna itihAsa na rakta raMjita hotA hai taba vaha mArane vAle ko bhI nahIM mAratA / prAcArya guNa- aura na use ghora atyAcAroM kA sAmanA hI karanA pdd'taa| bhadra kahate hai : bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM sAmpradAyikatA, hiMsA aura dharmo vasenmanasi yAvadalaM sa tAvad jAti kula Adi ke abhimAna ko bhI koI sthAna nahIM hai| haMtA na hanturapi pazya gate'thatti tasmin / / jaina vAGamaya meM inakI sthAna-sthAna para heyatA batalAI gaI dRSTA parasparahatirjanakAtmajAnAm / hai| ye hI ve burAiyA~ hai jinase bhUtakAla me bhAratIya rASTra rakSA tato'sya jagataH khalu dharma eva // kA patana hugrA aura duHkha kI bAta to yaha hai ki Aja -AtmAnuzAsana 26 svarAjya mila jAne ke bAda bhI ye burAiyAM hamAre deza meM nAma zeSa nahIM huii| vAstava meM bhagavAna mahAvIra kA dharma mana meM nahI rahane se putra pitA ko aura pitA tIrtha sarvodaya tIrtha hai aura isa tIrtha ke pracAra hone kI putra ko mAra DAlatA hai kintu yadi dharma mana meM ho to vaha Aja sarvAdhika AvazyakatA hai; kyoki isI tIrtha meM mAdhumArane vAle ko bhI nahIM mAratA isa prakAra ke dharma ko yadi nika sabhI samasyAoM kA samAdhAna hai| cAhe phira ve rASTrIya koI mahaja kriyA-kANDoM meM khoje to use nirAza hI hoM yA antarrASTrIya athavA sAmAjika / honA pdd'egaa| prazna yaha hai ki mahAvIra kA zAsana itanI vizeSatA aAja taka matuNya ne manuSya para jitanA atyAcAra evaM kSamatA-vAlA hone para bhI kevala thor3e se jainoM taka hI kiyA utanA kisI anya ne nahIM kiyaa| strI aura zadroM sImita kyoM hai ? vaha apanI ora sAdhAraNa jana ko kyoM para kiye gaye usake atyAcAroM kI kahAnI bar3I hI AkRSTa nahI karatA? usakI upayogitA kI surabhi kyoM romAJcakArI evaM lambI hai| grAhacarya to yaha hai ki usane nahIM logoM ke lie mohaka banatI aura vaha Aja hrAsa kI ye atyAcAra dharma ke nAma para kiye| bhagavAn ke yuga meM ora kyo jA rahA hai ? niHsandeha ye prazna aise haiM jo ye atyAcAra parAkASThA ko pahu~ce hae the| unhoMne ina jainatva ke lie khulI cunautI hai| kyA mahAvIra ke anuyAyI atyAcAroM ke viruddha joradAra AvAja uThAI aura logoM isa cunautI kA uttara dene ko taiyAra hai ? isakA sahI ko 'strIzadrI nAdhIyatAm' arthAta strI aura zadroM ko par3hane uttara to hama bhagavAn mahAvIra ke siddhAntoM ko apane kA adhikAra nahI hai-kI nirarthakatA btlaaii| unakI jIvana meM vyaktigata utAra kara inakI vAstavikatA ko isa divya dezanA ko kAphI saphalatA milI tathA strI evaM aura loka mAnasa ko prAkRSTa karake hI de sakate hai| zUdroM ne pArAma kA zvAMsa liyaa| yaha eka aisI krAti thI Aja se karIba aThAraha sau varSa pahale prakhyAta tAkika jise mahAvIra hI kara sakate the / mahAvIra ne striyoM aura jainAcArya svAmI samantabhadra ke sAmane bhI yaha prazna thaa| zadroM ko mAnavatA kI dRSTi se dekhaa| striyoM ko itanI udA- unhoMne apane suprasiddha stotra yuktyanuzAsana meM isakA ratA ke sAtha mahAvIra ke atirikta zAyada hI kisI ne dekhA uttara bhI diyA hai| ve bhagavAn mahAvIra ko lakSya karake ho| unhoMne striyoM ko bhI apane saMgha meM AdaraNIya sthAna kahate haiM :diyaa| yaha eka aisI ghaTanA thI jisakI carcA bhagavAn kAla: kalirvA kaluSAzayo vA buddha aura unake anuyAyiyoM ne Azcarya ke sAtha sunI aura zrotuH pravakturvacanAnayo vA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA vyAkhyA prajJapti SadakharAkSAgama kA TIkA graMtha thA? lekhaka-zrI kailAzacandra zAstrI, vArANasI indranandikRta zrutAvatAra meM siddhAnta-prantha-paT khaNDAgama 48 hajAra zloka pramANa saMskRtaTIkA racI / usake pazcAt aura kaSAyaprAbhUta tathA unakI TIkAmoM ke nirmANa kA bappadeva guru hue| unake sambandha meM zrutAvatAra meM isa prAmANika itivRtta diyA gayA hai| tadanusAra ye donoM hI prakAra likhA haisiddhAnta graMtha kuNDakundapura meM zrI padmanandi muniko (kunda- apanIya mahAbandhaM SaT khaNDAccheSa paJca khaNDe tu / kundAcArya ko) jJAta hue aura unhoMne SaTkhaNDAgama ke vyAkhyAprajJaptiM ca SaSThaM khaNDaM tataH ca saMkSipya // 174 // pAca tIna khaNDoM para parikama nAmaka grantha rcaa| usake SaNNAM khaNDAnA miti niSpannAnAM tathA kaSAyAkhya / pazcAt kitanA hI kAla bItane para zAmakuNDAcArya ne donoM prAbhUtakasya ca SaSThi sahasragraMtha pramANa yutAm // 175 / / siddhAnta granthoM ko jAnakara mahAbandha nAmaka chaThe khanDa ko vyalikhat prAkRtabhASArUpAM samyak purAtanavyAkhyAm / chor3akara zeSa SaTkhaNDAgama tathA kaSAyaprAbhUta para prAkRta aSTasahasragraMthAM vyAkhyAM paJcAdhikAM mahAbandhe / / 17 / / saMskRta aura karNATaka bhASA meM paddhati rUpa TIkA rcii| ina zlokoM kA artha isa prakAra kiyA jAtA hai phira tumbalUrAcArya ne chaThe mahAkhaNDa ko chor3a kara bappadeva ne mahAbandha ko chor3akara zeSa pAMca khaNDoM para donoM siddhAnta granthoM para karNATaka bhASA meM caurAsI hajAra vyAkhyAprajJapti' nAma kI TIkA likhii| tatpazcAt zloka pramANa cUDAmaNi nAmaka vyAkhyA racI aura chaThe unhoMne chaThe khaNDa kI saMkSepa meM vyAkhyA likhii| isa prakAra khaNDa para sAta hajAra zloka pramANa paJcikA rcii| phira chahoM khaNDoM ke niSpanna ho jAne ke pazcAt unhoMne kaSAyasamantabhadrAcArya ne SaT khaNDAgama ke pAdya pAMca khaNDoM para prAbhata kI bhI TIkA rcii| una pAMcoM khaNDoM aura kaSAyatvacchAsanakAdhipatitvalakSmI prAbhUta kI TIkA kA parimANa sATha hajAra aura mahAbandha prabhutva * zakterapavAdahetuH // kI TIkA kA pAMca adhika ATha hajAra thA aura isa saba arthAt he bhagavan tumhAre zAsana kA duniyA meM eka racanA kI bhASA prAkRta thii'| (SaT khaNDAgama 1 pu. kI chatra prAdhipatya kyoM nahIM hotaa| usake tIna kAraNa haiN| prastAvanA pR0 52) eka kAraNa kalikAla, dUsarA thotAoM kA kaluSa Azaya sAdhAraNatayA una zlokoM kA bhAva ThIka pratIta hotA aura tIsarA vaktAoM kA acchI taraha tumhAre zAsana kA hai kintu prArambha ke zlokoM se ukta artha vyakta nahIM hotA pratipAdana na kara sknaa| pahale aura dUsare zlokoM kA artha isa prakAra hotA haihameM Aja prAcArya samantabhadra ke aMtima hetu para dhyAna (SaT khaNDAt) SaT khaNDa rUpa bhAgama se (mahAbandhaM apadenA hai; kyoMki jaina zAsana ke prasAra ke lie yahI hamAre nIya) mahAbandha ko alaga karake (zeSa paMca khaNDetu) zeSa vaza kI cIja hai / svayaM AcArya mahArAja kA jora bhI isI pA~ca khaNDoM meM (tataH vyAkhyA prajJaptiM ca SaSThaM khaNDaM saMkSipya) para hai| hameM pAja aise vaktA evaM lekhaka taiyAra karane kI usake bAda vyAkhyAprajJapti nAmaka yA vyAkhyAprajJapti rUpa jarUrata hai jo jainatva kA maulika rUpa jana-mAnasa ke sAmane chaThe khaNDoM ko usameM milAkara (iti niSpannAnAM SaNNAM rakha sakeM; jinakI vANI meM unakA pAtmA bhI bola rahA khaNDAnAm) isa prakAra se taiyAra hue chahoM khaNDoM kI ho aura jo tapa dRSTi kI yathArthatA ko svayaM samajhate hae (tathA kaSAyAkhya prAbhRtakasya ca) aura kaSAya prAbhUta kI nirbhayatApUrvaka tatva-pratipAdana kara skeN| isa mahAna kArya (SaSThi sahasra grantha pramANayutAm) sATha hajAra zloka pramANa kI ora jitanA jaldI hamArA dhyAna jAya utanA hI sahita (prAkRta bhASA rUpA purAtana vyAkhyAM samyak vyAliacchA hai| khat) prAkRta bhASA rUpa prAcIna vyAkhyA ko samyak rUpa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 jyA vyAkhyA prAmApti paranDAgama kA TIkA anya pA? se likhA (mahAbandhe) mahAbandha para (paMcAdhikA praSTa sahAdvisaptatyA) 72 hajAra zloka pramANa saMskRta prAkRta sahasra graMthAM vyAkhyA) pAMca adhika pATha hajAra graMtha pramANa bhASA mizrita dhavalA TIkA likhii| vyAkhyA ko likhaa| ukta donoM hI udAharaNoM se yahI prakaTa hotA hai ki prataH pA~ca khaNDoM kI TIkA kA nAma vyAkhyAprajJapti vyAkhyA prajJapti nAmaka graMtha kA sambandha SaT khaNDAgama ke hai yaha bAta to ukta zlokoM se vyakta nahIM hotI / balki chaThe khaNDa se thaa| bappadeva ne use SaSTha khaNDa ke rUpa meM unase to yahI vyakta hotA hai ki bappadeva ne pA~ca khaNDoM pAMca khaNDoM meM milAkara paTa khaNDoM kI niSpatti kI aura meM vyAkhyAprajJapti ko sammilita na karake pahale * khaNDa phira SaT khaNDAgama para TIkA likhI / isI taraha vIrasena niSpanna kie aura phira ina para TIkA rcii| svAmI ne bhI pahale vyAkhyA prajJapti ko prApta kara usake AdhAra para bandhanAdi aTThAraha adhikAroM ke dvArA satkarma zrutAvatAra meM hI Age jo zloka vIrasena svAmI nAmaka chaThe khaNDa kI racanA kI aura taba una SaT khaNDoM se sambaddha haiM ve bhI isa dRSTi se vicAraNIya haiM / ve zloka para dhavalA TIkA rcii| isa prakAra haiM _ataH vyAkhyA prajJapti ko SaT khaNDAgama ke prAdya pAMca "vyAkhyA prajaptimavApya pUrva paTa khaNData stata stasmin / / khaNDoM kI TIkA samajhanA bhUla hai| isI taraha usake racauparitamabandhanAdya dhikAra raSTAdaza vikalpaH // 18 // yitA bappadeva the yaha bhI abhI vicAraNIya hai / bappadeva ne satkarmanAmadheyaM papThaM khaNDaM vidhAya saMkSipya / kapAya prAbhRta para uccAraNA vRtti racI thI, jaba dhavalA iti Sa NAM khaNDAnAM graMtha sahamadvi saptatyA // 18 // TIkA meM unake nAma ke sAtha usakA ullekha milatA hai| prAkRta saMskRta bhASAmiyAM TIkA vilikhya dhvlaakhyaam|" kintu dhavalA meM vyAkhyA prApti ke kevala do ullekha hone ina zlokoM kA bhAva isa prakAra liyA jAtA hai- para bhI use bappadeva kRta nahIM likhA hai| donoM ullekha bhI 'vahA~ vIrasena svAmI ko vyAkhyAprajJapti (bappadeva garu bahuta mahatvapUrNa nahIM hai / eka ullekha to dravya pramANAnugama kI banAI haI TIkA) prApta ho gii| phira unhoMne Upara meM haiM jisameM batalAyA hai ki 'loka' vAtavalayoM se pratiSThita ke bandhAdi aTThAraha adhikAra pUre karake satkarma nAmakA hai' aisA vyAkhyAprajJapti kA vacana hai / dUsarA ullekha vedanA khaNDa meM hai vaha kucha bar3A hai aura Ayubandha se sambaddha haiN| chaThavA khaNDa saMkSepa se taiyAra kiyA aura isa prakAra chaha use dekara kahA gayA hai ki ima vyAkhyA prajJapti sUtra ke khaNDoM kI 72 hajAra zloka pramANa prAkRta aura saMskRta sAtha paT khaNDAgama sUtra meM kaise virodha na hogaa| usakA mithita dhavalA TIkA likhI / uttara dete hue vIrasena svAmI ne kahA hai ki isa sUtra se ukta vyAkhyA prajJapti sUtra bhinna prAcArya ke dvArA banAyA (paT khaNDAgama 1 pu0 kI prastAvanA pR0 38 / ) hone ke kAraNa pRthaka hai, ataH una donoM meM ekatA nahIM ho jisa prakAra kI bhUla bappadeva sambandhI zlokoM ko sakatI / samajhane meM kI gaI hai vaisI hI bhUla ina zlokoM ko bhI vIrasena svAmI ke isa samAdhAna se bhI yahI vyakta samajhane meM kI gaI hai| hotA hai ki vyAkhyA prajJapti sUtra bhinna kataka koI grantha haiM aura vaha SaTa khaNDAgama kA TIkA grAtha nahIM hai| 'dhAinakA artha isa prakAra hotA hai khyA prajJapti sUtra' zabda se bhI yahI prakaTa hotA hai isameM (SaT khaNData pUrva) paT khaNDAgama se pahale (vyAkhyA vyAkhyA prajApti ko sUtra kahA hai TIkA nahIM khaa| ataH vyAkhyA prajapti paT khaNDAgama kA TIkA grantha pratIta nahIM prajJaptimavApya) vyAkhyA prajJapti ko pAkara (tataH tasmin) hotaa| phira usameM (uparitamavandhanAdyadhikAraiH aSTAdazavikalpaiH) Upara ke bandhana Adi aTThAraha adhikAroM ke dvArA (satka 1 'taM kadhaM jaNijjadi ? logoM vAda padiTThidoM tti viyaahpnnnnttivynnaado|'-pu. 3, pR0 35 manAmadheyaM paSTha khaNDaM vidhAya) satkarma nAmaka chaThe khaNDa 2'edeNa viyAha paNNatti sutteNa saha kahaM Na viroho ? kI racanA karake (saMkSipya) aura use usameM milAkara Na, edamhAdo tassa pudhabhUdassa pAiriyabhedeNa bhedamAvaNNassa (iti paNNAM khaNDAnAM) isa prakAra chahoM khaNDoM kI (grantha eyttaabhaavaado|-ptt khaNDAgama, pu010, pR0 238 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMta ratnakIrti : jIvana evaM sAhitya le0-DA. kastUracanda kAsalIvAla, ema. e. pI. eca. Do. vaha vikramIya 17vIM zatAbdI kA samaya thaa| bhArata evaM Ayurveda Adi viSayoM ke granthoM kA adhyayana kraayaa| meM bAdazAha akabara kA zAsana hone se apekSAkRta zAnti ziSya vyutpannamati thaa| ataH zIghra hI usane una para thI kintu bAgar3a evaM mevAr3a pradeza meM rAjapUtoM aura musala- adhikAra kara liyaa| adhyayana samApta karAne ke bAda mAnI zAsakoM meM anabana rahane ke kAraNa sadaiva hI yuddha kA abhayanandi ne use apanA paTTa ziSya ghoSita kara diyaa| khatarA tathA dhArmika saMsthAnoM evaM sAMskRtika kendroM ke naSTa 32 lakSaNoM evaM 72 kalAoM se sampanna vidvAn yuvaka ko kie jAne kA bhaya banA rahatA thaa| lekina bAgar3a pradeza kauna apanA ziSya banAnA nahIM cAhegA / saMvat 1643 meM meM bha0 sakalakItti ne 15vIM zatAbdI meM dharma evaM eka vizeSa samAroha meM usakA paTTAbhiSeka bhI kara diyA sAhitya pracAra kI jo lahara phailAI thI vaha apanI carama gayA aura usakA nAma ratnakIrti rakhA gyaa| ratnakIrti, sImA para thii| yadyapi usa lahara ko pracalita hue sau isa paTTa para saMvat 1656 taka rhe| isalie inakA kAla varSa se bhI adhika samaya vyatIta ho gayA thA phira bhI lagabhaga saMvat 1600 se 1656 taka kA mAnA jA usameM dhArmika vAtAvaraNa ke atirikta janasAdhAraNa ke sakatA hai| hRdayoM meM utsAha aura vAtsalya kA pravartana eka prakAra yuvAkAla kA prottejana de rahA thA, pariNAmasvarUpa cAroM ora nayenaye mandiroM kA nirmANa evaM pratiSThA vidhAnoM kI bharamAra santa ratnakIti usa samaya pUrNa yuvA the| unakI thii| bhaTTArakoM, muniyoM, evaM santoM kA yatra-tatra vihAra zArIrika sundaratA dekhate hI banatI thii| jaba ve dharma hotA rahatA thA aura ve apane sadupadezoM dvArA jana-mAnasa pracAra ke lie vihAra karate the, to unake anupama saudarya ko pavitra kiyA karate the| gRhasthoM kI unake prati agAdha evaM vidvattA se sabhI mugdha ho jAte the| tatkAlIna vidvAn gaNeza kavi ne bha. ratnakItti kI prazaMsA karate hae kikhA zraddhA thii| jahAM unake caraNa par3ate the vahAM ve apanI plkeN| bichAne ko taiyAra rahate the| aise hI vAtAvaraNa meM ghodhA nagara ke haibaDa jAtIya zreSThI devIdAsa ke yahAM eka bAlaka aradha zazisama sohe zubha bhAla re| kA janma huaa| mAtA sahajalade vividha kalAoM se yukta vadana kamala zubha nayana vizAla re|| bAlaka ko pAkara phUlI nahIM smaayii| bacapana meM usako dazana dADima sama rasanA rasAla re| kisa nAma se pukArA jAtA isakA kahIM koI ullekha nahI adhara biMbAphala vijita pravAla re // 1 // miltaa| vaha bAlaka bar3A honahAra thA "honahAra viravAna kaMTha kaMbUsama rekhAtraya rAje re / ke hota cIkane pAta" vAlI kahAvata usameM pUrI taraha kara kisalaya-sama nakha chavi chAje re / caritArtha ho rahI thii| bar3A hone para vaha vidyAdhyana karane ve jahAM bhI vihAra karate sundariyA~ unake svAgata meM lgaa| vividha gIta gAtI / aise hI avasara para gAye huye gIta kA zikSA aura pada prApti eka bhAga dekhieeka dina usakA bhaTTAraka abhayanandi se sAkSAtkAra kamala vadana karuNAlaya kahIye, ho gyaa| ve usakI yogyatA tathA vAk cAturyase prabhAvita kanaka varaNa sohe kAMta morI sahIye / hokara bar3e prasanna huye aura use apanA ziSya banA liyaa| kamala dala locana pApanA mocanA, bha0 abhayanandi ne use siddhAnta, kAvya, vyAkaraNa, jyotiSa kalAkAra pragaTo vikhyAta morI sahIye / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 balasAr3ha pratiSThA balasAr3ha nagara meM saMdhapati mallidAsa ne jo vizAla pratiSThA karavAyI thI vaha ratnakIti ke upadeza se hI sampanna huI thI / mallidAsa hU~bar3a jAti ke dhAvaka tathA apAra sampatti ke svAmI the| isa pratiSThA meM santa ratnakIrti apane saMgha sahita sammilita hue the isakA vistRta varNana tatkAlIna kavi jayasAgara ne apane eka gIta meM kiyA hai / jala yAtrA kA eka barNana dekhiye - rAga sAmerI jaMna santa ratnaphIti jIvana evaM sAhitya : jalayAtrA jugale jAya, tyAhA~ mAnanI maMgala gAva / saMpati mallidAsa sohata saMghaveNa mohanade kaMta // sArI zrRMgAra solamusAra, mana dharayo haraSa apAra / cyAlA jala yAtrA kAje, vAjina bahuvidha bAje // vara Dhola mIzANa napherI, dagaDI damAma su bherI / saNAI saruNA sAda, bhallarI kasAla sunAda // yathUka nIsANa na phAra bole virada bahuvidha bhAra pAlakhI cAmara zubha chatra, gajagAminI nAce vicitra // ghATa cunaDI kubha sohAve, caMdrAnanI oDhIne zrAve / ziSya parivAra aba taka upalabdha racanAoM se jJAta hotA hai ki bhaTTAraka ratnakIki ke aneka ziSya the| ve prAyaH vidvAn evaM sAhityasevI rahe hoNge| kintu unameM kumudacandra, gaNeza jayasAgara evaM rAghava ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| kumudacandra ko saMvat 1650 meM inhoMne apane paTTa para bitthlaayaa| ye apane samaya ke samartha bhaTTAraka evaM sAhitya sevI the / inake dvArA racita aneka pada, gIta evaM racanAe~ upalabdha ho cukI haiN| kumudavandra ne apanI pratyeka racanA me prAyaH apane guru ratnakItti kA smaraNa kiyA hai| gaNeza ne bhI inake stavana meM aneka pada likhe hai- eka varNana par3iye vadane caMda harAvayo, sIdhale jItyo ghanaMga | suMdara nayaNA nIrakhA me lAjA mIna kuraMga / jugala zravaNa subha sobhatAre nAsyA zukanI caMca | (1) inakI eka ziSyA vIramati ne saMvat 1662 meM eka mahAvIra kI mUrti pratiSThita karAI thI, dekho bhaTTAraka sampradAya / -saMpAdaka adhara aruNa raMge zramamA daMtamukta parapaMca / juhavA jatINI jANe sakhI re, manopama amRtavela | prIvA kaMbu komalanI re, unnata bhujanIbela / isI taraha inake eka ziSya rAghava ne inakI prazaMsA meM likhA hai ki ve khAna malika dvArA bhI sammAnita kiye gaye the lakSaNa battIsa kalA aMgi vahottari, khAna malika die mAna jI / kavi ke rUpa meM ratnakItti ko apane samaya kA eka acchA kavi kahA jA sakatA hai| abhI taka inake 38 pada prApta ho cuke haiN| padoM ke adhyayana se jJAta hotA hai ki ye santa hote hue bhI rasika the / isIlie inhoMne apane padoM kA viSaya mukhyataH neminAtha kA viraha hai| ve viraha kI tar3apana se bahuta kucha paricita the / kisI bhI bahAne rAjakula dhaura nemi kI saMyoga kalpanA ko mUrtirUpa denA cAhate the| kavi ne likhA hai ki rAjula bahuta cAhatI hai ki usake nayana nemi ke Agamana kI intajAra na kareM, lekina lAkha manA karane para bhI ve Agamana kI bATa johanA nahIM chor3ate isI bhAva ko aGkita karane vAlA kavi kA eka pada dekhie- barajyo na mAne nayana niThora / sumiri-2 guna bhaye sajala ghana, umaMgI calemati phora // 1 // caMcala capata rahata nahIM roke, na mAnata ju nihora / nita uThi cAhata giri ko mAraga, je hI vidhi caMdra / cakora ||2|| tana mana dhana yovana nahI bhAvata, rajanI na jAvata bhora / ratanakIrati prabhu vega milo, tuma mere mana ke cora // 3 // eka anya pada meM rAjula kahatI hai ki nemi ne pazubhroM kI pukAra to suna mI lekina usakI pukAra kyoM na sunii| isalie yaha kahA jA sakatA hai ki ve dUsaroM kA darda jAnate hI nahI haiM sakhI rI nemi na jAnI pIra / bahota dibAje Aye mere ghari saMga leI haladhara vIra // 1 // nemimukha nirakhI harapIyana se aba to hoi mana dhIra / tAme pasUya pukAra sunI karo, gayo girivara ke tIra // 2 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 caMda vadanI pokAratI DAratI, maMDana hAra ura ciir| lagatA hai aura na vadana para prAbhUSaNa hI suhAte haiN| ise ratanakIrati prabhU bhaye vairAgI, rAjula cita kiyo dhIra // 3 // kavi ke zabdoM meM par3hiye eka pada meM rAjula apanI sakhiyoM se nemi se milAne rAga asAvarI kI prArthanA karatI hai| vaha kahatI hai ki nemi ke viyoga prA jeSTa mAse jaga jalaharano umAha re / meM yovana, caMdana, candramA ye sabhI phIke lagate haiN| mAta, kAI bApa re vAya virahI kima rahe re // pitA sakhiyAM evaM rAtri sabhI dukha utpanna karane vAlI haiM prArarate bhArata upaje praGga re / inhIM bhAvoM ko ratnakIti ke pada meM dekhiye anaMga re saMtApe dukha kehe re / / sakhI,! ko milAve nemi nariMdA / kehaneM kahe kima rahe kAminI Arati agAla / tA vina tana mana yauvana rajata he cAru caMdana aru caMdA // 1 // cAru caMdana cIra ciMte mAla jANe vyAla / / kAnana bhuvana mere jIyA lAgata, duHsaha madana ko phaMdA / kapUra kesara keli kuMkama kevar3A upAya / tAta mAta aru sajanI rajanI, ve ati dukha ko kaMdA // 2 // kamala dala jala chAMTaNA vana ripu jAMNe vAya / tuma to zaMkara sukha ke dAtA, karama ati kAe maMdA / bhAve nahIM bhojana bhUSaNa, karNa kerA mApa / ratanakIrati prabhu parama dayAlu, sovata amara naridA // 3 // parI naga meM pAna nIko, rAli kareM kara mApa / anya racanAyeM girinAri kero giritape, sakhi jeSTa mAsa viseSa / inakI a ya racanAoM meM neminAtha phAga evaM nemi duHsaha dIna dohilA lAge, komalA saleSi // // bAraha mAsA ke nAma ullekhanIya hai| neminAtha phAga meM isa prakAra santa ratnakIti apane samaya ke prasiddha 57 padya haiN| isakI racanA hAMsoTa nagara meM huI thii| phAga meM neminAtha evaM rAjula ke vivAha, pazuoM kI pukAra sunakara bhaTTAraka evaM sAhitya sevI vidvAn the| inakI abhI aura vivAha kiye binA hI vairAgya dhAraNa kara lenA aura anta bhI racanAe~ upalabdha hone kI AzA hai / inake dvArA racita meM tapasyA karake mokSa jAne kI prati saMkSipta kathA dI huI padoM kI (jo abhI taka hameM upalabdha huye hai) prathama paMkti hai| rAjula kI sundaratA kA varNana karate hue kavi ne eka nimna prakAra haisthAna para likhA hai 1. pada-sAraMga Upara sAraMga sAhe sAraMgatyAsAra jI caMdravadanI mRgalocanI mocanI khaMjana mIna / 2., -suNa re nemi sAmalINa sAheba kyoM bana chorIjAya / vAsaga jItyo veNiI, zreNiya madhu kara dIna / / , -sAraMga sajI sAraMga para Ave yugala gala dAye zazi, upamA nAzA kIra / ,, -vRSabha jina sevo bahu sukhakAra adhara vidruma sama upatA, daMtanU nirmala nIra / / , -sakhIrI sAvana ghaTAI satAve cibuka kamala para SaTa pada, pAnaMda kare sudhApAna / -nemi tuma kaise cale girinAra grIvA suMdara sobhatI, kaMbu kapola ne vAna // 12 // 7., kAraNa kou piyA ko na jANe nemi bAraha mAsA inakI dUsarI bar3I racanA hai / isameM -rAjula gehe nemI jApa 12 troTaka chaMda haiN| kavi ne ise apane janma sthAna ghodhA 6., -rAma ? satAve re mohI rAvana nagara ke caityAlaya meM likhA thaa| isameM rAjula evaM nemi 10., -praba giri varajyo na mAne mero ke 12 mahIne kisa prakAra vyatIta hote haiM yahI varNana karanA 11. -nemi tuma mApo dhariya ghare racanA kA mukhya uddezya hai| jyeSTha mAsa kA varNana karate 12.,, -rAma kahe avaraM japA mohI bhArI huye kavi ne likhA hai isa mAsa meM kAma itanA satAne 13.,-dazAnana ? vInatI kahata hoi dAsa lagatA hai ki caMdana kA lepa evaM kevar3A jala kA snAna bhI 14., --varajyo na mAne nayana niThora usake kAma vRddhi meM sahAyaka hote haiN| na bhojana acchA 15.,-jhIlate kahA karaco yadunAtha *gi Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA harasukharAya lekhaka - zrI paramAnanda zAstrI dillI ke dharmapurA kA vizAla jaina mandira rAjA harasukharAya ke udAtta pariNAmoM kA phala hai| yaha mandira kalAtmaka sundara aura aitihAsika dRSTi se dillI ke upalabdha sava mandiroM se mahatvapUrNa hai / vedI kI nakkAsI kA kArya anupama hai / eka samaya thA jaba dillI ke bAdazAha ne hisAra se lAlA hukUmatarAya ko (jo usa samaya vahA~ pratiSThita nAgarika aura zAhI zreSThI kahe jAte the) dillI bulavAyA, aura unheM sa-sammAna rahane ke lie zAhI makAna pradAna kiyA / lAlA jI ke pAMca putra the, harasukharAya, mohanalAla saMgamalAla, sevArAma aura tanasukharAya / inameM harasukharAya saba meM jyeSTha, gaMbhIra aura bAta banAne kI kalA meM atyanta nipuNa, miThabolA evaM kama bolate the / dillI meM AbAda hone ke thor3e hI dina bAda unakI kevala zrI vRddhi hI nahIM huI; kintu loka meM unakI pratiSThA aura gaurava bhI bddh'aa| unakA gaura varNa, lambA kada aura patalA dubalA badana, pAya 16 pada -- zarada kI rayani sundara sohAta 17.,, - - suMdarI sakala siMgAra kare gorI 18. - kahA the maMDana karUM kajarA nena bharUM 16. suno merI sapanI dhanya yA rayanI re 37 20.,, - thaDo nIhAlatI re pUchati sahe sAvananI bATa 21. rAtrI ? ko milAve nemi nariMdA 22,, - sakhIrI ? nemi na jAnI pIra " 23.,, -. vadehaM janatA dAraNa - 24. " zrIrAga gAvata sura kinnarI 25, zrIrAga gAvata sAraMga dharI 27.,, 26.,, - AjU yAlI Aye nemi to sAurI --balI baMdhokA na varajyo apano 1- Ajo re sakhi sAmaliyo, bahAno ratha pari rUDo bhAvere / 28.,, jAmA, kurtI aura pagar3I zAhI libAsa meM jinheM pahicAnanA kaThina ho jAtA thaa| unakI darabArI pozAka unheM jaina batAne ke liye sarvathA asamartha thI / ve adhika bolanA bhI pasanda nahIM karate the, para jo kucha bhI bolate the usameM itanI sAvadhAnI jarUra rakhate the ki usase kisI kA mahita na ho jAya / utkarSa ke dina inhoMne san 1761 vi0 saM0 1848 meM sAhUkAre kI eka koThI lAlA santalAla jI ke sAjhe meM kholI / lAlA santalAla jI agravAla pAnIpata ke nivAsI the, vahAM se prAkara kisI samaya dillI meM base the| bAdazAha kI ora se unheM bhI zAhI makAna diyA gayA thA, jo Aja bhI unake kuTumbiyoM ke pAsa surakSita hai / koThI khulane ke kucha hI samaya bAda lA0 harasukharAya zrI san 1765 ( vi0 saM0 1852 me ) zAhI khajAMcI banA diye ge| khajAcI kA kArya inhoMne bar3I dUradarzitA aura 29. pada - gokhicaDI jU e rAjula rANI nemikumara vara zrAvere / 30.,, - Avo sohAmaNI sudarI vRnda re, pUjiye prathama jiNaMdare / 31.,, -- lalanA samudra vijaya suta sAma re, yadupati nemi kumAra ho / 32.,, -- -suNi sakhi rAjula kahe haI harapa na mApa lAlare 33.,, - sazadhara vadana sohANI re, gajagAminI guNamAlare 34., vANArasI nagarI no rAjA azvasena guNa dhAra re zrI jina sanamati avataracA nA raMgI raM 36.,, - nemi jI dayAlu re tU to yAdava kula siNagArare 35. 37.,, kamala vadana karuNA nilayaM sudarzana nAma ke maiM bAri jaina sAhitya zodha saMsthAna kI ora se prakAzita / 25. " Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 AMARom tatparatA se kiyA, usase sAhUkArI karane meM vizeSa saphalatA milI, aura bAdazAha ke hRdaya meM unake prati Adara utpanna ho gyaa| itanA hI nahIM; kintu bAdazAha Apake kAma se itanA khuza huA ki usane pApako rAjA kI upAdhi se bhI alaMkRta kiyaa| ve bAdazAha AlamazAha dvitIya ke navaratnoM meM se eka the| unakA citra navaratnoM ke sAtha, dillI ke lAlakile ke purAtatva saMgrahAlaya meM lagA huA hai| lAlA harasukharAya ko zAhI khajAMcI hone ke nAte sarakArI sevAoM ke upalakSya meM tIna jAgIreM, sanadeM aura sArTiphikeTa Adi bhI prApta hue the| jo unake kuTumbiyoM ke pAsa Aja bhI surakSita hai| Apa bharatapura rAjya ke kauMsilara (Councilor) bhI the| tathA rAjasthAna ke koSAdhyakSa hone se ApakA sambandha acche-acche aMgrejoM aura vibhinna rAjyoM ke dIvAnoM, rAjAoM, navAboM aura seThasAhakAroM se thaa| aura samAja meM bhI ApakI acchI pratiSThA thii| khajAMcI hone ke sAtha ApakI sUjha-bUjha aura yogyatA itanI acchI thI ki pApa se eka bAra paricita hone para Apa unake sadaiva zubhacintaka aura hitaiSI bane rAjA harasukharAya* rahate the| bar3e puNyAtmA aura bhadra prakRti mAnava thA the, ataeva use dhArmika kAryoM evaM paropakAra meM lagAkara saujanya aura bhadratA pUrNa vyavahAra ApakI mahattA ke dyotaka usakA prAya usakA prAyazcittamAtra karate the aura dene ke bAda usase ve the| lakSmI pati hone para bhI abhimAna chU bhI nahIM gayA aAnA mohabhAva sarvathA haTA lete the / yadi ve aisA na karane thaa| ve pAna para miTanA jAnate the, aura bAta ke dhanI the, to usase rAgabhAva banA rahatA, aura vaha ahaMkAra tathA / jo kaha dete the vaha kara gujarate the| anya sAdhI bhAiyA mamakAra kI vRddhi kA kAraNa banatA, jisase prAtmA ananta ke prati unakA vyavahAra atyanta sauhArda pUrNa, dayAlutA aura duHkhoM kA pAtra hotA / ataH unhoMne viveka se kArya kiyA sAdharmI vAtsalya se bharA hayA thaa| ve dhana ko dhAmika aura ve sadA ke lie niHzalya bana gye| benakI kara aura kAryoM meM kor3iyoM kI taraha bakherate the, aura garIboM kA kue meM DAla' kI nIti kA caritArtha karate the| unakA sadA sanmAna karanA apanA kartavya mAnate the| aura isa yaha tyAgabhAva jainadharma ke anukUla thA; kintu kheda hai ki [ kA sadA dhyAna rakhate the ki marA vajaha sa kisA ka aba samAja dAna kI yathArthatA aura mahattA ko bhUla gayA svAbhimAna meM koI Thesa na pahu~ca jAya / aura koI burA hai| isI kAraNa vaha thor3A sA dAna karake bhI ApanI mAnakara yaha na kaha baiThe ki hama to garIba hI bhale hai, para yazolipsA kA saMvaraNa nahIM kara sakA. isI kAraNa vaha pApa to apanI dhannA-seThI prakaTa kara rahe hai| astu, ve dhArmika kAryoM meM dhana lagA kara apanA aura apane kuTumbiyo apanI sampatti kA aneka dhArmika aura laukika kAryoM meM kA nAma utkIrNa karAtA hai| khulakara vinimaya karate the, parantu badale meM sammAna kI jIvana-ghaTanA koI bhAvanA nahIM rakhate the| unhoMne kabhI yaza ke liye Apake jIvana-sambandha meM aneka ghaTanAeM pracalita haiM, dhana kharca nahIM kiyA aura na usase nAma pAne kA kabhI unameM kucha kA sambandha jIvana ke sAtha ho sakatA hai aura svapna meM vicAra hI kiyaa| ve parigraha ko pApa samajhate *lAlakilA purAtattva vibhAga saMgrahAlaya ke saujanya se prApta Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 rAjA barasukharAya kucha kevala unake prabhAva ko hI mUcita karatI haiN| yahA~ sAkAra ho uThA aura svapna meM hI prasannatA ke sAtha eka aisI jIvana-ghaTanA dI jA rahI hai, jisase unake sAhasa mandira nirmANa karAne kA vicAra bhI pakkA ho gyaa| usa aura paradravya se nispRhatA kA bhAva aMkita hue binA nahIM samaya dillI meM itane jaina mandira na the aura jo the ve rhtaa| itane sundara vizAla evaM cittAkarSaka bhI na the, jinameM una para lakSmI kI atizaya kRpA thI, puNyodaya se janatA suvidhA ke anusAra vAtsalya ke sAtha dharma-sAdhana kara vaibhava meM paryApta vRddhi ho rahI thI, phira bhI bhAvoM meM ske| sAtha hI usameM unakI icchA eka vizAla zAstra pratyAzakti aura iMdriya-vipayoM meM lolupatA nahIM thii| usa bhaDAra kA saMgrahIta karane kI thI; kyoMki sarvasAdhAraNa ko samaya rupayA bAhara se gAr3iyoM meM AtA-jAtA thaa| Ane svAdhyAya karane ke lie zAstra sulabha nahI hote the| inhIM mAnA lagA diyA sadvicAroM se prerita ho Apane mandira banavAne kA nizcaya jAtA thA (kahA jAtA hai ki rupayA makAna meM samAtA nahIM mAnA nahIM kiyA aura prAtaHkAla hI apanI usa yojanA ko kAryarUpa thaa)| zAhI khajAMcI hone ke kAraNa bar3e-bar3e navAboM, meM pariNata karane ke liye apane makAna ke pAsa ho rAjAoM Adi ko rupaye kI AvazyakatA hone para nizcita dhamapurA ma vizAla jamAna kharAda kA aura bAdazAha se vyAja para de diyA jAtA thA aura sarakArI khajAMcI hone 'mandira-nirmANa' karane kI prAjJA bhI le lii| AjJA milate ke kAraNa usakI vamUlI meM dera nahIM lagatI thii| hI Apane zubha muhUrta meM vizAla mandira kI nIMva DAla dI san 1857 meM jaba rAja viplava (gadara) huA, dillI aura usakI cinAI kA kAma tatparatA ke sAtha hone lagA aura usake Asa-pAsa bhaya aura aAtaMka kA sAmrAjya chAyA, aura sAta varSa ke kaThora parizrama ke dvArA mandira banakara taba Apane apane kuTumbIjanoM ko surakSA kI dRSTi se prAyaH taiyAra ho gyaa| jaba zikhara meM do-tIna dina kA hisAra bheja diyA aura Apa ekAkI nirbhaya ho apane kAma avaziSTa raha gayA, taba rAjA sAhaba ne tAmIra banda naukaroM ke sAtha dillI meM hI rhe| usa samaya lUTa-khasoTa kara dI, jo rAjA sAhaba sardI-garmI aura barasAta meM hara samaya mistrI majadUroM meM khar3e hokara kAma karAte the, ve aba aura DAMkejanI yAdi kI bhISaNa ghaTanAeM ho rahI thii| kucha DAkU loga apane saradAra ke sAtha Apake makAna para vahA~ nahIM hai| bhI pAye, rAjA jI ne DAkuyoM ko dekhate hI apane makAna / virodhI janoM ko aTakala (anumAna) lagAte dera na ko khola diyA aura svayaM tijoDiyA~ khola dI aura DAkayoM lagI aura eka mahAzaya bole-'hamane pahale hI kahA thA ke saradAra se kahA ki Apako jitane dhana kI jarUrata ho ki isa musalamAnI rAjya meM jaba purAne mandiroM kA saMrale jAiye / DAkumo kA maradAra samajhadAra thA, usane soca kSaNa dUbhara hai, taba naye mandiroM kA nirmANa bAdazAha kaise vicAra kara apane sAthiyoM se kahA ki yaha baDA bhalA sahana kara sakatA hai ? aAdamI hai, isakA yaha mAla apane ko hajama nahI ho itane meM dUsare majjana apanI buddhi kA kauzala dikhasakatA / Apa apanA mAla samhAla kara rakkheM-hameM usakI lAte hue bola uThe, khaira bhAI, rAjA sAhaba bAdazAha ke jarUrata nahIM aura hama ApakI rakSA ke liye apane pA~ca khajAMcI haiM, mandira banavAne kI anumati le lI hogii| AdamI chor3e jAte hai jisase Apako anya DAka loga taga magara zikharabanda mandira kaise banavA sakate haiM ? zikhara bana na kreN| rAjA sAhaba DAkunoM ke saradAra kI bAta sunakara jAne para maMdira aura masjida meM antara hI kyA raha jAyagA / avAka raha gae aura Azcarya se unakI ora degyane lge| ye bAteM paraspara ho hI rahI thI ki itane meM eka vRddha sajjana apane anya do sAthiyoM ke sAtha udhara pA nikale, jinamandira nirmANa uname eka ne maMdira kI ora dekhate hue khaa| rAjA san 1801 (vi0 saM0 1858) meM rAjA sAhaba ke mAhaba ne mandira banavAyA to hai, bahuta sundara para musalamAna mana meM rAtri meM sote samaya mandira nirmANa kA vikalpa ise kaba sahana kara sakate the| maiM to yaha pahale hI jAnatA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 thA; parantu maiMne kisI se kucha kahA nahIM thA, aba dekho nA, kI thI, phira na mAlUma yaha kyoM Apatti paaii| tAmIra banda karanI hI par3I hai / isa rAjya ne sahastroM maMdira rAjA sAhaba ne bahuta kucha TAla-maTUla kI, para anta meM dharAzAyI karA diye haiM, mUrtiyAM tur3avA DAlI haiN| aisI hai ve sakucAte hue bole, bhAiyoM ke Age aba pardA rakhanA bhI sthiti meM bhalA isakI tAmIra kaise cala sakatI thI ? ThIka mAlUla nahIM hotA-jo kucha thor3I sI pUMjI thI vaha isIse banda karanI par3I jAna par3atI hai| itane meM dUsare saba samApta ho gii| maiM karja lene kA AdI nahIM hU~, socatA sajjana, jo rAjA sAhaba ke vyaktitva se prabhAvita the, evaM hU~ virAdarI se candA kara lUM, para kahane kI himmata hI nahIM unake premI the, bole Apaloga jo taraha-taraha ke anumAna lagA. hotii| ataH majabUra hokara tAmIra banda karanI pdd'ii| kara vyartha kI bAteM kara rahe haiM / rAjA sAhaba ke pAsa jAkara itanA kahanA thA ki mitroM kA hRdaya-kamala khila uThA, ThIka hAla kyoM nahIM mAlUma kara lete| yadi bAdazAha kI AjJA vasa, itanI sI bAta para Apako cintA karane kI jarUrata tAmIra banda karane kI huI hai to rAjA sAhaba se usakA nahIM thI pApako kisI se karja lene kI AvazyakatA ThIka patA cala skegaa| binA kisI nirNaya ke ve zira-paira nahIM aura na candA mAMgane kI hI jarUrata hai aura na hama kI bAteM kara dila ke phaphole kyoM nikAla rahe ho| calo, logoM ke hote hue itanI parezAnI uThAne kii| anyathA tumheM Dara lagatA hai to maiM rAjA sAhaba se mAlUma kara duuNgaa| dhikkAra haiM hamAre isa mAnava jIvana ko| Apako jitane itane meM vRddha mahAzaya punaH kaha hI baiThe, isameM rAjA sAhaba dhana kI AvazyakatA ho sevA meM hAjira hai| kA kyA bigar3A, para hamArI nAka to nIcI ho hI gii| unheM cintA bhI kyA, zAhI khajAMcI jo tthhre| ghara meM rAjA sAhava kiMcit muskurAhaTa ke sAtha kucha lajjA cana se baiThe hoMge, unheM usakA patA jarUra cala gayA hogA; __ kA anubhava karate hue bole-mujhe apane sAdharmI bhAiyoM anyathA tumhIM batAmo, ekadama tAmIra banda hone kA kyA se isI udAratA kI AzA thI, kintu mujhe itanI rakama kAraNa hai ? itane meM tIsare sAthI ne kahA bAbu sAhaba ne kI AvazyakatA nahIM hai| do-tIna dina kI tAmIra kharca ThIka hI kahA, rAjA sAhaba se mAlUma kara apanA saMzaya ke lie jitanI rakama kI AvazyakatA hai use yadi maiM lagA kyoM nahIM dUra kara lete, vyartha kI aTakala vAjiyoM se koI to sArI virAdarI se, anyathA kisI se bhI nahIM lUgA / kAma nahIM hotA aura na doSAropaNa se koI bhalA ho sakatA rAjA sAhaba ke samakSa kisI kisma kA Agraha karanA hai / yahA~ vyartha kA visaMvAda karane se kyA prayojana hai ? vahA~ ucita nahIM thA, ataH pratyeka ghara se nAmamAtra kA candA jAne meM pApa logoM ko bhaya aura saMkoca kyoM ho rahA hai, kiyA gayA aura mandira ke zikhara kA kAma pUrA ho gyaa| yaha ucita mAlUma nahI hotaa| kevala chidrAnveSI hone se usa samaya mandira kI zobhA advitIya thI aura vaha dekhate kAma nahIM cala sktaa| rAjA sAhaba catura vyakti haiM, hI banatI thii| pakkI raMgIna suvarNAkita citrakArI, sAtha hI dharmaniSTha haiM ve dharma para pAe hae saMkaToM ko kaise vArIka bela-bUTA, prAMgaNa kA (prAMganakA) sundara DijAyana, sahana kara sakate haiN| khulA huA sahana aura cAroM ora alaMkrata kamanIya dRzya, jaba anya mitroM aura sAdharmIjanoM ko mandira kI kalAtmaka vedI kA nirmANa aura usakI paccIkArI kI tAmIra banda hone ke samAcAra jJAta hae, to khedakhinna ho anUThI kalA / jo mandira ko dekhatA, gadgad ho jAtA / (mora mAhAra-pAnI kA parityAga kara) rAjA sAhaba ke hRdaya prasannatA se bhara jAtA aura yaha kahe binA nahIM pAsa daur3e hue bhAe aura mAMkhoM se azrudhArA DAlate hae, evaM rahatA ki dhanya hai rAjA sAhaba ko, jo itanA sundara aura apanI prAntarika vedanA vyakta karate hue bole, rAjA sAhaba, vizAla mAndara banavAkara tayyA 'mApake hote hue mandira adhUrA raha jAya, taba to hamArA jaba mandira kI pratiSThA kA samaya AyA, taba Apane durbhAgya hI hai| mApane to kahA thA ki bAdazAha salAmata use bar3I bhArI tayyArI aura mahotsava ke sAtha sampanna ne zikharabanda mandira banavAne ke lie khuda hI icchA vyakta karAyA / (usake lie eka vizAla paNDAla banavAyA gayA) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA harasularAya aura pratiSThA kA kArya utsAha ke sAtha sampanna kiyA gayA rohaNa kiijie| taba rAjA sAhaba pagar3I utAra kara bole aura san 1807 vi0 saM0 1864 meM vaizAkha zuklA tiij| -bhAiyoM, mandira merA nahIM, paMcAyata kA hai sabhI ne caMdA (akSayatRtIyA) ke dina zubha muhUrta meM abhiSeka ke sAtha diyA hai| ataH paMcAyata hI kalazArohaNa kare aura vahI jaya-jaya zabdoM ke nAdapUrvaka zrI AdinAtha kI prazAMta mUrti Aja se mandira kA prabandha kare / jaba logoM ne rAjA sAhaba virAjamAna kI gii| kI bAta sunI, to avAka raha gae aura taba unheM usa thor3e prAkasmika durghaTanA se candA dene kA rahasya samajha meM AyA aura lA0 harasukhapratiSThA mahotsava kA kArya sampanna ho hI rahA thA rAya jI ke antaH viveka kA patA claa| usa samaya rAja ko cAra pAnA aura majadUra ko do AnA majadUrI ke milate ki mahotsava ke kArya meM sahasA eka vighna mA gayA, jisane the| taba isa mandira meM 7-5 lAkha rupayA lagA hai| dazahajAra raMga meM bhaMga kara diyA, usa dina utsava kA antima dina meM to kevala vedI ke Upara kA kamala banA thA aura savA thA, paMDAla janatA se khacAkhaca bharA huA thA aura nRtya lAkha meM saMgamarmara kI vedI, rAjA sAhaba kA viveka atyanta gAna, bhajana ho rahA thaa| itane meM badamAzoM kI kucha TolI mUlyavAna thA, yadyapi ve vizeSa zAstra-jJAnI nahIM the; parantu meM maMDapa ke cAroM ora Aga lagA dI, tathA cA~dI-sone kA mamatA ko burI samajhate the| isIse unhoMne para vastu se sAmAna lUTanA zurU kara diyA, sabhI loga ghabar3Ae hue apane ahaMbhAva ko dUra kara apanI viveka jAgRti kA maDapa se para kI ora bhAge / strI baccoM ko surakSita sthAna paricaya diyA thA, itanA hI nahIM kintu mandira kI surakSA para pahu~cAyA / prAga bujhAne kA bhI prayatna kiyA gyaa| aura upAsanA Adi ke liye kAphI jamIna jAyadAda de gae rAjA sAhaba sacintya dazA meM khar3e hue usakI rakSA kA the, jo Aja bhI mandira ke pAsa maujUda hai| isa jIva ko prabandha kara rahe the| phira bhI gunDe loga cAMdI-sone kA ahaMkAra-mamakAra hI taMga karate haiM aura vahI mAnava ko bahutasA kImatI sAmAna lekara bhAga ge| Aga bujhA dI patana kI aura le jAte hai / para vivekI manuSya unake phaMde meM gaI, agale dina prAtaH kAla rAjA sAhaba darabAra meM pahuMce nahIM paate| rAjA harasukharAya kA mamakAra-ahaMkAra kA tyAga rAjA sAhaba kA ceharA kucha udAsa aura gama-gIna-sA una ke Adarza jIvana kI mahattA kA dyotaka hai, aura jaina dikhAI detA thA / yadyapi unhoMne prasannatA vyakta karane kA samAja ke liye anukaraNIya Adarza, jo dhArmika kAryoM meM kAphI prayatna kiyA; kintu saba bekAra, kAraNa antarmAnasa alpa dravya lagAkara apanI mahattA prakaTa karate haiM unheM rAjA meM vedanA jo thii| bAdazAha ko jaba hAla mAlUma humA, sAhaba ke apUrva tyAga aura antaH viveka para dhyAna denA taba gunDoM ko bulavAyA aura AjJA dI, ki rAjA sAhaba / cAhiye / jIvana alpa, lakSmI caMcala aura vinAzIka hai, kA jo kucha bhI sAmAna lAye ho, vaha sabhI vApisa kro| nahi mAlUma ye kaba vighaTa jaaye| ataH viveka ko sabala isa prakAra kI harakata tumheM nahI karanI cAhiye thI aura karane prayatna kA karanA cAhiye / yadi tumane pAindA aisI harakateM kI to tumheM usakI sakhta sajA dI jaavegii| astu, guNDoM ne tatkAla corI kiyA zAhI samaya meM dillI meM prathama jaina rathotsava huA saba sAmAna lAkara khajAMcI sAhaba ko de diyaa| aura saMvat 1867 meM rAjA sAhaba ke hRdaya meM rathotsava pratiSThA kA kArya sampanna huA aura zrI naye mandira jI meM nikAlane kA vicAra huA, sAtha hI, Apake mitroM ne bhI zrI AdinAtha kI prazAnta mUrti virAjamAna kI gaI aura rathotsava ke nikalane kI preraNA kii| prataH apanI caturAI maMdira AdinAtha ke nAma se prasiddha huaaa| se sunaharI masjida kA jo suvarNa-lepa kharAba ho gayA thA rAjA sAhaba kA antaH viveka use punaH karavA diyaa| jaba cA~danI cauka se zAhI savArI jaba kalazArohaNa kA samaya AyA aura paMcAyatane gujarI, taba bAdazAha ne dekhA ki masjida kA gumbaja aisA rAjA. mAhaba se nivedana kiyA ki rAjA sAhaba kalazA- camaka rahA hai jaise usa para abhI hI suvarNa-lepa karAyA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAphavi raghU dvArA ullikhita khelhA brahmacArI lekhaka-pro0 rAjArAma jaina ema. e. apabhraMza sAhitya ke itihAsa meM mahAkavi raidhU kRtiyoM meM ullikhita prazastiyoM evaM preraka tathA prAzrayakA vyaktitva evaM kRtitva apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| dAtAoM ke bhare-pUre maNDala tathA unake kathanopakathanoM ko unhoMne apane jIvanakAla meM anekoM racanAeM kI, lekina par3hakara yaha vidita hotA hai, ki grantha racanA ke pUrva mahAabhI taka unakI kula 23 racanAmoM kA patA cala sakA hai, kavi ke hRdaya kI taraMgoM evaM pratibhA ke mahatvapUrNa tantuoM unameM bhI abhI 2-3 racanAeM anupalabdha hI hai| upalabdha ko jhaMkRta karanA Avazyaka hotA thaa| unake paramabhaktoM meM racanAoM meM se 3-4 racanAoM ko chor3akara bAkI kI prAya: kyA rAjA-mahArAjA, kyA rAjapuruSa aura kyA bhaTTAraka yA sabhI racanAyeM vizAla hai| kRtiyoM meM antaraMga evaM bahiraMga adhyAtmaka-rasa-madhupa brahmacArI, prAyaH sabhI unheM rijhAnA svarUpa ke nirIkSaNa-parIkSaNa karane se vidita hotA hai ki bhI khUba jAnate the, jinakI kuzala sUjha-bUjha se mahAkavi ve eka mahAna bhAvuka evaM udAra mahAkavi the| kucha racanAeM raidhu apane do vizAla evaM amUlya grantharatna hameM pradAna to unhone svAntaH sukhAya likhI, lekina kucha ko unhoMne kara ske| apane parama bhaktoM ke atyAgraha para limviiN| mahAkavi kI brahmacArI khelhA kA vyaktigata jIvana-paricaya raidhR gayA ho, jaba bAdazAha ne pUchA taba kisI ne kaha diyA Apane hastinApura, karanAla, munapata, hisAra, sAMgAnera aura ki khajAMcI sAhaba ne karAyA hai| ise sunakara bAdazAha pAnIpata Adi sthAnoM para bhI mandira nirmANa karAye the| bahuta khuza humA / agale dina daravAra meM jaba rAjA harasukha aura ve saba usI samaya paMcAyata ko saupa diye gae the| rAya jI gae, taba bAdazAha ne kahA, Aja Apa jo mAMganA Apa guptadAnI aura dayAlu bhI the, jaba kisI kI hIna cAheM so mAMgaleM / taba unhoMne kahA ki jahApanAha-pApa sthiti kA patA calatA, to apane AdamiyoM ke hAtha unake kI kRpA se mere pAsa saba kucha hai, parantu mere mitra aura ghara laDDuoM meM muhareM rakhaka rabhijavA dete the, para isa bAta samAja vAle saba yaha preraNA karate hai ki rathotsava kaise ko kabhI prakaTa nahI karate the| yadi koI vApisa karane nikAlA jA sakatA hai ? isI cintA meM mai huuN| bAdazAha . AtA to kaha dete the hamArI nahIM hai, ve to ApakI hI hai ne kahA rathotsava nikAliye, zAhI lavAjima aura jo cAhe Apako apane bhAgya se hI prApta huI haiN| isa taraha ve so rAjya se milegA- taba harasukharAya jI ne kahA, jahAMpa- samadatti aura dayAlutA ke viveka ko jAnate the| nAha, ApakI kRpA se hI ratha nikala sakatA hai| aba san 1803 (vi. sa. 1860) meM aMgrejo ne dillI maiM ApakI AjJAnusAra rathotsava nikAlane kA prayatna para kabjA kiyA, taba unake kAryoM meM bhI sahAyoga diyA karUMgA / pazcAt utsAha ke sAtha dillI meM prathama rathotsava aura khajAMcI kA kArya karate rhe| usa samaya hukama to nikAlA gyaa| bAdazAha kA calatA thA kintu adhikAra aMgrejoM kA thaa| anya mandira nirmANa kArya bAda meM unhoMne bAdazAha ko bhI haTA diyA, aura ve eka mAtra Apane kevala mandira nirmANa hI nahIM varAyA, kintu zAsaka raha gye| naye mandira meM vizAla zAstroM kA saMkalana bhI karAyA, jo isa taraha dhArmika jIvana vyatIta karate hue Apane Aja bhI acchI avasthA meM maujUda hai / aura jisa meM aneka sa0 1876 ke lagabhaga koThI kA sAjhA paraspara bAMTa diyA prAcIna pratiyA~ grantha sampAdana meM upayogI haiM aura ve bAhara aura ni zalya bana gaye / usake eka varSa bAda saM0 1880 vidvAnoM ke pAsa bhejI jAtI haiN| dillI ke atirikta meM unhoMne apane zarIra kA parityAga kiyaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi rahabUdvArA ullikhita khelhA brahmacArI sAhitya meM vistRta rUpa se nahIM milatA, kintu unakI preraNA se raidhU dvArA likhe gaye "sammai jiNa cariu" evaM "Nemicariu" nAmaka do granthoM kI prazastiyoM meM unake sambandha meM avazya hI kucha sUcanAyeM milatI haiN| unhIM ke AdhAra se yaha vidita hotA hai ki ve mahAn sAdhaka evaM bratI tapasvI to the hI, sAtha hI sAhitya-rasika, sAhitya-preraka evaM sAhitya premI bhI / vyAvahArika dRSTi se bhI ve bar3e catura evaM sAhitya kI zrI-vRddhi meM tatpara rahate the| khelhA ne mahAna vi raidhU se kisa prakAra graMtha-racanAeM karAI usakI carcA yahAM kI jAtI hai| raNemicariu-Nemicariu mahAkavi raidhU kI sabhI racanAoM meM eka vizAla kRti hai| isameM 14 sarga evaM 302 kar3avaka athavA lagabhaga 1600 padya haiM / kaI dRSTiyoM prasi kaIsa maNi viyaratahaM / jiNa samaya sutu payarDatahaM // se mahatvapUrNa isa racanA ke nirmANa karA sakane ke lie kiMciNa dosu saMka Nau kijjii| sakaittaNi sattiNa khelhA brahmacArI ko athaka evaM anavarata parizrama ke sAtha lovijjiN| (mi0 124 / 6-6) hI sAtha bar3I kuzala sUjha-bUjha se kAma lenA pddaa| khelhA ukta vaktavya ke antima pada "sakaittaNi satti Na ke mana meM icchA jAgrata hotI hai ki raidhU unake nimitta lovijaI" pada ne kavi kI hattaMtrI ko jhaMkRta kara diyA (grAmpa-apabhraza meM) "Nemicariu kI racanA kareM ataH ve aura isa prakAra khelhA ke manoratha kI pUrti ke hetu kavi unase nivedana meM kahate haiM .--- taiyAra hone kI socane lagatA hai kintu phira bhI usane koI bho raidhU paMDiya muha bhaavnn| paI bahu sattharaiya suha dAvaNa / / vizeSa utsAha nahIM dikhaayaa| khelhA kI kuzala-dRSTi se siri tesaThThi purima guNa maMdiru / raiu mahApurANa jaya caMdikA kavi kA yaha gUr3ha rahasya bhI chipA na raha sakA aura usane taha bharahaha seNAvai cariya / komai kaha pabaMdha gaNa bhariyala lage hAtha jhanajhanapura ke loNAsAhu kI kavi ke prati zraddhAjasaraha cariu jIvadaya posaNu / vittasAra siddhata pyaamnnu|| bhakti kA paricaya dete hue kaha hI diyAjIvaMdharaha vi pAsaha cariyau / viradavi bhavaNa ttau jasa bhariyau pracchai so tumhahaM bhattillau / maNa kamalaMtari sarai atullu|| bho kai tilaya mahAguNa bhUsaNu / siri ag?inemihu jnnposnnu|| (Nemi 11744) viraiya cariu majbha uvarohe / souM vaMkami payaNiya moheN| taba khelhA ne dekhA ki ukta kathana se kavi ke lalATa (Nemi014315-11) ko rekhAeM kucha kucha khila rahI haiM taba phira usane punaH nivedana kiyAlekina ukta kavi-prazaMsA eva bra0 khelhA ke nivedana tuhu puNu sAvayajaNa uvayAriu / ne kavi ke mana para koI bhI gaharA prabhAva nahIM DAlA aura virahi matthu migdhu mahu pariu / / vaha cupa hI banA rahA / isase khelhA ke mana meM bar3I nirAzA so NivvAhaI cariya (cariu) mahAtaru / huI, phira bhI apanI caturAI se kavi ko punaH rijhAne kA tumhahaM seva karai kaya Ayaru / / prayatna karate hue vaha kahatA hai : (Nemi0 1715-6) taM suNi taNiu aNuvvya dhaareN| bho paMDiya ki baha vitthaareN|| "tumhahaM seva karai kaya bhAyara" munate hI kavi bhAvApaI sagmai varulaTu viseseM / kavaNu asuhu payaNaI ubhaaseN| veza se bhara uThatA hai aura khelhA dvArA icchita "Nemicariu' Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta ke racane kI vaha apanI svIkAratA pradAna kara detA hai| raidhUNAmeM guNagaNadhArau, sammahajiNa cariu-10 sarga evaM 246 kar3avaka so No laghai vayaNa tumhArau / / athavA lagabhaga 1200 padyoM vAle "sammaijiNa cariu" (sammai0 1157-6) ke lekhana kI kathA bhI kama rocaka nhiiN| prastuta racanA meM isake bAda bha0 yazaHkItine bra0 khelhA kI ora se pra0 khelhA apane dharmaguru yazakIti bhaTTAraka se saMsAra kI jo vakAlata kI vaha bhAratIya sAhitya meM adbhuta hai| prasAratA kA varNana karate hue tathA apane ko isa prasAratA se vastutaH yaha sabhI khelhA kI hI parokSa karAmAta thii| saMtapta batAte hae citrapaTa para pAte haiM (sammaI0 114Aha-11) dekhie yazaHkIti kisa prakAra raidha ko taiyAra karate haiM:ve candraprabhA evaM mahAvIra svAmI ke paramabhakta the| unake bho suNi kaiyaNa kula tilaya sArU / mana meM icchA hotI hai ki yadi koI kavi (jaina bhASA meM) NivAhiyaNicca kaitta bhAru / 'sanmati carita" kI racanA kara de to usakA svAdhyAya kara jiNa sAsaNa kula vittharaNa daccha / unake mana ko bar3I zAnti prApta ho| lekina vaha kaheM micchatta parammuha bhAva saccha / kisase? mahAkavi raibU kA nAma khelhA ne sunA avazya mahu taNa vapaNa grAthaNNivaNa / pA lekina sambhavata: unheM aisA AtmavizvAsa na thA ki avagahiM bahuviha maNa viyappa / / unake nivedana para mahAkavi sammaijiNa carita' kI racanA ke lie taiyAra ho jAyeMge, yadyapi khelhA ke mana meM icchA (sammai0 1 / 6 / 1-3) yahI thI ki raidhU hI ukta racanA kreN| khelhA yaha bhaTTAraka yaza:kIrti ne kavi ko apanI ora se kuchabhI bola vAta bhI acchI taraha jAnate the ki raidhU bhaTTAraka yazakIrti kati sakane kA avasara na dekara turanta hI 'avagahiM bahuviha maNa kA anurodha nahIM TAla sakate / ataH aise avasara para bha0 viyappa' kahakara hisAra ke nahAudAra carita thI tosa u yazakIti ko hI madhyastha banAnA ucita samajha baDI kuza- sAhU kI dAnavIratA evaM sAhitya ramikatA kA paricaya dete latA pUrvaka unhoMne bha. yazakIti ke samakSa nimna bhUmikA hue kahA :baaNdhii| tuhu~ puNa taho bhaNvahu~ viyaliya gabbahu NAmu caDAvahiM siri caramilla jiNidahu kerau / kavvuNiru / / (vahI 1 / / 14) cariu karAvami sukkha jaNerau / / isake bAda bhI kavi ko apanI ora se kucha bhI bolane jai kuvi kaiyaNu puNNe pAvami / kA koI avasara nahIM / yaza.kIti hI kavi kI pratibhA, sahatA puNNahaM phalu tumhahaM dAvami / / dayatA evaM prakhaMDa vidvattA ko prazaMsA karate haiM, jisase kavi (mammai0 11515-6) kI bhAvukatA ubhar3e binA nahI rhtii| phira bhI kavi "tA puNNahaM phalu tumhahaM dAvami' kahakara khelhA ne sAtvika evaM nizchala mana se yazaHkIti ke caraNakamala gurudeva ke gambhIra netroM kI ora Adheka kSaNa taka jhAMkA pakar3akara apanI asamarthatA vyakta karate hai :aura phira unase kucha prAzAjanaka saMketa bhAMpakara lage hAtha gurupaya kamala hattha dhAreppiNu / unhoMne apane gurudeva ko kavi kI antaraMga evaM bahiraMga ___ kaiNA boliutA paNaveppiNu / / sabhI paristhitiyA~ khUba acchI taraha se samajhAte hue unheM hauM tucchamaI kavvu kiha kiirmi| apane mana kI bAta sunAI : viNu valeNa kima raNamahi dhIrami / / taiyA imamAi (imAi ?) tAsu pauttau, No AyaNNiya vAyaraNa takka / teNaji aNumaNNiyau Niruttau / / siddhata cariya pAhuDa pravakka / / taM ji sahalu kari bho muNi pAvaNa, . muddhAyama parama purANa gaMtha / etthu mahAkai Nivasai suhamaNa / / mANasa saMsaya tama timira maMtha / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 kahAkavi rahanU ullikhita rAmAcArI kiha kavvurayami guNagaNa samudda / ko unmAdaI jiNa samaya mudda // samhArisehi giyara kaIhi / buhakulahaM magjhi ubhaya maha NAmassa vi dhAraNi gahanu bhabbu / bho ki korijjaI pArukantu // ( samma0 112 / 12-18 ) taba yazaH kIrti ne isake uttara meM kahA : tA sUri bhaNai suNi kai lalAma / bho raidhU lakkhiya chaMda gAma // tuhu~ buddhi taraMgiNie samuda / micchAvAiya mayayarU rau6 // isa pariyANivi mA hohi maMdu agurAe~ thuNijjai tijayavaMdu || ( samma 60 1616 - 21 ) guru kA aisA AzvAsana sunakara kavi unakI zrAjJA ko zirodhArya kara letA hai ( 116/22), phira bhI vaha socatA hai ki caturmukha svayambhU puSpadanta, vIra prabhRti kaI mahAkaviyoM ne vizAla racanAe~ kI hai, jinakI sarva prazaMsA bhI ho cukI hai / grataH unake grAge meM kyA likha sakatA hU~ ? isa para kIrti punaH unheM utsAha dilAte hai :puNu visevinUri papaI / ehacinamaNi bhAvahi saMpaI // jaI khaggesu NaharyAli gamu sajjaI / nAmauki yikamu vajjaI // jai surata icchiya phala apparaM / tA ki iyarucayaI phalasaMpaI || jaM ravi kiraNahi tamabharu khaMDai / tA sajjou sapaha ki chaMTai // jai malayANilu bhuvaNa bahu vAsada / tAki iyaruma vaha sa saI // jasu mai pasaru pratthi iha jetau / domuni goDa nena // (sammai0 11011-6) yazaH kIrti kA yaha sambodha- pratibodha yahIM taka sImita nahIM, Age bhI dhArApravAha rUpa se calatA calA hai| yahA~ bhASA kA sauSThava, bhASoM kI mAmikatA viSayako garimA 16 tathA zailI kI sarasatA sAtha hI guru kA Atmavedana kavi ko marmAhata evaM uttejita kie binA na rahA aura kavi ko antaH nivikalpa hokara apanI spIkaratA dete hue kahanA par3A selhaga baMbha payana puSNa kerasami ha turiyA | ( vahI 0 1 / 11 / 14 ) aba prazna yaha uThatA hai ki jisane itanI kuzala zubhabUjha evaM caturAI se yaza: kIrti bhaTTAraka ko bhI apane kAma ke lie ukasAyA hI nahIM balki unase pUrI-pUrI vakAlata karA kara sailAnI tabiyata ke eka mahAkavi se apanA sampUrNa kArya karA liyA, vaha khelhA brahmacArI Akhira thA kona ? kheda kI bAta hai ki usakA pUrNa evaM santoSajanaka uttara tatkAla hI zAsAnI se nahIM diyA jA sakatA, kyoMki isake lie paryApta sAdhana evaM sAmagrI mere sammukha nahIM / hA~, raidhU-sAhitya ke athAha sAgara meM DubakI lagAkara yatkiJcit jo kucha bhI hAtha laga sakA usake AdhAra para unakA vyaktigata paricaya nimna prakAra hai :-- vyaktigata jIvana paricaya-- khelhA yoginIpura kI pazcima dizA meM sthita hisAra piroja (saMbhavata: phirojazAha dvArA basAye gaye hisAra nAmaka nagara ) ke nivAsI agravAla vaMza ke goyala gotra me utpanna zrI tosau sAhU ke jyeSTha putra the ( sammai0 1 / 31 - 34116) / svAdhyAyapremI hone ke kAraNa ve siddhAnta evaM grAgama graMthoM ke jAnakAra ho gaye the (113(2) / unakA vivAha kurukSetra ke jaina dharmAnurAgI seThiyAvaMza ke zrI sahajA sAhU ke putra zrI tejA sAhU kI jAlapA nAmaka patnI se utpanna khImI nAmaka putrI se huA thA (sammai0 1038 / 18-20) sammataH inake koI saMtAna na SI prata unhoMne apane bhAI ke putra hemA ko goda le liyA tathA gRhasthI kA bhAra uga sIpakara muni yazaH kIrti ke pAsa aNuvrata dhAraNa kara lie ( sammai0 10|38|2834) aura phira tabhI se ve brahmacArI kahalAne lage / khelhA brahmacArI sAhU tosau ke suputra the ataH isase unakI sampannatA meM koI sandeha nahIM / ye nissantAna the zrataH sambhavataH unheM isI kAraNa saMsAra se nirAzA hone lagI thii| ve bar3e hI udAra, dharmAtmA evaM guNajJa the / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 unhoMne gvAliyara ke kile meM candraprabha bhagavAn kI ke paurANika granthoM kA svAdhyAya karane ke uparAnta bhI eka vizAla mUrti kA nirmANa karAyA thA (samma i0 unakI jijJAsA zAnta nahIM hotii| ve usa samaya kI lok14|11-12) / gvAliyara ke suprasiddha saMghapati zrI pracalita bhASA meM paurANika granthoM kI racanAoM kA adhyayana kamalasiMha ke bhI ye suparicita evaM ghaniSTa mitra the; kyoMki karanA cAhate the, yadyapi mahAkavi raighU ke pUrvavartI mahAunake sahayoga evaM sahAyatA se inhoMne candraprabha bhagavAn kavi puSpadanta ne apane "tisaTThi purisa guNAlaMkAra meM kI mUrti kI evaM eka vizAla zikharabanda mandira kI ariSTanemi svAmI evaM mahAvIra svAmI ke caritoM kA pratiSThA bhI karAI tho (vahI 1816-18) / mUtti varNana kiyA thA para mahAkavi puSpadanta kI bhASA parinirmANa ke AsapAsa hI ve ekAdaza pratimA ke dhArI ho niSThita apabhraMza bhASA thI aura khelhA brahmacArI grAmyagaye the (vahI (11416) / __ apabhraMza meM bhI paurANika racanAoM kA darzana karanA cAhate isa prakAra raidhU0 sAhitya meM khelhA0 brahmacArI kA the| yahI kAraNa hai ki unhoMne raighU ko grAmya-apabhraMza meM jo bhI saMkSipta varNana milatA hai usake AdhAra para hama paurANika racanAeM likhane ko prerita kiyaa| unake nimna viziSTa guNa pAte haiM : isa satya se koI iMkAra nahIM kara sakatA ki raidhU (1) pratyutpannamatittva meM sAhityika kalpanA kI atizaya ur3Ana bhale hI na ho khelhA brahmacArI kI pratibhA vilakSaNa thii| yojanA- para 15-16 vIM sadI kI bhASA ke vibhinna rUpa avazya hI nirmANa, unakA vistAra evaM unheM racanAtmaka rUpa dekara surakSita haiM / khelhA brahmacArI ko bhApA kI ina vibhinna saphala banAnA; praznoM ke sundara uttara denA Adi unakI pravRttiyoM kA adhyayana karanA thA, ataH unhoMne mahAkavi se tarkaNAtmaka pratibhA ke paricAyaka haiN| yazaH kIti bhaTTAraka pariniSThita mizrita grAmya-apabhraMza meM paurANika kRtiyA~ ko raidhU ko prerita karane ke liye unhoMne ukasAyA aura likhvaaii| isa dRSTi se mahAkavi to yaza kA bhAgI hai hI pUrNa saphalatA prApta kii| lekina khelhA kA yogadAna bhI ume kama yazasvI nahIM (2) janabhASA apabhraMza ke prati prAsthA evaM abhiruci bnaataa| saMskRta evaM prAkRta meM vividha lekhako ke kaI prakAra (5) prAcIna bhArata meM adhyayana kI eka paramparA thI ke "nemicarita" tathA "sanmaticarita" Adi ke upalabdha ki koI nayA jijJAsu ziSya apane lie eka navIna racanA hote hue bhI mahAkavi raighu se apabhraMza meM ukta racanAyeM likhane kA anarodha karatA thA aura usa likhane kA anurodha karatA thA aura usa racanA kA adhyayana likhane ke liye unhoMne anurodha kiyaa| karake vaha vidvAna banatA thaa| yahI pravRtti hame pelhA me (3) preraka ke rUpa meM bhI milatI hai| alaMkAra-zAstra meM kavi ke guNoM kA nirUpaNa karate (6) khelhA kI sAhitya-rasikatA kA paricaya urA samaya prAcAryoM ne AzrayadAtA yA preraka byakti ko bhI samaya apane caramotkarSa para pahu~catA pratIta hotA hai jaba unnata sthAna pradAna kiyA hai| ataH khelhA brahmacArI svayaM ekAdaza pratimAdhArI hone kI pratiSThA ko bhI bhUlakara vaha kavi na hone para bhI kavi tulya mAnA jA sakatA hai| eka sAmAnya aNuvratI kavi raidhu kA apane ko sevaka mAna (4) prAtma-sAdhanA evaM sAhitya-sAdhanA kA samanvaya letA hai| isase pratIta hotA hai ki samAja meM vidvAn kaviyoM khelhA brahmacArI kI jJAna-pipAsA adbhuta thii| saMskRta ko yatheSTa sammAna prApta hotA thaa| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka rahasyodghATana rAtri bhojana tyAga : WAT aNuvrata lekhaka-paM0 ratanalAlajI kaTAriyA umAsvAmI kRta "ta-vArthamUtra" adhyAya 7 sUtra 1 ko chaThe aNuvrata kA yaha saba kathana sAmAnya (Common) nimnAMkita TIkAoM meM rAtri bhojana tyAga nAma ke chaThe hai ataH muni aura zrAvaka donoM kI apekSA se kahA gayA aNuvrata ke viSaya meM isa prakAra likhA hai : hai| isake sivA paalo| tapAnabhojana ko lekara jo (1) pUjyapAda kRta-'sarvArtha siddhi' :-- vivecana hai vaha to khAsa taura se muniyoM kI apekSA se hI nanu ca SaSThamaNuvratamasti rAtribhojana caramaNaM hai aisI hAlata meM yahAM prazna upasthita hotA hai ki-'rAtri tadihopasaMkhyAtavyam na, bhAvanAsvantarbhAvAt / ahisAvata bhojana tyAga ko phira 'aNuvrata, saMjJA kyoM dI gaI hai ? bhAvanA hi vakSyante tatra zAlokitapAnabhojana bhAvanAbAryeti / use 'vana, sAmAnya se hI abhihita karanA cAhiye thA 'maNu, kahane se vaha sirpha zrAvakoM ke lie hI jAnA jAtA hai|" (2) akalaMka deva kRta 'rAjavAtika' isa prazna kA samAdhAna tatvArtha kI kisI bhI TIkA meM syAnmanamiha rAtribhojana viratyupasakhyAnaM kartavyaM tadapi paSTha kahI bhI nahIM pAyA jAtA hai| maNavratamiti tanna, ki kAraNaM, bhAvanAntarbhAvAt / __imI taraha-- (3) bhAskaranaMdi kRta 'sukhabodhavRtti'--- (5) muniyoM ke 'devasika rAtrika pratikramaNa, aura rAtribhojanavarjanAkhyaM tu paSThamaNuvratamAlokitapAna bhojana 'pAkSika pratikramaNa, meM paMca mahAvratoM ke bAda hI rAtri bhAvanArUpamaovakSyate / bhojana viramaNa nAmaka chaThA aNuvrata batAyA hai dekhoM :zrutasAgara kRta 'tatvArthavRtti' "praNabbadaM rAi bhoyaNAdo ve ramaNa" (papThamaNuvrataM nanurAtribhojana viramaNa papTha maNuvrataM vartate / rAtri bhojanAdviramaNaM) (sarvArtha siddhivat) - -"kriyA kalApa, pRSTha 52, 87, 80, 102-103 ina maba TIkAgranthoM meM batAyA hai ki (6) AzAdhara kRta 'nitya mahodyota, (zloka 16) "rAtri bhojana tyAga nAmaka chaThA aNuvrata hai usako kI thatasAgara kRta TIkA meM likhA haiyahAM parigaNanA honI caahie| nahI, kyoMki Age ahimA "paMcamahAvratAni rAtri bhojana varjanAbhidhAnANuvrata vrata ko pAlokita pAna-bhAjana bhAvanA ma usakA antabhAva papThAni pratipAditAni bhavantIti arthAna-5 mahAvrata aura ho jAtA hai| rAtribhojana tyAga nAma kA chaThA aNuvrata muniyoM ke hotA bhAskara naMdi ne-'rAtri bhojana-tyAga, ko 'alokita hai / dekho-'abhipeka pATha maMgraha, pR0 126 / pAna bhojana, kA paryAya vAcI hI batAyA hai| aisA hI (7) vIranaMdi kRta 'prAcAramAra, (muniyoM kA AcArya vidyAnaMda ne-'zloka vArtika, meM batAyA hai dekho prAcAra grantha) pRSTha 35 meM paMca mahAvratoM ke bAda likhA pAlokitapAnabhoganAkhyA bhAvanA rAtribhojana viratireveti naasaavupsNkhyeyaa| vrata trANAya kartavyaM gatribhojana varjanam / arthAt-pAlokita pAna bhojana nAma kI bhAvanA sarvathAnnAnnivRttistatproktaM paSTha maNuvratam // 7 // rAtri bhojana tyAga hI hai ataH usakI alaga gaNanA karane adhikAra 5 ko jarurata nahIM hotii| artha :-(muniyoM ko) vratoM kI rakSA ke lie rAtri 2 - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta varSa 15 meM saba prakAra se bhojana kA tyAga karanA cAhiye ise rAtri deza tyAga rUpa se aura muniyoM ke sarva deza tyAga rUpa se bhojana tyAga nAma kA chaThA aNuvrata kahA hai| hotA hai| donoM ke lie isakA ullekha granthoM meM "aNuvrata, ina saba pramANoM me khAsa taura se muniyoM ke bhI chaThA isa sAmAnya nAma se hI kiyA gayA hai| aNUvrata batAyA hai kintu muniyoM ke sAtha aNuvrata zabda kI paM0 AzAdhara ne bhagavatI ArAdhanA, kI apanI mUlArAsaMgati kisI taraha baiThAtI nahIM isa para maine eka zaMkA dhanA darpaNa, nAma kI TIkA meM bhI isa chaThe aNuvrata para isa "jaina saMdeza, sAptAhika meM samAdhAnArtha bhejI thI jisakA prakAra prakAza DAlA hai :-dekho-pAzvAsa 6 gAthA samAdhAna bhAga 21 aMka 16 pRSTha 6 para prakAzita huA hai 1185-86 pRSTha 1176 / kintu usameM zaMkA kA kucha bhI samAdhAna nahIM huA-samA- "tato mahAvrata saMpUrNatAmiccha-rAtri bhojana viramaNaM dhAna kA korA prapaMca kiyA gayA hai| prastu SaSThamaNuvratamanutiSThe deva / aguvratatvaM cAsya divAbhoja___dUsare bhI kucha vidvAnoM ke sAtha maine isa para UhApoha nasyApi karaNAn / yadAdu :-chaThe aNuvvade rAi bhoyaNAdo kiyA parantu kisI se kucha bhI samAdhAna prApta nahIM humaa| veramaNa miti / eka roja mai bhI grAzAdhara kRta saTIka anagAra dharmAmRta dekha artha :-mahAvratoM kI sampUrNatA cAhane vAle (muniyoM) rahA thA yakAyaka usameM kucha mujhe isakA sundara aura yukti ko rAtri bhojana tyAga nAma kA chaThA aNavata pAlana karanA yukta samAdhAna mila gayA aAja use vijJa pAThakoM ke lie hI caahie| isa vrata kI 'aNu, saMjJA dina meM bhojana karane nIce prakaTa kiyA jAtA hai : kI apekSA se hai / ati tyAga sirpha rAtri bhojana kA hI hai anagAra dharmAmRta (pRSTha 303) adhyAya 6 zloka 150 isa kAlika apUrNatA kI dRSTi se yaha agu laghu vrata hai| meM-rAtri bhojana tyAga nAma ke chaThe aNuvrata ko paMcama hA- yaha chaThe aNuvrata kA rahasya hai| isa rahasya ko nahIM vratoM kA pradhAna batAte hue 'naktamazanojjhANu vratAmANi,, samajhane se acche-acche paMDitoM ne isa vipaya meM aneka pada kI TIkA meM likhA hai : galata asaMgata aura bhrAMta kathana kie hai jinake kucha udA___"naktaM rAtrAvazanasya caturvidhAhArasyojjhA varjanam / haraNa maya mamIkSA ke nIce prastuta kie jAte haiM :saivANuvrataM tasyA zcANuvrata tvaM rAtrAveva bhojana nivRtte (1) paM0 lAlarAmajI ne vIra saM0 2462 meM 'prAcAra divase yathAkAlaM tatpravRttisaMbhavAt / , sAra, kI hindI TIkA meM usake nimnAMkita zloka kA artha arthAt-"rAtri meM cAroM prakAra ke prAhAra kA tyAga isa prakAra kiyA hai :karanA (chaThA) aNuvrata hai use aNuvrata isalie kahA hai ki vratatrANAya kartavyaM rAtribhojana varjanam / rAtri meM hI bhojana kA tyAga batAyA hai dina meM to yathA sarvathAnnAnnivRtti stanproktaM SaSTha maNuvratam // samaya bhojana karane kI chUTa hai"| ataH AhAra kA tyAga sirpha rAtri meM hI hone se yaha kAla kI apekSA aNu-laghu artha :-"ina vratoM kI rakSA ke lie rAtribhojana vrata hai / agara sadA ke lie rAta aura dina ke AhAra kA tyAga bhI avazya kara denA cAhie rAtribhojana kA tyAga tyAga batA diyA jAtA to yaha vrata bhI anya 5 vratoM kI taraha karane se vratoM kI rakSA hotI hai isI lie rAtri meM anna vyApaka ho jAtA 'aNu, nahIM rahatA kintu dharma ke sAdhana kA sarvathA tyAga karane ko gRhasyoM ke lie chaThA praNuvrata bhUta isa zarIra ko calAne ke lie bhojana kI jarurata hotI kahA hai|" hai usakA sarvathA tyAga zakya nahI aura bhojana dina meM hI samIkSA :-yaha muniyoM kA AcAra graMtha hai isameM gRhaniravadya saMbhava hai rAtri meM nahIM prataH dina kI chUTa dI gaI sthoM kA aNuvrata batAnA sAfa galata hai isake sivA ukta hai aura rAtri kA sarvathA tyAga karAyA gayA hai / isa taraha zloka ke pahile, graMtha meM paMca samitiyoM kA kathana haiM phira 'rAtri bhojana tyAga, meM rAtri zabda isake kAla kRta agutva bIca meM hI gRhasthoM ke chaThe aNuvrata kA kathana batAnA bhI ko sUcita karatA hai| yaha praNu = laghu vrata gRhasthoM ke eka spaSTa asaMgata hai / isItaraha cAra prakAra ke AhAroM meM se Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ forcer t rAtri mojana tyAna sirpha 'anna, AhAra kA tyAga batAnA bhI bhrAMta hai yahA~ 'anna kA artha bhojana ( zrAhAra ) sAmAnya se hai aura 'sarvathA, zabda muniyoM ke lie nava koTi se tyAga karane ke artha meM diyA gayA hai arthAt yaha sArA kathana muniyoM ke lie batAyA hai gRhasthoM kA yahAM koI prasaga hI nahIM hai| isake lie Upara pramANa naM 0 7 dekhie / (2) vikrama saM0 1985 meM paM0 jugalakizorajI mustAra kRta 'jainAcAryo kA zAsana bheda,, ' nAma kA eka mahatvapUrNa TrekTa prakAzita huA hai usameM pRSTha 21 se 41 taka rAtri bhojana tyAga nAma ke chaThe aNuvrata ke viSaya meM kAphI kahApoMha kiyA hai parantu isa vrata ke 'aNu, zabda ko mAtra gRhasthoM kA samajha lene se sArA vivecana aneka bhUla-bhrAMtiyoM va ApattiyoM se bharA huA hai dhIra kucha mAnA granthakAro para zranyathA - dIpAropaNa ko lie hue hai mUla meM hI bhUla hone se yaha sArA prakaraNa AmUla cUla sadoSa hai jisakI nIce saMkSepa meM kucha samIkSA kI jAtI hai| mustAra sA0 - " gRhasthoM kA vrata eka deza yAga se aNuvrata aura muniyoM kA vrata sarva dezatyAga se mahAvata kahalAtA hai / gRhasthoM ke 5. zraNuvrata hote hai / kintu kucha zrAcAryoM ne rAtribhojana virati nAma kA chaThA aNuvrata bhI unake batAyA hai jaisA ki nimnAMkita pramANoM se prakaTa hai (kha) - - vratatrANAya karttavyaM rAtribhojana varjanam / sarvadhAnnAnnivRtte stanproktaM matam // 5 - 70 / / "AcAra sAra, ' yaha vikrama kI 12vIM zatI ke mAcArya vAkya hai isameM kahA gayA hai ki ( muni ko) vratoM kI rakSA ke lie sarvathA rAtribhojana kA tyAga karanA bIranaMdi ke zrahiMsAdika 1. isa TrekTa ke pR0 64 para lekha samApti kAla san 1620 diyA hai isase lekhana kAla aura prakAzana kAla meM karIba 2 varSa kA antara par3atA hai| yaha antara vAstavika hai yA lekhana kAla me koI bhUla hai kucha nizcita nahIM / 2. isake bAda vi0 saM0 1907 meM 'ghanekAMta varSa 10327-328 meM pariziSTa rUpa se isa para kucha thor3A aura vicAra kiyA hai| 23 cAhie aura anna kI nivRtti se vaha rAtribhojana kA tyAga chaThA aNuvrata kahA jAtA hai, / cAritra sAra meM cAmuMDarAya ne zrAvaka ke rAtri bhojanatyAga meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga mAnA hai usI taraha agara yahAM 'anna' pada ko upalakSaNa mAnakara usase cAroM prakAra ke prahAra kA tyAga liyA jAya to isa viSaya meM phira pratimApArI dhAvaka aura muniyoM ke tyAga meM koI antara nahIM rahegA donoM kA tyAga eka hI koTi kA ho jAyagA yaha khaTakane kI bAta hai,, / samIkSA-vijaya saM0 1974 meM mANika candra graMthamAlA, bambaI se prakAzita zrAcArasAra ke pR0 35 para tathA vIra saM0 2462 meM lAlArAmajI kRta hindI TIkA vAle grAcArasAra pR0 121 para uktazloka naM 60 meM 'nivRtti' pATha diyA huA hai kintu mukhtAra sA0 ne usakI jagaha mana kalpita 'nivRte' pATha banAkara uttaraloka kA artha muni aura zrAvaka donoM ke lie alaga-alaga vibhakta kara diyA hai - yaha ThIka nahIM hai / vIranaMdi AcAra sAra ekamAtra muniyoM kA pAcAra graMtha hai usameM kahIM bhI dhAvakoM ke prAcAra kA vyAkhyAna nahIM hai / jaba zrAvakoM ke 5 aNuvratoM kA hI koI nAmollekha taka vahAM nahIM hai taba zrAvakoM ke chaThe avata kA kathana usame kaise ho sakatA hai ? yaha socane kI bAta hai / praNuvrata zabda se use zrAvakoM kA hI vrata samajha liyA gayA hai jo sabase bar3I bhUla hai jisakA vizeSa spaSTIkaraNa pUrva meM kara Aye hai usase pAThaka vAsta vika tathya ko bhalIbhAMti hRdayaMgama kara sakate hai| 1 vratI zrAvaka ke rAtri meM cAroM prakAra ke prahAra kA tyAga AzAdhara ne bhI sAgAra dharmAmRta me batAyA hai| AzAghara ne vaha tyAga mana vacana kAya ina tIna koTi se hI batAyA hai jaba ki muniyoM ke vaha nava koTi se hotA hai yaha vrata pratimAdhArI zrAvaka aura guniyoM ke rAtribhojanatyAga meM khAsa antara hai ataH isa viSaya meM donoM eka koTi meM nahIM thA sakane zrAvakoM ke navakoTi tyAga hone meM aneka ApattiyAM hai jisakA eka udAharaNa yaha hai kiphira vratI striyAM rAtri meM zizu ko stanapAna nahIM karA 1. hiraNArtha mUlavrata vishuddhye| I naktaM bhuktiM caturdhApi sadA dhIrastridhAtyajet // 4-24 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta varSa 15 sakatIM isalie mAzAparAdi ne use gRhasthoM ke lie tIna rAjavAttika meM vizeSa vikalpa uThAye haiM ve saba muniyoM se koTi se hI vihita kiyA hai| isa taraha vratI zrAvakoM ke hI sambandha rakhate haiM jina saba se yaha spaSTa ho jAtA hai rAtribhojana tyAga meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga ki-munidharma ko lakSya karake hI rAtri bhojana viramaNa batAne meM koI khaTakane jaisI bAta nahIM hai vaha samucita kA AlokitapAnabhojana nAma kI bhAvanA meM antarbhAva hI hai| kiyA gayA hai zrAvaka dharma athavA ukta chaThe aNuvrata ko isake sivA agara (gRha virata yA chaThI pratimAdhArI) lakSya karake nhiiN| zrAvaka aura muni kA rAtri bhojana tyAga eka koTi kA yahAM maiM apane pAThakoM para itanA aura prakaTa kie detA bhI mAna liyA jAya to koI Apatti yA bAdhA jaisI bAta hU~ ki-zrI vidyAnanda AcArya ne zloka vArtika meM isa nahIM hai| kyoMki jaba sAdhAraNa zrAvaka taka kA samyagdarzana rAtri bhojana-tyAga ko (chaThA aNuvrata, nahI kahA hai kintu aura sAtavIM pratimA vAle gRha virata zrAvaka kA brahmacarya rAtri bhojana virati isanAma se hI pratipAdana kiyA hai aura muni ke samyagdarzana aura brahmacarya ke samakakSa ho sakatA use unhIM vikalpoM ke sAtha AlokitapAnabhojana bhAvanA meM hai to rAtri bhojanatyAga ke eka koTi kA hone meM kyA antarbhUta kiyA hai isase mAlUma hotA hai ki-vidyAnanda bAdhA hai ? agara yaha kahA jAya ki-samyagdarzana aura prAcArya kI dRSTi zrI pUjyapAda aura akalaMka deva kI usa brahmacarya eka koTi kA hote bhI muni ke saMyama kI prakarSatA sadoSa ukti para pahu~cI hai jisake dvArA unhoMne ukta chaThe se usameM taratama bheda hai to yahI bAta rAtri bhojanatyAga aNuvrata (zrAvaka bata) ko Alokita pAna bhojana bhAvanA ke sAtha bhI lAgU ho jAyagI isa taraha zrAvaka aura muni meM antarbhUta kiyA thA aura isa lie vidyAnanda ne usakA donoM ke lie rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga uparyukta prakAra se saMzodhana karake ('aNuvrata, nAma na de batAne meM koI khaTakane jaisI bAta nahIM hai aura na isase karake) kathana ke pUrvApara sambandha ko eka prakAra se ThIka donoM kA antara bAdhita hotA hai| kiyA hai vAstava meM vArtikakAroM kA kAma bhI prAyaH yahI mukhtAra sA0 hotA hai / ve apanI samajha aura zakti ke anumAra duruktArthoM "pUjyapAda aura akalaMka devAdi ne tatvArtha kI apanI kA saMzodhana karate haiN,,| apanI TIkA meM rAtri bhojana viramaNa nAma ke isa chaThe samIkSA:-pUjyapAda aura akalaMkadeva ne kisI durupraNavata (zrAvaka vrata) kA ullekha kiyA hai aura use ktArtha kA pratipAdana nahI kiyA hai na vidyAnanda ne hI vaise ahiMsA vrata kI Alokita pAna bhojana bhAvanA meM antabhUta kisI duruktArtha kA saMzodhana kiyA hai / 'aNu' zabda prayoga batAyA hai kintu rAtri bhojana meM saMkalpI hiMsA nahI hone ke rahasya ko nahIM samajhane se mukhtAra sA0 svayaM ulajha se mahiMsANuvata kI pratijJA meM rAtri bhojana kA tyAga nahIM gae haiM aura mAnya prAcAryo para dopAropaNa kara baiThe hai| pAtA taba usakI bhAvanA meM hI usakA samAveza kaise ho jisa taraha koI lakSmaNa ko rAma kA choTA bhAI kahe sakatA hai ? ataH yaha eka pRthaka vrata jAna par3atA hai aura aura koI rAma kA bhAI hI kahe donoM ThIka haiM usI taraha ukta pAlokita pAna bhojana nAma kI bhAvanA meM isakA pUjyapAda aura akalaMka deva ne rAtribhojana viramaNa ko chaThA antarbhAva nahIM hotA / hAM mahAvratiyoM kI dRSTiI se pAlo- aNuvrata kahA hai aura vidyAnanda ne use vrata (virati) hI kita pAna bhojana nAma kI bhAvanA meM rAtri bhojanatyAga kahA hai| pahilA kathana vizeSAtmaka hai aura dUsarA sAmAkA samAveza jarUra ho sakatA hai isI dRSTI se pUjyapAda nyAtmaka / pahile kathana meM koI duruktArthatA nahIM hai agara akalaMka deva ne usakA samAveza kiyA hai kintu aisA karate hotI to vidyAnanda svayaM use prakaTa karate, parantu vidyAnanda hue unakI dRSTi ahiMsANuvrata ke svarUpa para nahIM pahu~cI ne aisA kucha nahIM kiyA hai ataH donoM kathanoM meM koI aMtara unake sAmane ahiMsA mahAvrata aura muniyoM kA caritra hI nahIM hai vivakSAmAtra hai| rahA hai isI se Alokita pAna bhojana ke viSaya meM jo 'aNu' zabda se mukhtAra sA0 ne use mAtra gRhasthoM kA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtri bhojana tyAga ta kira vrata samajha liyA hai kintu bhaNu zabda vahA~ kAlakRta alpatA se laghu- choTe ke dharya meM prayukta hai vaha eka dezatyAga se dhAvakoM aura sarva dezatyAga se muniyoM donoM ke hotA hai donoM ke lie usakA ullekha 'aNuvrata' isa sAmAnya nAma se hI kiyA gayA hai isI sAmAnya dRSTi se pUjyapAda akalaMka devAdi ne use AlokitapAnabhojana bhAvanA meM antarbhUta batAyA hai lekina AlokitapAna bhojana kA kathana anyavrata bhAvanAoM kI hI taraha muniyoM kI pradhAnatA se kiyA hai kintu isase dhAvaka vivakSA kA niSedha nahIM kiyA hai aura isIlie pralokita pAna bhojana bhAvanA ko ahiMsA vrata ko hI bhAvanA batAI hai yahisA mahAvata kI nahIM 1 isa taraha Alokita pAna bhojana bhAvanA zrAvakoM ke hiMsANu vrata kI bhI bhAvanA hai aura use zrAvakoM ke rAtri bhojana virati rUpa meM mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| AzAdhara ne sAgAra dharmAmRta 0 4 zloka 28 tathA somadeva ne yazAstilaka uttarakhanDa pR0 338 meM rAtribhojana tyAga ko ahiMsA kA rakSaka aura mUlaguNoM kA vizuddhaka batAyA hai aisA hI yazaH kIrti kRta prabodhasAra pra0 2 zloka 51 meM likhA hai| isase siddha hotA hai ki rAtri bhojana kA tyAga kiye binA na to himAdrata bana sakatA hai aura na mUlaguNa hI, isIlie rAtribhojana ko 22 bhakSyo me mAnA hai aura grAcArya kundakunda ne rayaNasAra graMtha meM thA kI 53 kipAoM meM dhanastamita divAbhojana 'rAtribhojanatyAga, batAyA hai / isake sivA uttaraguNapUlaguNoM ke rakSaka hote hai aura AzAdhara ne uttaraguNoM meM ahiMsAdi 12 vratoM ko aura mUlaguNoM meM rAtribhojanatyAga batAyA hai isa dRSTi se hiMsANuvrata ulTA rAtribhojanatyAga kA rakSaka ho jAtA hai yaha saba kana donoM kI ekAtmakatA ko siddha karatA hai aisI hAlata meM himANata aura usakI bhAvanA meM rAtribhojanasyAga ke antarbhAva kA niSeva karanA koI artha nahI rakhatA / ahiMsA se rAtribhojanatyAga hI spA sabhI vrataniyama antarbhata ho jAte hai bhAcAyoM ne jo alaga alaga 12 vrata, rAtribhojanatyAga, jalagAlana, madya-mAMsa-mabutyAga yAdi bhedoM kA ullekha kiyA hai vaha saba maMdabuddhiyoM ke lie kI dRSTI ne kiyA hai| aisI hAlata meM mukhtAra sA0 kA yaha likhanA ki'muniyoM kI dRSTi se hI rAtribhojana vikramaNa kA ghAlokita pAnabhojana meM antarbhAva hotA hai dhAvakoM ke vAste vaha pRthaka vrata batAyA gayA hai, bilkula bejA hai| rAtribhojanatyAga ko pRthaka vrata zrAvakoM ke lie hI nahI batAyA hai| balki muniyoM ke lie bhI batAyA hai dekho 'kriyA kalApa' p080, 102 "prahAvare chaTThe aNubvade rAi bhoyaNAMdo veramaNam,, / isake sivA yaha kahanA ki ahisAta meM sirpha saMkalpI hiMsA kA hI tyAga hotA hai aura rAtribhojana meM koI saMkalpI hiMsA nahI hotI ataH rAtribhojanatyAga zrahiMsANuvrata meM nahIM zrAtA, to aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai balki prAnta aura sadoSa hai / saMkalpI hiMsA ke tyAgI ahiMsAvatI ke jIva mArane kA pariNAma nahIM hotA vaha ArabhAdi hiMsA binA prayojana nahIM karatA, zrayatnAcAra pUrvaka pravRtti nahI karatA, jAnabUjha kara hiMsA karma meM pravRtta nahIM hotA parantu rAtribhojI ke yaha saba hotA hai dhataH usake spaSTataH saMspI hiMsA kA doSa bAtA hai| rAtribhojana meM sthAvara aura jasajIvoM kA pracura ghAta aura rAgabhAva kI adhikatA hone se dravya aura bhAva donoM prakAra kI tIvra himA hotI hai isase rAtribhojana mahA hiMsA yajJa hai isakA tyAga karanA ahiMsANuvrata meM garbhita nahIM hogA to phira satyatAdi meM hogA ? yaha yaha socane kI bAta hai / rAtribhojana aura hiMsA kA paraspara sambandha hai| rAtribhojana meM mahAhiMsA hI nahIM spaSTatayA mAsa bhakSaNa kA dopa bhI yAtA hai aura usase mUlaguNoM kA hI vidhAna ho jAtA hai zrataH zrahiMsANuvratI ke vaha kisI taraha nahIM bana sakatA 'mahisANuvratI' saMtopI, mamyagdRSTi, jAgratabuddhi " hotA hai na usake rAtribhojana jaisI mahA prayatnAcAra pravRti aura pracura jIvoM kA homakarma kabhI nahI bana sktaa| mIlie likhA hai : kokena binA bhujAnaH pariharetkathaM hisA / api bodhitapradIpo bhojyajuSA sUkSmajIvAnAm // artha :- bhojana karane vAle ke, vinA sUrya ke prakAza 25 1. mAgAra dharmAmRta gradhyAya 8 gloka 18 / amita gati zrAvakA cAra adhyAya 60 zloka 17 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ke hiMsA kA parihAra kaise ho sakatA hai ? arthAt dIpaka donoM hI ke alaga bhI batAyA hai| jalA lene para bhI rAtribhojI ke sUkSma jIvoM kI hiMsA kA merA pAThakoM se nivedana hai ki ve mukhtAra sA0 ke nirAkaraNa nahIM bana sktaa| TrekTa ke etad viSayaka prakaraNa ko mAdyopAnta par3heM unheM zAyada 'mahAhiMsA kA tyAga mahAvrata meM aura alpahiMsA mAlUma ho jAyagA ki-ukta samIkSA kitanI upayogI kA tyAga aNuvrata meM hotA,-samajhakara ahiMsANuvrata meM Avazyaka aura samucita hai| isI saraha kI galatiyAM isa rAtribhojana kA tyAga asaMbhava batAyA jAtA ho to yaha viSaya meM aneka vidvAnoM ne kI hai aura karate jAte haiM unake bhI ThIka nahIM hai / mahAvrata meM to laghu se laghu hiMsA kA pratIkAra ke lie hI maiMne prAzAdhara ke isa rahasyodghATana tyAga hotA hai aura aNuvrata meM mahAhiMsA kA tyAga ahiMsA- ko prakaTa kiyA hai kisI kI vyaktigata pAlocanA yA mAnaNuvrata meM samAviSTa ho jAtA hai ahiMsANuvrata meM usakA pratiSThA ko girAne kI dRSTi se nhiiN| samAveza kisI taraha aMsaMbhava nahIM hai| mukhtAra sA. mere prAdaraNIya haiN| maiM yaha mAnatA hU~ ___ isa taraha yaha saMkSipta samIkSA hai / isa lekha kA sAra ki una jaise yukti-yukta aura prAmaNika li vane vAle jaina yaha hai ki rAtribhojana tyAga ke vikAsAzanavarjana, samAja meM bahuta kama haiM unhoMne bahuta-sA sAhitya praNayana anastamita, divAbhojana, chaTThA aNuvrata, Alokita pAna- kara hamAre yugoM ke ajJAnAMdhakAra aura andhazraddhA ko meTA bhojana Adi aneka nAmAntara haiM vaidikoM meM jo sUrya darzana hai una jaise sAhitya tapasvI para samAja ko garva hai kintu karake bhojana karane kA vrata hai vaha bhI isI kA eka prakAra ko na vimuhyati zAstra samudra" arthAt zAstra samudra hai| yaha rAtri bhojanatyAga : chaThA aNuvrata muni aura zrAvaka athAha hai usameM kauna nahIM cuuktaa| donoM ke hotA hai ise "aNuvrata sirpha rAtri meM hI bhojana anta meM maiM eka bAta aura kahanA cAhatA hU~ kike tyAga kI apekSA se arthAt kAlakRta laghutA kI dRSTi" / vIra sevA mandira se "jainala maNAvalI" ke prakAzana kA se kahA hai| isakA antarbhAva ahiMsANuvrata - pAlokita prayatna ho rahA hai usameM-aNuvrata yA paSTha aNuvrata zabda pAnabhojana bhAvanA meM ho jAtA hai / yaha muni aura zrAvaka ke lakSaNa meM AzAdhara ke isa rahasyodghATana kA avazya 2. Adi purANa parva 20 zloka 160 saMgraha kiyA jaay| . 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya byore ke viSaya meMprakAzana kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaMja dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudraka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21 dariyAgaMja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda maMtrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIya patA 21 dariyAgaMja dillI sampAdaka kA nAma prA0 ne0 upAdhye M. A. D. Litt. kolhApura ratanalAla kaTAriyA, kekar3I (ajamera) rASTrIyatA bhAratIya patA c/o vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja dillI svAminI saMsthA vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja dillI maiM, premacanda ghoSita karatA hU~ ki uparokta vivaraNa merI pUrI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai / 17-4-62 ha0premacanda prakAzaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha kI jaina-pratimAeM lekhaka-pro0 kRSNadatta vAjapeyI, sAgara vizvavidyAlaya prAcIna bhArata ke kalAkendroM meM devagar3ha kA mahatvapUrNa devagar3ha ke ukta abhilekha havIM se lekara 18vIM zatI sthAna hai / yahA~ I0 pAMcavIM zatI se lekara mugala kAla taka taka ke haiM / pramukha maMdira saMkhyA 12 meM saM0 619 kA lekha vAstu evaM mUrtikalA kA vikAsa hotA rhaa| itane lambe maMdira ke eka dvArastambha para uttakIrNa hai / isa lekha kI samaya taka kisI eka sthAna ko saMskRti evaM kalA kA vizeSatA yaha hai ki isa para zaka saMvat bhI diyA hai| kendra bane rahane kA bahuta kama saubhAgya milatA hai| devagar3ha kannauja ke yazasvI pratIhAra zAsaka mihirabhoja ke samaya meM vaiSNava evaM jaina dharma kA sAtha-sAtha kaI zatAbdiyoM taka meM yaha lekha likhA gyaa| isa maMdira ke eka dUsare lekha meM vikAsa humA, yaha bhI ullekhanIya hai| isase yahA~ ke sahi- 18 lipiyoM aura bhASAoM ke namUne surakSita haiN| bhArata SNutApUrNa vAtAvaraNa kA patA calatA hai| meM yaha lekha apane DhaMga kA anokhA hai| jaina paramparA meM devagaDha uttara pradeza ke jhAMsI jile meM lalitapura se bhagavAn RSabhadeva kI putrI brAhmI ko 18 lipiyoM kA lagabhaga 16 mIla pazcima-dakSiNa kI ora hai madhya relave AviSkAra karane vAlI kahA gayA hai| jo lipiyAM isa ke jAkhalauna sTezana se usakI dUrI kevala ATha mola hai| zilApaTTa para haiM ve tatkAlIna bhArata meM pracalita vibhinna suramya pahAr3I para devagar3ha ke bahusaMkhyaka jaina maMdira sthita zailiyoM ko paricAyaka hai| haiN| nIce kalakala nAdinI betavA (prAcIna vetravatI) bahatI anya lekhoM ke dvArA vibhinna dAtAoM, unakI vNshaahai| dUsarI ora nIce prasiddha dazAvatAra maMdira hai, jisakA valiyoM, jainAcAryoM, zrAvaka-zrAvikAoM prAdi ke nAmoM kA nirmANa gupta yuga meM huA thaa| patA calatA hai| sthAnoM ke bhI kaI nAma pAe hai| sA~cI saubhAgya se devagar3ha kI sthiti ghane jaMgala ke bIca me evaM bharahuta ke abhilekhoM kI taraha devagar3ha ke ina lekhoM kA hone ke kAraNa yahA~ kI kalArAzi prAyaH murakSita raha bhI mahatva hai| aisA pratIta hotA hai ki madhyakAla meM devskii| vidhya kSetra ke dUsare prasiddha sthAna khajurAho kI gar3ha jaina evaM janetara samAja kI zraddhA kA kendravindu bana kalAkRtiyAM bhI isI kAraNa baca gii| bar3e nagaroM se dUra gayA thA aura sabhI varga ke loga yahA~ Akara isa tIrtha kI ekAMta sthAnoM meM hI prAcIna kAla meM stUpo, vihAroM, maMdiroM abhivRddhi meM apanA yogadAna karate the| vibhinna vaMzoM ke Adi ke nirmANa kI paripATI thii| zAsakoM kA saMrakSaNa to isa tIrtha ko prApta thA hii| devagar3ha kI pahAr3I para car3hate samaya kramaza. tIna koTa- devagar3ha meM lagabhaga 31 jaina maMdira vidyamAna hai / anya dvAra milate hai| sabase Upara 'kile' ke uttara-pUrvI bhAga para kitanoM ke bhagnAvazeSa hI aba bace hai| ye avazeSa vividha jaina mandira sthita hai| devagaDha tathA vahA~ nimita ina madiroM pratimAoM, imAratI pantharo, abhilikhita zilApaTToM Adi ke sambandha meM aneka janathatiyA~ pracalita hai| saubhAgya se ke rUpa meM hai| yahA~ aba taka vibhinna maMdiroM evaM pratimAno para 300 se devagar3ha kI agaNita jaina pratimAeM pUrva evaM uttara madhya Upara lekha mila cuke haiM, jo devagar3ha ke itihAsa para bar3A kAla kI haiM / inheM dekhane se patA calatA hai ki inake nirmAtA prakAza DAlate haiN| jisa prakAra zuMga-sAtavAhana kAlIna kalAkAra kitane dakSa the ! maMdira saMkhyA 12 meM sthita bauddha dharma kI jAnakArI ke lie bharahuta aura sAcI kI bhagavAn zAMtinAtha kI pratimA vizAlatA evaM bhavyatA kA kalAkRtiyA~ evaM zilAlekha upayogI hai usI prakAra madhya- samanvita rUpa hai| gurjara pratihAra kAla meM nirmita isa kAlIna jaina dharma evaM kalA ke vikAsa kA paricaya bahuta pratimA meM ve sabhI vizeSatAeM maujUda hai jo isa kAla meM kucha hameM devagar3ha ke ina avazeSoM se jJAta hotA hai| (zeSa pRSTha 30 para) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kA jIvana-carita mahatvapUrNa patra [hindI ke suvikhyAta lekhaka tathA projasvI patrakAra zraddheya banArasIdAsa caturvedI una vyaktiyoM meM se hai, jo lokopayogI vicAroM ke bIja barAbara bhUmi meM DAlate rahe haiM unake bahuta-se bIja aMkurita hI nahIM, pallavita bhI hue haiM / jaina samAja to unakA vizeSarUpa se RraNI hai| bar3e AkAra meM sAr3he ATha sau pRSThoM ke premI abhinandana grantha kI kalpanA unhoMne hI dI thI, usakI taiyArI meM bhI unakA mahatvapUrNa yogadAna rahA; varNI abhinandana grantha ke bundelakhaNDa vibhAga kA unhoMne svayaM sampAdana kiyA; janasamAja ke mahAna kavi sva0 banArasIdAsa ke zrAtmacarita 'arddha kathAnaka' tathA kavivara chatrapati racita 'zrI brahmagulAla-carita' kI sAragarbhita bhUmikAe~ likhIM; atizaya tIrtha prahAra aura papaurA para pustikAeM taiyAra karAI hai; zrahAra kI aitihAsika mUrtiyoM ke saMrakSaraNa ke lie vahA~ eka vizAla saMgrahAlaya ke nirmAraNa meM sahAyatA dI aura 'mahAvIra-DAyarI' kA prakAzana karAyA aura bhI bahuta se kAma unakI preraNA se hue haiM aura zrAja bhI ho rahe haiM, yaha sArA kArya unhoMne nisvArtha sevA bhAvanA se kiyA hai| caturvedI jI kI bar3I icchA hai ki bhagavAna mahAvIra kA eka aisA vistRta jIvana-carita likhA jAya, jo sarala-subodha hone ke sAtha-sAtha sabake lie supAThya aura upAdeya ho, isa kArya ko unhoMne svayaM prArambha kara diyA thA, lekina vaha pUrA nahIM ho skaa| nIce hama unakA eka patra de rahe haiM, jisameM unhoMne apanI usI bhAvanA ko vyakta kiyA hai| hama AzA karate haiM ki caturvedI jI ke vicAroM para pAThaka manana kareMge aura aise sAdhaka sAmane zrAveMge, jo unakI icchA kI pUrti kara skeN| 6 nArtha evenyU, naI dillI / - yazapAla jaina ] nahIM ho sakA aura aba aise zramasAdhya kArya ko hAtha meM lene kI sambhAvanA hI nahI rhii| phira bhI usa puNya kArya ke bAre meM apane vicAra meM grApako likha denA cAhatA hU~ / 3-4-32 priya yazapAlajI, Apa jAnate hI haiM ki maiM bhI kabhI hindI meM bhagavAna mahAvIra kA jIvanacarita likhanA cAhatA thA aura usake lie sAhU zAntiprasAdajI ne 60) mAsika para eka sahAyaka - sAhityAcArya zrI rAjakumArajI kA prabandha bhI kara diyA thA / para vaha krama chaH-sAta mahIne se adhika na calA aura yadyapi usa bIca meM kucha kArya to huA hI / zrI rAjakumArajI ne 'mahAvIra DAyarI' taiyAra kI, paporA kSetra para pustikA likhI gaI aura usa kSetra ke parIkSArthI vidyArthiyoM kI zikSA bhI calatI rahI / tathApi mukhya kArya meM adhika pragati nahIM huii| usameM maiM mukhyatayA apanA hI doSa mAnatA hU~ / avyavasthA, asaMyama aura pramAda - ye tInoM mere purAne mitra hai aura inhIM ke kAraNa vaha yajJa pUrNa maiM jAnatA hU~ ki bhagavAna ke aneka jIvanacarita maujUda hai aura ve apanI-apanI yogyatA tathA zraddhA ke dvArA likhe gae haiN| para mahApuruSoM tathA jagat kI vibhUtiyoM meM ananta guNa hote haiM aura unako zraddhAMjali arpita karane kA adhikAra bhI sabhI ko hai| risarca yA anveSaNa karane kI koI yogyatA mujha meM nahIM aura mere dvArA kisI mahatvapUrNa graMtha ke likhe jAne kI sambhAvanA bhI nahI thii| hAM merI kAryapaddhati meM zAyada koI vizeSatA ho sakatI hai / merA yaha vizvAsa hai ki jo bhI vyakti bhagavAna mahAvIra kA jIvanacarita likhanA cAhe, use kama-se-kama utane * varSoM yA mahInoM taka, jaba taka ki vaha isa yajJa meM bhAga le saMyamapUrvaka rahanA hI caahie| bhagavAna ke pavitra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 bhagavAna sahAvIra kA jIvana carita jIvanacarita kA lekhanakArya aura nija ke jIvana kA asaM thI ki cAra-pAMca zraddhAlu vyaktiyoM ke sAtha una tIrthayama, ye donoM cIjeM sAtha-sAtha kadApi nahI cala sktiiN| sthAnoM kI paidala-yAtrA karUMgA, jahAM bhagavAna ne vihAra maiM ukta jIvanacarita ko kisI paropakAra kI bhAvanA me kiyA thaa| Aja vAyudhAna aura moTara ke yuga me aisI nahIM likhanA cAhatA thaa| mahAkavi akabara kI ve paMktiyAM yAtrA kA majAka bhI uThAyA jA sakatA hai, para yaha to mujhe bahuta pasanda hai jinameM unhoMne likhA thA-maiM apanI-apanI bhAvanA kA prazna hai| aisI yAtrA meM pAThaapane aura dUsare zAyaroM meM kucha antara pAtA hU~, ve kavitA pATha mIla para par3Ava DAlA jA sakatA hai aura vAyu-sevana kA sAja-zRMgAra karate hai aura maiM kavitA dvArA apane ko ke sAtha-sAtha ahisA, aparigraha ityAdi viSayoM para bAtasaMvAratA hai| cIta ho sakatI hai| una saMvAdoM ko phira sIdhI-sAdhI "sakuna unase saMvaratA hai, sakuna se maiM saMvaratA hU~" jabAna meM likhA jA sakatA hai| majhe bhagavAna ke jIvanacarita meM jo bAteM atyanta bhASA kI sAdagI ke mAmale meM mahAvIra sabase prathama pAkarpaka jaMcatI haiM ve hai unakI hada darje kI ahiMsA, krAntikArI the / bahata barasa pahale zrI mahendrakumArajI kA nitAnta aparigraha aura svAvalambana kI asIma bhaavnaa| lekha isa bAre meM maiMne par3hA thaa| para dillagI kI bAta yaha eka bAra maiMne apane eka bauddha bandhu se kahA thA-"bhaga- hai ki jaina paMDitoM kI bhASA sabase jyAdA muzkila hotI vAna gautama buddha ne yaha Adeza dekara ki jo mAMsa khAsataura hai| pAMDitya kA pradarzana to hameM karanA nahI-pAMDitya apane para tumhAre lie na pakAyA gayA ho, use tuma grahaNa kara pAsa hai hI nahI, isalie usakA pradarzana bhI eka prakAra sakate ho, eka aisA samajhautA kiyA ki jisake pariNAma- kAga jA mANa svarUpa hisA bar3hI hI, ghaTI hagija nhiiN|" maiMne yaha bAta jyoM-kI-tyoM likha denI hai pAlocanA kI dRSTiI se nahIM kahI thii| bhagavAna gautama Apa jAnate hI hai ki merA yaha svapna nayA nahI / na buddha ke prati merI atyanta zraddhA rahI hai| para apanI kSudra jAne kitane baraso se yaha mere mana meM cakkara kATatA rahA buddhi ke anusAra apanI spaSTa sammati na kahanA bhI kAyaratA hai, para maiM jainiyoM ke "kAlalabdhi" ke siddhAnta kA kAyala hai, eka prakAra kA adharma hai| huuN| barasoM kA yaha svapna abhI taka pUrA nahIM ho sakA, parigraha to Aja ke yuga kA sabase bar3A pApa hai aura isameM maiM apanI sAdhanA kI kamI hI mAnatA huuN| merA yaha durbhAgya kI bAta yahI hai ki hama loga vizeSataH jaina dRDha vizvAsa hai ki koI-na-koI sAdhaka kabhI-na-kabhI ise samAja-irA pApa kI bhayaMkaratA ko nahIM smjhte| avazya pUrA kregaa| AdhyAtmika svAvalambana hI bhagavAna kI sabase bar3I dena hai / apanI sAdhanA me unhone devatAmoM kI madada ko dharma saMsthApakoM kI smRti kI rakSA vahI loga karate hai, jo unake siddhAntoM ko apane jIvana meM utArate hai aura bilkula asvIkAra kara diyA thaa| sahiSNutA kI to unameM / parAkASThA thI hI aura Aja kA paMcazIla pAkhira hai isa dRSTi se una mahAnubhAvoM ke bhI rekhAcitra taiyAra karane cAhie, jinhoMne apanA samaya aura zakti mahAvIra ke kyA ? anekAnta yA syAdvAda kI Adhunika rAjanaitika siddhAntoM ko kAryarUpa meM pariNita karane meM khapA diyA, bhASA meM vistRta vyAkhyA hI to hai| phira ve cAhe jima mulka ke ho, cAhe jisa majahaba ke mahAvIra ke jIvana kI mUla zikSAyoM ko apane jIvana __ mAnane vAle hoM, cAhe prAcArya haribhadra sUri hoM yA khAna meM yathAzakti utArane kI utkaTa abhilASA yadi kisI abdula gphphaarkhaaN| lekhaka ke mana meM ho to use isa yajJa ke prArambha karane kI prathama parIkSA meM pAsa hone lAyaka nambara to mila hI vistRta jIvanacarita kI bAta chor3akara philahAla eka sakate hai / saMskRta tathA arddhamAgadhI ke vidvAnoM kA sahayoga TrekTa-sau savA sau pannoM kA-ahisA kI paramparAaise mahAna kArya meM lenA hI pdd'egaa| maine kabhI kalpanA kI para kyoM na nikAlA jAya / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnma varSa 15 __ bhagavAna mahAvIra, rAjacandra tathA mahAtmA gAndhI, ina yA bhAr3e ke TaTuoM se nahI karAye jA sakate aura na tIna bhAratIyoM aura viliyama lAyaDa gairisana, TAlasTAya mahIne do mahIne meM eka bRhad graMtha taiyAra karane vAle jAdUtathA elabarTa svAiTaz2ara ina tIna videzI ahiMsA-premiyoM ke garoM se| unake lie eka khAsa sAdhanA aura eka vizeSa rekhAcitra sAtha-sAtha chapAye jA sakate haiN| pustaka ko zraddhA kI jarUrata hai aura ye cIjeM bAjAra meM kisI bhAva citrita to karanA hI hogaa| nahI milatIM ki koI manacalA kharIda laave| bar3A grantha jana-samAja lAkhoM rupaye prativarSa dAna meM kharca karatA bhale hI dera meM taiyAra ho para choTe-choTe TrekTa to prakAzita rahatA hai aura meloM para bhI lAkhoM kA hI vyaya hotA hai, kiye hI jA sakate haiM / para uccakoTi ke pracArakArya kI prAyojanA usake dvArA vinIta, prAyaH nahIM hotii| aise pavitra kArya arthalolupa lekhakoM se banArasIdAsa caturvedI devagar3ha ko jaina pratimAeM surucipUrNa DhaMga se pradarzita karane meM yahAM ke kalAkAra kitane paTu the| (pRSTha 27 kA zeSa) devagar3ha kI mUrtikalA ko dekhakara yaha bAta spaSTa ho nirmita kanauja tathA pUrvI rAjasthAna kI pratimAoM meM milatI jAtI hai ki yahA~ dharma ko nipprANa yA jaTilarUpa meM dikhAne haiM / bAhubali kI 11vIM zatI kI pratimA bhI atyaMta prabhA- kI bAta nahIM hai, balki use jIvaMta rUpa meM prakaTa kiyA votpAdaka hai| gayA hai| vividha manoraMjaka alaMkaraNoM, AkarSaka bhAvauttara madhyakAla meM alaMkaraNa ke sAtha saumyatA evaM bhaMgimAoM evaM mAnandapUrNa abhivyaktiyoM dvArA dharma evaM kalA ko yahA~ zAzvatarUpa pradAna kiyA gayA hai / ina pratimAoM mRdulatA kA jo samanvaya bhAratIya kalA meM huA usakA jItA-jAgatA rUpa hameM devagar3ha kI bahusaMkhyaka tIrthakara evaM ke dekhane se darzaka ke sAmane dharma kA prANamaya, udAtta evaM anya pratimAoM meM milatA hai| sarasvatI, aMbikA, padmA mAnandamaya rUpa upasthita ho jAtA hai| vatI, cakrezvarI Adi aneka deviyoM ke mUrta rUpa bhI yahA~ bhAratIya vividha rAjavaMzoM gupta, gurjara pratIhAra, darzanIya haiN| vibhinna jina pratimAoM evaM zAsana deviyoM caMdela, bundelA Adi evaM janasAdhAraNa ke dvArA saMrakSita praddhita devagar3ha kI yaha apAra kalArAzi hamAre lie eka ke nAma bhI utkIrNa mile haiN| ye sUcanA paTTa bahuta upayogI haiN| atyanta gaurava kI vastu hai| isa kalArAzi kA samucita adhyayana anusaMdhAna Avazyaka hai| lekhaka ke dvArA isa maMdiroM meM gaMgA-yamunA, patrAvalI, pazu-pakSI Adi ke sambandha meM eka vistRta vivaraNa taiyAra kiyA jA rahA hai, jo jo bahasaMkhyaka alaMkaraNa milate haiM unase isa bAta kA patA nikaTa bhaviSya meM hI prakAzita hogaa| AzA hai isase eka calatA hai ki alaMkaraNa ke vibhinna bhAratIya abhiprAyoM ko kamI kI pUrti kucha aMzoM meM sambhava ho skegii| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta devagar3ha kI jaina mUrtiyAM PPPM T EN nIrthakara yakSiNI Net 4.38 Ta BAPARAprimme ... .. . . . ... . mA PALA .*.. . .. MANTRAPHY marasvatI kI mati kA zilAlekha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta rA0pa0 harakhacandajI jaina, rAMcI, bihAra prAnta ke yazasvI aMna netA aura kAryakartA, kaI saMsthAnoM ke adhyakSa, sarala prakRti aura udAra manA sa.si. dhanyakumArajI jaina, kaTanI madhya prAnta ke khyAtiprApta dAnI, dharmAtmA aura pratiSThita vyApArI aura baMkara zrI zikharabandajI sarAvagI, kalakattA zikSita. utsAhI, mananazIla yuvakarana zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA muni saMgha ko yAtrA karAne vAle. kirAnA bAjAra ke pratiSThita vyApArI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya kA anuzIlana DA0 indracandra zAstrI ema. e., po. eca-DI. kalakattA nivAsI bAbU choTelAlajI se yaha jAnakara ske| isa viSaya meM maiM nIce likhe kAryoM ko prora dhyAna prasannatA huI ki ve 'anekAMta' tathA sAhitya yojanA ko AkRSTa karanA cAhatA huuN| punaH prArambha kara rahe haiN| isa dizAmeM maiM kucha sujhAva 1-mahAbhArata bhAratIya cetanA kA vizvakoSa hai| upasthita karanA cAhatA huuN| usake gambhIra adhyayana se patA calatA hai ki hamArI jaina samAja kA kSetra kitanA hI sImita ho kintu saMskRti kA mUla srota tyAga tathA sarva-maMtrI rahA hai| jaina sAhitya kI dRSTi se yaha paramparA atyanta samRddha hai| yaha evaM bauddha paramparAoM ne bhI usI para bala diyA hai| mahAsAhitya jaina samAja kI hI nahIM samasta bhArata kI sampatti bhArata ke eka hajAra zlokoM ko cunakara unake sAtha tulahai usameM jIvana ke lie vaha preraNA vidyamAna hai, jisakI nAtmaka dRSTi se jana evaM bauddha AgamoM se uddharaNa de vartamAna mAnavatA ko atyanta AvazyakatA hai / dukha kI bAta diye jAeM, to vaha mUla srota sAmane A jAegA, jo bhArata yaha hai ki sAmpradAyikatA ke saMkucita vAtAvaraNa meM usa kI sAMskRtika triveNI ke rUpa meM pravAhita huA hai| itanA mahatI preraNA ko bhI bhulA diyA jAtA hai| hameM prakAza hI nahIM IsAI tathA muslima paramparAoM ke sAtha bhI yathAkI AvazyakatA hai kintu aisI manovRtti bana gaI hai ki sthAna tulanA kI jA sakatI hai| mahAbhArata kA zAntiparva dUsare se prakAza lene kI apekSA aMdhakAra meM par3e rahanA jainiyoM ke uttarAdhyayana evaM dazavakAlikasUtra tathA jJAnArNava acchA pratIta hotA hai / dUsarI ora vaha prakAza evaM bauddhoM kA dhammapada isa dizA meM vizeSa rUpa se ullejinake Adhipatya meM hai, ve bhI usakI pratyeka kiraNa para khanIya hai| apanA nAma paTTa lagAkara ahaMkAra evaM asmitA ke poSaNa 2-jaina caritra kA prAdhAra ahiMsA satya Adi pAMca meM lage hue haiN| unhe prakAza ke vyApaka prasAra kI itanI mahAvrata haiN| yoga darzana meM ve pAca yamo ke rUpa meM batAe cintA nahIM hai, jitanI nAmapaTTa kI / vartamAna yugakI Ava- gae haiM aura bauddha sAhitya meM zIla ke rUpa meN| tInoM parazyakatA hai ki eka ora prakAzaprApta karane ke lie usake mparAmoM meM inakA paryApta vikAsa huA hai kintu dRSTikoNa srota ko mahatva dene kI saMkucita vRtti kA parityAga kiyA me thor3A sA bheda bhI hai| udAharaNa ke rUpa meM yogajAya aura dUsarI ora jinake pAsa prakAza hai ve nAmapaTTa darzana kA bala mAnasika pavitratA para hai, bauddha darzana ahiMsA kI apekSA andhakAra dUra karane kI adhika cintA kreN| ko karuNA ke rUpa meM upasthita karatA hai aura usake vidhi ___ svastha mAnavatA ke nirmANa ke lie dharma kA jo pakSa para bala detA hai| jaina darzana manavacana aura kAyA saMdeza hai vaha kisI eka paramparA meM sImita nahIM hai / bhArata tInoM ke anuzAsana para bala detA hai| ina saba kA tulakI jaina bauddha tathA vaidika paramparAmro meM vaha samAna rUpa nAtmaka adhyayana bhAratIya prAcAra kI AdhArazilA ko se pravAhita huA hai| tInoM meM usakA vikAsa bhI huA hai upasthita kara sakatA hai jo sAmpradAyikatA se pare haiM aura aura durupayoga bhii| hama apane vikAsa ko sAmane rakhate hai jahAM sabakA ekamata hai| aura dUsare ke dvArA kie gae durupayoga ko nahIM isI mano- 3-bhAratIya kathA vizva ke prAcIna sAhitya meM vRtti ne mAnavatA ko chinna-bhinna kara rakhA hai aura eka mahatvapUrNa sthAna rakhatI hai| aneka kathAeM vyApAriyoM dvArA vyakti dUsare vyakti ke prati saMdeha bharI dRSTise dekhane lagA arava, turkistAna, yUnAna, roma tathA vizva ke anya mahAhai / hameM aise sAhitya kI AvazyakatA hai, jo isa mano- dvIpoM meM pahuMcI aura unake mAhitya kI sampatti bana gaI / vRtti ko dUra karake sabhI ke svastha rUpa ko sAmane rakha bahuta sI kathAe~ saikar3oM bhASAoM meM milatI haiN| isa kSetra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 meM jaina kathAnoM kA viziSTa sthAna hai| madhu bindu vAlI -eka aisI patrikA kI AvazyakatA hai jo prakAjaina kathA vizva kI cAlIsa se adhika bhASAoM meM rUpA- zita evaM aprakAzita samasta jaina sAhitya kA paricaya ntarita ho cukI hai / vinTaraniTja ne apanI pustaka 'Some detI rhe| patrikA vArSika ho yA ardhavArSika / vizva meM Problems of Indian Literature' tathA TonI ne 'jana Aja taka jitanA jaina sAhitya prakAzita huA hai, usakA kathA ratnakoSa' kI bhUmikA meM isa ora saMketa kiyA hai| prAmANika paricaya usameM rhe| usake "aprakAzita jaina una kathAnoM kA tulanAtmaka adhyayana antarrASTrIya sAMskR- sAhitya" 1960 se pahale kA prakAzita jaina sAhitya tika saMbaMdhoM kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai| evaM "navIna jaina sAhitya" Adi stambha ho sakate 4-jaina sAhityake aneka mahatvapUrNa grantha anupalabdha haiN| haiN| isI prakAra vibhinna-bhASAoM evaM viSayoM ke lie jo mudrita hue the unameM se bhI bahuta se aba nahIM milte| alaga-alaga upastambha ho sakate haiN| patrikA aMgrejI meM isa dizA meM kucha saMsthAeM kArya kara rahI hai, phira bhI kAma rahe to usakA pracAra aura bhI vyApaka rUpa se hogaa| bahuta bar3A hai| prAkRta sAhitya kA kArya prAkRta TeksTa 6-jaina paramparA ke viSaya meM anuzIlana sambandhI sosAyaTI ne uThAyA hai aba saMskRta grantho ke vivecanAtmaka jahA~-jahA~ kArya ho rahA hai, usa sabake saMyojana kI bhI saMskaraNoM kI AvazyakatA hai| yadi unakA aMgrejI anuvAda parama AvazyakatA hai, jisase yaha patA laga sake ki kahA~ kyA nikala sake to aura bhI acchA hogaa| videzoM meM isakI kArya ho rahA hai aura punarAvRtti na hone pAye / isI prakAra bar3I mAMga hai| navIna kArya ke lie mArga darzana bhI prApta ho ske| kucha aprakAzita jaina kathA graMtha lekhaka-zrI kundanalAla jaina, ema0 e0 ela0 TI0, sAhityazAstrI prAcIna vizva sAhitya meM jaina sAhitya kA apanA eka bhayaMkara pariNAma pratyakSa dikhAI dene lage hai| jisase mahatvapUrNa sthAna hai parantu Aja ke isa vaijJAnika vikAsa prAcIna sAhitya aura granthoM ke mudraNa evaM prasAraNa kI ora zIla yuga meM jaina sAhitya kA pracAra evaM prasAra sabase pratyanazIla ho rahe haiN| purAne graMtha bhaMDAroM kI vaijJAnika adhika kama hai| yaha hamAre pichar3epana kI jabardasta nizAnI DhaMga se sUciyAM taiyAra ho rahI haiM aura unameM upalabdha mhtvhai| Aja prasAraevaM pracAra aura mudraNake itane adhika Adhu- pUrNa graMthoM kA prakAzana hone lagA hai| lekhaka bhI dillI ke nikatama sAdhana sulabha haiM phira bhI hamArA sAhitya prAcIna bhaMDAro meM upalabdha lagabhaga pAMca hajAra pAMDulipiyoM kI graMthAgAroM meM par3A sar3a rahA hai, anekoM bahumUlya graMtha dImaka vidhivat sUcI taiyAra karane meM lagA huA hai / vartamAnameM nayA devI nigala gaI hai| paThana-pATana to dUra unake darzana bhI maMdira-dharmapurA ke sarasvatI bhaMDAra ke granthoM kI sUcI taiyAra kisI samaya durlabha the, yahI kAraNa hai ki jaina sAhitya kI kI jA rahI hai| yaha bhaMDAra lA0 harasukharAya jI ne hI mahattA evaM pracuratA se loga sarvathA anabhijJa rahe aura samRddha kiyA thaa| yahA~ para sabhI vipayoM ke bahumUlya graMtha isIlie logoM ne jainadharma aura sAhitya ke viSayoM meM upalabdha haiN| bahuta se ajaina graMtha bhI haiN| sabase bar3A anekoM bhrAMtipUrNa bAteM likhI haiN| isa saba kA uttaradAyitva prAzcarya to yaha ki usa samaya meM aise graMtha AsAnI se hamAre andhavizvAsa aura pradUra darzitA para hai| upalabdha nahIM ho pAte the, inake taiyAra karAne meM athavA aba loga kucha saceta ho rahe haiM, unheM apanI bhUla ke ekatrita karane meM kitanA dravya tathA samaya vyaya hA hogA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha aprakAzita jana kathA graMtha yaha bhava pAja to kalpanA loka jaisI bAteM lagatI haiM itane 36veM sarga ke 32veM zloka se 47veM zloka taka guru parabar3e bhaNDAra kA taiyAra karanA karAnA sAdhAraNa vyakti ke mparA varNita haiN| 'kha' prati meM 296 patra haiM, lipi kAla vaza kI bAta na thI, yaha to koI vizeSa prabhAvazAlI asauja zuklA 12 bhaumavAra saM01813 zAke 1678 haiM vyakti hI karA sakatA thA, lA. harasukharAya jI aise hI grantha ke anta meM lipikAra ne apanI prazasti likhI hai jo prabhAvazAlI vyakti the| mugala-zAsana meM unakA mahatvapUrNa jaina graMtha prazasti saMgraha pR0 100 tathA prazasti saMgaha pR0 sthAna thA aura isalie ve itanA mahatvapUrNa vizAla sara- 70 para prakAzita prazasti se sarvathA bhinna hai / inake prathama svatI yajJa saMpanna kara ske| 14 sarga jinadAsa jI ke guru sakalakIti dvArA likhe haiN| yahAM maiM kucha kathA sAhitya ke graMthoM kA vivaraNa 'ga' prati meM 266 patra haiM, 26vAM patra nahIM hai jisa para prastuta kara rahA huuN| jo merI zodha ke pazcAt aprakAzita prazasti tathA lipikAla Adi ke hone kI saMbhAvanA hai| siddha hote haiN| maiMne sabhI upalabdha saMbhava sAdhanoM se jAnane ina pratiyoM kA ullekha ji. ra0 koza pR0 46VIII tathA kA prayAsa kiyA hai phira bhI yadi kisI vidvAn kRpAlu Amera bhaMDAra sUcI pR0 161 para milatA haiM rAja0 sa0 pAThaka ko inase kisI pratha ke prakAzita hone kI sUcanA 2 pR0 218 sUcI 3 pR0 224. upalabdha ho to kRpayA vaha grantha kaba? aura kahA~ ? se vaSabhanAtha caritra prakAzita huA hai ki sUcanA mujhe dekara anugrahIta kareM maiM unakA atyadhika AbhAra maanuugaa| isake lekhaka bha0 sakalakIti haiM jo bha0 padmanandI ke ziSya the| yaha graMtha 20 soMmeM samApta hotA hai mUlasaMskRta zrI muni suvratanAtha purANa zlokoM meM hai| isakI tIna pratiyA~ upalabdha haiN| 'ka' prati isake lekhaka va kRSNadAsa jI haiM jo harSa ke putra tathA ke 212 patra haiM lipi kAla baisAkha kRSNA 8 ravivAra saM0 maMgala ke bhAI ullikhita haiM / yaha gaMtha 23 sarga me samApta 1825 hai / isameM 4628 zloka haiM yaha graMtha mulatAnI lAlA hotA hai| yaha mUla saMskRta zlokoM meM hai isa para koI lilliyana ke putra rAjArAma unake putra gokulacanda ke paThaTIkA nahI hai| isakA racanA kAla kArtika zuklA 13 nArtha AtmArAma, anandIrAma, dIpacanda ne likhA thA / saMvat 1681 hai| isakI zloka saMkhyA 4 hajAra 25 hai| 'kha' prati meM 165 patra hai prati atyadhika jIrNa hai| 70 kRSNadAsa jI kalpavallI nagara ke rahane vAle the| vizeSa vivaraNa kucha nahI miltaa| lekhaka ne antima pATha zlokoM meM apanI prazasti bhI likhI 'ga' prati meM 126 patra hai tathA lipikAla kArtika hai jo jaina graMtha prazasti saMgraha (mukhtAra sA0) 10 67 vadI 7 saM0 1668 hai / prati atyadhika jINaM hai| isakA aura prazasti maMgraha (kAzalIvAla) pR. 47 para prakA- ullekha ji. ra0 ko0 me pR0 365 para milatA hai| zita hai| isa grantha me 63 patra haiM tathA isakA vivaraNa rAja0 sR0 2 pR0, 15, 210, mUcI 3 pR0 63. jina ratnakopa pR0 312 prathama Amera bhaNDAra kI sUcI " sUcI hanumAna caritra pR. 113 para milatA hai| Amera kI prati kA lipi kAla isake lekhaka zrI vIrasiMha ke suputra bra0 ajita haiM ise saM0 1850 hai / rAja0 sU0 2 pR0 17. 'graMjanA caritra' bhI kahate haiN| isameM 80 patra tathA 2000 harivaMza purANa saMskRta zloka haiN| prArambha ke 21 zlokoM meM vibhinna isake lekhaka zrI. jinadAsa jI haiM jo zrI sakala- prAcAryoM ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha graMtha bhRgukaccha kIti ke ziSya (choTe bhAI) the| yaha grantha 36 sarga meM (bhaDauca) ke nemi jina mandira meM likhA gayA thaa| isakA samApta hotA hai| yaha mUla saMskRta zlokoM meM haiN| isakI ullekha ji. ra0 koza pa0 456 / (hanumaccarita) Amera tIna pratiyAM upalabdha hai| 'ka' prati meM 167 patra haiM tathA sUcI pR0 160 para milatA hai| rAja. ma020 20, lipi kAla jyeSTha zuklA 11 saM0 1773 hai / isake 234, sUcI 3 pR0 221. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anekAnta barSa 15 zrIpAla caritra kAla zrAvaNa vadI 12 ravivAra saM0 1665 hai / isake 21 isake lekhaka ma. sakalakIti hai| isakI patra saMkhyA patra tathA 1018 zloka haiN| yaha prati caturmuni ke ziSya 36 lipikAla phAgana sudI 2 ravivAra saM0 1643 haiM aura jIvaNa RSi ne "yogepachA nagara meM likhI thii| jina0 koza 7 paricchedoM ke 804 zlokoM meM samApta hotA hai| isakI pR0 320 Amera sUcI pR0 116 anta meM lekhaka kI prazasti do pratiyAM haiM 'ka' prati meM 48 patra haiM lipi kAla Adi hai jo jai0 ma0pra0 saM0 meM pR0 106 para prakAzita hai| kucha bhI ullikhita nahIM hai / isakA vivaraNa ji0 ra0 ko. 368 Amera sUcI pR0 156 para milatA hai| isake lekhaka zrI vAsavasena haiM jinhoMne ise saM01585 rAja. sU021016, 233 meM samApta kiyA thaa| isameM pATha sarga haiM / dekho jina0 20 zrIpAla caritra koza pR. 320 (sakA racanAkAla vicAraNIya hai ?) isake lekhaka zrI zrutasAgara haiM, isakI patra saMkhyA 15 yazodhara caritra mUla hai| anta meM lekhaka ne prazasti likhI hai jo jai0 gra0 pra0 isake lekhaka zrI bha0 sakalakIti haiN| isameM 66 patra pR0 16 para prakAzita hai / dUsarI sUciyoM meM isakA ullekha tathA 8 sarga hai / isakA lipikAla magasira sudI 10 budhanahIM milatA hai| vAra saM0 1747 hai / zloka 760 haiM isa prati meM lipidhanyakumAra carita kAla kI nimna prazasti hai|" zrI mUlasaMghe naMdyAmnAye balA kAragaNe sarasvatI gacche kundakuMdAmnAge bha0 jagatbhUSaNa isake lekhaka bha0 sakalakIti hai isakI patrasaMkhyA 36 tatpaTTe vizvabhUpaNa tatpaTTe golAlArAnvaya brahma zrI vinayahai yaha 6 adhikAroM ke 850 zlokoM meM likhA gayA hai isakA lipi kAla Asoja sudI 1 saM0 1621 hai yaha sAgara tanziSya pa. harikizana svayameva likhApitaM dharmopa karaNaM" isakA vivaraNa nimna pratiyoM meM milatA hai| jina mA0 anaMtakIti deva ke ziSya ba. rAyamalla ne apane paDhane ratnakoSa pR0 320 xvii Amera sUcI 1 pR0 116 prazasti ke lie likhI thI isakA vivaraNa jinaratna koza pRSTha 187 Y tathA Amera bhaMDAra sUcI pR0 75 para milatA hai / ? saMgraha pR0 53 rAja0 sUcI 3 pR0 36,75,217 rAja. sUcI 2, 228, 988 / isakA hindI anuvAda prakAzita ho gayA hai para mUla apra padma caritra-TippaNa kAzita hai| isake lekhaka muni zrIcanda hai| yaha prAcArya raviSaNa dhanya kumAra carita ke saMskRta padmacarita ke padoM kA TippaNa hai jo saMskRta gadya isake lekhaka kA nAmollekha nahIM hai yaha saMskRta gadya ke 58 patroM meM likhA gayA hai, isakA racanAkAla saM. meM 37 se 51 patra arthAt 13 patroM meM likhA gayA thA 1087 hai aura lipikAla pauSa vadI 5 ravivAra saM0 1874 aisA pratIta hotA hai isake sAtha koI aura grantha likhA hai| graMtha ke aMta meM TippaNakAra kI nimna prazasti hai| gayA hogA jisakI patra saMkhyA isI meM calI AI / aMtima "lATa (Da)vAgaDi thI pravacanasena paMDitAtthadmacarita prazasti meM bha0 lakSmIcanda tatpaTTe zrI abhayacandaiH brahma ssako balAtkAragaNa zrI zrInaMdyAvArya satkavi ziSyeNa zrI matisAgara paTanArtha dattaM / bha0 devendrakIrti zrI dharmacanda zrIcandra muninA, zrImadvikramAditya saMvatsare saptazItyadhika zrI dharmabhUSaNa bha. devendrakIrti saMbaMdhi bha0 zrI kumudacandra varSa sahasra zrImaddhArAyAM zrImato bhojarAje bhojadevasya padma saMbaMdhi ityAdi likhA hai| carite tasya TippaNaM (zrIcandramuninA kRtaM samAptam) / " yazodhara caritra lipikAra kI nimna prazasti haiM "zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe isake lekhaka sarasvatI gaccha meM rAmasena ke uttarA sarasvatIgaccha kundakudAmnAye likhI lasakara madhye lekhaka doSa zodhanAt paMDitasya" / isakI prazasti "ja0 gra0 pra0 dhikArI bhImasena ke ziSya "zrI somakIti" hai isakA sa0 meM pa0163 para prakAkSita hai isakA vivaraNa "ji. racanAkAla pauSa kRSNA 5 ravau saM0 1536 hai tathA lipi- ra0 ko0 ke pR0 233ix para milate haiN| kramazaH] 7 bha0 devendrako zrI kumudacandra varSa sahatasya TippaNaM ( hai "zrI mUlasaMbara madhye lekhaka Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasena pratiSThApATha kI pratiSThAvidhi kA azuddha pracAra lekhaka-zrI milApacanda kaTAriyA,, kekar3o, (rAjasthAna prajamera) jaba se sva0 70 zItalaprasAda jI ne isa jayasena acche paMDita bhaTakate the| aba brahmacArIjI ke isa pratiSThA pratiSThApAThako AdhAra banAkara usameM kahIM-kahIM nemicandra grantha kI badaulata unako bhI bhaTakane kI jarUrata nahIM rahI pratiSThA pATha ke kucha aMzoM kA samAveza karake tathA kucha hai| kintu yaha yAda rakhanA cAhiye ki pratiSThAcArya kA vAteM apanI tarapha se aura milAkara eka naye pratiSThA- pada jitanA hI gauravapUrNa hai utanA hI vaha bhArI jokhama pAThapatha kA prakAzana kiyA hai taba se bahuta karake usI ke kA bhI hai| jo pratiSThAcArya aMTasaMTa pratiSThAvidhi karate haiM AdhAra se kaI bimpapratiSThAyeM huI haiM aura ho rahI hai| ve apanA bahuta hI ahita kara rahe hai| dhAtu pASANa usameM unhoMne yAga maNDala pUjA Adi kucha prakaraNoM ko kI nirAkAra mUrti meM jinendra kI pratiSThA karanA hindI chandoM me bhI likha diyA hai jisase unakA upayoga koI haMsI khela nahIM hai| pratiSThA jaise gurutara kArya hindI ke jJAtA bhI gA-bajA kara kara lete haiN| sAtha hI ke liye pallavagrAhI pAMDitya se kAma nahIM calA karatA hai| unhoMne umameM paMcakalyANakoM ke dRzya aise nATakIya DhaMga se isake liye maMtra, taMtra, vAstu vidyA, zakuna, nimittajJAna, likhe haiM ki tadanumAra dRzya dikhA dene se sAdhAraNa janatA jyotiSa Adi vividha viSayoM kA parijJAna honA caahiye| kA khUba manoraMjana hotA hai; phalata: darzaka loga adhika saMkhyA sAtha hI pratiSThAcArya khuda bhI jitendrI, sulakSaNa, sadAmeM ekatrita hote hai aura mele kI raunaka bar3ha jAtI hai usase cArI, dezakAla kA jJAtA, namra, maMdakasAyI, deva-zAstra dhana kharca karane vAlA yajamAna bhI apane ko dhanya samajhane guru kA ananya bhakta, mAnya, prabhAvaka Adi lakSaNoM kA * lagatA hai aura usase pratiSThAcArya kI bhI mahimA bar3ha dhArI honA caahiye| isI vajaha se purAne jamAne meM dUra jAtI hai| agara koI pratiSThAcArya isa DhaMga se kAma na dUra taka koI virale hI pratiSThAcArya milate the| Aja kI kare to usakI pratiSThA logoM ko phIkI-phIkI sI pratIta taraha ve sulabha nahIM the| usa vakta ke pratiSThApaka-yajamAna hotI hai| logoM ko majA nahI AtA isase pratiSThApaka kA bhI vicAravAna hote the| ve bhI aise hI pratiSThAcAryoM se dila bhI murajhA jAtA hai aura vicAre base pratiSThAcArya pratiSThA vidhi karAnA yogya samajho the aura unheM bar3e hI ko to pAyaMde kisI pratiSThA meM balAnA bhI koI nahI pAdara-mAna se lAte the| usa Adara-sanmAna kA varNana cAhatA hai| udhara nATakIya Dhaga se pratiSThA karane vAle pratiSThA zAstro meM bhI likhA milatA hai| pratiSThAcAryoM kI bhI aba koI kamI nahIM rahI hai aura na brahmacArI jI ke isa pratiSThA graMtha meM pratiSThA vidhi rahegI; kyoki sva. brahmacArI jI ne pratiSThA kI saba vidhi sambandhI kucha aise kathana bhI milate haiM jo na to jayasena hindI meM likha dI hai| ataH aba to isane liya saMskRta pratiSThA pATha meM hai aura na anya kisI pratiSThA graMtha meM hI / bhApA ke jJAna hone kI bhI aisI koI khAsa jarUrata nahIM kevala brahmacArI jI ke pratiSThA grantha meM likhe hone se hI rahI hai pIra na kimI guru kI khuzAmada kI / eka do nATa- idAnI unakA pracAra ho rahA hai / nIce hama isI kA digdakIya uMga kI pratiSThA brahmacArI jI ke pratiSThA grantha se rzana karAte hai-yahA hama unhI azuddhiyoM para vicAra karA dIjie; nAma ho jAyagA, phira to jagaha-jagaha se karate hai jo khAsa pratiSThA vidhi se sambandha rakhatI hai| nimantraNa hI nimantraNa hai| (1) pR0 141 meM mukha vastra vidhi kA varNana karate pratiSThAcArya kA pada eka bar3A sammAna kA pada hai aura hue brahmacArI jI ne likhA hai ki-"eka zuddha vastra meM isako koI-koI to arthopArjana kA sAdhana bhI banA lete sAta prakAra anAja vA~dha kara pratimA ke mukha para Dhaka kara haiN| isa pada kI prApti ke lie kaI saMskRta ke acche- lapeTa de| tathA grAge jau kI mAlA rakha de|" eka prasiddha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pranekAnta pratiSThAcArya ko thor3e arase se pahale eka pratiSThA mahotsava meM hamane isI taraha karate dekhA hai / kintu jayasena pratiSThA pATha meM jahA~ yaha vidhi likhI hai vahA~ ke vivecana se to aisA artha kadApi nahIM nikalatA / vahA~ jaisA kucha likhA hai baha isa prakAra hai - nUnaM varSa 15 sthApana, aura mukhavastra prdaan| ina tInoM kriyAoM kI prayoga vidhi alaga likha dI hai| yahI maMtra isI rUpa meM AzAdhara pratiSThApATha patra 106 meM bhI likhakara usakI prayogavidhi vahA~ isa prakAra batAI hai "mukhavastradAnapUrvakaM yavamAlAmAropya jinasya pAdAgrataH saptadhAnyAnyupaharet / " arthAt pahile mukhavastra dekara phira yavamAlA kA AropaNa kare aura phira jinacaraNoM ke Age saptadhAnya bheMTa kare / AzAdhara jI ne yahAM madana phala ( maiNaphala) ko yavamAlA ke sAtha lagAne ko kahA hai jaisA ki unake nimna zloka se pragaTa hai bhaktaddhivRddhikRdanukSaNabhAvizarma nirAvRticamatkRti kAritejo, nozakyamIkSitavatAmapi bhAvukAnAm / ityevamapitanayAnayanena zaMbho - rapremukhAgramadvastramupAkaromi / / 855|| isakI vacanikA isa prakAra kI hai "aru navIna aura nirAvaraNatA kA camatkAra karane vAlA prabhu kA teja hai so dekhane vAre bhavyanikU zakya nahIM hai / aise yA prakAra arpitanayakA avalaMbana kara zrI bhagavAn kA mukha ke agrabhAga meM vastra se paradA karU~ hU~ / " "zrIM hrIM arhate sarvazarIrAvasthitAya samadanaphalaM saptadhAnyayutaM mukhavastraM dadAmi svAhA / " iti mukhAgre vastrayavanikAM datvA yavamAlAvalayaM jinapAdAgrataH sthApayet / ' arthAt "noM hrIM zrarhate "mukhavastraM dadAmisvAhA " isa mantra ko bolakara bhagavAn ke muMha ke Age vastra kA paradA dekara japamAlA ko jinacaraNa ke Age rakkhe / yahA~ vacanikAkAra ne aura bhI spaSTa kiyA hai"aise mukhavastra apraropaNa / ara mukhanAmapragrabhAga kA hai tAta biMba ke ghar3A eka paradA bhagavAn ko prAr3a denA aisA abhiprAya hai / isahIkU mUlapATha me " yavanikAM datvA " aisA kahA hai|" Age zloka 866 meM bhI isa mukhavastra ko haTAne kA kathana karate huye " yavanIM dUramudayet" pATha diyA hai jisakA artha hotA hai" "vastra kI yavanikA ko dUra kara de / " yahAM ' yavanIM" zabda se paradA hI batAyA hai / brahmacArI jI ne jo sAta prakAra ke anAja kI poTalI ko pratimA ke mukha para bA~dhane ko kahA hai so aisA kathana Upara likhe mantroM meM "saptadhAnyayutaM mukhavastraM" vAkya meM saptadhAnya ko mukhavastra kA vizeSaNa samajha lene kI bhUla se huA hai| tathA isa maMtra ke "samadanaphalaM " vAkya kA to artha hI brahmacArI jI sApha ur3A gaye haiM / daraasala meM isa mantra meM kevala tIna kriyAoM kA saMketamAtra kiyA hai-yavamAlA, saptadhAnya kA saMpatphalA mitaguNAvalimudgiraMtyA / rAThaddhivRddhiyavamAlikayacito'rhan goH saptadhAnyakamadorhatu saptabhaMgIm // mravyAya 4- 162 / / artha- kSaNa bhara ke bAda hone vAlI sukha-saMpadA ke phaloM kI pracura guNAvalI ko batalAne vAlI, aura madanaphala va Rddhi-vRddhi ( ye donoM jar3I bUTiyA~ haiM) yukta aisI jayamAlA se jo pUje gaye haiM aura jo bhaktoM kI Rddhi-vRddhi ke karane vAle hai aise arhata bhagavAn saptadhAnyarUpI vANI kI saptabhaMgI ko prApta hove / arthAt unake Age bheMTa kiye saptadhAnya mAnoM unakI vANI ke saptabhaMga rUpa hozro / nemicandrapratiSThApATha pR0 563 meM mukhavastra ke lie aisA likhA hai- "mukhavastramevaM kuryAt vedikAyAmaMtagRhe ca / " mukhavastra aisA kare - vedI para aura bhItarI gRha para / yahA~ bhI mukhavastra kA artha paradA hI vyakta kiyA hai / vaha paradA vedI aura nijamaMdira ( garbha gRha) donoM para honA cAhie nemicandra pratiSThApATha ke pUjAmukha prakaraNa meM likhA hai ki - prabhAta hI jina maMdira jAve to maMdira ke kivAr3a khola kara pA~va hA~tha dhoke nijamaMdira meM praveza kare vahA~ paradA haTAkara bhagavAn ke darzana kare aisA varNana karate huye " udghATayavadanavastraM" ityAdi zloka likhA hai / isameM bhI mukhavastra' zabda kA prayoga paradA ke artha meM kiyA hai| aura Upara uddhRta jayasena pratiSThA pATha ke zloka meM bhI jisa utprekSA se kathana kiyA hai usase bhI 'mukhavastra' kA bhAva paradA karanA hI jhalakatA hai / yahA~ bhI bhI samajhanA cAhie ki -- tilakadAna ke bAda mUrti kI aSTadravya se pUjA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 jayasena pratiSThApATha kI pratiSThAviSi kA prazuddha pracAra likhI hai| isase siddha hotA hai ki tilakadAna-vidhi ke bAda vacanikA nahIM kI hai| artha isakA yaha hai-mukhodghATana ke hI mUrti pUjanIya hotI hai| pUjanIya mUrti ke aMga mukha para bAda hI sone ke pAtra meM rakhe ka'rAdi gaMdhadravya se yukta TinA ayukta hai| isI khyAla se to jayasena ne kI huI suvarNazalAkA ko dakSiNa hAtha meM lekara "sohaMsa" tilakadAna ke bAda adhivAsanA vidhi meM biba ke kaMkaNa kA dhyAna karatA huA prAcArya nayanonmIlanayaMtra ko dikhA bA~dhane kA kathana nahIM kiyA hai yaha eka khAsa dhyAna dene kara Age likhe zloka aura maMtra ko par3he aura sone kI zalAkA yogya bAta hai| se netronmIlana kare / ' pR0 132 kI vacanikA meM likhe isalie brahmacArIjI ne jo mukhavastra vidhi meM sAta- "tiha gaMdhakari suvarNazalAkAkari" isa vAkya se meM yahI dhAnyoM ko vastra meM bAMdhakara usase pratimA ke mukha ko lape- batAyA hai ki jisa kakumAdigaMdha se netronmIlana maMtra likhA TanA likhA hai aura usI ke mutAbika Ajakala ke pratiSThA- gayA hai usa gaMdha ko salAI meM lekara netra meM phere / isIse cArya jo vidhi karate haiM vaisA vidhAna jayasena pratiSThA pATha bahuta kucha milatA-julatA kathana nemicandra-pratiSThApATha pR0 Adi kisI bhI pratiSThAgraMya meM nahIM hai| yaha hama Upara batA 558 aura 574 meM likhA hai / vahAM dekha sakate haiN| cuke haiN| isa viSaya meM AzAdharajI ne apane pratiSThApATha ke (2) pRSTha 142 para brahmacArIjI ne nayanonmIlana cauthe adhyAya meM isa prakAra likhA haikriyA kI vidhi isa prakAra likhI hai "eka rakAbI meM yanonmIlya samastavastuvizadobhAsodbharTa kevalakapUra jalAkara suvarNa kI salAI ko rakve / aura dAhine jJAnaM netramadazi muktipadavI bhavyAtmanAmavyathA / hAtha meM lekara phira 'sohaM' maMtra ko dhyAtA huaA 106 daphe tasyA trArjunabhAjanApitasitAkSIrAjyakarpUrayuk"oM hrI zrI arhanamaH" maMtra pddh'e| phira nimnalikhita zloka vaktrasvarNazalAkayA pratikRtau kurvedRgunmIlanam // 184 / / va maMtra par3hakara netra meM malAI phere|" brahmacArIjI ke isa artha-samasta padArthoM ko spaSTa dekhane kI hai udbhaTatA kathana kA yahI Azaya hai ki kapUra ke kAjala ko salAI jisameM aise kevalajJAnarUpa netra ko kholakara jinhoMne bhavyameM lekara usako bhagavAn kI A~khoM meM prAMje / kintu isa jIvoM ko bAdhArahina mukti padavI dikhAI una bhagavAn prakAra kA kathana jayasena pratiSThA pATha meM to kyA ? anya kI pratimA meM yahA~ cA~dI ke pAtra meM rakkhe mizrI, dUdha dhRta kisI bhI pratiSThA pATha meM nahI hai| jayamena pratiSThA pATha kapUra inameM sone kI salAI kA agrabhAga Dubokara usase meM yaha kathana do jagaha pAyA hai pR0 132 para aura 284 netra kholatA hai| para / pR0 132 para mUla me jo likhA hai usakI bacanikA isa prakAra jayasena pratiSThApATha prAdi kisI bhI pratiaisI hai pThApATha meM kAra jalAkara usake kAjala se netronmIlana "suvarNazalAkA kari kukumakari (netronmIlanayaMtra ko) karanA nahI likhA hai| na mAlUma va zItalaprasAdajI ne likhi, lavaMga para rakta puppanikari 'oN hI thIM arha nama." aisA kathana kima prAdhAra para kiyA hai ? acche 2 pratiSThA aimA maMtra ekasau ATha bAra japi cAdI ke pAtra meM mizrI cArya brahmacArI jI kI isI vidhi se kAma karate rahe dUdha ghRta sthApanakari tiha gaMdha kari suvarNazalAkA kari mUrti haiN| isa azAstrIya vidhi se abataka saikar3oM pratimAoM kI ke netra meM pheri indra hai so pUrakanAr3I bahatAM netrodghATana pratiSThA ho cukI hai| kre| brahmacArI jI to ima vidhAna meM Aye mithI ghRta dUdha . 288 para aisA likhA hai-"tadanaMtarameva rukmapAtra Adi kA bhI koI ullekha nahIM karate haiN| brahmacArIjI ne sthita kaparayukta suvarNazalAkA dakSiNapANI vidhRtya to jo kucha unakI samajha meM AyA so limva diyA, kiMtu ina 'sohaM sa' iti dhyAyannAcAryo nayanonmIlana yaMtraM pradarzya zloka pratiSThAcAryo kA to kartavya thA ki jina zAstroM ke mimaM paThet / " Age zloka aura maMtra likhakara phira likhA prAdhAra para se brahmacArI jI ne pratiSThAgraMtha likhA hai unase hai-"iti svarNazalAkayA netronmIlanaM kuryAt / " isakI isakA milAna karake yathArthatA kA patA lgaate| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 (3) pRSTha 134 para bhagavAn ko zrAhAra dene kA varNana karate hue jo mUrti ko mastaka para dharakara prAcArya kA bhAhAra ke liye jAnA, kAlpanika rAjA soma aura zreyAMsa kA apanI rAniyoM ko sAtha meM lekara unheM paragAr3anA Adi kathana kiyA hai so aisA nATakIya DhaMga to brahmacArI jI ke isa sAre hI pratiSThA pATha meM pAyA jAtA hai kintu isa nATakIya DhaMga kI dhuna meM bhagavAn ke hAtha meM jo izu rasa kI dhArA DAlane kI bAta kahI hai vaha jayasena pratiSThA pATha ke anukUla nahIM hai| eka pratiSThA meM pratiSThAcArya jI ne bhagavAn ke grAhAradAna kI jo vidhi karAI thI vaha bhI suna lIjiye aneka vyaMjanoM se bharA bAla pratimA jI ke sAmane rakhakara usameM se aneka naranArI bArI-bArI se Akara bhojana kA grAsa banA banA kara pratimA ke hAthoM para hI nahIM muMha para rakhate jAte the| yaha hamArA pAMkhoM dekhA hAla hai| dhanya hai ina pratiSThAcAryo kI lIlAoM ko nATakIya DhaMga kI bhI to koI hava honI cAhie / ' bhagavAn ke mAhAradAna ke viSaya meM jayasena pratiSThA pATha meM jaisA kucha likhA hai use dekhiye-tatropavAsaM madhavA tayAryo yajvA zacI cAnyamahe niyuktAH / vidaSyuruvaM vidhinA hi madhyaMdine jinA carapUjanAni // 842 // tadeva paMcAdbhutavRSTira vivasya puSpAMjalinA sametA / yojyA dhvani taraMgaNaM vidhAya bhujIyuranyAnapi bhojayitvA / / anekAnta 15 dvArA aSTadravya se pUjA karane ko bhI likhA hai so yaha bhI prayukta hai| isa prakAra kA vidhAna likhane kA isa prakaraNa ko nATakIya DhaMga kA rUpa dene se huA pratIta hotA hai varnA pratiSThA graMthoM meM to aisA kucha likhA nahIM hai| abhI to pratimA kI tilaka dAna vidhi hI nahIM huI, to usake pahale usakI praSTa drampa se pUjA se kI jA sakatI hai ? mAnA ki isa vakta bhagavAn muni avasthA meM haiM para yahA~ sAkSAt bhagavAn to nahIM hai yahA~ to unakI mUrti hai| aSTadravya se pUjane ke yogya mUrti pratiSThAvidhi meM kaba hotI hai yaha to vicAra karanA hI ho pddh'egaa| jayasena pratiSThA pATha meM bhI pRSTha 278 para tilakadAna vidhi ke bAda "atrASTakaM deyaM" vAkya dekara tilakadAna ke bAda hI bhraSTadravya se pUjA karanA batAyA hai| yahIM para vacanikAkAra ne tiladAna ko pratiSThA kA mukhya kArya batAyA hai / arthAt tilakadAna yaha pratiSThA kI mukhya kriyAvidhi hai| isake pahale mUrti kI aSTadravya se pUjA nahIM ho sakatI hai| isI tiladAna vidhi meM pratrAvatarAvatara Adi AhnAnAdi maMtroM kA prayoga kata bhagavAn ko mUrti meM sthApana karane kI bhAvanA kI jAtI hai| pAzAvara jI ne bhI apane pratiSThApAThapatra 105 meM tilakadAna vidhi ke ho cukane bAda hI "tatkAla pratiThitArhatpratimAM namaskuryAt " aisA likhA hai / arthAt usI samaya pratiSThita huI bharhatapratimA ko namaskAra kare / 883 // artha - ayaM bhagavAn ke usa dIkSAdina meM indra dhArya-yajamAna indrANI aura anya pujArI upavAsa rakveM / agale dina ke madhyA meM vidhi ke sAtha bhagavAn ke dhAge naivedya bheMTa kareM aura taba hI biMba ke Age puSpAMjali ke sAtha paMcAzcaryo kI varSA kare aura aneka bAje bajavA kara indrAdi Apa pAraNa kareM tathA anya sAdharmI janoM ko bhI jimaayeN| yahAM bhagavAn kA prahAra karane kA bhAva dikhAne ko pratimA ke Age naivedya bheMTa karanA mAtra likhA hai| ataH pratimA ke hAtha meM AhAra dharanA yogya nahIM hai / brahAcArI jI ne bhagavAn ke ukta AhAradAna ke prakaraNa meM pratimA jI ko par3agAhakara unakI dAtAra ke fre pratiSThA meM tilakadAna vidhi kitanI mukhya aura mahatva kI hai isake lie grAzAvara jI apane pratiSThApATha adhyAya 4 meM likhate haiM ki dravyaiH svaiH sunayAjitaijinapate bibaM sthiraM vA calaM / ye nirmApya yathAgamaM sudRSadAcAramAtmanAnyena vA // lagne balguni saMbhavaMti tilakaM pazyati bhaktyA ca ye / ne sarvo'ya mahodayAMtamudavaM bhavyAH labhate'dbhutam ||2|| artha-yAyopArjita svadravya se jo zAstrAnusAra uttama pApANa Adi kI sthira va cala jinapratimA ko banAkara apane yA pratiSThAcArya ke dvArA uttama lagna meM tilakavidhi karate haiM aura usa vidhi ko jo bhakti se dekhate hai ve satra hI bhavya jIva mahodayAMta kahiye mokSa hai panta meM jisake aise adbhuta udaya ko - ahamiMdrAdi pada ko prApta hote hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayasena pratiSThApATha kI pratiSThAvidhi kA azuddha pracAra phirala 1 mudrita jayasena pratiSThA pATha meM prazuddhiyAM Age hama chapA huA jayasena pratiSThApATha jo isa vakta pracAra meM zrA rahA hai usake bAbata likhate haiM Aja se 36 varSa pahale isa pATha ko seTha hIrAcaMdajI nemIcaMdajI dozI solApura vAloM ne upAyA thaa| isake yAgamaMDala pUjavidhAna meM anya pratiSThA grathoM kI taraha rAgI dveSI devoM ko kataI ArAdhanA nahIM hai| usameM paMca parameSThI sambandhI pUjavidhAna likhA hai / anyatra bhI jahAM tahAM isameM deva zAstra guru kI hI ArAdhanA likhI hai tathA isameM anya pratiSThA paMcoM kI taraha kisI bhI vidhAna meM gomaya gomUtra kA upayoga nahIM kiyA hai ityAdi kAraNoM se yaha pratiSThA pATha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai aura adhikatathA zraddhA kA pAtra banA huA hai| kintu isa pratiSThA pATha meM kahI / kahI hameM azuddhiyA~ najara AtI haiN| khAsakara vedhui jo mukhyatayA pratiSThA vidhi se sambandha rakhatI hai una para avazya hI dhyAna diyA jAnA cAhiye isaliye yahA~ hama dUsarI azuddhiyoM ko chor3akara pratiSThA vidhi sambandhI azuddhiyoM kA hI ullekha karate haiM (1) pRSTha 117 ke zloka 338 meM kahA hai--- AcAryeNa sadA kArya kriyAM pazcAt samAcaret / zrI mukhodghATane netronmIlane kaMkaNojjhane / padyAcAryako zrImukhodbATa netronmIlana praura kaMkaNamocana meM sadA mAtRkAnyAsa karanA caahiye| phira anya priyA karanI caahiye| tathA pRSTha 136 meM maMtra naM0 25 vAM isa prakAra hai"namorhate bhagavate'Ite sadya sAmAyikaprapannAya kaMkaNamapanayAmi svaahaa|" dIkSAsthApanamaMtraH / yahI maMtra prazAdhara pratiSThA pATha meM bhI bhagavAn ke dIkSAgrahaNa meM likhA hai| isa prakAra jayasenapratiSThApATha meM ukta do sthAnoM meM kaMkaNa dUra karane kA ullekha kiyA hai / parantu graMtha bhara me kahIM bhI kisI bhI vidhAna meM jinabiMva ke kaMkaNa bAMdhanA nahIM batAyA hai tathA pRSTha 136 meM " aThThabihakammamukkA " zrAdi 38 va maMtra mukhodghATana kA diyA hai jise anya pratiSThA graMthoM meM kaMkaNabaMdhana kA maMtra likhA hai| magara jayasena pratiSThA pATha ke pRSTha 203 meM jahAM ki mukhodghATana kiyA kA varNana kiyA hai vahAM yaha maMtra na dekara anya hI vaha maMtra 18 likhA hai jo anya pratiSThA graMthoM meM pAyA jAtA hai| isa prakAra isa viSaya meM jayasena pratiSThA pATha meM khAsa gaDabaDa najara bhAtI hai| (2) pRSTha 135 para naM0 30, 31, 32 ke tIna maMtra diye haiM darasala ye tIna maMtra nahIM hai| tInoM kA milakara eka hI maMtra hai aura usakA nAma jiyamaMtra hai| yahI jinamaMtra prazAdhara pratiSThA pATha ke patra 66 para likhA hai / isa maMtra kA upayoga janma kalyANaka meM kiyA jAtA hai| jayasena pratiSThA pATha pR0 256 meM ise janma kalyANaka kI vidhi / meM likhA bhI hai vahAM isake do maMtra banA diye haiN| isa taraha eka hI maMtra jinamaMtra ko kahIM maMtroM meM vibhAjita kara likhanA, kahIM do maMtroM meM likhanA sApha graMtha prAMta kI prazuddhatA ko prakAH karatA hai| / (3) 10 136 0 36 aura 17 ke do tilaka maMtra likhe hai / kintu pR0 278 meM jahAM ki tilaka vidhi kA varNana kiyA hai vahA~ jo tilaka maMtra likhA hai vaha ukta donoM hI tilaka maMtroM se bhinna hai yaha bhI isa graMtha kI prazuddhi ko sUcita karatA hai / (4) dIkSA kalyANaka meM eka saMskAra mAlAropaNa kI vidhi kI jAtI hai| isa vidhi kA matalaba aisA haiN| ki bhagavAn kI muni avasthA meM paMcAcAroM ke pAlana karane se utpanna hone vAlI mAtmA kI vizuddha-avasthA vizeSa ke 48 bheda karake una bhedoM ko hI yahAM alaga-2 prar3atAlIsa saMskAra banA diye haiM / una saMskAroM ko pratimA meM prAropaNa karanA yahI paMcasaMskArAropaNa vidhi kahalAtI hai / ina saMskAroM meM se 11va saMskAra jayasena pratiSThA pATha meM pR0 272 para 'zIlasaptaka' nAmakA likhA hai / yaha nAma bilkula galata mAlUma detA hai| kyoMki tIna guNa vratoM aura cAra zikSAvratoM ko 'zIlasaptaka' kahate haiM jo zrAvaka vratoM ke antargata hai / yahA~ muni avasthA meM yaha saMskAra kaisA ? prAzAvara pratiSThA-pATha meM isa nAmakA koI alaga saMskAra nahIM hai / vahA~ haveM saMskAra kA nAma " triyogAsaMyamacyuteH zIlana" hai jisakA artha hotA hai triyoga ke dvArA asaMyama se alaga rahane kA svabhAva / jayasena pratiSThA pATha meM isI ko do nAmoM se likha diyA hai- triyogenasaMyamAcyutti aura zIlasaptaka aisA likhane Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 kI galatI se hamA jAna par3atA hai| isI taraha isameM jo isa kathana kA mAge ke vivecana ke sAtha kucha mela bhI nahIM 44vA 45vAM saMskAra likhA hai ve bhI pAzAghara-pratiSThA baiThatA hai kyoMki prAcArya ke nagna hae bAda Age yahA~ mUkhopATha meM nahIM haiM ina donoM kA antarbhAva 43veM saMskAra meM dghATana, nayanonmIlana ina do vidhiyoM kA karanA batAkara ho jAtA hai ataH ye nirarthaka haiM kucha saMskAra likhane se raha phira Age sUrimaMtra dene kA vidhAna kiyA hai| mukhodghATana gaye haiN| isa taraha jayasena pratiSThApATha kA yaha prakaraNa meM paradA haTAe bAda pratiSThAcArya kA nagna rahanA kaise ho kacha prazAdiyoM ko lie hae jJAta hotA hai| aphasosa hai sakegA? vaise bhI usake lie nagnatA kA vidhAna aTapaTA ki isa chapI huI azuddha prati se jitanI pratiSThAe~ aba taka sA hI najara AtA hai aura yahA~ yaha bhI spaSTa nahIM huI una saba meM saMskAroM kA prAropaNa azuddha rUpa se hI kiyA hai ki mukhodghATana, nayanonmIlana aura sUribhaMtra ina humaa| tIna kriyAnoM se kaunasI kriyA nagna hokara kI jaave| (5) jayasena pratiSThA pATha pR0 278 para tilakadAna balki prAcArya ke nagnatA kA kathana kiye bAda, Age vaha vidhi likhI hai| usake zloka 846 ke cauthe caraNa ke kaba vastra dhAraNa kare? aisA kucha kathana hI nahIM "nijAbhiSiktyai" vAkya se yahAM dahI, dUba, sarasoM, kapUra kiyA hai| isase sApha pragaTa hai ki yaha kathana mUla maiM agara Adi se mizrita jala se yajamAna kI strI ko snAna prakSipta hai| yaha to pahile hI vicAraNIya thA hI phira karane ko kahA gayA hai| kintu vacanikAkAra ne "nijA- turrA yaha hai ki brahmacArIjI ne apanI tarapha se isake sAtha bhiSiktyai" kI jagaha "jinAbhiSaktyai" pATha mAnakara artha aura namaka mirca lagA diyA hai| ve apane pratiSThA pATha meM kiyA hai "jinakA abhiSeka ke athi / " kintu yaha artha bhI likhate haiM ki-"phira AcArya nagna ho jAve va ailakAdi yahAM aisA kucha baiTatA nahIM hai| tathA yahA~ kI mUla gadya meM bhI nagna ho jAve (pR0 141) phira prAcArya aura muni yajamAna kI patnI ke dvArA prAcArya ke tilaka karane kA prAdi jo ho vaha milakara sUrimaMtra pddh'e| donoM kAnoM meM vidhAna kiyA hai kintu vacanikA meM isa gadya kA aura par3hakara sarvajJapanA pragaTa kare (pR0 102) jayasenapratiSThA yahAM ke zloka 850-51 kA kataI artha nahIM hai| sambhava pATha meM to kahI muni ailaka kA nAma nahI hai, phira na jAne hai jisa prati se vacanikA banAI gaI hai usameM aisA mUla brahmacArIjI isa kAma meM muni ailaka ko kyoM le Aye ? pATha nahI ho| yahA~ ke zloka 85.1 meM yaha tilaka vighna- sAtha hI pratimA ke kAnoM meM par3he jAne kI bAta bhI bar3I samUha ke nAza karane ke lie batAyA hai / AcArya ke tilaka vicitra hai / prathamAnuyoga Adi kisI bhI prAcIna zAstra meM karane se vighnasamUha kA nAza mAnanA bhI aTapaTA sA hI hai| aisA ullekha dekhane meM nahIM pAyA ki jahA~ kisI muni ne maura isa zloka meM 'vidadhAtu' kriyA ke sthAna meM 'vidhAtu' pratimA ko mUrimaMtra diyA ho| vastradhArI bhaTTArakoM ne prayoga bhI azuddha kiyA hai| aisA kahIM kiyA ho to bAta dUsarI hai| Ajakala jo sUriisa taraha yaha prakaraNa isameM ajIbasA ho gayA hai aura maMtra diyA jAtA hai jisa kisI ko batAte nahIM haiM usakA graMtha kI azuddhatA ko jAhira karatA hai| zAyada isI se bhI hAla sunie -"oM bhUrbhuvaH svaH oM tatsaviturvareNyaM bhargo brahmacArI jI ne bhI apane pratiSThA pATha meM isa prakaraNa ke devasya dhImahi dhiyo yo naH pracodayAt" yaha brAhmaNa mata kA isa prakAra ke kathana ko nahIM apanAyA hai| gAyatrI maMtra hai / isI mantra ke sAtha asimAusA Adi jaina (6) pR. 282 meM adhivAsanA vidhi ke bAda "sarvAn maMtra jor3akara kisI ne managhaDaMta sUrimaMtra banA DAlA hai| janAnapasRtya digaMbaratvAvagata prAcAryaH..." Adi gadya pATha isa taraha jayasena pratiSThApATha kI mudrita prati meM yatra diyA hai jisameM saba logoM ko haTAkara pratiSThAcArya ke tatra azuddhiyA~ najara AtI haiN| ataH isakI purAnI hastanagna ho jAne ko kahA hai| kintu vacanikA meM aisA kucha likhita prati kI kinhIM zAstra bhaNDAroM se khoja honA bhI nahIM likhA hai| isase yahI anumAna hotA hai ki vaca- bahuta hI jarUrI hai| isa dizA meM pratiSThAcAryoM ko prayatna nikAkAra ke sAmane mUla prati meM yaha pATha nahIM thA aura karanA cAhie tAki jina biMba pratiSThA kI vidhi sahI rUpa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daulatarAmakRta jIvaMdhara caritra : eka paricaya lekhaka-zrI anUpacanda nyAyatIrtha, sAhityaratna, jayapura 1824 " , 1824 daulatarAma jI 18 vIM zatAbdI ke prasiddha sAhitya ukta 13 racanAoM ke atirikta prabhI hama logoM ne sevI ho gae hai| ye rAjasthAnI vidvAn the| sva0 paM0 jaba aktUbara mAsa ke prathama saptAha meM sAhitya evaM purAtatva zrIprakAza zAstrI ne apane lekha meM inakI 10 racanAoM ke kI khoja meM eka 16 divasIya bhramaNa kiyA thA taba jayapura nAma ginAye the| jinameM zrIpAla caritra evaM paramAtmA- ke agravAla di. jaina mandira meM inakI eka racanA "jIvaMdhara prakAza ko unhoMne atirikta likhA thaa| idhara jaba rAja- caritra" aura upalabdha huI hai jisakA paricaya yahAM likhA sthAna zAstra bhaNDAroM kI vistRta khoja huI hai tabhI se jA rahA hai| hindI kI saikar3oM navIna racanAeM upalabdha huI hai| paMDita jIvaMdhara caritra kI prApti kI ghaTanA pravara daulatarAmajI kI rAjasthAna ke ina zAstra bhaNDAroM DA0 kAsalIvAla, maiM tathA suganacanda jI jaba rAtri meM aba taka hameM nimna racanAeM prApta ho cukI haiM ko 8 // baje agravAla mandira ke zAstra bhaNDAra ko dekha 1 puNyAthava kathA koza hi0 gadya ra0 kAla saM0 1777 rahe the taba eka gaTThara meM kucha bikhare hue patra dikhAI diye| 2 kriyA koza bhASA hi0 padya , , 1795 sabhI vikhare hue. patroM ko ikaThTha kara unheM krama se lagAyA 3 adhyAtma vArahakhaDI , ,, 1768 gayA taba jJAta huA ki yaha paM0 daulatarAmajI kRta jIvaM4 padmapurANa bhASA hiM0 gadya 1823 dhara caritra kI mUla pANDu lipi hai / yaha prati svayaM graMthakAra 5 AdipurANa bhASA ke dvArA sthAna sthAna para saMzodhita ko huI hai| isa graMtha 6 harivaMza purANa kI racanA udayapura meM isI mandira meM baiThakara kI gaI thii| 7 puruSArtha sidhyupAya " , 1827 racanA kyoMkara huI 8 vasunandizrAvakAcAra 1818 paM. daulatarAma jI basavA (jayapura) ke nivAsI the| paramAtma prakAza inake pitA kA nAma aAnandarAma thA evaM inakA gotra 10 zrIpAla caritra kAsalIvAla thA / ye prArambha meM vakIla (mustAra) the tathA 11 zreNika caritra jayapura mahArAja ke sevaka the| inakI ruci dharma kI mora 12 tatvArtha sUtra (TavvA TIkA), acchI thI ataH mahArAjA jayapura ne inheM mahArANA udaya13 sArasamuccaya pura kI sevA meM kucha dinoM ke lie bhijavA diyaa| ye mahA rANA ke pAsa rahane lage tathA vahA~ inakA dhAna manDI ke meM kI jA ske| jayasena pratiSThApATha ke azuddha chapane ke agravAla mandira meM zAstra pravacana hone lgaa| inhoMne vahAM kAraNa usameM pratiSThA vidhi kA koI sthala saMdehajanaka pratIta ho aura vaha sthala anya pratiSThA granthoM meM yogya mahApurANa (saMskRta) kI svAdhyAya bhI kI / usameM jIvaM. dIkhe to usakA upayoga anya pratiSTAgranthoM se kara lene meM dhara svAmI kA varNana paayaa| use sunakara kAlADeharA ke bhI koI harja nahI hai aisI hamArI samajha hai| zrI caturabhujadAsa agravAla, pRthvIrAja evaM sAgavAr3A nivAsI mane yaha lekha vicArazIla vidvAna pratiSThAcAryoM ke seTha belajI haibaDa ne inase hindI meM jIvaMdhara kathA likhane parAmarza ke artha prastuta kiyA hai| grAzA hai, ve gaMbhIratA kA anarodha kiyaa| unhIM kI preraNA se prApAr3ha sudI 2 se isa para vicAra kareMge / maiMne yahA~ jo kucha likhA hai vaha - sujhAva kI dRSTi se likhA hai| yadi isame maiMne kahIM bhUla 1 jaina sAhitya saMsthAna jayapura kI ora se prakAzita kI ho to ve mujhe batAne kI kRpA kareMge / 2 dekhiye bIra vANI varSa 2 aMka 2-3 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 varSa 15 guruvAra saMvat 1805 meM yaha navarasa yukta graMtha pUrNa kiyA 4. jIvaMdhara caritra raidhU apabhraMza jaisA ki nimna paMktiyoM se jJAta hoyA hai-- 5. jIvaMdhara caritra nathamalavilAlA hindI "bAMcyo mahApurANa bIsa hajAra silokA 6. jIvaMdhara caritra pannAlAla jAkai anti anUpa vIra carita ju guNa thokA" ukta racanAoM ke atirikta DA. velaMkara ne apane jAma kathA rasAla svAmi jIvaMdhara kerI jinaratnakoza meM nimna racanAoM ke nAma aura ginAye haiM :sunikara hara bhavya stuti kInIju panerI // 1. jIvaMdhara caritra bhASkara kavi tabai boliyo agravAlA vAsI kAlA Dahara ko 2. jIvaMdhara caritra brahmayyA catura caturabhuja nAma caraMcI graMtha 56 siva saharako 3. jIvaMdhara caritra sucandracArya jo 8 graMtha anUpa deza bhASA ke mAhIM paMDita daulatarAma kAsalIvAla ne guNabhadrAcArya kRta bAMce bahutahi loka yA mahaiM saMsa naahiiN|| saMskRta ke uttarapurANa meM varNita jIvaMdhara kI kathA ke saba giratha kI banina Avai to iha jIvaMdhara tnii| AdhAra para jIvanadhara caritra likhA hai / yaha grantha kisI kA avasimeva karanI sUbhASA prathIrAja iha bhnii| anuvAda nahIM hai balki kavi kI svataMtra maulika racanA sunI caturamukha bAta sohi daulata uradharI hai| ise hindI kA prabandhakAvya kahA jAya to pratyukti seTha belajI sughara jAti hu~maDa hitakArI // nahIM hogii| isameM ghaTanAoM kA acchA kama hai tathA nAnA sAgavADa hai vAsa zravaNa kI lagana ghanerI bhAvoM kA rasAtmaka anubhava karAne vAle prasaMgoM kA samAsaba sAdharamI loka dharai zraddhA zruta kerI // veza hai isa kAvya meM 725 padya haiM tathA dohA, caupAI, tina nai prAgraha kari kahi phuni daulata ke mana basI vesarIchanda, arilla, baDadohA bhujaMgaprayAta Adi aneka chaMdoM saMskRta te bhApA kInI, iha kathA hai nau rsii|| kA prayoga huA hai| sampUrNa kAvya 5 adhyAyoM meM vibhakta ThAraha se ju paMca pApAr3ha sumaasaa| hai jinameM viraha, milana, yuddha varNana, nagaravarNana prAdi sabhI tithi doija guruvAra pakSa sukala jusubha bhAsA / / prakAra ke varNana haiN| isa kathA kA nAyaka jIvadhara kumAra tIja pahara mu eha graMtha subha pUraNa huo| hai jo dhIrodAtta prakRti kA hai tathA pratinAyaka kASTAMgAra zrI jinadharma prabhAva sakala bhava bhrama te juuvo|| hai| kathA meM nAyaka pratinAyaka kA virodha barAbara calatA anya racanAeM tayA isa racanA ko vizeSatA rahatA hai| nAyaka jIbaMdhara pratinAyaka kASThAMgAra ko mAra ___ anya mahApuruSoM ke jIvana kI tara.. jIvaMdhara kumAra kA kara apane pitA kA khoyA huaA rAjya prApta karatA hai aura jIvana caritra bhI jaina samAja meM apanI aneka vizeSatAoM anta meM saMsAra ro virakta hokara sampUrNa karmoM ko naSTa kara ke kAraNa mahatvapUrNa evaM janapriya rahA hai| unakA jIvana mokSa prApta karatA hai / sampUrNa kAvya kI kathA bar3I rocaka zmasAna meM janma hone se lekara aneka kautUhala pUrNa ghaTanAoM hai tathA pAThakoM kI use par3hane kI jijJAsA banI rahatI hai| ke sAtha mAnavatA kI carama sImA para pahu~catA hai tathA ve isakA kathAnaka sajIva hone ke sAtha 2 jIvana ko sparza anta meM kevala jJAna prApta kara nirvANa prApta karate haiN| karane vAlA bhI hai| isaliye aise mahAna puruSoM kA jIvana caritra saMskRta, apa- kavi ne hRdaya ko chUne vAlI sIdhI-sAdhI jana-sAdhAraNa mraza hindI Adi kitanI hI bhASAoM meM nibaddha kiyA kI bhASA meM jIvaMdhara ke jIvana kI sampUrNa ghaTanAoM kA humA milatA hai| aba taka jIvandhara ke jIvana se sambandhita rocaka varNana kiyA hai| pUre kAvya meM aisA lagatA hai mAnoM rAjasthAna ke bhaNDAroM meM nimna racanAeM prApta ho cukI hai| kavi pAThakoM se kavitA meM sAdhAraNa bAtacIta karatA calatA 1. jIvaMdharacampU haricandra saMskRta hai-sAdhAraNa se sAdhAraNa par3hA-likhA bhI kavi ke abhi2. jIvaMdhara caritra zubhacandra prAya ko samajhane meM saphala hotA hai| 3. kSatra cUr3AmaNi vAdIsiha rAjA rAnI evaM purohita kA paricaya dekhiye : Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 baulatarAmakRta jIvaghara caritra : eka paricaya caupAI ghara meM vivAha yogya kanyA mAtA-pitA ke liye tahAM rAjapura nagara anUpa, rAja kara satyaMdhara bhuup|| kitanI cintA kI vastu hotI hai tathA vivAha ke pazcAt paTarAnI vijayA guNa khAni, jA samAna rati rUpa na mAni // unakA kitanA bhAra kama ho jAtA hai maMtrI kASThAMgArika eka prohita rudradatta aviveka / dohA-"rahai kaMvArI kanyakA byAha jogi ghara mAhi / kavi kI bhASA sAhityika kalAbAjiyoM se kosoM mAtA tAta ko dUsarI tA sama ciMtA nAhi // dUra hai / kAvya kI racanA kavitva zakti dikhAne ko nahIM putri paraNAvana samA, nahi nicitatA aura / apitu satyaM zivaM sundaram ko dhyAna meM rakhate hue svapara tAtai bhayo nicita ati garuDa vega khaga maura // " kalyANArtha-dhArmika puruSoM ke caritra ko kathA ke bahAne mAtA aura putra kA daMDaka vana meM milana hotA hai usa se kahane ke lie kI gaI hai| sAre kAvya meM DhUMDhArI (jaya- samaya mAtA kI durdazA tathA sneha kA citraNa dekhiyepurI) bhASA ke sAtha 2 praja bhASA kA mizraNahai kintu kahIM "tahA~ lakhI vijayA guNa khAnI, ati vilApa juta soka bhI kavi ne zabdoM meM kliSTatA nahIM Ane dI hai| nidhaanii| kavi ne bAla lIlA kA acchA varNana kiyA hai / bAlaka suta sanehata AMcala jAke, bhari Aye 4 kari ati tAke // jIvaMdhara apane anya sAthiyoM ke sAtha lAkha kI golI se azrupAta paripUraNa nainA, ati durabala tana sakhalita bainA / khelate dikhAI dete haiN| jahu ciMtA juta hai saMtaptA, jaTI bhUta sira kesa vikSiptA / / "eka divasa yA pura ke pAsA, kaMvara karata hai keli kilAsA nitya niraMtara uzna nirAAsA, tina kari vivaraNa adhara udAsA / lAkha tanI golI kari vAlA, khelata hai rasa rUpa rsaalaa|" ati malIna jAke saba daMtA, sarvAbharaNa rahita dukhavaMtA // ___ jIvaMdhara kumAra prArambha se kuzAgra buddhi evaM tatkAla citavaMti nija citta majhArA, suta viyoga ko dukha prati bhaaraa| uttara dene vAle the| unheM golI khelate dekha eka sAdhu ne taba hI prAya parayo suna pAvAM, hAtha jori sira nami subhbhaavaa| pUchA ki lAlA nagara kitanI dUra hai ? isa para unakA daI asIsa tAhi taba mAtA, hohu putra tumhare mukha sAtA // " uttara dekhiye-- kavi ne grantha meM dhArmika siddhAnto tathA cAritra saMbaMdhI "bole kaMvara sabai iha jAna, bAlaka celaka paMtha pichaanne| bAtoM kA bhI acchA vivecana kiyA haitU prati vRddha jJAna na tokI, kitI dUra pura pUchata moko // "anantAnubaMdhI mahA krodha mAna mada lobha / taravara saravara bAga visAlA, bahuri dekhiye khelata bAlA / bahuri tIna mithyAta e sAta prakRti mati kSobha / / tahAM kyoM na lakhiye pura nIrA, saMsai kahA rAkhiye vIrA // ina ko upazama kSaya bahuri ara khaya upasama hoi| jyoM lakhi dhUma ani hva jAna,tau bAlaka lakhi pura prvaan||" taba prakaTa samyak trividhi mUla vrata ko soya / / bAlaka jIvadhara kI bAtoM para prasanna ho tApasI unake sAta upasamA upasamI kSayatai kSAyaka jAna / sAtha bhojana karane ghara AtA hai| mAtA bAlaka ko garma- eka udai hva sAtamI so vedaka paravAni // garma bhojana parosatI hai| bAlaka mAtA se rUTha jAtA hai hiMsA mithyA vacana para corI nArI saMga / tathA rone lagatA hai aura kahatA hai-garma bhojana kase kiyA parigraha trisnA paMca e pApa kumati ke aMga / / jAve / mAtA ko parezAna hotI dekha tApasI bAlaka ko na sakala pApa ko sarvathA tyAga mahAvrata jAni / rone tathA dhairya rakhane ke liye samajhAtA hai| isa para kiMcita tyAga aNuvratA iha nizca paravAni / / " bAlaka jIvaMdhara kA uttara dekhiye isa taraha ukta uddharaNoM se spaSTa hai ki daulatarAma "suni tApasa ke vacana vivekI, bole pApa bhAva kara ekii| jI ne jIvaMdhara caritra ke rUpa meM eka zreSTha kAvya kI racanA kI hai jise bhAva-bhASA evaM zailI Adi sabhI dRSTiyoM rove ke guna tuma nahi jAno, merI bAta hiye prvaano||| se uttama kRti kahA jA sakatA hai| isa racanA kI upajAya saleSama jo dukhadAyI, netra vimala hai ati adhikaaii| labdhi se hindI bhASA kI prAcIna racanAmoM meM eka aura titai prahAra hu sItala hoI, yAmai to bhauguna nahi koI // ' racanA kI vRddhi huI hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA ke pujArI elbarTa svAiTaz2ara lekhaka-60 banArasIdAsa caturvedI ema. pI. "subaha hama donoM sTezana kI ora ravAnA hue| rAste meM 1896 meM darsanazAstra kI DigrI lii| isa prakAra dharmamaiMne unakI ahiMsA kA pratyakSa udAharaNa dekhaa| hama donoM vijJAna aura darzana-zAstra meM unhoMne UMcI-se-UMcI parIkSAeM milakara unakA eka bhArI baMDala aura eka char3I liye hue pAsa kara liiN| the baMDala kA eka-eka sirA donoM jane pakar3e the| barpha kI unakI bAlyAvasthA kI kaI madhara ghaTanA prasiddha hai| vajaha se sar3aka bahuta .phisalanI ho rahI thii| hama donoM eka bAra unakI mAtAjI ne unake lie provarakoTa silavA jhapaTate hue cale jA rahe the| ekAeka vaha ruka gye| jhaTake kI vajaha se maiM prAyaH gira-sA pdd'aa| unhoMne isake / gayA thA aura unase kahA, "dekho elbarTa, maiMne tumhAre lie lie mujhase mAfI mAMgI aura sar3aka se eka kIr3e ko eka provarakoTa banAyA hai aura vaha bilkula nayA mAlUma utthaayaa| kIr3A sardI aura barpha se adhamarA ho rahA thaa| sotA " ke gAla lAla ho gaye aura unhoMne kahA unhoMne use uThAkara sar3aka ke kinAre, eka jhAr3I ke nIce "mAtAjI, aAja to jyAdA sadI nahIM hai, mujhe provarakoTa sUkhI bhUmi meM rakha diyA aura bole, " yahAM yaha hiphAjata kI jarUrata nhiiN|" mAtAjI ne kahA, "dekho, kAphI kohasa se rhegaa| sar3aka para par3A rahegA to mara jaaygaa|" / / par3A huA hai, tuma ise pahana lo|" elbarTa ne kahA, "mAtA uparyukta ghaTanA san 1623 meM ghaTI thI aura yaha dIna- jI, aura kisI bacce ke pAsa to provarakoTa hai hI nahIM, bandhu sI. epha. aiNDU ja dvArA ahiMsA ke pujArI elbarTa phira bhalA akelA maiM use kyoM pahanU ?" mAtAjI ne kahA, svAiTaz2ara ke viSaya meM likhI gaI hai| svAiTaz2ara kA janma "acchA, isakI carcA kala hama phira kreNge|' dUsare dina 14 janavarI san 1875 ko huA thA aura isa samaya vaha isI savAla para apane pAdarI pitA jI se unakA jhagar3A 87 varSa ke yuvaka haiM / bhinna-bhinna viSayoM ke jJAtA hone ho gayA ! pitAjI ne unheM kAphI DATa batAI aura kahA ke kAraNa unakI gaNanA saMsAra ke adbhuta mahApuruSoM meM kI "tuma jida kyoM karate ho? dekho, tumhArI mAtAjI kitanA jAtI hai| jisa prakAra dakSiNa aphrIkA ke janarala smaTsa parizrama karake tumhAre lie kapar3e taiyAra karAtI hai| bar3e bhArI senAdhyakSa aura phaujI vijJAna ke prAcArya the, tumhArA pharja hai ki unheM khuza karane ke lie kama-se-kama aura sAtha-hI-sAtha bar3e rAjanItijJa aura dArzanika bhI, pahana to lo !" para elbarTa isa bAta se rAjI nahIM hue, aura jisa taraha pAyaralaiNDa ke jArja rasala (e. I.) kyoMki vaha nahIM cAhate the ki aisI koI cIja pahaneM, jo utkRSTa kavi hone ke sAtha-sAtha bar3e acche citrakAra aura dUsare vidyArthiyoM ko muassara nhii| dUsare dina unake samAja-sevaka bhI the, usI prakAra elbarTa svAiTajara bhI pitAjI ne unheM dhakkA dekara ghara se nikAla diyA aura piyAno bajAne meM duniyAM ke sarvakSeSTha kalAkAra hone ke kahA, "jAgro, bAhara jAo aura jabataka tuma apanI yaha sAtha-hI-sAtha ati uccakoTi ke samAjasevaka aura dharma- jida nahIM chor3ate, bAhara raho / elbarTa ghara ke bAhara baiThe zAstra tathA darzanazAstra ke vizvavikhyAta prAcArya bhI haiN| hue apane ghuTanoM para hAtha rakha kara rote rahe ! yaha ghaTanA jaba elbarTa svAiTajara pAMca barasa ke the tabhI se unake unake samasta jIvana para prakAza DAlatI hai| pitAjI ne unako gAna-vidyA kI zikSA denI zurU kara dI elbarTa svAiTaz2ara ahiMsA ke samarthaka ke nAma se mshthii| ATha barasa kI umra meM vaha piyAno bajAne lage the| hUra hai| satyAgraha- siddhAnta kI khUbI unheM kaise jJAta huI, 1863 meM unhoMne skUla lIviMga parIkSA pAsa krlii| vaha bhI suna lIjiye / eka dina unhoMne dekhA ki sar3aka para 1818 meM unhoMne dharma-vijJAna kI parIkSA pAsa kI aura eka apamAnita yahUdI jA rahA thaa| gAMva ke lar3ake usake Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahiMsA ke pujArI elvarTa svAiTavara 45 pIche pIche usapara AvAje kasate hue use aura taMga karate manA kiyA aura jaba vaha meDikala kAleja meM dAkhila hone hue pA rahe the, magara vaha unake tAnoM ke uttara meM manda-manda ke lie gae to vahAM ke AcArya ne unakI isa bAta para muskarA rahA thaa| usake cehare para eka vicitra prakAra kI yakIna hI nahIM kiyA ki unake vizvavidyAlaya kA eka udAratA aura zarAphata ke bhAva the| mahAna zikSaka mAmUlI vidyArthiyoM ke sAtha DAkTarI ke prathama svAiTajara ne apane saMsmaraNoM meM likhA hai-"usakI varSa meM dAkhila hone pA rahA hai ! unhone samajhA ki svAisa muskarAhaTa ne mujhe vaza meM kara liyaa| maiMne usI yahUdI iTajara vikSipta ho gae haiM aura unhoMne svAiTajarasAhaba se se pahale-pahala yaha bAta sIkhI ki dUsaroM ke utpIr3ana ko kahA, "mAlUma hotA hai ki Apa bahuta parizrama karate rahe haiM, kisa taraha zAMtipUrvaka bardAzta kiyA jAtA hai| vaha yahUdI Apa chuTTI kyoM nahIM le lete ? agara Apa cAheM to isa bAre hI merA sabase bar3A guru hai| meM manovaijJAnika DAkTara se kucha bAtacIta kara leN|" yaha unakI ahiMsA kA eka udAharaNa aura bhI suna lIjiye sunakara svAiTajara sAhaba bar3e jora ke sAtha haMse aura bole eka bAra vasaMta Rtu meM vaha apane eka sAthI vidyArthI henarI "nahIM-nahIM meM koI pAgala thor3A hI ho gayA huuN| maiM sacake sAtha vana-yAtrA ke lie gae hue the| vahAM eka per3a para muca DAkTarI par3hanA cAhatA huuN|" aura tIsa barasa kI umra bahuta sI cir3iyAM unhoMne dekhIM / henarI ne kahA, dekho kaisI meM vaha DAkTarI ke prathama varSa meM dAkhila ho ge| chaH barasa sundara cir3iyAM isa vRkSa para haiM, jinakI coTI lAla hai, para taka vaha ghora parizrama karate rahe aura isa prakAra unhoMne pIle / aura eka cir3iyA ko to mai abhI-abhI girA DAkTarI kI parIkSA uttIrNa kara lii| usake bAda vaha sAla sakatA huuN|" bhara taka aspatAloM meM vyAvahArika jJAna prApta karate rhe| jyoMhI henarI ne apanI gulela ke lie eka patthara uThAyA sana 1913 meM vaha aphIkA ke lie ravAnA ho gaye aura aura elbarTa se kahA ki tuma bhI eka patthara uThAyo, usI tabase lekara aba taka unancAsa varSa taka vahIM nirantara samaya girijAghara ke ghanTe bajane lge| elbarTa ke dimAga meM kAma karate rahe hai| dInabandhu aiNDraja ne unake bAre meM bijalI kI taraha eka vicAra kauMdha gyaa| bAibila meM likhA likhA hai| hai--"tuma kisI kI hatyA mata kro|" basa turanta hI vaha bar3e "isa prakAra tIsa varSa kI avasthA meM isa vyakti ke jora se cillAye aura hAtha se tAliyAM bhI bajAI ? isa paroM para sArA saMsAra dikhAI detA thA, parantu zora-gula ko sunate hI tamAma cir3iyAM per3a para se ur3a gaI usI samaya svAiTajara ne ekAeka yaha nirNaya kiyA ki vaha aura unakA sAthI henarI bhauMcakkA-sA raha gayA / henarI ne samasta khyAti aura aizvarya ko tyAga kara, aphrIkA kI unheM bahuta phaTakArA, para elbarTa ne usakA koI bhI javAba jagalI jAtiyoM meM rahakara, unakA ilAja karake unakI nahIM diyaa| usa dina se elbarTa ne yaha sabaka sIkha liyA sevA karege aura apanA sArA jIvana unakI sahAyatA karane ki cAhe koI kucha bhI kahatA rahe, maiM usakI paravA na karake aura unhe bhArAma pahuMcAne meM lgaayeNge| gata sattAIsa apanI bAta para dRr3ha rhuuNgaa| usa dina ke bAda vaha kisI varSoM se vaha akathanIya kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue bhI machalI pakar3ane yA zikAra karane kI pArTI meM zAmila kAMgoM nadI ke taTa para rahate hai aura jaMgalI jAtiyoM kI nahIM hue aura na kisI aise khela meM, jisameM kisI jIva kI sevA meM nirata haiN| unakI vIra aura vidupI patnI unake hisA ho| isa kArya meM unakI sahAyatA karatI hai / unhoMne saba prakAra dharma-vijJAna aura darzanazAstra meM UMcI se-ucI DigrI kI vipattiyAM jhelI haiM aura aneka bAra unakA svAsthya pAne para bhI unhoMne yaha nizcaya kiyA ki mai DAkTara bana- bhaMga huaA hai / unheM Arthika kaThinAiyoM kA bhI kucha kama kara aphrIkA ke nIgro logoM ke bIca meM kAma karUMgA, aura sAmanA nahI karanA par3A, kyoMki unhoMne yaha ThAna rakkhA unhoMne eka meDikala kAleja meM zikSA prApta karane kA hai ki sarakAra yA kisI sosAiTI se paisA nahIM leMge, balki nizcaya kara liyaa| unake saMgI-sAthiyoM ne unheM bahuta-kucha svayaM apane parizrama para nirbhara rheNge| unhoMne aphrIkA kI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 do-tIna Adima jAtiyoM ke sambandha meM kitAbeM likhI haiM, hue vaha kIr3oM-makor3oM ko apane paira ke nIce Ane se bacAjisameM unhoMne aphrIkA ke jaMgaloM meM apane jIvana kI kathA vegA, yahA~ taka ki vaha rAta ko khir3akiyAM banda karake laimpa sunAI hai| ye pustakeM mAnava-prakRti aura vijJAna ke gaMbhIra kI rozanI meM kAma karanA pasaMda karegA, bajAya isake ki rahasyoM se paripUrNa haiM / ina pustakoM kI vikrI se tathA jaba khir3akI kholakara paravAnoM ko laimpa para Akara jalane de|" kabhI-bahuta dinoM bAda vaha yUropa Ate haiM, taba vahAM eka bAra eka pAlatU hirana ne unake varSoM ke parizrama se saMgIta kA kansarTa bajAkara jo paisA kamAte haiM, usameM apanA, likhita eka graMtha ko hI cabA DAlA, para svAiTajarasAhaba apane parivAra kA tathA aspatAla kA kharca calAte haiN|" usa para bilakula nArAja na hue| sirpha itanA hI kahAprathama mahAyuddha ke dinoM meM vaha bandI banA lie gae "are bhalemAnasa, tU nahIM jAnatA ki tUne yaha kyA kara DAlA hai !" 1615 kI vasaMta Rtu meM vaha eka choTe-se sTImara dInavandhu aiNDa ja ne apane eka lekha meM likhA haidvArA nadI kI yAtrA kara rahe the / Asa-pAsa vana kA dRzya "jaba merI svAiTajara se bheMTa huI to unhoMne phaurana hI thA aura unhoMne dekhA ki prakRti meM cAroM ora saMgharSa cala mere samasta hRdaya para adhikAra kara liyaa| maine kabhI rahA hai / per3a-paudhe tathA jaMgala ke jIva apane jIvana ko unake samAna baccoM kI-sI svAbhAvika sa. latA kA zrAdamI kAyama rakhane ke lie paraspara saMgharSa kara rahe haiN| usI nahIM dekhA / sabase bar3I muzkila yaha thI ki vaha aMgrejI samaya eka vicAra unake mana meM AyA-"kyA hama loga nahIM jAnate hai aura merA jarmana athavA phreMca kA jJAna bahuta eka-dUsare kA vinAza karake hI jIvita raha sakate hai ?" alpa hai / khaira, kisI taraha hama logoM ne isa muzkila ko usa samaya unake hRdaya meM bar3I duvidhA utpanna ho gii| hala kiyaa| hama logoM kI bAtacIta zurU se Akhira taka vaha isa prazna ko hala nahIM kara pA rahe the| do dina taka gAMdhIjI ke sambandha meM hI thii| unakA sTImara calatA rahA aura unakA dimAga bhI cakkara / "bhArata kI paristhiti ne una para gaharA prabhAva DAlA kATatA rahA / tIsare dina zAma ko, jabaki sUryAsta kA thaa| unhoMne mujhase kahA-'ApakA aura merA deza bahutabar3A sundara dRzya unake sAmane upasthita thA, eka sAtha kucha eka-sA hai| hama donoM ke dezoM ko parAjaya uThAnI par3I hai aura donoM hI ke deza Ajakala pIr3ita hai|" unake mastiSka meM eka ujjavala vicAra utpanna huA "maiMne unheM mahAtmA jI ke pAzcaryajanaka astra ahiMsA 'sarva jIva dayA' (revaveMsa phAra lAipha) mAnoM unheM jIvana kI bAteM batAI / svAiTajara ke vaijJAnika bhAva jAgrata ho darzana kI kuMjI hI mila gaI ! tabase vaha samastasaMsAra meM gaye aura unhoMne 'jana-dharma aura ahiMsA' zabda ke vAstaapane siddhAMta ke lie prasiddha ho cuke haiN| unhoMne isa vika artha prAdi ke viSaya meM jAnane kI icchA prakaTa kii| siddhAMta kA gambhIra manana kiyA hai aura vaha kucha nizcita unhoMne yaha bhI pUchA ki bhArata ke dhArmika jIvana meM isa pariNAmoM para bhI pahu~ce hai| unake siddhAMta kA sAra yaha siddhAMta kA prabhAva kitanA hai? hai-"pratyeka prANI kA jIvana pavitra hai aura usakI rakSA "magara thor3I hI dera bAda hama loga ghUma-phirakara karanA hamArA kartavya hai|" para kyA hama himA se pUrNatayA punaH mahAtmA jI ke viSaya para pahu~ca gye| savAla pUchatebaca sakate haiM ? elbarTa svAiTajara kA mata hai-"kabhI-kabhI / pUchate unakI tabIyata hI nahIM bharatI thii| vaha barAbara hisA hameM karanI hI par3atI hai| apane marIjoM ko bacAne ke pana..usna karate jAne prazna-para-prazna karate jAte the| hamAre dubhASiyA mahAzaya ko lie hameM kITANuoM ko naSTa karanA par3atA hai| lekina merI bAta unheM samajhAne meM vizeSa kaThinAI hotI thii| binA kisI kAraNa ke hameM yaha anAcAra haragija nahIM svAiTajara ko isa bAta kI bar3I khuzI thI ki maiM mahAtmA karanA cAhie / duniyA meM koI cIja itanI choTI nahIM haiM jI ke sAtha rakha sakA aura unake nijI mitra kI haisi. ki jo hamArI prema pAtra na bana sake / saccA ahiMsAvAdI yata se unakI bAteM batA sakatA hai| bAra-bAra vaha yahI kisI per3a kI pattiyoM ko bhI nahIM kATegA / mArga meM calate kahate the hama bar3e bhAgyavAna haiN|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' kA prakAzana lekhaka-zrI vaMzIdhara zAstrI ema0 e0 40 varSa pUrva kI bAta hai, sva0 zrImAn sAhU salekha- huA hai| prAcIna parvata, guphAyeM, prAcIna mandira tAmrapatra, candajI raIsa najIbAbAda ne bhAratavarSIya digambara jaina zilAlekha, prAcIna mUrtiyAM, prAcIna kile prAdi bAtoM ke mahAsabhA ke 25veM adhivezana (kAnapura) ke apane adhya- anusaMdhAna se jainiyoM kA kitanA sAmrAjya kahAM rahA hai, kSIya bhASaNa meM kahA thA ki "jaina itihAsa, jainadharma ke jaina dharma kA kitanA pracAra tathA prabhAva thA, ina bAtoM kA gaurava kA pradhAna cinha hai| jaina dharma aura jainoM ke mahatva paricaya acchA mila sakatA hai| kauna prAcArya kaba haye, kA paricaya jaina purAtatvoM ke anusaMdhAna se bahuta kucha mila unhoMne kina-kina graMthoM kI kaba racanA kI, ye bAteM bhI usI sakatA hai| abhI taka jainiyoM kA purAtatva itastataH par3A vibhAga se sambandha rakhatI haiM / isaliye aisI khoja ke liye "hama loga bar3I rAta taka baiThe hue ahiMsA kI bAteM eka purAtatva vibhAga bhI Avazyaka hai| karate rhe| unhoMne mujhase kahA ki unake jIvana kA bhI "aAjakala mandiroM kA rupayA pUjana, upakaraNa aura, sabase gambhIratama siddhAMta gahI rahA hai aura mahAtmA ne imArata ke kAma meM hI lagatA hai / jina mandirI meM adhika bhArata ke rASTrIya saMgrAma kA ise mUla siddhAta banAkara rupayA ho unheM apanA kAryakSetra bar3hAnA cAhiye / usa dravya bahuta hI acchA kiyaa|" ko jIrNa granthoM kI pratilipi karAne, jahAM jo grantha nahIM kucha dina hue svAiTajara sAhaba ko zaoNti puraskAra hai vahAM unheM maMgAkara sthAnIya sarasvatI bhavana kI vRddhi milA thaa| karAne, tathA anya sthAnoM ke mandiroM ke jIrNoddhAra karAne jaisA ki hama kaha cuke hai, vaha uncAsa barasa se meM jahAM AvazyakatA ho lagA denA cAhiye / eka mandira kA aphrIkiyoM kI sevA kara rahe haiN| mahasroM hI Aparezana rupayA dUsare mandira ke kArya meM lagAnA zAstra viruddha nahI unhoMne isa bIca meM kie hai aura zAyada kaI lAkha rogiyoM hai| jina sthAnoM meM jainoM kA nivAsa hai parantu bhAiyoM kI kA ilAja kiyA hai aura sabase bar3I khUvI kI bAta yaha hai asamarthatA ke kAraNa mandira nahIM bana sakA hai vahA~ adhiki yaha kartavya unhone kigI paropakAra kI bhAvanA se kAza rupaye vAle mandiroM ko vahAM mandira banavA denA nahI kiyA, balki vaha samajhA hai ki gore logoM ne kAle cAhiye / ' Adamiyo para jo atyAcAra kie hai. unake prAyazcitta "jaina sAhitya prakAza aura usakA pracAra bhI jainadharma svarUpa hI meM unakI kucha sevA kara rahA hai| kI unnati meM parama sahAyaka hai| isaliye usakI rakSA kucha varSa pahale maine par3hA thA ki saMsAra meM prabhu IsA- vRddhi karanA hamAre liye Avazyaka hai| karma siddhAnta, jIva masIha ke tIna anuyAyI sabase mahAna mAne jA sakate haiM- siddhAnta, bhAva vivecanA, kathAkrama se cAritra nirupaNa Adi elbarTa svAiTajara, dInabandhu aiNDa ja aura kAgAvA / inameM jaina dharma ke sabhI aMgo kA yadi pramAra kiyA jAya to jaina se dInabandhu aiNDa ja ke sAtha varSo taka kAma karane kA maukA dharma se jagat kI bahubhAga janatA kA hita ho sakatA hai| majhe milA thA aura jApAna ke gAMdhI kAgAvA ke darzana bhI parannu jitanA sAhitya prAja hamAre sAmane upalabdha hai vaha maine kie the / mere mana meM abhI eka lAlasA bAkI hai- abhI aparyApta hai parama pUjya jainAcAryoM kI abhI bahuta sI yAnI kabhI-na-kabhI ahiMsA ke pujArI elbarTa svAiTajara kRti yatra tatra bhaMDArI meM chipI huI hai| IDara, nAgaura ke caraNasparza karane kii| Adi sthAno meM aneka uttama granthoM kA bhanDAra hai| una (sastA sAhitya maMDala nyU dehalI dvArA prakAzita saba granthoM ko prakAza meM lAne kI bI jarUrata hai| yadi setubandhu pastaka se sAbhAra) ye graMtha prakAza meM na Aye to bar3e duHkha kA viSaya hogA ki Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anekAnta varSa 15 bahuta se amUlya tatva ratna yoM hI naSTa bhraSTa ho jaayeNge| thA ki vahAM kama kharca meM isakA prakAzana ho sakegA kiMtu phira to prAcAryoM kI kRti ke lopa se hamArA vinaya bhAva duHkha yahI hai ki vahA~ jAkara bhI patra kA pATha varSa taka kahAM taka bar3hA huA evaM prazaMsanIya samajhA jAyagA ise prakAzana nahIM ho skaa| Apa loga hI soceN|" patra ke varSa 2 kI prathama kiraNa meM pATha barSa ke aMtaHTRA nAma ke mevA. rAla ke sambandha meM zrI mukhtArasAhaba ne likhA hai ki zrama ko kholane aura usakA saMcAlana karane ke liye san ne aura usakA saMcAlana karane ke liye sana "janavarI san 1934 meM bAbU choTelAla jI ne anekAnta 1926 kI mahAvIra jayantI ke zubha avasara para jaina samAja ko punaH prakAzita karane kI icchA vyakta kI aura patra dArAvara sthApita kiyA gayA aura mamata dvArA sUcita kiyA ki maiM anekAnta ke 3 sAla ke ghATe ke bhadrAdhama ne apane uddezya kI siddhi ke liye 'anekAnta lie isa samaya 3600) ru. eka muzta bheMTa karane ke lie patra nikaalaa| prastuta hU~ Apa use aba zIghra hI nikaaleN| uttara meM maine anekAnta cirasthAyI bane (mukhtArasA0) ne likha diyA ki maiM isa samaya vIra sevA mandira ke nirmANa kArya meM lagA hai-jarA bhI avakAza mujhe yaha jAnakara atIva prasannatA huI ki jainapurAtatva nahI hai| kA pramukha patra 'anekAnta' kA purnaprakAzana prArambha ho rahA tatpazcAt lAlA tanasukharAyajI jaina dehalI ne patra hai / isa avasara para isakI purAtana gati-vidhiyoM para prakAza ke do varSa kA ghATA sahana karane kA prAzvAsana diyA taba DAlanA Avazyaka samajhatA huuN| prATha varSa bAda patra 1-11-1938 se nikalanA prArambha anekAnta digambara jaina samAja kA to pramukha sAhityika humA / cauthe varSa meM 10 sajjanoM ne 826) ru0 sahAyatArtha gaveSaNAtmaka patra rahA hI hai kintu isase hindI sAhitya pradAna kie| kI bhI kama sevA nahIM huii| isake dvArA bahuta se prAkRta san 1948 meM anekAnta ke naveM varSa meM bhAratIya jJAnahindI, saMskRta, apabhraMzake ajJAta lekhaka evaM grantha prakAza meM pITha kAzI ne patra ko kAphI ghATe meM prakAzita kiyA aura aae| eka varSa bAda patra jJAnapITha se pRthak hokara 7 mAha taka nahI ___ isa patra kA itihAsa jahA~ hameM isakI gaurava-gAthA se nikalA tatpazcAt julAI 1949 meM dehalI se prakAzita huA avagata karAtA hai vahAM hameM kucha zikSA bhI detA hai ki gave. patra ko barAbara ghATA lagatA rahA aura 10 veM varSa ke anta SaNAtmaka patra cAlU rakhanA, vizeSataH digambara jaina samAja meM ki0 11-12 meM mukhtAra sA0 ne sUcanA dI ki 15 mAha meM asAdhya nahIM to ati zrama sAdhya avazya hai / ke arse meM patra ko DhAI hajAra ke karIba ghATA rahA / ___Aja se 32 varSa pUrva vIra ni0 saM0 2456 meM dehalI samAja se kevala 268 ) kI sahAyatA prApta huI . ... ke samantabhadrAzrama se anekAnta kA prathama aGka nikalA thaa| aisI sthiti meM jaba taka isa ghATe kI pUrti nahIM ho jAtI prathama varSa meM patra ko 6220) kA ghATA rahA aura taba taka Age ke lie koI vicAra hI nahIM kiyA jA saMsthA ke sadasyoM se prApta sadasyatA sahAyatA Adi kI sakara AmadanI jor3ane para 1252%) kA ghATA rhaa| isa para bhI koI ghATe ko vahana karane ke lie taiyAra samantabhadrAzrama evaM anekAnta ke saMcAlana ke lie nahIM hue prataH Der3ha varSa taka patra banda rhaa| isa bIca meM dehalI upayukta nahIM samajhA gayA, ataH vIra sevaka saMgha kI bahuta se bhAI mukhtAra sA0 ko anekAMta ko prakAzita karane kAryakAriNI ne tA. 26-10-1930 ko samantabhadAthama ke lie prerita karate rahe kintu kisI bhI prakAra se zrI evaM anekAMta ko sarasAvA le jAne kA nirNaya kiyA aura mukhtAra sA0 patra ko prakAzita karane ke liye taiyAra nahIM navambara san 1930 meM vahA~ le bhI ge| anekAnta kA hue| akTUbara san 1944 meM zrI mukhtAra sA0 kalakattA sarasAvA se prakAzana karanA to isalie taya kiyA gyaa| (1) anekAnta varSa 1 ki0 12 pR0 668-666 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ge| "vahIM anekAnta ko sthAyitva pradAna karane evaM saMcAlaka asamartha rhe| isI kAraNa na to patra ke grAhaka hI sucAru rUpa se calAne ke lie saMrakSakoM aura sahAyakoM kA bar3he aura na isako lekhakoM kA hI sahayoga milaa| mAyojana karanA aura unheM patra sadA bheMTa svarUpa vartamAna meM prAcIna sAhinyAnvepaNa ko mahattvapUrNa diyA jAnA taya huA / bAbU nandalAla sarAvagI (zrI choTe sthAna diyA jAne lagA hai evaM samAja meM vibhinna sthAnoM lAla jI ke anuja) kI 1500) ru. kI sahAyatA ne isa para-jayapura, AgarA, vArANasI eTA prAdi-aneka mAyojanako vizeSa protsAhana diyaa| kalakattA me 13 vidvAna anveSaNakArya meM lage huye hai unakI zodhapUrNa racasaMrakSaka evaM sahAyaka bana gye| nAoM-lekhoM evaM prabandhoM ke prakAzana ke lie samAja saMrakSakoM evaM sahAyakoM se prApta sthAyI phaNTa ke lie meM sAdhana sampanna saMsthAoM evaM patroM kA prAyaH abhAva hI sArI rakama 6566)ru. 103, 11 ve evaM 12 veM varSa ke hai ata: aisI sthiti meM vIra sevA maMdira (samaMtabhadrAzrama) ghATe meM pUrI kara dI gaI aura phira bhI 8-) kA dvArA anekAMta kA puna. saMcAlana mAgata yogya hI hai| ghATA pUrA nahI ho mkaa| sthAyI phaNDa kI rakama cAlU anta me zrI mukhtAra sA. kI una sevAmoM ko yAda kharca meM lagAkara patra kA sthAyitva samApta kara diyA karanA jarUrI hai jo unhoMne apanI lekhanI dvArA patra ko gyaa| cAlU kharca na to vIra sevA mandira ne hI aura na kii| bAbU choTelAla jI jaina ne bhI samaya 2 para mukhtAra sA0 ke TrasTa ne hI vahana kiyaa| 13 veM varSa meM na kevala svayaM Arthika mahAyatA dI apitu auroM se bhI 1492 )eva 14 varSa meM 5500) ru. se adhika dilAI evaM patra kA sampAdana bhI kucha samaya vahana kiyA / kA ghATA rahA / ataH julAI man 57 se patra banda hI ho aba bAbU choTelAla jI kI hI preraNA aura unake adhygyaa| vasAya kA pariNAma hai ki "anekAMta' kA punaH darzana ho ima prakAra patra ne apanaM 14 varSa kA samaya 28 varSoM rahA hai| me pUrNa kiyA hai| patra meM lagAtAra ghATA laganA rahA jisa aMta meM isa bhAvanA ke mAtha lekha mamApta kara rahA hU~ ke kAraNa patra cAlU nahIM rakhA jA sakA phira bhI yaha tathya ki yaha patra sthAyitva prApta kare evaM jaina samAja hI nahI satya hai ki isa patra ne digambara jaina samAja meM itihAsa apitu, bhArata ke godha patroM meM agragaNa bane evaM jaina aura mAhityAnvepaNa ko mahattvapUrNa sthAna diyA / kintu mAhitya evaM saMskRti kI purAnana sAmagrI ko prakAza meM phira bhI samAja kI sAhityika abhiruci banAne meM isake lAtA rahe / eva maulika sAhitya-sRjana kA srota bane / vIra mevA mandira aura "anekAnta" ke mahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 250) zrI bI0 mAra0 mI0 jaina, kalakattA 500) zrI rAmajIvanadAsa jI marAvagI, kalakattA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicanda, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) zrI campAlAla jI marAvagI, kalakattA 500) zrI baijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 15.0) zrI kastUracanda jI aAnandIlAla, kalakattA 251) zrI rA. bA. harabacanda jI jaina, rAMcI 150) zrI kanhaiyAlAla jI mItArAma, kalakanA 25.1) zrI amaracanda jI jaina (pahAr3ayA), kalakattA 150) zrI pa0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 25.1) zrI sa0 mi. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 150) zrI mAlIgama jI marAvagI, kalakattA 250) zrI vazIdhara jI jugalakizora jI, kalakatA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pADayA, kalakattA 250) zrI jugamandiradAga jI jaina, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 15.0) zrI zivaracanda jI sagavagI, kalakattA 10) zrI mahAvIrapramAda jI agravAla, kalakanA 150) zrI murendranAtha jI narendranAtha, kanakanA 100) zrI mpacanda jI jaina. kalakanA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana (1) purAtana jainavAkya-sUcI -- prAkRta ke prAcIna 46 mUla-graMthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantha uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya vAkyoM kI sUcI | sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DAkTara kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA ( Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie ghatIya upayogI, bar3A sAija, sajilda (jisakI prastAvanAdi kA mUlya alaga se pA~ca rupaye hai.) 15) (2) Apta- parIkSA - zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara - viSaya ke sundara sarasa rAjIva vivecana ko lie hue nyAyAcArya paM0 darabArImAna jI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdi se yukta, sajilda / 8) (3) nyAya dIpikA tathA samAdhitaMtra aura ipTopadeza ye tInoM va dhanupalabdha hai (4) svayambhU stotra - samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda, chandaparicaya samantabhadra - paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayoga kA vizleSaNa karatI huI mahatva kI gaveSaNApUrNa 106 pRSTha kI prastAvanA me suzobhita >) (2) stutividyAsvAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jInane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIgaNa kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda- sahita / 211) ( 6 ) adhyAtmakamalamArtaNDa - paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalla kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda sahita 811) aura mumtAra zrIjugalakizora kI 70 pRSTha ko vistRta prastAvanA meM bhUSita / ( 9 ) yuvatyanuzAsana -- tattvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi me alaMkRta sajinda 11 ) (111) " -- (8) zrIpurapArzvanAthastotra - prAcArya vidyAnanda racita mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / (1) zAsana catuzikA ( tIrthaparaciya ) muni madanakonikI 13vIM zatAbdI kI racanA hindI anuvAda sahita || ) (10) samIcIna dharmazAstra svAmI samantabhadra kA gRhasthA cAra viSayaka pratyutama prAcIna grantha, mukhyAnAra zrI jugalakizorajI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta sajilda 3) (11) jainagrazasti saMgraha - saMskRta aura prAkRtake 171 aprakAzita graMthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa mahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnandazAstrI kI itihAsa sAhitya viSayaka paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / 1 - ... ... 4) (12) anityabhAvanA - grA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, mukhtArazrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (13) tatvArthamUtra ( prabhAcandrIya) mukhtArathI ke hindI anuvAda tathA vyAruza se yukta (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha kSetra | ... vRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra loka pramANa varNisUtra likhe zAstrI upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I ma.Ija ke kAgaja, aura kapaDe ko pakkI jilda ... 1) (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha = ), (16) samantabhadra vicAra-dIpikA = ) | (17) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda ( vIra zAsana saMgha prakAzana) 8) ( 1 = ) jaina graMtha prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraMza ke 116 aprakAzita graMthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa sagraha itihAsa prakAzaka - premacanda vIra sevA mandira ke liye nayA hindustAna prema, dillI meM mudrita 1) 78 graMthakAroM ke paricaya zrAra unake pariziSToM sahita / sampAdaka paM0 paramAnanda zAstrI mUlya sajilda 10 ) (12) kasAya pAhUDa sunamUna pratha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI gaNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yatisampAdaka paM0 hIrAlAla jI siddhAMta 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa 20 ) ... Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jUna 1962 hai mAsika cnkaal satsAhitya kA nirmANa unhIM vyaktiyoM dvArA saMbhava hai, jinhoMne apane jIvana ko saMyama aura sAdhanA se pavitra kara liyA hai| sampAdaka DaoN0 prA0 ne0 upAdhye, zrI ratanalAla kaTAriyA DaoN. premasAgara jaina, zrI yazapAla jaina Grant samantabhadrAzrama (vIra sevA maMdira) kA muravapatra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI anekAnta ke stambha vardhamAna-jina-stuni. 46 1. aitihAsika mahApuraSa 'darzana' kA artha 'milanA stambha meM tIrthakara, prAcArya, tyAgI, bhaktajana, rAjA, -zrI pa0 ratanalAla kaTAgyiA 50 matrI, zUravIra, dharmavIra, karmavIra, dAnavIra aura haribhadra dvArA ullivita nagara grantha kAge ke paricaya rheNge| -DA0 namicanda jaina 51 2. anusandhAna aura siddhAnta jaina apabhraMza kA madhyakAlIna hindI ke itihAga aura sAhitya sambandhI zodha- khoja ke aura bhakti kAbya para prabhAva-DA0 premasAgara jaina 57 maiddhAntika lekha rhege| jaina sAhitya meM mathuga-DA. jyotiprasAda jaina 3. gaurava-gAthA ajJAta hindI kavi Tekacanda va unakI racanAe~ -zrI agaracanda nAhaTA jaina pUrvajoM ke dvAga kI gaI lokasevA aura gaurava gAthA ke lekha rhege| ganI magAvatI -zrI satyAzrama bhAratI graMtha evaM grathakAroM ko bhUmi-rAjasthAna 4. tIrya, mandira aura guphA DA0 kastUracanda kAmalIvAla prAcIna jaina tIrtho, madige, gaphAoM aura mUrtiyo Adi kASThAmaMdha sthita mAthura saMgha-gurvAvalI ke paricaya diye jaayge| -paM0 paramAnanda jaina zAstrI 5. kathA-kahAnI - kavi jagatarAma muca aura bhAvapUrNa paugaNika, ainihAsika tathA rAjanApura vinagvinI kI dhAnu pratimAga mAlika kahAniyAM rhegii| -thI bAlacanda jaina ema010 85 6. nArI samutthAna aihola kA zilAlekha striyoM ko UMcA uThAne aura kartavyaniSTha banAne vAle --zrI pa0 ke0 bhujAvalI gAmbI 87 lekha rheNge| zrIkSetra baDavAnI 7. subhASita maraNayAM -pro0 vidyAdhara joharApurakara jIyana - jyoti jagAne vAlI mUktiyoM kA makalana tattvopadeza-chahaDhAlA : eka samAlocana rhgaa| -zrI paM. dIpacanda pANDyA sAhitya-samIkSA - DA.premasAgara -sanAlocanA ke liye sAhitya nimna pate para bheje| * 190dutputsdedehatebabeetlestosdedesibabattestestantshitalestedesbadeshbabsbaleked.hastant shastarankoshisthetesh shashutosd.shth..d.npohtop-de-bedeuba-tha pada - anekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM hai| totre. detast vyavasthApaka 'anekAta' vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, dehalI-6 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ groma ahama anakAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhavidhAnam / sakalanaya vilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varya 15 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6 kiraNa, 2 ) jyeSTha zuklA 12, vIra nirdhAraNa saM0 2488, vikrama saM0 2016 / san 1962 vardhamAna-jina-stutiH prajJA sA smaratIti yA tava zirastadyannataM te pade, janmAdaH saphalaM paraM bhavabhidI yatrAzrite te pade / mAMgalyaM ca sa yo ratastava mate gI: seva yA tvA stute, te jA ye pragatA janAH kramayuge devAdhidevAya te / -svAmI samantabhadrAcArya artha-De devAdhideva ! vRddhi vahI hai jo ki aApako smaraNa kare-ApakA dhyAna kare, marataka vahI hai jo ki Apake caraNo meM gata rahe-jhukA rahe, janma vahI saphala aura zreSTha hai, jisame sasAra paribhramaNa ko nATa karane vAle Apake caraNoM kA Azraya liyA gayA ho, pavitra vahI hai jo ki Apake mata me anurakta ho, vAgI vahI hai jo ki ApakI mnati gare aura buddhimAna paNDitajana ve hI hai jo ki aApake donoM caraNoM meM nata rheN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'darzana' kA artha 'milanA' lekhaka -- zrI ratanalAla kaTAriyA saMskRta meM darzanArthaka jitanI bhI dhAstue~ haiM, unakA artha 'milanA' bhI hotA hai / udAharaNa ke lie nimnaHtrita padya para dRSTi dIjie "riktapANinaM pazyet rAjAnaM devatA guru" yahA~ 'pazyet' kiyA hai, jisakA parva ghara 'dekheM' kiyA jAya to ThIka nahIM lagatA aura nirdoSa bhI nahIM rahatA hai; usakI jagaha 'mileM artha 'kayA jAya to jyAdA acchA lagatA hai aura nirdoSa bhI rahatA hai| uparyukta pUre padya kA ThIka artha isa prakAra hogA "khAlI hAtha rAjA, devatA aura guru se nahI mile" / kozoM meM bhI darzanAka pAtuyoM dhIra zamdoM kA parva"milanA, sAkSAtkAra, mulAkAta" bhI diyA hai / aMgrejI meM bhI darzanArthaka 'See' dhAtu kA prayoga Visit, Meet milanA, bheMTa karanA ke artha meM bhI pAyA jAtA hai| yaha tathya dRSTi meM na hone se kucha vidvAn maMpAbakoM anuvAdakoM ne isa viSaya meM galatiyoM kI haiN| udA haraNa ke taura para unake 2-3 namUne nIce die jAte hai(1) DAgama pavalA TIkA pustaka 1 pRSTha 71 (prastAvanA pRSTha 12, pariziSTa pRSTha 27) likhA hai - "jiNapAliyaM daTThUNa pupphayaMtAiriyo vaNavAmavisayaM - samIkSA yahA~ 'paNa' kA jo dekhakara' yA 'dekhane ke lie kiyA hai vaha ThIka nahI hai| isakI jagaha 'milakara yA 'milane ke lie karanA cAhie / gado"-- artha - jinAlita ko dekhakara athavA dekhane ke lie bhUtabali bhI draviDa deza ko prasthAna kara gaye / puSpadaMta yAcArya banavAsa deza ge| 'dekhane ke lie' artha me yaha bhAva 'jinapAlita' yA to koI choTe se jinheM dekhane ke lie puSpadaMtAcA donoM bAteM nahIM thIM / gragara donoM jhalakatA hai ki zizu the yA bImAra the vanavAsa deza ge| kintu bAteM hoM bhI to kisI muni ke lie aisA karanA ucita nahIM hai, yaha usakI padacaryA ke virudva hai / prata 'daNa' kA artha 'dekhane ke lie' karanA samucita nahI hai, usakA artha 'milane ke lie karanA caahie| yaha pra phabatA huA hai aura isase abhivyakti bhI ThIka hotI hai / puSpadatAcArya kA nipAlita se milane kA uddezya unheM dIkSA dekara siddhAMtasUtra paDhAne kA thA, yaha dhavalA TIkA ke usI prakaraNa meM Age batAyA hai / (2) uparyukta prakaraNa iMdranaMdi kRta zrutAvatAra meM isa prakAra hai varSAkAlaM kRtvA viharantau dakSiNAbhimukhaM / 11 // jagmaturaSa karahATe tayoH sa yaH puSpadaMtanAma muniH / janapAlitAbhiyAna dRSTvAsI bhAgineyaM svaM / / 136 / / davA dIkSAM tasmai tena samaM dezametya vanavAsam / tIca bhUtabalara mathurAyAM draviDadeze'sthAt / 133 / (tatvAnuzAsanAdi 105) 'jaina siddhAta bhAskara, bhAga 3 kiraNa 4' meM paM. va jugala kizora jI mukhtAra ne dhavalAdi ke grAdhAra para "zrutAvatAra kathA" likhI hai, usake pR0 130 para mukhtAra mA0 ne likhA hai "vaSayoga ko samApta karake tathA jinapAlita ko dekhakara puSpadaMtAcArya to vanavAsa deza ko cale gae aura indranaMdizrutAvatAra me jinAlita ko puSpadata vA bhAnajA likhA hai aura dakSiNa kI ora vihAra karate hue donoM maniyoM ke kahA pahu~cane para usake dekhane kA ullekha kiyA hai|' garbhAdhA mustAra sAhaba ne bhI jo dekhakara' aura 'dekhane kA' zabda prayoga kiyA hai vaha ThIka nahIM hai, usakI jagaha 'jinapAlita se milakara aura usase milane vA zabda prayoga honA cAhie / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haribhadra dvArA ullikhita nagara lekhaka-DA0 nemicanda jaina jaina sAhitya meM grAma, nagara, kheTa, kavaMDa, maDamba, paTTaNa, taTa se veSTita ko saMvAhana aura parvata para rahane vAle grAma droNa savAhana aura durgATavI kA ullekha pAtA hai| jisa ko durgATavI kahate hai / haribhadra ne apanI "samarAiccakahA" gAMva ke cAroM ora dIvAleM rahatI hai vaha grAma kahalAtA hai| nAmaka racanA meM grAma', nagara, paTTaNa, gAra', jisake cAroM ora dIvAleM hoM tathA jo cAra daravAjoM se maDamba' aura DroNa' kA ullekha kiyA hai| bhI yukta ho vaha gAMva nagara kahalAtA hai| nadI pora pavato haribhadra ne batAyA ki nagara bahuta sundara hotA thaa| se vepTita rahane vAle Iva ko maDamba; jahAM ratna utpanna usake cAroM ora prAkAra rahatA thaa| parigyA bhI nagara ke hote hai use paTTaNa; nadI veSTita grAma ko droNa; upa-samudra cAroM ora rahatI thii| nagara meM pradhAna cAra dvAra rahate the, jiname kapATa lage rahate the| yAtAyAta ke lie nagara meM indranandi zrutAvatAra ke zloka 132 meM jo 'dRSTvA ' sar3akeM hotI thii| trika, catuSka' aura catvara nagara ke pada hai, usakA artha 'dekhakara' karanA galata hai / usakA artha mArgoM kI saMjJAe~ pAtI hai / jahAM tIna rAr3o milatI hoM, 'milakara' karanA caahie| use trika; cAra sar3ake milatI ho, use catuka aura jahAM (3) guNabhadrakRta uttarapurANa, parva 62 zloka 128 cAra se bhI adhika rAste hoM, use catvara kahate the| jahAM "nApUrvo naH sa pazyatAm" kA artha jJAnapITha prakAzana pR0 bahuta me manuSyoM kA yAtAyAta ho vaha mahApatha aura 146 meM isa prakAra kiyA hai sAmAnya mArga ko patha kahA jAtA thaa| haribhadra ne utsavoM "hamAre liye yaha apUrva prAdamI nahI, jisameki dekhaagaave"| ke avasara para nagara ko sajAne aura usake mArgo ge samIkSA- yahA~ 'pazyatAM' kA artha jo dekhA jAva' mugandhita puSpa yA sugandhita cUrga vikIrgA karane kA ullekha kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai, usakI jagaha 'milA jAve' karanA kiyA hai| nagara ke bAjAro ko sIdhI eka remA meM banAyA samucita hogaa| jAtA thaa| nagara meM tAlAba banAne kI bhI prathA thii| isI taraha Age zloka 130-"nAhameSyAmi taM dRSTu prAcArya haribhadra ne nimnalikhita nagaroM kA apanI miti pratyabravIdasau" kA artha isa prakAra kiyA hai ukta racanA meM ullekha kiyA hai jinakA maMkSipta vivecana "tripaSTa ne kahA ki-mai use dekhane ke lie nhiijaauuNgaa|" yahAM kiyA jAtA hai| samIkSA yahA~ bhI 'draSTum' kA artha 'dekhane ke lie', 1. dahA pR0 118 kiyA gayA hai kintu vaha ThIka nahIM hai| 'milane ke lie' 2. sama0 ke pratyeka bhava meM artha honA caahie| 3. sama0 pR0 27 isa taraha uparyukta prakaraNoM meM darzanArthaka kriyAoM kA 4. sama0 pR0 27 'milanA' artha karanA hI susaMgata hai| 5. mama0 pR0 27 darzanArthaka dhAtupoM kA 'dekhanA artha zAbdika hai aura 6. sama0 pR0 27 'milanA' artha bhAvAtmaka hai, jahA~ jaisA saMgata ho vaisA hI 7. sama0 pR. 6, 326 artha karanA cAhie tabhI vaha phabatA hai aura ThIka abhi- 8. vahI vyakti hotI hai| 6. vahI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 vartamAna meM campA nagarI bhAgalapura ke eka kinAre para meM sAtavIM zatAbdI meM zivapUjA kA ghara-ghara pracAra thaa|' sthita hai| isakA sTezana nAthanagara hai| cInI yAtrI harSacaritra meM thAnezvara meM hone vAlI upaja, pazusampatti, hvenasAMga ne apane yAtrA vivaraNa meM campA kI samRddhi kA dhanasaMpatti evaM usake sAMskRtika vaibhava kA sundara vargAna jikra kiyA hai| kiyA hai| isameM sandeha nahI ki sAtavI-pAThabI zatAbdI 20. jayapura-haribhadra ne isa nagara ko aparavideha ke sAhitya me isa nagara ko mahatvapUrNa sthAna prApta thaa| meM batalAyA hai / isakA varNana karate hue likhA hai ki "aparavideha khette aparimiya guNaNihANa tiyasapuravarANu 3. dantapura -mahAbhArata ke anusAra dantapura kaliga gAri ujjANA rAmabhUsiyaM samatthame iNi tilayabhUyaM jayauraM 3 ko rAjadhAnI thii| ise dantakara bhI kahA gayA hai| nAma nayara ti"-aparavideha kSetra meM aparimita guNoM kA 24. pATalApatha'--isa nagara kI sthiti kA parijJAna bhANDAra indrapurI kA anukaraNa karane vAlA udyAna aura vivadhatIrthakalpa se hotA hai / isa grantha meM pATalA me nemipArAmoM se vibhUpita samasta pRthvI kA tilaka svarUpa nAtha jinAlayake hone kA ullekha hai| hamArA anumAna hai jayapura nAma kA nagara hai / isa varNana se bhI jJAta hotA ki saurASTra meM kahI isa nagara kI sthiti rahI hogii| hai ki ukta jayapura vartamAna jayapura se bhinna hai| 25. pATalIputra'--gaMgA ke taTa para avasthita yaha 21. TaMkanapura'-hamArA anumAna hai ki yaha Takkana bahuta prasiddha purAnA nagara hai / jaina sAhitya meM batAyA gayA pura honA cAhie / Takkanapura ke sthAna meM TaMkanapura likhaa| gayA hai ki kuNika ke paraloka gamana ke uparAnta usakA gayA hai| isakI sthiti vipAzA aura sindhu nadI ke madhya putra udAyI campA kA zAsaka niyukta huyA / vaha bhI apane bhAga kA pradeza Takka yA vAhIka kahA jAtA thaa| zAkala pitA ke sabhAsthAna, zrIr3AsthAna, zayanasthAna prAdi ko yA syAlakoTa Takka deza kI rAjadhAnI thii| isameM bhadra dekhakara, pUrva smRti jAgrata ho jAne se udvigna rahatA thaa| aura pAradR deza bhI sammilita the| rAjataraMgiNI me Takka usane pradhAna prAmAtyo kI anumati se nUtananagara nirmANArtha kI sthiti candrabhAgA yA cinAva ke taTa para mAnI gaI hai| pravINa naimittiko ko adiza diyaa| bhramaNa karate-karate kuvalayamAlA ke anusAra vAhIka yA paJcanada deza Takka ve gaMgA ke taTa para prAya / gulAbI puppoM se susajjita kahA jAtA thaa| chaviyukta pAli vRkSoM ko dabakara ve pAzcaryAnvita hue| 22. thAnezvara'-prAcIna kurukSetra kA yaha eka tara kI TahanI para cApa nAmaka pakSI muMha khole baiThA thaa| bhAga thaa| kurukSetra meM pAnIpata, sonapata, aura thAnezvara kIr3e svayaM usake guha meM yA par3ane the| isa ghaTanA ko taka kA bhUbhAga zAmila thaa| isa kA eka anya nAma sthANu dekhakara ye loga socane lage ki yahAM para nagara kA tIrtha bhI milatA hai| sAtavI zatAbdI meM ise samrATa harpa nirmANa hone se rAjA ko lakSmI kI prApti hogI / phalataH kI rAjadhAnI hone kA gaurava prApta huA hai| mahAkavi usa sthAna para nagara kA nirmANa karAyA, jisakA nAma bANabhaTTa ne isa nagara kA bar3A hRdaya-grAhya varNana kiyA hai| pATaliputra rakhA gayA / ' vartamAna meM yaha nagara paTanA ke vahA~ muniyoM ke tapovana, vezyAnI ke kAmAyatana, lAsakoM nAma se prasiddha hai aura vihAra kI rAjadhAnI hai| saMskRta kI saMgItazAlAeM, vidyArthiyoM ke gurukula, vidagdhoM kI ____ sAhitya me pATaliputra bahuta priya nagara rahA hai| viT goSThiyA~, cAraNoM ke mahotsava samAja the| zastropajIvI, gAyaka, vidyArthI, zilpI, vyApArI, bandI, bauddha bhikSu 3. DA0 vAsudeva zaraNa agravAla dvArA sampAdita mAdi sabhI prakAra ke loga vahA the| thAnezvara ke ilAke harSa carita eka sAMskRtika adhyayana pR055 6. vahI, pR0 75 4. sama0 pR0 526 1. sama0 pR0 172 5. vahI, pR0 713 2. vahI, pR0 181 6. vahI, pR0 336 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 haribhadra dvArA ullikhita nagara 26. pundravardhana' - isa nagara kI sthiti baMgAla ke pAnI kI aneka bAvar3iyA~, kueM, tAlAba aura nadiyAM maujUda mAladA jile meM hai / kauTilya ke arthazAstra meM bhI isa nagara thiiN| yahAM bANagaMgA aura gaDakI nadI kA saMgama hotA thaa| kA nAma pAyA hai tathA ise haribhadra ne puNDra nAmaka eka rAmAyaNa (1 / 48) meM bhI mithilA kA ullekha pAtA hai, janapada batalAyA hai| vartamAna bogarAjile kA mahAsthAna yahA~ ise janakapurI bhI kahA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne gar3ha nAmaka grAma para janapada meM thaa| kaniMghama ne isa nagara yahA~ aneka cAturmAsa vyatIta kiye the| isa nagarI ke cAra kI samatA mahAsthAna gaTa se kI hai, yaha vardhana kuTI se daravAjoM para cAra bar3e bAjAra the| 12 mIla pazcima hai| mahA bhArata (sabhAparva 78, 63) meM 33. ratnapura-isa nagara kI sthiti kogala janapada AyA hai ki puNDa ke rAjA dukala Adi lekara mahArAja meM thii| vividhatIrthakalpa meM dharmanAtha kI janmabhUmi ratnapura yudhiSThira ke rAjasUya yajJa me upasthita huye the| kauTilya meM mAnI gaI hai| yaha nagara vyApAra kI dRSTi se bahuta ke arthazAba (adhyAya 32) meM likhA hai ki pur3a deza kA samRddhazAlI thaa| vastra zyAma aura maNi ke samAna snigdha varNa kA hotA 34. rathanUpura-cakravAlapura--haribhadra ne anusAra thaa| haribhadra ne ise amarAvatI ke samAna batAyA hai| yaha vijayArddha kI dakSiNa gheNI kA eka nagara hai| dakSiNa 27. brahmapura-pUrva dizA meM vartamAna prAsAma meM theNI ke 50 nagaroM meM se yaha bAIsavAM nagara par3atA hai| isa nagara kI sthiti thii| 35. rathavIpura"-haribhadra ke nirdegAnumAra yaha bharana28. bhaMbhAnagaraharibhadra ne vijaya ke antargata isa kSetra kA eka nagara hai| isakI sthini minIpurake prAge aura nagara kI sthiti mAnI hai| hamArA anumAna hai ki yaha ilAhAbAda ke pahale honI cAhiye / nagara prAmAma meM yahI avasthita thaa| 36. rAjapura-vijana meM gajapura kA nirdeza hari26. madanapura-haribhadra ne isakI sthiti kAmarUpa bhadra ne kiyA hai, para yaha vartamAna meM saurASTra me avasthita AsAma geM mAnI hai| eka nagara hai| 30. mahAsara - yaha vartamAna meM mAra nAma kA 37. lakSmInilaya -grAmAma meM ima nagara kI sthiti sthAna hai jo dayAra se 40 mIla dakSiNa narmadA ke taTa para hI avasthita hai| 38. vardhanApura- -uttarApatha ge ma nagara kA nirdega 31. mAkandI'-- ima nagara kI sthiti hastinApura ke haribhadra ne kiyA hai / vartamAna meM yaha kannIja ke prAga-gAma prAma-pAma rahI hogii| mahAbhArata (5 / 72-76) meM batAyA sthina koI nagara hai| gayA hai ki yudhiSTara ne duryodhana me pAca pAMca sau gAva mAga 36. vasantapura'---gajagRha ke pAma kA eka nagara / the, unameM se eka mAkandI bhI thaa| 32. mithilA* ---mithilA vidaha (tirahata)kI pradhAna vamantapura kA gaskRta sAhitya meM bhI ullekha pAyA hai| nagarI thii| haribhadra ne isakI prazasA kI hai| jaina sAhitya 40. vArANasI --- kAzI deza kI pradhAna nagarI hai| meM batAyA gayA hai ki yahAM bahuta se kadalIvana tathA mIre varuNA praura asi nAma kI do nadiyoM ke bIca meM pravariyA 1. vi| tI. ka0 pR067 3. vahI pR. 120 2. mama0 105 8. vahI, pR0 85.5. nathA 736 3, vahI, pR016 5. vahI, pa0125. 4. vahI, pR0 805 6. vahI, pR0 103 5. vahI, pa008 7. vahI,pa0 168 6. vahI pR0 108 8. vahI, pR0 711 1. samaH pR0 893 6. vahI, pR0 11 / 2. vahI pR0 181 10. vahI, pR0 845 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 hone se yaha vArANasI kahI jAtI hai| yaha gaMgA ke taTa 48. zrAvastI-zrAvastI kuNAla yA uttara kozala para hai| deza kI mukhya nagarI thI jo acirAvatI (rAptI) nadI ke 41. vilAsapura'-yaha vidyAdhara nagara hai / haribhadra ne kinAre avasthita thI / jaina aura bauddha sAhitya meM zrAvastI isakI sthiti vijayA meM mAnI hai| para yathArya meM kA bahuta vistRta varNana hai| zrAvastI meM cAra daravAje the, isakI sthiti mAlavA aura gujarAta ke madhya meM honI jo utaradvAra, pUrvadvAra, dakSiNadvAra tathA kevaTTadvAra ke nAma caahie| madhya pradeza kA prasiddha vilAsapura bhI saMbhavataH se pukAre jAte the| thAvastI meM pArzvanAtha ke anuyAyI haribhadra dvArA ullikhita vilAsapura ho sakatA hai| kezI muni tathA mahAvIra ke anuyAyI gotama svAmI ke 42. vizAkhabarddhana'-kAdambarI paTavI meM vizAkha- mahatvapUrNa saMvAda hone kA ullekha jaina granthoM meM mAtA hai| varddhana nagara kI sthiti batalAI gaI hai| bihAra meM prAdhu- Ajakala zrAvastI ke cAroM ora ghanA jaMgala hai| yaha goMDA nika bhAgalapura aura muMgera ke bIca imakI sthiti honI jilAntargata saheTa-maheTa sthAna hai| caahie| 46. zrIpura'-vividhatIrthakalpa ke anusAra zrIpura meM 43. vizAlA--pravantideza kI pradhAna nagarI antarikSa pArzvanAtha kI pratimA sthApita kI gaI hai / zrIpura kA nAma hai| kA nirmANa mAlI-sumAli ne kiyA hai| 44. barATanagara-yaha matsya pradeza kI rAjadhAnI 50. sAketa-pAyodhyA kA dUsarA nAma sAketa hai| thaa| mahAbhArata meM isakI carcA pAyI hai, yahA~ pAMDavoM ne 51. suzarmanagara-isa nagara kI sthiti gujarAta meM guptavAsa kirA thaa| grAdhunika dhaulapura, bharatapura aura kahI honI caahie| jayapura kA sammilita bhUbhAga vairATa deza kahalAtA thA aura 52. hastinApura -yaha nagara kurudeza kI rAjadhAnI vairATanagara sama..vataH bharatapura rahA hogaa| thaa| yaha jainoM kA pavitra tIrtha mAnA jAtA hai| kiMvadantI 45. zaMkhapura... haribhadra ne uttarApatha meM isa nagara hai ki ise hAstina nAma ke rAjA ne basAyA thaa| yaha vartakI avasthiti mAnI hai| vividha tIrtha kalpa meM batAyA hai ki mAna meM gaMgA yamunA ke dakSiNa taTa para meraTha se 22 mIla rAjagaha se jarAsandha kI senA aura dvArikAvatI se zrI dUra utara-pazcima koNa meM aura dillI se 56 mIla dakSiNakRSNa kI senA yuddha ke lie clii| mArga meM jahAM ye dono pUrva khaNDaharoM ke rUpa meM vartamAna hai| senAyeM minIM, vahA pariSTanemi ne zaMkhadhvani kI aura zaMkha- 53. kSitipratiSThita'-yaha rAjagRha kA dUsarA nAma pura nAma kA nagara bsaayaa| hai / jaina sAhitya meM rAjagRha ko kSitiprati pThata, caNakapura, 46. zaMkhavaddhana-haribhadra ke anusAra bharatakSetra meM RSabhapura tathA kuzAgrapura nAma se bhI abhihita kiyA gayA zakhabarddhana nagara kI sthiti hai| isa nagara kI saurASTra meM hai| jaina sAhitya ke anusAra rAjagaha meM guNasina, maMDiavasthiti rahI hogii| kuccha, moggarapANi Adi aneka caityagadira the| guNasila caitya meM bhagavan mahAvIra aneka bAra pAkara Thahare the| 49. zvetavikA-yaha kekayA deza kI prAcIna pahAr3iyoM meM ghire rahane ke kAraNa yaha nagara girivaja ke nAma rAjadhAnI hai| yaha zrAvastI ke uttarapUrva meM nepAla kI tarAI se bhI prakhyAta thaa| rAjagRha vyApAra kA bar3A kendra thaa| meM avasthita thaa| zvetavikA se gaMgA nadI pAra kara mahA- yahA~ se namazilA, pratiSThAna, kapilavastu, kusInArA grAdi vIra surabhipura pahu~ce the| bauddha graMthoM meM zvetavikA ko bhArata ke prasiddha nagaro ko jAne ke mArga bane hue the| vividhatIrthakalpa meM rAjagaha meM chattIsa hajAra gharoM ke hone setavyA kahA gayA hai| kA ullekha hai| vartamAna meM rAjagRha paTanA jile kA rAja1. sama. pR0 4125. vahI, pR0 737 gira hI hai| 2. vahI, pR0 6736 . vahI pR0 673 8. vahI, pR0 283 3. vahI, pR0 234 3. vahI pR0286% 312 7. vahI, pR0365-366 1. sama0 pu0698-366 4. vahI, pR0127; 175 4. vahI, pR0 285 2. vahI, pR0 336 5. vahI, pR0 671,6 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina apabhraza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva lekhaka-DA0 premasAgara jaina jisa bhAMti saMskRta zloka' aura prAkRta 'gAthA chanda unako bhASA janasAdhAraNa kI bhASA thI, ataH usame geyake lie prasiddha haiM, ThIka vaise hI apabhraMza meM 'dUhA' kA sabase parakatA adhika hai| zrI udyotanasUri (778 I.) kA yaha adhika prayoga kiyA gyaa| apabhraza kA tAtparya hai dUhA- kathana-ki apabhraMza kA prabhAva barasAtI pahAr3I nadiyoM kI sAhitya / yaha do bhAgoM meM bAMTA jA sakatA hai-eka to bhAMti beroka hotA hai aura praNayakupitA nAyikA kI bhAMti vaha jo bhAToM ke dvArA racA gayA aura jisameM zRMgAra, vIra yaha zIghra hI manuSyoM ke mana ko vaza meM kara letA hai - pAdi rasoM kI bhAvAtmaka abhivyakti hai| isake udAharaNa paramAtmaprakAza para pUrNarUpa se ghaTita hotA hai| jahA~ taka prAcArya hemacandra ke siddhahemazabdAnuzAsana' meM pracura bhAva dhArA kA sambandha hai, usameM bhI yogIndu kI udAratA mAtrA meM maujUda hai / dUsarA vaha, jipake racayitA bauddha spaSTa parilakSita hotI hai| ve kisI sampradAya athavA dharma siddha aura jaina sAdhaka the| tiloppAda, sarahapAda aura vizeSa kI saMkucita sImAnoM meM Abaddha nahIM hue| unhoMne kaNhapAda Adi kA dUhAsAhitya 'dohA-koSa' meM prakAzita mukta prAtmA kI bhAMti hI unmuktatA kA paricaya diyaa| ho cukA hai / jaina sAdhakoM kA sAhitya eka saMkalita rUpa unakA jina ziva aura buddha bhI bana skaa| unake dvArA meM to nahIM, kintu pRthak pRthak pustakAkAra yA kisI nirUpita paramAtmA kI paribhASA meM kevala jaina hI nahIM patrikA meM prakAzita hotA rahA hai / kucha aisA hai jo hasta- apitu vedAMtI, mImAMsaka aura bauddha bhI samA sake / unhoMne likhita rUpa meM upalabdha hai| ajaina zabdAvalI kA bhI prayoga kiyaa| paramAtmaprakAza paramAtmaprakAza apabhraza kA sAmarthyavAn graMtha hai / isake adhyAtma kA gratha hai, jaina yA bauddha graya nahIM / isake do adhiracayitA AcArya 'yogIndu' eka prasiddha kavi the| unakA kAroM meM 126 aura 216 dohe haiN| isa para brahmadeva kI samaya IsA kI chaThI zatAbdI mAnA jAtA hai|' unhoMne isa saMskRta TIkA aura pa. daulatarAma kI hindI TIkA mahattvagraMtha kA nirmANa apane ziSya prabhAkara bhaTTa ko adhyAtma kA pUrNa hai| yaha grantha DA. e. ena. upAdhye ke sampAdana meM viSaya samabhAne ke lie kiyA thA / ata usameM eka adhyA- bambaI se prakAzita ho cukA hai| paka kI saralatA, madhuratA aura punarAvRtti vAlI bAta yogasAra nAma ke grantha ke racayitA bhI yogIndu hI mAjUda hai| yogAndu na svaya svAkAra kiyA hai ki ziSya the / isameM 108 dohe haiM / isakA viSaya paramAtmaprakAza se ko samajhAne ke lie zabdo ko bArambAra doharAnA par3A milatA-jalatA hai| kinta isameM vaisI sarasatA nahIM hai / DA. ra rUpako kA bhI prayoga kiyA e0 ena0 upAdhye ne isakA bhI sampAdana kiyA hai / isakA gayA hai| unake padya komalatA aura mAdhurya se yukta haiN| prakAzana paramAtmaprakAza ke sAtha hI bambaI se huA thaa| 1. denie middhahemarAbdAnuzAsana, DA0 pI0 ela. 3. dekhie vahI, prastAvanA, paSTha 106 aura apabhraMza vaidya saMpAdita, bhaNDArakara proriyaNTala risarca insTI kAvyatrayI, gAyakavAr3a oriNTayala sIrIja, bar3audA, TyUTa se prakAzita, san 1936, aba saMzodhita zrI ela0 bI0 gAndhI likhita prastAvanA, saMskaraNa 1658 meM phira chapA hai|| pR067-68| 2. paramAtmaprakAza, DA0 e0 ena0 upAdhye likhita- 4. zrI brahmadeva IsvI terahavIM zatAbdI meM aura paM. prastAvanA, pR067| dolatarAma aThArahavIM zatAbdI meM hue the| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 sAvayadhamma dohA ke racayitA ko lekara do bhinna mata vairAgyasAra ke racayitA suprabhAcArya haiN| kaI dohoM haiM / DA0 e0 ena0 upAdhye ise lakSmIcanda kI racanA bata- meM unakA nAma pAyA hai| yaha kAvya sabase pahale DA. lAte haiM aura DA0 hIrAlAla jaina devasena kii| isa samaya velaNakara dvArA sampAdita hokara 'enalsa paoNva bhaNDArakara devasena vAlA mata hI pracalita hai| DA. hIrAlAla kA moriyaNTala risarca insTITyUTa' meM prakAzita huA thaa| sabase bar3A tarka yaha hai ki sAvayatra madohA devasena ke bhAva- saMskRta TIkA ke sAtha jaina siddhAnta bhArakara, bhAga 16, saMgraha' se bilkula milatA julatA hai| bhASA, zailI aura kiraNa 2, disambara 1:46 meM bhI chA cukA hai| kavi ne bhAvadhArA ke sAmya para racayitAoM kI sahI pahacAna hotI saMsAra kI krUratA aura vyarthatA dikhAkara jIva ko prAtmarahI hai| devasena mAlavA prAnta kI dhArA nagarI ke nivAsI darzana kI pora unmukha kiyA hai| isa kAvya meM dhana kI the| unhoMne vahA~ para hI san 633 I0 meM sAvayadhamma sArthakatA jinendra kI bhakti meM svIkAra kI gaI hai| kAvya dohA kA nirmANa kiyA thaa| aba yaha 'dohaka' DA. hIrA- meM sarasatA aura pAkarSaNa kI kamI nahIM hai| lAla jaina ke sampAdana meM kAraMjA se prakAzita ho cukA hai| muni rAmasiMha ke dohApAhur3a ke atirikta eka aura isakA dUsarA nAma zrAvakAcAra dohaka bhI hai| isameM zrAvaka dohA-pAhur3a upalabdha huaA hai| usakI hastalikhita prati dharma kA varNana hone para bhI kavi kI unmuktatA spaSTa hai| mAmera zAstra bhaNDAra, jayapura meM maujUda hai| usame 333 dohe haiN| isake racayitA koI mahacandra nAma ke kavi dohA-pAhui madhyakAlIna saMta kAvya kI eka zakti haiN| yaha spaSTa hai ki ye mahIcandra nAma ke tIno jaina zAlI kRti hai| isake racayitA muni rAmasiMha ke viSaya meM bhaTTArakoM se pRthaka haiN| unhoMne eka sthAna para 'joiMdu' kA kevala itanA vidita hai ki ve rAjasthAna ke nivAsI the| smaraNa kiyA hai| unakA kAvya paramAtmaprakAza se DA0 rAmakumAra varmA ne unakA samaya vi0 saM0 660 se prabhAvita hai| usameM paramAtmaprakAza kI bhA~ti hI 'niSkala 1157 ke madhya nirdhArita kiyA hai / DA. hIrAlAla jaina brahma' ke dhyAna se anantasukha kI prApti kI bAta kahI gaI unheM san 1000 ke lagabhaga mAnate haiN| isa grantha meM hai| usakI anya pravRttiyA~ bhI paramAtmaprakAza se hUbahU kevala 222 dohe haiN| DA. hIrAlAla jaina ke sampAdana milatI-julatI haiN| yaha bhI ra syavAda' kA uttama aura vidvattApUrNa bhUmikA ke sAtha yaha atha bhI kAraMjA se nidarzana hai| prakAzita ho cukA hai| isa grantha meM eka pora prAtmasAkSAtkAra ke binA bAhya pADambara nitAMta heya aura vyartha mahAtmA mAnandatilaka ne 'pANaMdA' nAma kI eka batAye gaye haiM, to dUsarI ora jIvana ko paramAtmA se prema muktaka racanA kA nirmANa kiyA thaa| usakI hastalikhita puna karane kI bAta kahI gaI hai| vahA~ AtmA aura paramAtmA prati bhAmera zAstra bhaNDAra, jayapura meM maujUda hai| isake ke tAdAtmya se utpanna hue samarasIbhAva ke anupama citra racanA-kAna para matabheda hai, kintu bhASA kI dRSTi se vaha pAye jAte haiM / dohA-pAhur3a eka rahasyavAdI kRti hai / hindI caudahavIM zatAbdI kI pratIta hotI hai| itanA nizcita hai ke bhaktikAlIna rahasyavAda para usakA spaSTa prabhAva pari ki usakA nirmANa kabIra Adi nirgunie santoM se pUrva lakSita hotA hai| humA thaa| isameM 44 padya haiN| yaha racanA AdhyAtmika bhakti kA sarasa udAharaNa hai| isameM 'ma-pAko cidAnandu, 1. yaha grantha mANikacanda-digambara jaina graMthamAlAse zrI sonI jI ke sampAdana meM, vikramAbda 1978 meM NiraMjaNu, paramasiu Adi vizeSaNoM se yukta kiyA gayA prakAzita ho cukA hai| hai| isameM likhA hai ki sAdhu jana tIrthoM meM bhramaNa na karake 2.dekhie 'hindI sAhitya kA mAlocanAtmakatA kudevA ko na pUja kara apane hRdaya meM bhare pramata-sarovara meM DA0 rAmakumAra varmA, pR0 3 / __ snAna kareM aura hRdaya meM hI virAjamAna paramAtmA kI 3. pAhuDadohA, bhUmikA-DA. hIrAlAla jaina upAsanA kareM, unheM paramAnanda milegaa| sadguru kI mahimA likhita pR0 33 / kA sthAna sthAna para varNana kiyA gayA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 jaina apabhraMza kA madhtakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva hindI kA bhakti-kAvya do bhAgoM meM vibhakta hai- sakate haiM, vaise kabIra ke brahma meM bhI the| kabIra para jAne nirguNamakti dhArA aura saguNa bhakti dhArA / nirguNa-bhakti aura anajAne eka aisI paramparA kA jabardasta prabhAva par3A ghArA ke do bheda haiM- jJAnAzrayI-zAkhA aura premaashryii-shaakhaa| thA, jo apane meM pUrNa thI aura spaSTa / kabIradAsa kI isI bhAMti saguNa bhakti dhArA bhI kRSNa-kAvya aura rAma- satyAnveSaka buddhi ne usako svIkAra kiyaa| unhoMne anukAvya ke rUpa meM baMTI huI hai| inameM nirguNa bhakti kAvya bhUti ke mAdhyama se usako pahacAnA / anekAnta ke pIche jaina apabhraMza ke dUhAkAvya se prabhAvita hai, aisA maiM mAnatA chipe siddhAnta ko na kisI ne samajhAyA aura na unakA usa huuN| donoM kI adhikAMza pravRttiyA~ samAna haiN| isIlie siddhAnta se koI artha hI thaa| kabIradAsa siddhAntoM ke DA. hIrAlAla jaina ne likhA thA, "inameM vahI vicAra-srota ghere meM baMdhane vAle jIva nahIM the / khaira, kabIradAsa ne usa pAyA jAtA hai, jisakA pravAha hameM kabIra kI racanA meM sugandhi ko pasanda kiyA jo sarvottama thI, vaha kahA~ se A pracuratA se milatA hai|" DA. rAmasiMha tomara kA bhI rahI thI, kisakI thI, isakI unhoMne kabhI cintA nahIM kii| kathana hai ki, "jo ho hindI-sAhitya meM isa rahasyavAda Aja vaha hamAre vicAra kA viSaya avazya hai| mizrita paramparA ke Adi pravartaka kabIradAsa hai aura una kabIradAsa para vaise to na jAne kitane sampradAyoM kA kI zailI, zabdAvalI kA pUrvavartI rUpa jaina racanAoM meM prabhAva hai, prAcArya kSitimohana sena ne isI ko lekara prApta hotA hai|" likhA thA ki kabIradAsa kI bhUkha sarvagrAsI hai', kintu kabIra nirguNa brahma ke upAsaka the / 'nirguNa' kA artha unameM nAtha aura mUphI sampradAyoM ko pramukhatA dI jAtI hai| hai - guNAtIta / guNa kA artha hai-prakRti kA vikAra maiM nAtha-sampradAya kA sambandha jaina paramparA se mAnatA huuN| sattva, raja aura tama / saMsAra isa vikAra se saMyukta hai aura mere DI.liTa. ke zodha-nibandha meM yaha mAnyatA sapramANa brahma rahita / kintu kabIradAsa ne vikAra-saMyukta saMsAra ke puSTa kI jaaygii| itanA to DA. hajArIprasAda dvivedI ne ghaTa ghaTa meM nirguNa brahma kA vAsa dikhA kara siddha kiyA hai mAna hI liyA hai ki nAthasampradAya meM jo bAraha-sampradAya ki 'guNa' 'nirgaga' kA aura 'nirguNa' 'guga' kA virodhI antarmukta kie gae the, unameM 'pArasa' aura 'nemi' sampradAya nahIM hai| unhoMne "niraguna meM guna aura guna meM niraguna" bhI the| donoM jaina the / aura isI kAraNa nAtha sampradAya meM ko hI satya maanaa| avaziSTa saba ko dhokhA khaa| anekAnta kA svara maujUda avazya thA, bhale hI usakA rUpa arthAt kabIradAsa ne sattva, raja, tama ke rAhitya kI apekSA aspaSTa raha gayA ho| brahma ko nirguNa aura sattva, raja, tama rUpa vizva ke kaNakaga meM vyApta hone kI dRSTi se saguNa kahA / unakA brahma aisA yaha hI anekAnta kA ravara apabhraMza ke jaina dUhA-kAvya yaha hI anekAnta kA ravara vyApaka thA-jo bhItara se bAhara aura bAhara se bhItara taka meM pUrNarUpase vartamAna hai| kabIra ne jisa brahma ko phailA thaa| vaha prabhAva rUpa bhI thA aura bhAvarUpa bhI, nirAkAra 'nirguNa' kahA hai, yogIndu ke 'paramAtmaprakAza' meM use hI bhI thA aura sAkAra bhI, dvaita bhI thA aura advaita bhii| 'niSkala' saMjA se abhihita kiyA gayA thA / 'niSkala' kI spaSTa hai ki kabIra kA brahma anekAntAtmaka thaa| jaise paribhASA batAte hue TIkAkAra brahmadeva ne 'paJcavidha-zarIra anekAnta meM do virodhI pahalU apekSAkRta dRSTi se nibha 4. DA0 hajArI prasAda dvivedI, kabIra, hindI grantha 1. dekhie mahacanda kRta pAhuDadohA, bhAmera zAstra bhaNDAra ratnAkara kAryAlaya, bambaI, navambara 1955, pU0 204 jayapura kI hastalikhita prati, dohA naM. 328 / -5, saMto, dhokhA kAnUM kahiye 2. DA0 hArAlAla jaina, apabhraza bhASA praura sAhitya guNa meM niraguNa niraguNa meM guga, kAzI nAgarI pracAriNI patrikA, bhAga 50, aMka 3-4, bATa chAMDi kyUM bahiye? pR0,107| kabIra granthAvalI, pada 180 / 3. DA. rAmasiMha tomara, jaina-sAhitya kI hindI sAhitya prAcArya kSitimohanasena, kabIra kA yoga, kalyANa, ko dena, premI abhinandana graMtha, pR0 467 / yogAMka, pRSTha 266 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barSa 15 rahitaH' likhA / mahacanda ne bhI apane dohApAhur3a meM nirmala jala meM tArAnoM kA samUha pratibimbita hotA hai|' niSkala zabda kA prayoga isI artha meM kiyA hai / zarIra kintu tribhuvana meM jinadeva kI vyApti kucha vicAra kA rahita kA artha hai-niHzarIra, deharahita, prasthUla, nirAkAra, viSaya hai / tribhuvana kA artha hai-tribhuvana ke rahane vAloM pramUrtika, alakSya / prArambha meM yogIndu ne isI 'niSkala' kA ghaTa-ghaTa / usameM nirguNa yA nipkala brahma rahatA hai / ko 'nirajana' kaha kara sambodhita kiyA hai / unhoMne likhA niSkala hai pavitra aura ghaTa-ghaH hai apavitra-kaluSa aura hai-jisake na varNa hotA hai, na gandha, na rasa, na zabda, na mala se bharA / kucha logoM kA kathana hai ki gandagI se yukta sparza, na janma aura na maraNa vaha niraJjana kahalAtA hai| jagaha meM vaha brahma nahI raha sakatA, ata. pahale usako tapa, niraJjana kA adhikAdhika prayoga kiyA gayA hai / vaise sAdhanA yA saMyama kisI bhI prakriyA se zuddha karo taba vaha 'niSkala' ke aneka paryAyavAcI hai| unameM AtmA, siddha, rahegA anyathA nhiiN| kabIra ne nirguNarAma kI zakti meM jina aura ziva kA sthAna-sthAna para prayoga milatA hai| pUrA vizvAsa kiyA aura kahA ki usake basate hI kaluSa muni rAmasiha ne samUce dohA-pAhur3a meM kevala eka sthAna svataH hI palAyana kara jAtA hai| unhoMne spaSTa hI likhA para 'nirguNa' zabda bhI likhA hai / unhoMne usakA artha kiyA "te saba tire rAma rasavAdI / kahe kabIra bUDe bkvaadii|" hai-nilakSaNa aura ni saMga / vaha 'niSkala' se milatA unakI dRSTi meM vikAra kI laharoM se taragAyita isa saMsArajulatA hai| sAgara meM se pAra hone ke lie rAma rUpI nayA kA hI sahArA kabIra kI 'nirguNa meM guNa aura guNa meM nirguNa' vAlI hai / kabIra se bahuta pahale munirAmasiMha ne bhItarI citta ke bAta apabhraza ke kAvyoM meM upalabdha hotI hai| yogIndu ne maila ko dUra karane ke lie niraMjana ko dhAraNa karane kI likhA-jasu manbhaMtari jagu vasaha jaga-abhaMtari jo ji|' bAta kahI thii| unhoMne yaha bhI likhA ki jisake mana meM isI bhAMti muni rAmasiMha kA kathana hai-tihuyaNi dIsai paramAtmA kA nivAsa ho gayA, vaha paramagati pA letA deu jiNu jiNavari tihuvazu eu / ' arthAt tribhuvana hai| unake kathanAnusAra jisake hRdaya meM bhagaman jinendra meM jinadeva dikhatA hai aura jinavara meM yaha tribhuvana / jina maujUda hai, vahAM mAno samasta jagata hI saMcAra karatA hai / vara meM tribhuvana to dikha sakatA hai, ThIka vaise hI jaise 3. tArA-yaNu jali bibiyau Nimmali dIsai jema / 2. dekhie paramAtmaprakAza, 1125 kI brahmadeva kRta appae Nimmali bibiyau loyAlou vi tema // saMskRta TIkA, pR. 32 / / paramAtmaprakAza, 11102, pR0 106 jAsu Na vazu Na gaMdhu rasu jAsu Na sadu Na phAsu / 4. rasanA rAma guna rami rasa pIjai / guna pratIta niramo. jAsu Na jammagu maraNu Na viNAu girajagu tAsu / / lika liijai|| niraguna brahma kathau re bhAI / jA mumirata sudhi-budhiparamAtma prakAza, 1316, pR0 27 4. hauM sagugI piu gigguNau jillakkhagu NIsaMgu / _mati paaii|| ekahiM aMgi vasaMtayahaM miliu Na aMgahi aMgu / viSa taji rAma na japasi prbhaage| kA bar3e lAlaca pAhuDa dohA, 100vAM dohA, pR0 30 ke laage| 1. jasu prabhaMtari jagu vasai jaga-abhaMtari jo ji| te saba tire rAmarasasvAdI / kahai kabIra bUr3e bkbaadii| jagi ji vasaMtu vi jagu ji Na vi muNi paramappausoji kabIra granthAvalI, pada 375 5. anbhiMtaracitti vi mailiyaDa bAhiri kAI taveNa / paramAtmaprakAza, 1141, pR0 45 citi NiraMjaNu ko vi dhari muccahi jema maleNa / / 2. tihuyaNi dIsai deu jiNu jiNavari tihuvaNu eu / pAhur3a dohA, 61vAM dohA, pR0 18 jiNavari dIsai sayalu jagu ko vi Na kijjai bheu|| 6. jasu maNi Nivasai paramapau sayalaI cita cavevi / pAhuDadohA, 36vAM dohA, pR0 12 so para pAvai paramagai aTThaI kamma haNevi // 66 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina apabhraza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva usake pare koI nahIM jA sktaa| prAcArya yogIndu ne bhI majhadhAra meM DUbane ke samAna mAnA hai| dAdU kA kathana likhA hai, "jisake mana meM nirmala prAtmA nahIM basatA, usa bhI milatA-julatA hai-koI dvArikA daur3atA hai, koI kAsI kA zAstra-purANa aura tapazcaraNa se bhI kyA hogA?"8 aura koI mathurA, kintu sAhiba to ghaTa ke bhItara maujUda arthAt niSkala brahma ke basane se mana bhI zuddha ho jAegA, hai|' saMta kaviyoM kI yaha mAnyatA apabhraMza kaviyoM meM usakI gandagI rahegI nahIM / viSaya kaSAyoM se saMyukta mana adhikAdhika dekhI jAtI hai| paramAtmaprakAza meM likhA jaba niraMjana ko pA letA hai, to vaha mona kA hakadAra bana hai-prAtmadeva na to devAlaya meM rahatA hai, na zilA meM, na jAtA hai / isake atirikta tantra aura mantra use mokSa nahIM lepya meM aura na citra meM, vaha to samacitta meM nivAsa karatA dilA sakate / zrI mahacanda ne bhI dohA-pAhar3a meM likhA hai| yogIndu ne yogasAra meM bhI likhA-zrutakevalI (saba hai, "niSkala parama jina" ko pAlene se jIva saba kamoM se vidyAmoM kA pUrNa jAnakAra) ne kahA hai ki tIthoM meM, devAmukta ho jAtA hai, pAvAgamana se chUTa jAtA hai aura anaMta layoM meM deva nahIM hai, vaha to deha devAlaya meM virAjamAna sukha prApta kara letA hai|" rahatA hai ise nizcita smjho| yaha sAMsArika jIva usake darzana mandiroM meM karanA cAhatA hai, aisA upahAsAspada hai|" kabIra mAdi saMta kaviyoM ne 'sAhiba' ko ghaTa ke bhItara mUni rAmasiMha ne pAhar3a-dohA meM unako mUrkha kahA hai, jo dekhane ke lie khaa| unhoMne spaSTa hI likhA ki devAlaya, ziva ko devAlayoM meM daDhate phirate haiM, ve apane deha-mandira ko masjida, mUti aura citra prAdi meM vaha' nahIM rahatA / vahA~ nahI dekho, jahA~ vaha virAjamAna hai| mahAtmA mAnanda usakA hU~ThA jAnA vyaya hI hogaa| isI bhA~ti unhoMne tilaka kA kAnatIrthayAtrA ko bhI niHsAra maanaa| tIrthoM meM bhagavAna nahIM aThasaThi tIratha paribhamai, mUDhA marahiM bhamanu / rhtaa| 'bhrama vidhArANa ko aja' meM kabIradAsa ne likhA appA vindu na jANahI, prAgaMdA ghaTa mahi deu aNaMtu hai-yaha duniyA~ mandiro ke Age sira jhukAne jAtI hai, ... parantu hari to hRdaya ke bhItara rahate haiM, tU usI meM lau 2. pAhaNa kerA pUtalA, kari pUje karatAra / ihI bharoga je rahe, te bUDe kAlI dhAra / / lgaa|' isI bhA~ti unhoMne patthara kI mUti ke pUjane ko dekhie vahI, pahalA dohA. 7. kevala mana paribajjiyau hi so ThAi agaai| 3. dAdU keI daur3e dvArikA, keI kAsI jAhiM / tasa uri satru jagu saMcarada parai Na ko vijAimA keI mathurA ko cale, sAhiba ghaTa hI mAhiM / / 8. aAmA Niya-maNi gimmala uNiyameM yasa Na jAmu / dAdU kI vANI, yazapAla saMpAdita, dillI, satya purANa tava-caraNu muknu vi karahi ki tAsu // pR0 16 kA antima pada paramAtmaprakAza, 198, pR0 102 4. deu Na de ule Navi silae Navi lippar3a Navi citti / 6. jeNa NiraMjaNi maNu dhariu visaya-kasAhi jaMtu / akhau NiraMjagu NANamau siu saMThiu sama-ritti // mokkhahaM kAragu ettaDau aNNu Na taMtu Na matu / / paramAtmaprakAza, 12123, pR0 124 vahI, 11123, pR0 125 5. tityahi devali deu Navi ima suikevali-vRttu / 10. jhAyahiM Nikkulu parama jigu kammaTThahaviNi mukakA dehA-devali deu jiNu ehau jANi Nirattu // 42 // prAvaNa-gavaNa-vivajiyau, lahu (hU) magaMtu caukku / / dehA-devali deu jiNu jaNu devalihiM Niei / mahacanda, pAhuDa dohA, Amera zAstra bhaNDAra kI hasta- hAsau mahu paDihAi ihu siddha bhikkha bhamei // 43 // likhita prati, 1vaaN,dohaa| 6. mUDhA jova i devalaI loyahi jAiM kiyaa| 1. kabIra duniyAM dehure, sIsa navAMvaga jaai| deha Na picchai appaNiya jahi siu saMtu tthiyaaii|180| hiradA bhItara hari basa, tUM tAhI sauM lyo laai|| pata, tU tAhA sA lyA laai|| 7. dekhie 'prANadA' kI hastalikhita prati, (mAmera kabIra granthAvalI, bhramavidhAsaNa ko aGga, 11vAM dohA zAstra bhaNDAra, jayapura) tIsarA padya / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAla kabIradAsa ne sabase bar3A kAma yaha kiyA ki usa avyakta brahma ko prema kA viSaya bnaayaa| abhI taka vaha kevala jJAna ke dvArA prAptavya mAnA jAtA thaa| paM0 rAmacandra zukla kI dRSTi meM nirguNa brahma se prema karane kI bAta sUphiyoM se bhAI, bhAratIya bharatI meM usakA bIja bhI nahIM thA / kintu AtmA se premaparaka praNaya kI paramparA jainakAvyoM meM upalabdha hotI hai aura usakA prArambha apabhraMza ke dUhA- sAhitya se hI nahIM, apitu usake bhI bahuta pUrva se mAnanA hogaa| yaha to spaSTa hI hai ki munirAmasiMha ke pAhur3a-dohA para prAcArya kundakunda ke bhAvapAr3a kA prabhAva hai / prAcArya kundakunda kA samaya vi0 saM0 kI pahalI zatI mAnA jAtA hai / kabIradAsa ne nirguga-bhakti ke kSetra meM dAmpatya rati kA rUpaka ghaTita kiyA / unhoMnebrahma kopati aura jIva ko patnI banAyA / 'hari merA pIva meM harikI bahuriyA ko lekara prema vividha pahaluoM para kabIrane likhA, tanmaya ho ke likhA / brahma ko pati banAne kI bAta pAhur3a dohA meM bhI upalabdha hotI hai| muni rAmasiMha ne likhA meM saguNI haiM aura diya nirguNa-nilakSaNa aura niHsaMga, ghata. eka hI deharUpI koThe meM rahane para bhI hamArA aMga se aMga na mila skaa| Age calakara hindI ke jaina kAvya meM dAmpatya-prema kA sarasa udghATana humrA / unameM sarvotkRSTa the mahAtmA zrAnandaghana | unakI ramA rUpI dulahina ne paramAtmA rUpI piya se prema kiyA phira darzana, milana aura tAdAtmya janya mAnanda kA anubhava kiyaa| vaise banArasIdAsa, bhagavatIdAsa, dyAnatarAya, manarAma bhAdi jaina hindI ke kaviyoM ne mAdhyAtmika bhakti meM dAmpatya ratiko pramukhatA dI / kintu rUpaka ke rUpa meM bhI azlIlatA nahIM prApAI, yaha unakI vizeSatA thI / zAlInatA aura maryAdA banI rhii| pati-patnI kA prema calatA rahA aura prAdhyAtmikatA bhI nibhatI rahI / 62 brahma ke prati prema kI bhAvAtmaka abhivyakti hI rahasyavAda kahalAtI hai| kabIra ke rahasyavAda kI sabase bar3I vizeSatA hai 'samarasI bhAva' / prAtmA aura paramAtmA ke eka hone -- tAdAtmya hone ko samarasatA kahate haiN| 1. dekhie pAhuDadohA 100 va padya, pR0 30 15 rasatA isalie kahA ki donoM ke eka hone se brahmAnanda milatA hai use hI rakha kahate haiM prAramA bhara paramAtmA ke tAdAtmya ko lekara jaina paramparA meM kucha bhinnatA hai| jaina prAcAryoM kI 'AtmA' eka akhaNDa brahma kA khaNDa aMza nahIM hai, mata usake bar3A meM milane jaisI bAta utpanna hI nahIM hotI / kintu prAramA zuddha hokara paramAtmA banatI hai / zrAtmA ke tIna bheda haiM- bahirAtmA antarAtmA aura paramAtmA / bAhyazrAtmA itanI mithyAvaMta hotI hai ki vaha pUrNa zuddhatA prApta hI nahIM kara sktii| antarAtmA meM zuddha hone kI tAkata hotI hai, kintu vaha abhI pUrNa zuddha hai nahIM / paramAtmA AtmA kA pUrNazuddha rUpa hai / " rahasyavAda meM zrAtmA ke do hI rUpa kAma karate karate haiM - eka to vaha jo abhI paramAtma-pada ko prApta nahIM kara sakA hai aura dUsarA vaha jo paramAtmA kahalAtA hai| pahale meM bahirAtmA aura prantarAtmA zAmila haiM aura dUsare meM kevala paramAtmA pahalA anubhUti kartA hai aura dUsarA anubhUtitattva | cAhe prAtmA hI brahma banatI ho athavA vaha brahma meM milatI ho, samarasatA maura vamjanya dhanubhUti kA mAnanda jaina kA pyoM meM upalabdha hotA hai| kabIra ne likhA hai, 'pANI hI te hima bhayA, hima gayA binAi / jo kucha thA soI bhayA, aba kachU kadyA na jAya || 3" ThIka aisA hI jaina kavi banArasIdAsa kA kathana hai-"ya more paTa maiM piya mAhi / jana taraMga jyoM dvividhA nAhi // 4" dvividhA ke miTane kI bAta bhagavatIdAsa bhaiyA" ne bhI kahI, "jaba apano jiu Apa lo, taba teju miTI duvidhA mana kI / "" hindI kaviyoM kI yaha samarasatA apabhraMza ke dUhA kAvya meM jyoM kI tyoM upalabdha hotI hai| AbhArya 2. paramAtmaprakAza, 1111-15, pR0 20-24 3. kabIra granthAvalI, paracA kI baMga, 17 vAM dohA 4. banArasIdAsa, adhyAtmagIta, 16 vAM patra, banArasIvilAsa, jayapura, pu0 161 5. bhagavatIdAsa "bhaiyA zatamaSTotarI 35 vAM kavitta, brahmavilAsa, jainagrantharatnAkara kAryAlaya, bambaI san 192660, pR0 16 , Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 jaina apazakA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para pramANa 63 yogIndu ne paramAtmaprakAza meM likhA hai-maNu miliyau kaha kara apane nitya, niraMjana aura jJAnamaya paramAtmA ko paramesaraha paramesaru vi maNassa / bI hi vi samarasi-hUvAha paramAnanda svabhAva vAlA ghoSita kiyaa| eka dUsare dohe puja caDAva kassa / arthAt mana paramezvara meM aura meM 'kevala sukkha-sahAu' likhA,' arthAt usakA svabhAva paramezvara mana meM mila kara samarasIbhUti ho gaye, to phira pUrNa sukha rUpa hai. aisA kahA / 'parama mukha' aura 'paramAnanda' maiM apanI pUjA kise cddh'aauuN|' eka do zabda ke hera-phera paryAyavAcI haiN| tAtparya huA ki paramAnanda aura kevala se muni rAmasiMha ne bhI likhA-"magu miliyau paramaisara sukha svabhAva vAle brahma se jisakA tAdAtmya hogA vaha bhI ho paramesaru ji maNassa / bipNi vi samarami hui rahiya tadrUpa hI ho jAyagA / isa mAnanda ko pUrNatayA spaSTa pujja caDAva kassa :" donoM kI bhASA meM yatkiJcit karate hue unhoMne eka padya meM likhA-samajhAva meM pratimantara ke atirikta koI bheda nahIM hai| muni prAnanda SThita yogIzvaroM ke citta meM paramAnanda utpanna karatA humA tilaka ne bhI samarasa ke raMga kI bAta likhI hai| unakA jo koI sphurAyamAna hotA hai, vaha hI paramAtmA haiN|' kathana hai-samarasa bhAve ragiyA appA dekhai soi / appau arthAta prAtmA jaba paramAnanda kA anubhava kara uThe, to jANai para haNai pANaMdA karai NirAlaMba hoi||' samajho ki paramAtmA mila gayA hai / 'paramAnda' ke 'parama' prAtmA aura paramAtmA ke tAdAtmya se utpanna hone kI vyAkhyA karate hue unhone use advitIya kA vAcaka vAlA mAnanda kevala kabIra ke bhAgya meM hI nahIM badA thaa| likhA hai| unakA kathana hai-zivadarzana se jisa parama banArasIdAsa ko bhI milA aura unheM usakA svAda kAmadhenu, sukha kI prApti hotI hai, vaha isa bhavana meM kahI bhI nahIM vitrAbeli aura paMcAmata bhojana jaisA lgaa|' unakI hai| usa ananta sukha ko i.dra karoge deviyoM ke sAtha ramaNa dRSTi meM rAmarasika aura rAmarasa pRthaka nahIM raha pAte, donoM karane para bhI prApta nahIM kara paat||'' TIka yaha hI bAta eka ho jAte haiM / dyAnatarAya ne uma Ananda ko gUgeke guTake mUni rAmasiMha ne pAhur3a-dohA me likhI hai-"taM suhu iMdu samAna kahA, jisakA anubhava to hotA hai kintu kahA nahIM vi Nau lahai devihiM koDi ramaMtu / "" unhoMne yaha bhI jA sktaa| kabIra ne isI ko 'gaMgekarI zarkarA baiThe likhA ki jisake mana meM paramAtmA kA nivAsa ho gayA, hI musakApa' kaha kara prakaTa kiyA thaa| samarasatA se vaha paramagati ko pA jAtA hai| yaha paramagati, parama utpanna hone vAle isa mAnanda kI bAta kabIra se kaI zatAbdI 7. Niccu NirajaNu NANamau paramANaMda sahAu / jina niimm pUrva prAcArya yogIndu ne paramAtmaprakAza meM svIkAra kI ___ jo ehau so satu siu tAsu muNijjahi bhAu / / 1 / 17 thii| unhoMne "Niccu NiraMjaNa NANamau paramANaMda-sahAu" 8. kevala daMsaNa-NANamau kevl-sukkh-shaau| 1. paramAtma prakAza, 11123 (2) pR0 125 __ kevala vIriu so muNahi jo ji parAvara bhaau||1|| 2. pAhuDadohA, 46 vAM dohA, pR 16 6. jo sama-bhAva-pariTThiyahaM joiha~ koi phureu| 3. dekhie mAmerazAstra bhaNDAra jayapura kI 'pAgaMdA' paramANaMdu jaNatu phuDu so paramappu havei // 5 // kI hastalikhita prati 60 vAM padya / 10. jaM siva-dasaNi parama-suhu pAvahi bhANu karaMtu / 4. anubhau ke rasa ko rasAyana kahata jaga, taM suhu bhuvaNi vi atthi Navi mallivi deu praNatu ___ anubhau abhyAsa yaha tIratha kI Thaura hai / // 11 // anubhau kI keli yahai kAmadhenu citrAveli, jaM muNi lahai aNata suhu Niya-pra.pA jhAyatu / anubhau ko svAda paMca amRta ko kaura hai / taM suhu iMdu vi Navi lahai devihiM koDi rmNtu||117 banArasIdAsa, nATaka samayasAra, bambaI vi0 saM0 11. jaM suhu visaya paraM muhau Niya appA jhAyaMtu / 1986, pR017 taM muhu iMdu vi Nau lahai davihiM koDi ramaMtu // 3 // 5. dekhiye vahI 12. jasu maNi Nivasai paramapau sayalai cita cavevi 6. thAnatavilAsa, kalakattA, 60 vAM pada, pR025 so para pAvai paramagai aTThaI kamma haNevi // 66 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 parva 15 sukha paura parama mAnanda hI hai / muni mAnanda tilaka ne ki paramAnanda rUpI sarovara meM jo muni praveza karate haiM, ve bhI-'praNaNiraMja gu parama siuppA prapA paramA gadu' likha- amRta rUpI mahArasa ko pIne meM samartha ho pAte haiM, kintu kara prAtmA ko 'nirajana' aura ziva kahate hue 'paramAnanda' guru ke pradeza se' / muni rAmasiMha ne brahmako amara kahakara bhI kahA / ' arthAta prAtmA paramAnanda rUpa hai| use apanAne kA prAgraha kiyA hai| arthAt usake pramatarUpa kI kabIradAsa ne paramAtmA ke milana ko pramata kA dhArA- mahimA gAyI hai| yogIndu ne amRta sarovara ko eka sAra barasanA kahA hai| jisa prakAra amRta amaratva pradAna dRSTAnta ke dvArA prakaTa kiyA hai| unhoMne likhA haikaratA hai, isI prakAra milana kI yaha varSA jIvako parama jJAniyA ka nimala mana ma anAdi deva isI prakAra nivAsa pada detI hai| isa amata kA jJAna garu se prApta hotA hai| kara rahA hai, jaise sarovara meM harA lIna rahatA hai| sabhI kacha kabIra isake pArakhI haiN| unhoMne isa amata ko chaka kara anAdi hai haMsa bhI aura saropara bhI paramAtmaprakAza meM mAtI para sthita brahma kA ajarAmara vizepaNa to ekAdhika bAra prayukta humA sudhA-sarovara kA ullekha kiyA hai| usameM snAna karane se hai| hRdaya rUpo sarovara meM haMsa ke vicaraNa karane kI bAta dukha dUra ho jAte haiM, parama prAnanda upalabdha hotA hai| isa to mahacanda ne bhI likhI hai| sarovara ko gurudeva dikhAtA hai, kintu vaha hI dekha sakatA madhyakAlIna.saMta kaviyoM ne apane brahma ko sabhI paurA. hai, jisakA umameM dina lagA hai| isa mudhA-sAna aura Nika devoM ke nAma se pukArA hai| kintu unakA artha mudhA-pAna kI mahimA kavi banArasIdAma ko bhI vidita purANa-sammata nahIM thaa| kabIra kA rAma nirajana hai| vaha thii| kavi prAnandamUri ne bhI amRta kA prAcamana kiyA thaa| niraJjana jisakA hama nahIM, prAkAra nahIM, jo samudra nahIM, jisa amRta ke prAnanda kI bAta hindI ke jaina aura ajana parvata nahI, dharatI nahIM, pAkAza nahIM, sUrya nahI, candra nahIM, kaviyo meM itanI prasiddha hai, usakA pUrNa svAda prAbhraMza-kavi pAnI nahIM, pavana nahIM-prarthAt sabhI dRzyamAna padArthoM se le cuke the| muni prAnandatilaka ne likhA hai ki dhyAna vilakSaNa / unakA viSNu vaha hai jo saMsAra rUpa meM vistata rUpI-sarovara meM prata rUpI jala bharA hai, jisameM munivara hai, unakA gobinda vaha hai jisane brahmANDa ko dhAraNa kiyA snAna karate haiM aura maTakoM ko dhokara nirvANa meM jA hai, unakA khudA vaha hai jo dama daravAjoM ko khona detA hai. pahu~cate hai / inhIM muni ne eka dUsare sthAna para likhA hai karIma vaha hai, jo itanA saba kara detA hai, gorakha vaha hai jo jJAna se gamya hai, mahAdeva vaha hai jo mana ko mAnatA hai, 1. dekhie pAmerazAstra bhaNDAra, jayapura ko 'pANaMdA' kI hastalikhita prati dUsarA dohaa| siddha vaha hai jo isa carAcara dRzyamAna jagata kA sAdhaka hai, 2. amRta barisai hIrA nipaje, 5. paramANaMda sarovarahaM je muNi karai pravega / ghaTA par3a TakasAla / amiya mahArasu jai pivai prAgaMdA guru svAmi updenu|| kabIra julAhA bhayA pAra, dekhie vahI, 26 vA~ padya / anarbha utaraghA paar|| kabIra-vANI kabIradAsa, DA. dvivedI, pR0 260 6. deha ho pikvivi jaramaraNu mA bhau jIva karehi / jo ajarAmaru baMbhu paru so appANa mugehi / / 3. sudhA sarovara hai yA ghaTa meM, jisameM saba dukha jAya / vinaya kahe gurudeva dikhAve, jo lAU~ dila ThAya / / __ pAhui-dohA, 33 vA~ dohA, pR0 10 pyAre kAhe kaM lalacAya // 7. Niya-maNi Nimmali NANiyaha Nivasaideu aNAi / dekhie padasaMgraha, bar3auta zAstra bhaNDAra kI hastalikhita haMsA saravari lINu jima mahu ehau pddihaai|| prati, pR017 paramAtmaprakAza, 1/122, pR0 123 jhANa sarovara amiya jalu maNivaru karai sohAgu / prAkamma mala dhohi pANaMdA re !NiyahA pAMha nni-vaann| 8. mahacanda, dohApADa, grAmera zAstra bhaNDAra kI hastadekhie bhAmera zAstrabhaNDAra kI hastalikhita likhita prati, 320 vAM padya / prati, pAMcavAM pdy| 6. kabIra graMthAvalI, 216 vA pada / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-sAhitya meM mathurA lekhaka-DaoN0 jyoti prasAda jaina uttarapradeza rAjya ke mathurA jile ke mukhya nagara mathurA meM bhI zUrasena rAjya kI gaNanA hai aura usakI rAjadhAnI ko jainadharma ke itihAsa meM mahatvapUrNa sthAna prApta hai / isa mathurA batAI gaI hai| yadyapi 'bhagavatIsUtra' ke 16 pradezoM nagara ke prAcIna nAmAntara uttaramathurA, madhurA, madhupurI, yA janapadoM meM zUrasena deza yA usakI rAjadhAnI mathurA kA madhupUnA, mahurA, mathulA Adi milate haiN| pUrvakAla meM ullekha nahIM hai, tathApi 'prajJApanAsUtra' kI 251 mArya dezoM yaha brajamaMDala kI aura usake pUrva zUrasena janapada kI rAja- kI sUcI meM ve sammilita haiM / 'jJAtAdhakathAsUtra' meM ullidhAnI thii| prAcArya jinamena svAmi kRta 'AdipurANa' khita nagaranAmoM meM mathurA aura pAMDumathurA, donoM ke nAma (parva 16, zloka 155) ke anusAra karmabhUmi ke Adi meM milate haiN| 'sthAnAMgasUtra' (vRttisahita, pR0 453), prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke Adeza se devarAja indra 'nizIthacUrNi' Adi granthoM meM jambUdvIpa ke antargata bhArata ne jina 52 dezoM kA isa bhUtala para nirmANa kiyA thA unameM varSa kI jina daza mahAnagariyoM yA mahArAjadhAniyoM kA yaha deza bhI jo kAlAntara meM zUrasena deza ke nAma se prasiddha ullekha hai unameM bhI mathurA kA nAma hai| dakSiNa bhArata ke humA, sammilita hai| usakI rAjadhAnI mathurA kA bhI usI digambarAcAryoM ne apane graMthoM meM pAMDyadezAntargata madurA samaya nirmANa hone se usakI gaNanA bhAratavarSa kI prAdha yA dakSi gamathurA se, jise pAMDyamathurA bhI kahate haiM, bheda nagariyoM meM kI jAtI hai| punnATasaMghI jinasena sUri kRta karane ke lie isa nagara kA ullekha prAya: uttaramathurA 'harivaMza' meM ullikhita prAcIna bhArata ke 18 mahArAjyoM nAma se kiyA hai| kahIM-kahIM deza kA nAma bhI zarasena ke - sthAna para sauradeza milatA hai| isa mathurA kI sthiti usa nAtha vaha hai jo tribhuvana kA ekamAtra yati yA yogI hai| prAcIna madhyadeza ke antargata batAI gaI hai jo magadha se jaina mahAtmA mAnandaghana ne bhI apane brahma ke aise hI sthaNa paryanta vistRta thA aura jainamuniyoM kA nirbAdha aneka paryAyavAcI diye haiN| unhoMne bhI inakA paurANika viTA kSetra thaa| artha nahIM liyA hai| unakA rAma vaha hai jo nijapada meM rame, isake atirikta pratyA isake atirikta, atyanta prAcIna pATha 'nirvANabhakti' rahIma vaha hai jo dUsaroM para rahama kare, kRSNa vaha hai jo kI 'maharAe ahicchitte' gAthA meM prasiddha siddha kSetra evaM karmoM ko karase, mahAdeva vaha hai jo nirvANa prApta kare, pAzva tIrthasthAna ke rUpa meM mayarA kA spaSTa ullekha hai| isI vaha hai jo zuddha prAtmA kA sparza kare, brahma vaha hai jo prakAra 'nizIthacUrNi' meM "uttarAvahe dhammacakkaM mathurAe prAtmA ke satya rUpa ko pahacAne / unakA prAtmabrahma devaNimmiyo thUbho" zabdoM dvArA mathurA ke 'devanirmita niSkarma, niSkalaMka aura zuddha cetanamaya haiN| isase spaSTa stUpa' ko uttarApatha kA dharmacakra sthala batAyA hai| prAcArya hai ki kabIra aura mAnandaghana donoM hI kA rAma dazaraya somadeva (10vIM zatI I.) ke samaya taka bhI mathurA ke kA putra nahIM thaa| vaha avAGamAnasagocara thaa| kramaza. isa 'devanirmita stUpa' kI prasiddha tIrtha sthala ke rUpa meM 1. kabIra graMthAvalI, 327 vAM pada / pUrvavat hI khyAti thii| bRhatkalpabhASya kI eka anuzruti ke 2. nija pada rame rAma mI kahiye, rahIma kare rahamAna rii| anusAra 'uttarApatha ke isa mahattvapUrNa nagara ke antargata 66 karaze karma kRSNa so kahiye, mahAdeva nirvANa rii|| grAmoM ke nivAsI apane gRhadvAroM ke Upara nathA catuppathoM parase rUpa pArasa so kahiye, brahma cinhe so brahma rii| para jina mUrtiyoM kI sthApanA karate the|' iha vidha sAdho pApa pAnandaghana, cetanamaya ni.karma rii|| san 1331 I. ke lagabhaga jinaprabhamUri viracita bambaI, pada 67 vaaN| 'vividha tIrthakalpa' ke antargata 'mathurApurIkalpa' meM varNita Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 anuzruti ke anusAra mathurA nagara ko dharmatIrtha banAne kA mathurA kA vaha prAcIna stUpa svarNamayI hI thaa| unakA saubhAgya sAtaveM tIrthakara supArzvanAtha ke samaya meM hI ho samavasaraNa bhI isa nagara meM pAyA thA aura usakI smRti gayA thaa| usa samaya yaha nagarI bAraha yojana dIrgha evaM meM jisa sthala para samavasaraNa racA gayA thA vahAM kalpadruma nau yojana vistIrNa thI, vaha yamunA ke jala se prakSAlita kI sthApanA karake bha0 pAzrvanAtha ke upalakSa se bhI mathurA uttuMga prAcIra se alaMkRta thI aura asaMkhya jinamandiroM, meM dharmatIrya sthApita kiyA gayA thaa| isI kAla meM mathurA devAlayoM, dhavalabhavanoM, vApI, kUpa, puSkariNiyoM evaM hATa- kA eka rAjA bar3A lobhI thaa| usane viveka ko tilAMbAjAroM se suzobhita thii| vahIM aneka cAtuvidya brAhmaNa jali dekara stUpa ke svarNa aura ratnoM kA apaharaNa karanA nitya zAstra pATha karate the| eka bAra dharmaghoSa evaM dharma- caahaa| isa para devI ke kopa se usI sthAna para ukta ruci nAma ke do tapasvI muni isa nagara ke upavana meM prAkara rAjA kI apamRtyu ho gii| devI ne yaha dekhakara ki stUpa tthhre| ukta munidvaya kI preraNA se ukta upavana kI isa rUpa meM surakSita rahanA kaThina hai, use IToM se pAcchAadhiSThAtrI kuberA nAmakI devI ne rAtoMrAta eka vizAla dita kara diyaa| isa prakAra IToM se bane usa prAcIna jaina evaM atimanohara ratnanaTita svarNa stUpa kA nirmANa kiyaa| stUpa ke, jise 'vodva stUpa' bhI kahate haiM, avaropa hI gata yaha stUpa tIna mekhalAoM (vedikAoM) se yukta thA, zikhara zatAbdI ke uttarArdha meM mathurA ke kaMkAlI Tole kI khudAI para tIna chatra dhAraNa kie hue thA aura aneka jinabiMboM meM purAtattvajJoM ko prApta hue the, jinakA prAya. eka mata tathA dhvajA, toraNa, mAlA Adi maMgala dravyoM se alaMkRta anumAna hai ki vaha stUpa IsvI san ke prArambha hone meM pAMca thaa| usame mUlanAyaka ke rUpa meM bha0 supArzvanAtha kI yA cha sau varSa pUrva avazya banA hogaa| manojJa pratimA pratiSThita kI gaI thii| unakA samavasaraNa antima tIrthaGkara bha. barddhamAna mahAvIra (566bhI isa sthAna para pAyA batAyA jAtA hai| sambhavatayA 527 I0pU0) ke zubhAgamana se bhI mathurA nagara dhanya inhIM kAraNoM se ukta stUpa kA varNana 'mathurAyAM mahAlakSmI huA batAyA jAtA hai| eka anuzruti ke anusAra mathurA nimitaH zrIsupArzvastUpaH' ke rUpa meM kiyA gayA hai| isake kA tatkAlIna rAjA bhIdAma nAma kA thA, kintu hariSeNa uparAnta, caudahave tIrtha Gkara bha0 anantanAtha kA smAraka- ke 'vRhatkathAkoSa' tathA nAgadeva racita 'samyaktvakaumudI' tIrtha nikaTavAhinI yamunA nadI ke hRda meM rahA batAyA nAmaka granthoM ke anusAra jambUdvIpa ke bharatakSetra meM sthita jAtA hai / bAIsaveM tIrthaGkara bha0 ariSTanemi ke samaya meM sauradeza kI rAjadhAnI isa mathurA nagarI meM padmodaya kA putra mathurAnagarI yaduvaMzI kSatriyoM ke andhakavRSNi saMgha kI eka rAjA uditodaya rAjya karatA thaa| subuddhi usakA mantrI pramukha rAjadhAnI thii| usI bIca kucha samaya ke lie isa thA aura yamadaNDa koTapAla (zahara kotavAla) thaa| isI para kRSNa aura balarAma ke mAtula atyAcArI kaMsa kA nagara meM rUpakhura nAmaka taskara kA putra svarNakhura bhArI dasyu zAsana rahA, jisakA anta ukta donoM zalAkA puruSoM thA jo ajanaguTikA ke prayoga dvArA apanA corI kA vyava. (nArAyaNa kRSNa aura balabhadra-balarAma)ne kiyA tathA rAjya sAya karatA thaa| nagara kA rAjyazreSTi jinadatta kA putra ke nyAyya adhikArI ugrasenako, jo kaMsa ke pitA the aura putra ahaMddAsa thA jo atyanta dhanADhaya thA aura apanI pATha dvArA padacyuta hue the, punaH rAjapada para pratiSThita kiyaa| patniyoM sahita jinadharma kA parama zraddhAlu bhakta thaa| usa isa kAla kI ghaTanAoM kA vizada varNana harivazapurANa, kAla meM mathurA meM prativarSa zAradIya pUrNimA ke dina kaumudI vasudevahiMDI, uttarapurANa, neminAthacarita, pAMDavapurANa mahotsava manAyA jAtA thA, jisameM nagara kI AbAlavRddha mAdi jaina granthoM meM pAyA jAtA hai| samasta striyAM bhAga letI thIM. kintu puruSoM kA isa utsava mayurApurI-kalpa meM varNita eka anya anuzruti ke anu- meM sammilita honA varjita thaa| nagara ke bAhara sthita sAra teIsaveM tIrthaGkara bha. pAzrvanAtha (877-777 I0 udyAnoM evaM puSpa vATikAoM meM yaha utsava manAyA jAtA pUrva) ke samaya taka kuberA devI dvArA nirmita evaM rakSita thaa| aise hI eka avasara para seTha grahaddAsa aura usakI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 jaina-sAhitya meM mathurA dharmapatniyoM kI prAdarza dharma-bhakti se prabhAvita hokara unhIM nagara meM vidyuccara vA aMjanacora nAma ke mahA bhayaGkara ke sAtha rAjA uditodaya ne, usake mantrI ne tathA cauryakarma dasyu evaM usake pAMcasau sAthiyoM ke jIvana meM mahAn meM saMlagna svagaMkhura ne bhI saMsAra kA tyAga karake prAcArya krAnti ghaTita huii| una sabane dasyu vRtti kA hI tyAga nahIM zrIdhara evaM prAyikA RSabhA ke nikaTa munivrata dhAraNa kiyA, ve saba saMsAra chor3akara sAdhu bana gae aura mathurA kiyA thaa| nagara ke bAhira hI eka udyAna meM durdhara tapazcaraNa meM lIna __bhagavAna mahAvIra kI ziSya paramparA meM unake nirvANa hokara ghora upasarga sahana karate hue sadgati ko prApta hue se 62 varSa pazcAt (arthAt I0pU0 465 meM) mokSa lAbha aura unakI smRti meM ukta sthAna para 501 stUpa banA die karane vAle antima kevali jambU svAmI kI pavitra tapo- ge| ye stUpa madhyakAla taka apanI jIrNa zIrNa avasthA meM bhUmi isI mathurA nagara kA caurAsI nAmaka sthAna rahA hai vidyamAna rahate Aye batAye jAte haiM jaisA ki pAMDe rAjamalla aura eka janazruti ke anusAra unhoMne isI sthAna para hI jI aura paM0 jinadAsa jI ke jambUsvAmI caritro se sUcita nirvANa lAbha kiyA thaa| una mahAmuni ke prabhAva se isI hotA hai| 'anekAnta' ke grAhaka baneM jaina bhaNDAroM, zilAlekhoM, mandiroM aura guphAoM Adi meM jaina paraka vipula sAmagrI par3I hai| usakA prakAzita honA paramAvazyaka hai| dUsarI ora bhAratIya vizvavidyAlayoM aura zodha saMsthAnoM meM jaina viSayoM ko lekara anusaMdhAna karane vAloM kI saMkhyA bhI bar3ha rahI hai| kintu jaina samAja meM aisA koI patra nahI hai jo ki jaina-zova se saMbaMdhita sAmagrI prastuta kara sake / isa kamI ko dRSTi meM rakhakara hI vIra-sevA-mandira ke purAne zodha-patra 'anekAnta' ko puna rjIvita kiyA gayA hai| anekAnta jaba taka calA, abhinava sAmagrI pradAna karatA rhaa| a.ja bhI jaina viSayoM para kAma karane vAle 'anekAnta' kI purAnI phAileM dekhate hai| kintu grAhaka-sakhyA ke kama hone se ghATe ke kAraNa use banda karanA pdd'aa| jainasiddhAntabhAskara bhI isI kAraNa banda humaa| eka ora jaina zruta kI prabhAvanA ke liye aise patra kI mahatI AvazyakatA tathA dUsarI pora satata ghATe se utpanna artha-samasyA patra ke saMcAlako ko nindra bhAva se kAma nahIM karane detii| __ hama jaina samAja se nivedana karate haiM ki usake sabhI sadasya 'anekAnta' ke grAhaka baneM, jisase vaha gaurava ke sAtha jIvita raha sake aura bhArata ke anya zodha patroM kI tulanA meM yatkiJcit bhI kama pramANita na ho| 'anekAnta' kA mUlya kevala 6) ru. vArSika hai| turanta manIArDara se bhejane kI kRpA kreN| anyathA hameM tIsarA aMka bI0 pI0 dvArA bhejanA hogaa| jisameM 6.70 na0 50 vyaya hoMge aura yadi Apa nahIM chur3Ayege to saMsthA ko 70 na0 10 kA nukasAna hogA / acchA ho ki pApa kArDa dvArA sUcita kara deN| vyavasthApaka-'anekAnta vIra-sevA-mandira 25 dariyAgaMja, dillI-6 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta hindI jaina kavi Tekacanda va unakI racanAe~ lekhaka-zrI agaracanda nAhaTA madhyapradeza vizeSataH mAlavA meM jana-dharma kA pracAra do aura vahAM kI kucha pratiyAM to anya sthAnoM meM calI gii| DhAI hajAra varSoM se calatA pA rahA hai, para isa pradeza meM sArAMza yaha hai ki ve jJAna-bhaMDAra surakSita nahIM raha ske| racita prAcIna jaina-sAhitya kI jAnakArI bahuta hI kama digambara sampradAya ke graMtha-bhaMDAra usa sampradAya ke mandiroM hai, kyoMki prAcIna granthoM meM ve grantha kaba aura kahA~ race gaye, meM rahate haiM aura zvetAmbara sampradAya ke graMtha bhaMDAra isakA spaSTa ullekha prAyaH nahIM miltaa| madhyakAla meM upAzrayoM meN| isalie ina donoM prakAra ke jJAna hI granthoM ke anta meM vistRta prazastiyA~ dI jAne lagI thIM, bhaMDAroM kI khoja samyaka prakAra se kI jAya to madhyapradeza jinameM granthakAra kA saMkSipta paricaya, grantha racanA kA samaya ke sAhitya aura itihAsa kI avazya hI bahumUlya sAmagrI va sthAnakA ullekha pAyA jAtA hai| mAlava pradeza-ujjayinI prakAza meM aaygii| aura dhAga nagarI va mAMDavagar3ha meM jaina dharmAvalambiyoM kA tIna varSa pUrva eka jaina munirAja ke prayatna se hamAre kAphI prabhAva thaa| ina sthAnoM ke sambandha meM jaina granthoM meM 'abhaya jaina granthAlaya' meM madhyapradeza ke eka digambara zAstra aneka ullekha milate hai aura ina sthAnoM meM rahate hue jana bhaMDAra kI kucha hastalikhita pratiyA~ prApta huii| inameM vidvAnoM ne aneka grantha bhI likhe hai| 'Tekacanda' nAmaka eka jaina kavi kI tIna racanAe~ vizeSa prAkRta, saMskRta aura apabhraMza ke sAtha-sAtha jaina vidvAnoM rUpa se ullekhanIya haiM, kyoMki aba taka isa kavi evaM isa ne hindI sAhitya kI bhI mahAn sevA kI hai| saikar3oM jaina kI racanAmoM kI jAnakArI sarvathA ajJAta thii| prApta kaviyoM kI choTI moTI hajAroM hindI racanAe~, Aja bhI racanApro ke anusAra kavi ke pUrvaja, rAjasthAna ke jayapura prApta haiM / digambara saMpradAya ke kaviyoM ne to apabhraMza-kAla nagara ke nivAsI the| kavi ne apane do granthoM kI prazastiyoM ke bAda hindI ko hI pradhAna rUpa se apanAyA aura zvetA- meM apanA 'Avazyaka-paricaya' diyA hai| unake anusAra mbara kaviyoM ne rAjasthAnI va gujarAtI bhASA ko / kyoMki savAI jayapura ke mahArAjA jayasiMha ke samaya 'dIpacanda' zvetAmbara sampradAya kA pracAra rAjasthAna va gujarAta meM hI nAmaka kavi ke dAdA, vahA~ rahate the| ve bar3e dharma zraddhAlu adhika rahA hai| aura pAgama tattvoM ke jAnakAra the| unake 'rAmakRSNa' madhya pradeza bahuta vizAla prAnta hai aura usake aneka nAmaka putra huaa| saMyogavaza ve jayapura ko chor3akara mevAr3a grAma-nagaroM meM kAphI saMkhyA meM jaina-dharmAvalambI nivAsa ke zAhapurA meM jAkara basa ge| usa samaya vahA~ ke rAjA karate haiN| unake racita sAhitya kA parimANa bhI bar3A ummedasiMha va maMtrI khuzAlacanda the| rAmakRSNa kavi TekahonA caahie| para ughara ke hasta-likhita graMtha-bhaNDAroM kI canda ke pitA the| bAlyAvasthA meM kavi meM dhArmika bhAvanA khoja abhI taka nahIM ho pAyI isalie isa prAnta meM racita kI kamI thii| ataH ve vividha vyasanoM meM bhAsavata the| jaina sAhitya kI jAnakArI pradyAvadhi bahuta hI kama prakAza bahuta kAla bIta jAne ke bAda koI aisA suyoga milA ki meM pA pAI hai| rAjasthAna aura gujarAta meM to graMtha bhaMDAra jinavANI aura jainadharma ke prati inakI zraddhA umar3a pdd'ii| prAyaH surakSita haiM aura vahAM ke nivAsiyoM ne samaya-samaya para karmayoga se (sambhavataH vyApAra Adi AjIvikA ke lie) saiMkar3oM va hajAroM pratiyA~ likhakara evaM likhavAkara una zAhapurA ko chor3akara ye mAlave ke indaura nagarameM bhAye aura bhaMDAroM ko samRddha banAyA hai| mAMDavagar3ha, dhArA prAdi ke vahA~ kucha samaya rahanA huaa| vahA~ rahate hue vahA~ kI kaI samRddhizAlI zrAvakoM ne bhI grantha bhaMDAra sthApita kie dhArmika maMDalI se inheM grantha banAne kI preraNA milI aura the, para musalamAnI pAkramaNoM ke samaya ve naSTa-bhraSTa ho gae 'buddhi prakAza' nAmaka saMgraha grantha kA kucha aMza vahA~ racA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJAta hinvI jana kavi Tekacanda va unakI racanAe~ gayA / indaura se phira saMyogavaza ye 'bhADalanagara' phuNce| bisapatavAra suhAvanoM, harSa karana kU prAya / vahAM bhI zAstra carcA premI dhArmikajanoMkI maMDalIkA macchA tA dina grantha pUrana bhayo, so sukha ko varanAya / / yoga milA aura usakI preraNA se "buddhi prakAza" anya ko iti zrI puNyAsrava vidhAne kezavanandi divya muni vahIM pUrNa kiyaa| kavi kA tIsarA grantha mAlavA ke rAya- ziSya rAmacandra mumukSu viracite tat anusAre sAdharmI vacasenagar3ha meM racA gayA hai, sambhava hai ve bhADalanagara se rAya- nikA ThaI, tAke anusAra chanda caupAI, DhAla sAhapure madhye senagar3ha pahu~ce hoN| isa taraha mAlava pradeza ke indaura, bhADala- Tekacanda sAvarmI krii| lekhana prazasti ke tIna dohe isa gar3ha aura rAyasenagar3ha ina tInoM sthAnoM meM kavi Tekacanda kA prakAra hai| ThaharanA huA aura vahA~ rahate samaya inhoMne do granthoM kA zrI sAdharmI Tekacanda, upagArI guNa pUra / nirmANa kiyaa| isase pUrva zAhapurAmeM rahate hue bhI ve eka bhADalapura mandira thakI, rAjata zobhA pUra // vistRta grantha banA cuke the / kavike tInoM granthoMkA saMkSipta sabhA catura guNapUra hai, lAlA prAsArAma / paricaya nimna prakAra se hai tilokacanda zubha praNati jina, jape nirantara naam| 1. puNyAtrava kathA-koza (bhASA)-saMskRta bhASA ke catura Adi bhAyana ghana, gharayo dharma diDhapATha / isa kathA kopa kI racanA muni kezavanandi ke ziSya rAma nisa dina zAstra vicArike, pUjA kari harSa bADha // candra mumukSu' ne kI thii| usakI 'vacanikA' nAmaka hindI lekhaka kRSNa brAhmaNa ||shrii zrI // saMvat 1826 jeTha bhASA-TIkA saMvat 1777 meM paMDita daulatarAma ne banAI kRSNa 11 budhavAra / patra 336 / / thii| usI ke AdhAra se caupAI prAdi hindI chandoM meM grantha ke prArambha meM sAdharmI dhanarAma ke prAgare meM kavi Tekacanda ne yaha padyAnuvAda saMvat 1822 kI phAguna / racita isa grantha kI vacanikA kA ullekha hai para vaha abhI sudI 11 bRhaspativAra ko zAhapurA meM rahate hue pUrA taka kahI prApta nahIM huI hai| kiyA / kavi kI yaha sabase bar3I racanA hai| isa grantha kA 2. buddhi prakAza-vAstava meM yaha kavi kI phuTakara parimANa karIba bAraha hajAra zlokoM kA hai| isameM 66 racanAtroM kA saMgraha-grantha jAna par3atA hai| jaina dharma sambandhI kathAyeM haiN| isa grantha kI saMvat 1826 kI likhI huI / kaI racanAoM ke atirikta isa grantha meM "kRpaNa dAtA kI prati prApta kara usakI lekhana prazasti samvAda (padya 202, bhADalapura meM rcit)|" sAta vyasana se yaha vidita hotA hai ki kavi usa samaya bhADalapura ke rAja' (padya 255, saMvat 1827 zrAvaNa sudI 14, bhADalamandira meM virAjamAna the| lAlA AsArAma tilokacanda pura) cetanakarmacaritra (padya 227), 'akSarabattIsI' ke lie kRSNa brAhmaNa ne isa prati ko likhA thaa| kavi (padya 48), 'guru parIkSA,' 'DhAla gaNa' Adi phUTakara ne prazasti meM apanA paricaya bhI diyA hai, jisakA sArAza racanAeM saMgRhIta haiN| isa grantha kI prazasti meM 'puNyAsrava Upara diyA jA cukA hai| yahA~ kevala antima aMza hI kathA koza bhASA' kI prazasti kI bhAMti kavi ne apanA diyA jA rahA hai jisameM graMtha racane ke samaya kA ullekha hai| vistRta paricaya diyA hai jisakA saMkSipta sArAMza Upara diyA jA cukA hai| indaura meM rahate hue isa graMtha kA saMvat aSTAdasa zata' jAni, Upara bIsa doya. prArambha huA thA aura saMvat 1826 kI jeTha sudI 8 ko phiri Ani / bhADalapura meM yaha graMtha samApta hayA / isa graMtha kI 65 patroM phAguna sudi gyArasa nizi mAMhi, kiyo samApata kI prApta prati, saMvat 1828 kI prathama mAsAr3ha sudI 11 ura hulasAMhi / / 5 / / ravivAra ko rAmaprasAda dube kI likhI huI hai| graMtha kI 1. puNyAsrava kathA-koza kI eka prati kA lekhana, kAla samApti 1826 meM ho gayI thI para isameM jo 'sapta vyasana saM0 1584 diyA huA hai, isase pUrva hI rAmacandra mumukSu rAja' racanA hai, vaha usake caudaha mahIne bAda kI hai / ataH ko honA caahie| sabhava hai 1828 meM jaba yaha prati likhI gaI taba isa graMtha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 samApti ke bAda kI ukta racanA ko bhI sammilita kara saMvat aSTAdaza sahI, Upari gini tetIsa / liyaa| miti mAsoja sudI dvitIya, somavAra nizi iis|| 3.riNakacaritra-isakI racanA saMvat 1833 aise atha pUraNa kiyau, maMgalakAraNa eka / prAsoja sudI dvitIyA somavAra ko mAlavA ke rAyasenagar3ha mana vacana tana zubha joga dhani, zIza namAvata meM pUrNa huI / isakI prati usI saMvat kI graMthakAra se svayaM 'Teka' ||63 likhavAyI huI 142 patroM kI hamAre saMgraha meM hai, jisake itizrI mahAmaNDalezvara rAjA zreNika caritre 19vIM prArambha ke 11 patra nahIM haiM aura kaI patra udeI ke khAe sandhi smaapt.| saMvat 1833 mitI kumAra sudI 10 hue haiM / ataH isakI dUsarI pUrNa prati anveSaNIya hai| Teka likhAvataM sAdharmIbhAI Tekacanda / lekhaka kisanacanda brAhmaNa / canda ne zreNika caritra kI gujarAtI racanA jo bahuta-sI DhAloM meM thI, ke AdhAra se isa carita ko 16 saMdhiyoM meM isa prakAra saM. 1822 se 33 taka meM racita kavike saMvat 1833 meM rAyasenagar3hameM banAyA hai / antima tIna dohe tIna graMthoM kA paricaya diyA gayA hai| saMbhava hai iMdaura Adi ke isa prakAra haiM bhaNDAroM meM kavi kI anya racanAyeMbhI prApta hoN| mAlavAdi deza mAlavA ke visa, rAyasenagar3ha joya / madhyapradeza meM jaina vidvAnoM ne hindI sAhitya kAphI racA tahAM thAna jina geha meM, kathA racI sukha hoya // hogA usakI khoja honI caahie| *lekhaka kA kavi Tekacanda kI anya racanAoM ke upa- kI kRtiyA~ upalabdha ho cukI haiN| inameM prathama aura dvitIya labdha hone kA anumAna satya hai| jayapura aura dillI ke racanAeM prakAzita bhI huI haiN| sabhI hindI meM haiN| sudRSTi jaina grantha bhaNDAroM meM uparyukta kavi kI paca parameSThi-pUjA taraMgiNI kavi kI vistRta hindI meM gadya racanA hai, yaha karma dahana pUjA, tIna loka pUjA, paMcameru pUjA, solaha prakAzita ho cukI hai| visanarAja vargana vi0 saM0 1827 kAraNa pUjA, (sapta) visanarAja varNana aura padasaMgraha nAma kI kRti hai| -sampAdaka 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya byore ke viSaya meMprakAzana kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaMja, dillI prakAzana kI avadhi dvaimAsika mudraka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21 dariyAgaMja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI-vIra sevA maMdira rASTrIyatA bhAratIya patA 21 dariyAgaMja dillI sampAdaka kA nAma prA0 ne0 upAdhye ema0 e0, DI.liTa0, kolhApura ratanalAla kaTAriyA, kekar3I (ajamera) premasAgara jaina ema0 e0, pI0 eca0 DI0, bar3auta yazapAla jaina dillI rASTrIyatA bhAratIya patA c/o bIra sevA mandira 21 dariyAgaMja dillI svAminI saMsthA vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja dillI mai premacanda ghoSita karatA hU~ ki uparyukta vivaraNa merI pUrI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai| premacanda 15-6-62 prakAzaka Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI mRgAvatI lekhaka-zrI satyAzrama bhAratI citrakAra ! tumhArI kalpanA zakti adbhuta hai / aisI vivAha karane kA adhikAra hai, phira bhI unakI kAma tRSNA sundarI kI kalpanA karake citra banAnA sahala nahIM hai| nahIM mAnatI, ve para-striyoM ko chInane kI ghAta lagAye 'nahI mahArAja! yaha korI kalpanA nahIM hai| jisa rahate hai| satItva kA bojha striyoM ke sira para hai aura ramaNI kA yaha citra hai vaha sazarIra maujUda hai| puruSoM ke lie pApa bhI gaurava kI bAta hai / yadi puruSa strI _ 'aiM ! kyA kahA ? sazarIra maujUda hai ! ho nahIM kA pati (svAmI) hai to strI puruSa ko (svAminI) kyoM sktaa| aigA saundarya svarga meM bhI nahIM ho sakatA, martya- nahIM hai; jarUra hai| loka kI bAta to kyA hai ?' ina saba vicAroM se usakA sira cakarAne lgaa| phira nahIM mahArAja! maiM saca kahatA hU~, yaha rAnI mRgAvatI bhI usane kisI taraha apane ko samhAla kara bhItara praveza kA citra hai, jo ki kauzAmbI nareza kI patnI hai|' kiyaa| 'aiM ! yaha kauzAmdI nareza kI patnI hai ! proha ! mahArAnI ko dekhakara caNpradyota cauka pdd'aa| usane eka bhikSuka ke ghara meM yaha ratna pAhuyA hai| mere rahate dhIre se hAtha rakhakara pUMchA-kyA prAja tabiyata kharAba hai? use kyA adhikAra hai ki vaha isa ratna kA svAmI bane / 'nhiiN|' duut|' 'phira bhojana kyoM nahIM kiyA ! iAkA kAruNa !' 'mahArAja !' 'kucha nhiiN|' 'jAnI aura kauzAmbI nareza ko sUcita karo ki 'kucha to|' yadi tuma jIvita rahanA cAhate ho, to mRgAvatI sarIkhe 'kaha to diyA-kucha nhiiN|' ratna ko mere havAle kro| bandara ke gale meM motiyoM kI mRgAvatI ke pA jAne para hamAre sAtha kaMsA vyavahAra mAlA zobhA nahIM paatii| pradhAna jI ! patra likhakara dUta rakkheMge, kyA isa bAta kA abhyAsa kara rahe ho ? ke hAtha bheja do|' caNDaprayota cauka pdd'aa| vaha samajha hI nahIM sakatA thA 'jo aajnyaa|' ki kyA uttara diyA jaay| thor3I dera meM usane anamane dUta ko vidA karake rAjA caNDapradyota apane zayanAgAra muMha se uttara diyA-"jaisA hogA dekhA jaaygaa|" meM calA gayA; parantu vahAM bhI use caina nahIM milaa| usa rAjamahipI pIche haTa gaI, aura lauTane lgii| itane meM dina caNDapradyota ne bhojana hI na kiyA, raNavAsa meM bhI na mAlUma caNDapradyota ke hRdaya meM kyA pAyA ki usane becainI phaila gii| sandhyA hote hI rAjamahiSI ne zayanAgAra uThakara mahArAnI kA hAtha pakar3a liyaa| mahArAnI ne meM praveza kiyaa| gambhIratA se kahArAjamahipI ke Upara caNDapradyota kA sabase adhika prema 'mujhe rokate kyo ho?' thaa| rAjamahipI sundaratA kI khAni, prema kI putalI hone 'kucha bAta karanA hai|' ke sAtha hI tejasvinI bhI thii| use apane strItva kA abhi- 'kyA bAta !' mAna thaa| si samaya usane caNDapradyota kI avasthA kA 'tuma itanI nArAja kyaM ho gaI ho|' hAla sunA aura use yaha mAlUma huA ki eka strI ke pIche 'kyA tumheM itanA bhI nahIM mAlUma ? striyoM ke viSaya yaha saba kANDa upasthita huA hai, taba usakA hRdaya tila- meM AcaraNa sambandhI jhUThI saccI AzaMkA hone se hI puruSoM milA utthaa| puruSoM ko eka nahIM, do nahIM; balki bIsoM kA khUna khaula uThatA hai, aura ve marane mArane para utArU Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta varSa 15 (2) ho jAte haiN| striyoM ko aisA daMDa diyA jAtA hai ki jisase maiM kahatI hU~ ki mAra magAvatI kA dhyAna chodd'o| eka strI unakA yaha janma hI nahIM, aneka janma naSTa ho jAte haiN| ke raho to dUsarA vivAha bhI na karanA cAhiye, phira parakintu puruSa usa pApa ko khullamakhullA karate haiN| phira bhI strI haraga to mahApApa hai| ve apanI nAma-mAtra kI patniyoM se pUchate haiM ki itanI 'macchA ! aba maiM tuma se zikSA nahIM lenA caahtaa|' nArAja kyoM ho gaI ho? arthAt puruSoM ke aise pApa bhI to maiM bhI yaha kahatI hU~ ki strI ko apane jIvana para striyoM kI nArAjI ke liye paryApta kAraNa nahIM haiM ! pUrNa adhikAra hai| kisI bandhana meM rahanA 'na rahanA' usakI rAjamahiSI ke svabhAva ko caNDapradyota acchI taraha icchA para nirbhara hai|' jAnatA thaa| usakA hRdaya komala thA, usameM prema thA, paraMtu itanA kahakara rAjamahiSI calI gii| caNDapradyota sAtha meM teja bhI thaa| vaha kharI bAta kahane vAlI thii| aAMkheM phAr3akara patthara kI mUtti kI taraha stabdha khar3A raha itanA hone para bhI usake muMha se itanI kar3I bAta kabhI gayA / na nikalI thii| Aja kI bAteM sunakara caNDapradyota ke pAzcarya kA ThikAnA na rhaa| lekina Aja usake pAsa kauzAmbI nareza zatAnika bahuta dinoM se bImAra the| kucha uttara na thaa| vaha thor3I dera cupa rahakara phira unakI patnI mRgAvatI meM jitanA saundarya thA usase bhI bolA adhika pati prema thaa| bImArI kI hAlata meM rAnI ne pati "striyoM ko puruSoM ke sAtha itanI spardhA na karanI kI dina-rAta sevA kI, phira bhI bImArI na ghttii| yaha caahiye| dekhakara mRgAvatI ko apanA bhaviSya andhakArapUrNa mAlUma 'kyoM ? kyA unheM sukha duHkha nahIM hotA? kyA unake / hone lgaa| mahArAja kI hAlata bhI nAjuka ho gaI thii| prANa nahIM hai ?' mRgAvatI ko hI rAjya kA kArabAra dekhanA par3atA thaa| caNDapradyota ne kar3akakara kahA-prANa to pazuoM ke rAjakumAra abhI bilkula bAlaka hI thaa| agara mahArAja bhI hote hai| kI tabiyata kucha acchI hone lagatI to mRgAvatI ko kucha 'to striyAM pazu haiM ?' pAzA bhI hotii| parantu avasthA bilkula ulTI thii| aba kI bAra caNDapradyota kucha lajjita sA ho gyaa| isa samaya dAsI ne Akara khabara dI ki rAjA caNDamanuSya kisI ko pazu samajha sakatA hai| parantu usI ke pradyota kA eka dUta pAyA hai| sAmane use pazu kahanA kaThina hai| vaha apane svArtha aura 'kyA kahatA hai|' krUratA ko naMgA nahIM karanA cAhatA / isIliye caNDapradyota 'eka patra lAyA hai|' ne kucha namra hokara kahA-phira bhI yaha to mAnanA hI 'dUta ke Thaharane kA prabandha kara aura patra idhara laa|' par3egA ki striyoM ko puruSoM ke kAma meM hastakSepa na karanA rAnI mRgAvatI kI AjA ke anusAra kArya kiyA gyaa| caahiye| patra mahArAja ke nAma para thaa| rAnI ne hI vaha patra par3akara yaha maiM mAnatI hU~ ki strI aura puruSa kA kAryakSetra sunaayaa| judA-judA hai| yuddha kSetra meM jAkara Apa kahA~ para senA khar3I kareM aura kahA~ para na kareM-isa viSaya meM meM hastakSepa nahIM "kauzAmbI nareza zrI zanAnika ko pracaNDa vikramakara sktii| isI prakAra gRha prabandha ke kAma meM Apa zAlI mahArAjAdhirAja zrI caNDapradyota jI sUcita karate haiM hastakSepa nahI kara sakate / yogyatA hone para sirpha eka dUsare ki Apake pAsa jo ramaNIratna mRgAvatI hai, use mahArAja ko salAha yA sahAyatA de sakate haiN| parantu jina kAryoM se kI sevA meM zIghra hI upasthita kreN| sarvotkRSTa ratnoM kA strI-puruSa ke sambandha meM khaTAI par3a sakatI hai, unake viSaya svAmI sarvotkRSTa zaktidhArI rAjA hI ho sakatA hai| meM eka dUsare ko hastakSepa karane kA adhikAra hai / imIliye isIliye Apako usa ramaNIratna ke rakhane kA koI adhi Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirala 2 kAra nahIM hai| abhI taka jo huA so huprA, lekina aba mahArAja kA dhyAna isa ora gayA hai| isaliye ApakI bhalAI isI meM hai ki ramaNIratna mRgAvatI ko samarpita kara ke mahArAja ke prItibhAjana vaneM / " "yadi durbhAgya se Apa apanA bhalA na soca sakeMge aura AjJA pAlana meM thAnAkAnI kareMge to kheda ke sAtha likhanA par3atA hai ki talavAra ke dvArA usa zrAjJA kA pAlana karAnA par3egA / isIliye hameM AzA hai ki Apa samaya para hI saceta ho jAyeMge, aura talavAroM ko myAna se bAhara na nikalane dege / mahArAja kI zrAjJA se rAnI mRgAvatI gRh-sciv|" patra sunate hI mahArAjA zatAnika ke muha se cIkha niklii| bImArI ke kAraNa unakI mAnasika durbalatA yoM hI bar3ha rahI thI; lekina isa AghAta ne to mAnoM unheM mRtyu ke mUha meM Dhakela diyaa| rAnI ke Upara to mAnoM pahAr3a hI TUTa par3A / na vaha mahArAja ko sAntvanA de sakatI thI aura na mahArAja hI use sAntvanA de sakate the| vikaTa paristhiti thI / bar3I dera taka cupacApa apaMga ke bAda mRgAvatI ne rAjA se kahA- 1 " mahArAja ! cintA chor3iye jaisA hogA dekhA jAyagA / isa me sandeha nahIM ki caNDapradyota pApI krUra aura balazAlI hai / isalie rAjya kI rakSA karanA kaThina hai / parantu rAjya se bhI bar3hakara vastu hai dharma aura abhimAna / hama jIkara nahIM to mara kara usakI rakSA kara sakate haiM / AjJA dIjiye ki dUta ko javAba de diyA jAya / mahArAja kI dazA vilakula bigar3a gaI thii| unake mu~ha se kucha bhI uttara na milA taba mahArAja kI tarapha se rAnI ne patra likhA / patra "ujjayinI nareza thI caNDapradyota ko kauzAmbI nareza zatAnika kA jayajinendra ! aparaMca ApakA patra zrAyA / bAMcakara bar3A kheda huaa| koI bhI manuSya agara usameM manuSyatA kA zatAMza bhI maujUda hai, aisI pApamayI bAteM muMha se nahIM nikAla sktaa| phira bhagavAna mahAvIra ke anuvAyI ke mana meM aise pApa vicAroM kA mAnA bar3e dukha kI bAta hai|" " mAlUma hotA hai ki isa samaya prApa aizvayaM aura zakti ke mada se unmatta ho rahe haiM, isalie jainatva ke sAtha manuyatva bhI kho cuke haiN| "eka sAtha bhAI ke nAte hama Apa ko sUcita karate haiM ki Apa ina pApa vicAroM ko chor3a kara prAyazcitta lekara pavitra bneN| yadi zrApa manuSyatva ko bilakula tilAajali hI de cuke hoM to bhApa bar3I khuzI se yuddhakSetra meM praaiye| vahA~ para hamArI talavAra ApakA svAgata kregii| aise pApiyoM ko daMDa dene kI tAkata usameM abhI maujUda hai| ApakA hitaiSI zatAnika patra to bheja diyA gayA lekina mRgAvatI kI cintA aura adhika bar3ha gyii| use apanI cintA nahIM thI; kyoM ki vaha maranA jAnatI thii| use cintA thI apanI mAnarakSA kI, mahArAja kI, aura bAlaka rAjakumAra kI / zAma ke samaya mahArAja kI avasthA kucha sudharI / unhoMne kholI mora kSINasvara se mRgAvatI se kahA priye ! kyA upAya kiyA ? mRgAvatI usa samaya phikartavyavimUr3ha ho rahI thii| vaha samajha hI nahI sakatI thI ki kyA uttara deM ? kintu mahArAja kI aisI avasthA meM vaha unake hRdaya ko dhakkA nahIM denA cAhatI thii| usane hRdaya kI sArI vedanAoM ko dabAyA, usa para patthara rakha diyaa| apane saMghate hue gale ko kisI taraha sApha kara usane kahA"mahArAja ! Dara kyA hai ? kisakI tAkata hai jo merI tarapha najara uThA kara dekha sake ? maiM apane gaurava kI rakSA kruuNgii| maiM ijjata ke liye maranA jAnatI hU~ / " mahArAja kA ceharA khila gayA / kintu thor3I hI dera meM usa para phira vipAda ke cinha najara Ane lge| mRgA batI ne kahA- 'mahArAja ! Apa cintA kyoM karate haiM ?" mRgAvatI tuma sac kSatrANI ho, mAnupI nahIM devI ho / parantu maiM prabhAgA hai| mujhe veda yahI hai ki aise vikaTa avasara para maiM ghara meM vistaroM para par3A-par3A mara rahA hai| raNakSetra kI gaurava dAminI bhUzayyA mere bhAgya meM nahIM hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pranekAnta 15 kahate-kahate mahArAja kA galA ruMdha gyaa| unakI tairatA raha jAya aura AtA huA koI maccha dikhAI par3e prAMkhoM se prAMsutroM kI dhArA baha nikalI / to usakI jaisI hAlata hotI hai vahI hAlata rAnI kI thii| usake cAroM ora vipattiyAM thI / vaha asahAya aura nirAza ho gayI thI / mRgAvatI bhI ro rahI thI, usane ruMdhe gale se kahA"mahArAja ! dhairya rkhiye| ApakI tabiyata zIghra hI acchI ho jAyagI aura prApa zatru ko usake pApa kA phala avazya cakhA sakeMge / " 74 aura sira hilAyA / asIma nirAzA thii| roI cillAI apane vaza meM se do motI mahArAja eka halkI ha~sI ha~se isa haMsI meM aura sira hilAne meM rAnI ne usakA anubhava kiyA, parantu nahIM / usane bar3I himmata ke sAtha gale khAtuna mAno usane dhIre TapakA hI diye / ko rAtri bhara mahArAja kI tabiyata bahuta kharAba rhii| rAnI mugAvatI ne to palaka bhI na miice| rAtri bhara jAgatI rahI, sevA karatI rahI, prArthanA kI, parantu saba vartha gayA / savere ke samaya jaba ki sasAra kA sUrya uga rahA thA taba rAnI mRgAvatI kA sUrya DUba rahA thA / (=) vaha rAnI mRgAvatI vIrAGganA thI / usake hRdaya meM bala thA, sAhama thA, thaa| lekina mahArAja ke svargavA se usakA bala sAhasa aura dhairya chUTa gyaa| vaha vAravAra mahArAja ke zava ke Upara gira par3atI thii| jaba loga dAha ke lie mahArAja kA zava le jAne lage to rAnI zava se cipaTa gyii| yaha dekhakara darzakoM kA bhI sAhasa chUTa gayA / asaMkhya mukhoM se Arttadhvani nikalI / usa samaya samasta prajA ro rahI thI, mantrI ro rahe the / rAja mahala kI eka-eka IMTa ro rahI zrI / kisI taraha dAha kiyA ho gii| kucha dina zAnti rahI, para eka dina dUta ke dvArA vaha bhayaMkara samAcAra milA hI / mantriyoM kI cintA bar3ha gii| ve samajha nahIM pAte the ki rAnI ko yaha samAcAra kisa taraha diyA jAya / Akhira Darate-Darate eka vRddha maMtrI ne yaha samAcAra sunAyA kintu use yaha dekhakara atyanta zrAzvarya huA ki rAnI ne yaha samAcAra sunakara koI ghabarAhaTa prakaTa nahI kii| balki thor3I dera taka eka Taka dekhakara vaha uTha bar3I huii| jahAja ke DUba jAne para jaba koI zrAdamI samudra para jaba taka thor3I bahuta AzA rahatI hai, taba taka manuSya cintA karatA hai, lekina nirAzA kI sImA para pahu~ca jAne para vaha cintA chor3a detA hai| rAnI mRgAvatI ne cintA chor3a dI thI / usane nizcaya kara liyA thA ki yuddha kSetra kI zastra zayyA para hI maiM jIvana chodduuNgii| mere jIte jI koI merA bAla bhI bAMkA nahIM kara sakatA / pradyota kI vizAla senA ne kauzAmbI nagarI ko ghera liyaa| use yahAM para rAjA zatAnika kI mRtyu kA samAcAra mila gayA thaa| isalie vaha samajhatA thA ki asahAya cir3iyA ko pakar3ane meM aba bahuta dara na lagegI / suna kharAvI kA maukA na grAyagA / yahI samabhAra usane kisI taraha kI rudratA na dikhlaaii| vaha jAnatA thA ki nArI hRdaya talavAra ke sthAnapara phUla se parAjita hotA hai / rAnI mRgAvatI ne dekhA ki kauzAmbI nagarI to asaMganikoM se ghira gaI hai, lekina abhI taka kisI taraha kA AkramaNa nahIM huA hai / vaha isI udher3a buna meM lagI huI thI ki itane meM prayota kA dUta dhAyA aura usane eka patra diyaa| rAnI ne ekAnta meM usa patra ko padA ...... "zrImatI mRgAdevI kI sevA meM ! priye ! maiM yahA~ tumase yuddha karane nahIM zrAyA thA, kintu maiM usa kanTaka ko haTAne prAyA thA jo ki hamAre aura tumhAre bIca meM par3A thA / aba deva ne hI usako dUra kara diyA hai isalie yuddha kI koI zrAvazyakatA hI nahI raha gayI hai| zrAzA hai, atra tuma merI abhilASA pUrNa karogI maiM tumhArA zatru nahIM hU~ kintu sevaka huuN| tumhAre saundarya kA pyAsA hai| premapipAsu. caNDapradyota " I patra par3hane para rAnI ne nIce kA moMTha cabAyA aura patra ke Tukar3e-Tukar3e kara diye / itane para bhI jaba saMtoSa na huA to use pairoM ke nIce DAlakara rauMda DAlA / dUta ke dvArA sandeza bheja diyA ki patra kA uttara kala diyA jAyagA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI mRgAvatI ( 4 ) mAmalA aisA ho gayA thA ki maMtri-maNDala kucha bhI salAha nahIM de sakatA thaa| rAnI ko apane zIla kI cintA nahIM thI / vaha prANa dekara zIla bacA sakatI thI, zrIra prANa denA vaha jAnatI thii| lekina use apane anAtha bacce kI cintA thii| marane se nirdoSa patnItva baca sakatA yA parantu mAtRtva kI bali hotI thii| dUsare dina phira caNDapradyota kA dUta AyA aura uttara maaNgaa| maMtrI loga kyA uttara deN| unakI to akla hI kucha kAma nahIM detI thI lekina usa dina rAnI ke muha para kucha dUsarA hI raMga thaa| rAnI ne dUta ko patra dekara vidA kiyaa| 1 ( 5 ) patra lekara caNDapradyota ne bar3I utsukatA se par3hA"mahArAja ! mAja meM vizva hai| isake pahale maiM svatantra nahI thI, kintu deva ne yaha bandhana tor3a diyA hai / aura maiM aba svatantra hU~ / isIlie Apake patra para maiM svatantratA pUrvaka vicAra kara sakI huuN| bahuta vicAra karane ke bAda maiM isa nizcaya para pahu~cI hU~ ki ApakI mAtA mAnane meM hI merA bhalA hai| hAM, eka prazna aisA hai jo ApakI AjJA-pAlana meM bAdhaka ho rahA hai / Apako mAlUma hogA ki me rAjapatnI hone ke sAtha eka bAlaka kI mAM bhI hU~ / yadyapi patnItva kA bandhana TUTa gayA hai parantu mAtRtva abhI jIvita hai| usake kAraNa bAlaka ko asahAya avasthA meM kaise chor3a sakatI huuN| merA putra abhI bilakula prabodha hai| idhara kozAmbI rAjya cAroM tarapha zatruoM se ghirA huA hai / merI anupasthiti meM prabodha bAlaka kI kyA dazA hogI, isake kahane kI jarUrata nahIM / yadyapi zrApa meM kauzAmbI rAjya kI rakSA karane kI zakti hai, parantu Apa to ujjayinI meM raheMge aura zatru sira para Udhama macAyeMge, taba Apake dvArA bhI rAjya kI rakSA na ho skegii| isalie merI prArthanA hai ki Apa kucha varSoM taka dhairya rakhiye putra ke nama hone para meM ApakI cA kA pAlana avazya karUMgI, grAzA hai Apa merI paristhiti para vicAra karake merI prArthanA svIkAra kareMge / vinIta mRgAvatI U\ patra par3hakara caNDaghota prasamaMjasa meM par3a gyaa| Aja use mAlUma huA ki bar3e-bar3e vIroM ko jItane kI apekSA eka mahilA ko jItanA bar3A kaThina hai / parantu dUsarA upAya to thA nhiiN| jisa rAste para vaha calA thA usI rAste se use vijaya kI AzA thI / lekhanI kA kAma talavAra nahIM kara sakatI thI / caNDapradyota ne phira patra likhA priye ! tumhArA patra milA / merI prArthanA tumane manjUra kI isakA mujhe bar3A harSa hai / lekina tumhAre patra ke uttarArdha ne mujhe aura bhI adhika asamaMjasa meM DAla diyA / agara koI bhIkha mA~gane Ave aura use AzvAsana dekara kaha diyA jAya ki 'abhI maukA nahIM phira mAinA to usa bhikhArI vyakti ko jitanA kaSTa hogA--usI taraha kA, kintu usase hajAra gunA mujhe ho rahA hai / priye ! tumheM aba kauzAmbI kI cintA na karanI cAhiye, dhIra na bAlaka ke lie apane jIvana ko barbAda karanA cAhiye / yathAzakti maiM kauzAmbI kI rakSA karUgA | kauzAmbI kI rakSA ke lie jaMmA jo kucha prabandha cAhogI baMsA hI ho jaayegaa| mujhe eka-eka ghar3I eka eka varSa ke samAna bIta rahI hai| isalie dayA kara graba mujhe jyAdA tumhArA premI caNDaprayota caNyAMta ne patra bheja diyaa| do ghar3I ke bhItara hI usakA uttara AyA / mahArAja ! patra milA / zrApa puruSa hai agara Apa strI hote zrIra mAtA banane kA saubhAgya prApta karate to Apako mAlUma hotA ki mAtA kA sneha kyA hai| mAtA ke choTe se hRdaya meM apane putra ke lie kitanA sthAna hai| mAtA apane putra ke lie sarvasva chor3a sakatI hai| jaba gAya apane bachar3e ke lie zera kA sAmanA kara sakatI hai, taba maiM to mAnuSI hU~ gAya se bhI gaI bItI ho jAUM ? mahArAja maiM jAnatI hU~ ki Apako mere vakta se paritoSa na hogaa| yaha cintA mujhe bar3I dera se satA rahI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta Ara hai| maiM pApako bhI dukhI nahIM karanA caahtii| isalie jItanA cAhate ho / parantu yAda rakkho / pApa kA phala kabhI mApakI salAha ke anusAra yahI ThIka hai ki kauzAmbI kA acchA nahIM hotaa| aba tumhArA bhalA isI meM hai ki sakaprabandha kara diyA jAya / zala ghara lauTa jaao| yadi merI salAha na jaMce to yahIM prabandha ke lie do bAtoM kA upAya karanA Avazyaka par3e-par3e koTa kI dIvAloM se sira pITate rho| do varSa bAda hai-eka to yaha ki jisameM zatrudala nagara meM praveza na kareM, dekhA jaaygaa| dUsarA yaha ki nagara ke ghera lene para senA ko aura nAga- maiM AzA karatI hU~ ki tumheM subuddhi prApta hogI aura rikoM ko bhojana kA kaSTa na ho, isalie mApa nagara ke tuma isa amUlya mAnava jIvana ko naSTa na kroge| cAroM ora majabUta koTa banavA deM aura kama se kama eka hitAkAMkSI sAla ke lie bhojana sAmagrI ekatrita kara deN| eka sAla mRgAvatI ke bAda phira dekhA jaaygaa| Apake isa kAma meM maiM aura caNDapradyota kI A~kheM lAla ho gaI / vaha oMTha cabAne mere AdamI ApakI madada kareMge / agara acchI taraha kAma lagA aura ghara-ghUra kara kauzAmbI kA koTa dekhane lagA, kiyA gayA to eka mahIne meM hI saba kAma ho jaaygaa| lekina basa usa samaya kauzAmbI ajeya thii| usake bAda majhe bivAha karane meM koI aitarAja na rhegaa| isI samaya ujjayinI se dUta paayaa| usane samAcAra ApakI diyA ki rAjadhAnI meM prazAnti macI hai| isI se caNDa mRgAvatI pradyota ko zIghra lauTanA pdd'aa| patra par3ha kara caNDapradyota ko bahuta zAnti milii| caNDapradyota lajjita hokara ghara aayaa| lajjA ke mahIne bhara ke bhItara koTa taiyAra ho gyaa| mRgAvatI ne kAraNa vaha apanI rAnI ke pAsa bhI nahIM jA sakatA thaa| isake lie dina rAta parizrama kiyaa| sIsA milA-milA parantu isa taraha kaba taka gujara hogI, yahI soca kara vaha kara koTa kI dIvAleM vavamaya banA dI gaI / zastrAstra bhI anta.pura meM gyaa| parantu vahA~ rAnI kA patA na thaa| bahata taiyAra krvaaye| mRgAvatI ne eka sAla ke badale do caNDapradyota ne Azcarya ke sAtha sakhiyoM se pUMchA-rAnI sAla ke lAyaka bhojana sAmagrI ekatrita kara lii| bIsoM kahA~ hai ? nae kue~ khudavA DAle / nae sainikoM kI bhartI kI gaI aura "ve to gii|" unako sikhA par3hA kara yogya sainika banAyA gyaa| saba "kahA~ ?" kAma ho jAne ke bAda mahArAnI ne jAne kA nizcaya kiyA isa prazna ke uttara meM unhone mAMsU bahA die aura prajA meM hAhAkAra maca gyaa| caNDapradyota ke zivira meM sabhI sisaka sisaka kara rone lgiiN| prAnanda-bherI vajane lgii| rAjA ne ghabarAhaTa ke sAtha pUchA-dehAnta ho gayA ? ThIka samaya para caNDapradyota dUlhA kI taraha saja dhaja "nahIM mahArAja! dehAnta nahIM ho gayA, parantu jo kara mRgAvatI ke svAgata ke lie khar3A thaa| isI samaya kucha huA vaha dehAnta ke barAbara hI hai|' koTa ke Upara se eka tIra pAyA aura caNDapradyota ke mukuTa to ThIka ThIka kaho na, kyA bAta hai ? meM lgaa| mukuTa TUTa kara jamIna para gira pdd'aa| sabhI "mahArAja! Apake prasthAna ke pIche eka dina mahAsAmanta cillA uThe hAya ! hAya ! yaha kaisA apazakuna rAnI ne chipakara viSapAna kA udyoga kiyA, kintu hama hudhA ? tIra ke sAtha yaha patra bhI thA logoM kI najara par3a gaI aura yaha kArya na ho paayaa| caNDapradyota ! usake kucha dina vAda na mAlUma ve kahAM calI gii| bistaroM tuma manuSya nahIM rAkSasa ho| tuma eka abalA ko para Apake nAma kA yaha patra par3A milA thaa| apanA zikAra banAnA nAhate ho| apanI zakti kA duru- caNDapradyota patra par3hane lgaa| payoga karanA cAhate ho| pazu hRdaya se nArI-hRdaya ko mahArAja ! Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha evaM graMthakAroM kI bhUmi-rAjasthAna lekhaka-DA0 kastUracanda kAsalIvAla ema0 e0, po0 eca0 DI0 bhAratIya itihAsa meM rAjasthAna kA mahatvapUrNa sthAna evaM tyAna ke pratIka haiM to jaisalamera, nAgaura, bIkAnera, hai / eka ora yahA~ kI bhUmi kA pratyeka kaNa vIratA evaM jayapura, ajamera, koTA, Adi ke granya-saMgrahAlaya evaM zaurya ke lie prasiddha rahA hai to dUsarI ora bhAratIya pothIkhAne una graMthakAroM evaM sAhitya premiyoM kI sevAoM sAhitya evaM saMskRti ke gaurava sthala bhI yahAM paryApta mAtrA ke mUrtarUpa haiM, jinhoMne aneka saMkaToM evaM jhaMjhAvAtoM ke madhya meM milate haiN| yadi rAjasthAna ke vIra yoddhAoM ne deza kI bhI sAhitya kI pavitra dharohara ko surakSita rakhA / vAstava rakSA ke lie haMsate 2 apane prANoM ko nyochAvara kiyA to meM rAjasthAna kI bhUmi pAvana evaM mahAn hai evaM usakA yahA~ hone vAle prAcAryoM, santoM evaM vidvAnoM ne sAhitya pratyeka kaNa vandanIya hai| kI mahatI sevA kI aura apanI racanAmoM ke dvArA yahA~ ke jana jAgaraNa ko jIvita rkhaa| yahA~ ke raNathambhaura, rAjasthAna kI bhUmi meM saMskRta, prAkRta, mapabhraMza, kumbhalagar3ha, cittaur3a, bharatapura, mAMDaura jaise durga yadi vIratA hindI, rAjasthAnI evaM gujarAtI Adi bhASAmoM ke udbhaTa - vidvAn hue / ina prAcAryoM tathA santoM ne apanI racanAoM vivAha ke samaya hama aura Apa eka bandhana meM baMdhe dvArA bhAratIya sAhitya ke bhaNDAra ko itanA adhika bharA the| maiMne apane bandhana ko jarA bhI DhIlA nahIM hone diyaa| ki ki vaha kabhI khAlI na ho skaa| zizupAla vadha ke kabhI Apake prema meM mai apanI vAstavika sthiti ko bhUla gaI racayitA mahAkavi mAgha rAjasthAnI vidvAn the| inhoMne thI, parantu usa dina maiMne apane ko pahacAnA / mujhe mAlUma apane isa mahAkAvya ko jo kAvya ke tInoM guNoM (upamA, huA ki maiM dAsI hU~ patnI nhiiN| lekina maiM isa ghara meM artha evaM padalAlitya) ke prasiddha hai, bhanimAla (jodhapura) patnI banakara sevA kara sakatI hU~, dAsI banakara gulaamii| meM samApta kiyA thaa| pArthaparAkramavyAyoga ke kartA nhiiN| malhAranadeva pAbU ke paramAra rAjA dhArAvarSa ke choTe bhAI aba pApa magAvatI ko le hI praayeNge| isalie maiM the| mahApaMDita pAzAdhara mUlataH mANDalagar3ha ke nivAsI the| Apa donoM ke bIca kA kAMTA nahI bana sktii| maiM apane inhoMne jIvana bhara saMskRta sAhitya kI sevA kI aura ko miTA sakatI hU~, parantu apane patnItva kA aisA apamAna jinayajJakalpa, sAgAra dharmAmata, anagAra dharmAmRta, triSaSTinahIM saha sktii| smRtizAstra, adhyAtmarahasya, bharatezvarAbhyudaya, rAjamatIpuruSa striyoM ko jo cAhe samajhe, parantu striyAM bhI vipralaMbha, kAvyalaMkAra jaise uccakoTi ke graMthoM kI racanA apane mAnava jIvana kA uttaradAyitva samajhatI haiN| unakA kii| saMskRta sAhitya kA ghara ghara meM pracAra karane vAle jIvana prAtmonnati karane ke lie hai, na ki gulAmI karane evaM samAja meM dhArmika jAgRti ko phailAne vAle jaina santa ke lie| bhagavAna mahAvIra kI kRpA se aba striyoM ko bhaTTAraka sakalakIti rAjasthAna ke snAtaka the| inhoMne 8 bhI Atmonnati karane kA adhikAra hai| isalie maiM jAtI varSa taka bhaTTAraka padmakIrti ke pAsa naiNavAM meM gaharA adhyayana haiN| jitane dina ho sakA ApakI sevA kI, aba kucha dina kiyA aura phira rAjasthAna evaM gujarAta meM sthAna sthAna para prAtmA kI sevA kruuNgii| bhramaNa karake 25 se bhI adhika grathoM kI racanA kii| sakalamApakI bhUtapUrva patnI kIrti ne sAhitya nirmANa ke lie vAtAvaraNa ko itanA caNDapradyota patra par3hakara sira pITane lgaa| vaha 'voU jAgRta kiyA ki inake pazcAt hone vAle inake ziSya dIna se gyaa|' jIvana bhara sAhityArAdhanA meM lage rahe aura unhoMne saMskRta Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 meM saikar3oM racanAyeM nibaddha kI, jo mAja bhI rAjasthAna ke ke darabAra meM rahakara hindI bhASA kI utkRSTa kRti vihArI jaina bhaNDAroM meM saMgrahIta kI huI milatI haiN| sakalakIrti satasaI kI racanA kI thii| dAdU mahArAja ke kitane hI ke ina ziSyoM meM bhuvanakIrti, brahmajinadAsa, jJAnabhUSaNa, ziSya rAjasthAnI the| inhoMne hindI meM bahuta se sAhitya zubhacandra, sakalabhUSaNa, sumatikIti ke nAma ullekhanIya hai| kA sRjana kiyA hai| rAjasthAna meM isI prakAra hindI evaM rAjasthAna ke udayapura, DUMgarapura, bAMsavAr3A, sAgavAr3A rAjasthAnI ke 200 se bhI adhika vidvAn hue hoMge jo Adi pradeza ina granthakAroM kI gatividhiyoM ke mukhya kendra jIvana paryanta sAhitya-sevA meM vyasta rahe, lekina abhI ina the| isI taraha paMDita rAyamala evaM jagannAtha, kramazaH vidvAnoM kI sAhityika sevAoM kA koI mUlyAMkana nahIM ho varATa evaM TorAyasiMha ke nivAsI the aura inhoMne yahIM sakA hai| chohala, ThakkurasI, vUcarAja, chItara TholiyA, rahate hue graMthoM kI racanA kI thii| paM0 medhAvI ne nAgaura vidyAbhUSaNa, brahma rAyamalla, Anandaghana, hemarAja (dvitIya) meM saMvat 1541 meM dharmasaMgraha zrAvakAcAra kI racanA harSakIrti, jodharAja, khuzAlacanda, ToDaramala, jayacanda, kI thii| daulatarAma, dilArAma Adi vidvAn rAjasthAnI hI the| prAkRta evaM apabhraMza sAhitya ke bhI rAjasthAna meM isa prakAra rAjasthAna kI bhUmi sAhityika vidvAnoM ko kAphI vidvAn hue / prAkRta bhASA kI prasiddha racanA 'jambU- janma dene kI dRSTi se sadaiva urvarA rahI hai| jisake lie dvIpaprajJapti' ke graMthaka ra prAcArya padmanandi rAjasthAnI hameM gauravAnvita honA caahie| vidvAn the| padmanandi ne apane Apako guNagaNakalita, rAjasthAna ke graMtha-saMgrahAlaya bhI kama mahattva ke nahIM tridaMDarahita, trizalyaparizuddha prAdi vizeSaNo se yukta likhA haiM / vaidika evaM jaina donoM hI dharmoM ke anuyAyiyoM ne hai| bArAM nagara ko inake janma sthAna hone kA saubhAgya bhAratIya sAhitya kI surakSA meM gaharI dilacaspI lii| prApta huA thaa| isI prakAra apabhraMza bhASA kI prasiddha rAjA mahArAjAnoM ne apane saMrakSaNa meM pothIkhAne sthApita racanAyeM bhavisayattakahA ke lekhaka paM0 dhanapAla evaM dhamma- kie| unameM Aja bhI hajAroM hastalikhita graMthoM kA parikkhA ke racayitA mahAkavi haripeNa isI pradeza ke rahane saMgraha milatA hai| dUsarI ora janoM ne to graMthoM ke saMgraha vAle the| paM0 dhanapAla kI janma bhUmi cittaur3a thii| vividha evaM unakI surakSA kA jo prAdarza upasthita kiyA hai vaha bhASAoM ke jJAtA, aneka graMthoM ke racayitA, jaina darzana ke anya sabhI samAjoM ke lie anukaraNIya hai / yuddhoM evaM anya mahAn jJAtA haricandra sUri ko rAjasthAnI hone kA gaurava prAkRtika upadravoM ke madhya meM bhI jisa DhaMga se inhoMne apane prApta hai| graMtha saMgrahAlayo ko naSTa hone se bacAyA vaha sarvathA prazaMsahindI evaM rAjasthAnI bhASA ke vidvAnoM kI to abhI nIya hai / rAjasthAna meM rAjakIya pothIkhAnoM, rAjA-mahAsaMkhyA bhI nahIM kI jA sktii| yahA~ ina bhApAmoM ke rAjAoM ke nijI saMgrahAlaya, brAhmaNa paDitoM ke gharoM meM saikar3oM vidvAn hue jinakI sAhityika sevAyeM itihAsa meM saMgRhIta graMthoM ke atirikta jaina graMtha saMgrahAlayoM meM vizAla svarNAkSaroM meM likhI jAne yogya hai / isa dizA meM abhI sAhitya kA saMgraha hai| rAjasthAna meM 200 se bhI adhika jitanI khoja huI hai vaha yahA~ ke vidvAno kI sevAoM ko choTe bar3e saMgrahAlaya haiN| jinameM do lAkha se bhI adhika dekhate hue nagaNya sI hai| hindI evaM rAjasthAnI bhASA kI graMthoM kA saMgraha hogaa| ye graMtha saMgrahAlaya adhikAMzata: vyasevA karane meM jaina eva jainetara donoM hI dharmoM ke kaviyoM vasthita evaM surakSita hai / ye samAja ke svAdhyAya mandira haiM kA samAna yoga hai| hindI kI lADalI mIrA para rAjasthAna jinheM Aja kI bhASA meM zodha pratiSThAna kahA jA sakatA ko gaurava hai| inhoMne apane padoM dvArA bhakti kI jo hai| ina bhaNDAroM meM jaina evaM jainetara donoM hI vidvAnoM ke dhArA bahAI thI vaha sadaiva gatimAna rhegii| jaina kavi likhe hue graMthoM kA saMgraha hai| inameM sAhitya kI amUlya padmanAbha cittaur3a ke the / inhoMne apanI bAvanI ko 1486 meM nidhiyAM surakSita haiM / jaisalamera ke bhaNDAra meM kuvalayamAlA, samApta kiyA thA / mahAkavi bihArI ne pAmera ke mahArAjA kAvyAdarza, kAvyamAlA, kAvyAlaMkAra, vakroktijIvita, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMdha sthita mAdhurasaMgha gutavilI lekhaka-paM0 paramAnanda zAstrI bhAratIya itihAsa meM zilAlekhoM, tAmrapatroM, graMtha prazastiyoM, kalAtmaka prastara phalakoM, aura mUrtilekhoM Adi kA jitanA mahatva hai, utanA hI mahatva prAcIna prabandhoM, paTTAyaliyoM aura suryAvaliyoM Adi kA bhI hai| inameM ullikhita itivRttoM meM aisI upayogI sAmagrI upalabdha ho jAtI hai, jo aitihAsika tathyoM ke nirNaya meM bahuta kucha sAhAyya pradAna karatI hai| jaina graMthabhaNDAro meM aneka gurdA baliyA~ aura paTTAvaliyA~ pAI jAtI haiN| jinameM jainA, aura bhaTTArakoM kI nAmAvalI tathA unameM kucha bhaTTA rakoM zrAdi ke kAryoM kA ullekha bhI rahatA hai, jo tIrtha yAtrA, dharmapracAra, paTTAbhiSeka, vana aura vAda-vijaya se sambandha rahatA hai| yahA~ kASTAsagha kI eka zAkhA mAthura saMghakI eka gurvAvalI dI jA rahI hai, jo ukta paramparA ke bAcAyoM aura bhaTTArakoM Adi kA nAma prastRta karatI hai, yaha gurvAvalI abhI taka aprakAzita hai aura dillI ke dharmapurA ke naye mandira ke zAstra bhaNDAra se upalabdha huI hai, isa gurvAvalI meM 683 varSa kI zruta paramparA ke dharmAraghuvaza kumAra saMbhava Adi saikar3o kAvyoM kI jitanI prAcIna pratiyA~ surakSita haiM itanI prAcIna pratiyAM granyatra milanA sulabha nahIM hai / jaisalamera ke atirikta nAgaura, ajamera, koTA, jayapura, bIkAnera, bharatapura, riSabhadeva, sAgavAr3A ke jaina bhaNDAroM meM mahattvapUrNa graMthoM kI saiMkar3oM pratiyA~ surakSita hai| ina graMtha saMgrahAlayoM ko dekhane hue kabhI-kabhI yaha vicAra hotA hai ki prAcIna kAla meM sAhitya saMgraha ke mahatva ko adhika samajhA jAtA thaa| yadi unheM zrAja jaisI suvidhAye milI hotIM to saMbhavata. gA~va gAMva meM pustakAlaya bhAja se maikar3oM varSa pahale hI jula gae hote| isa prakAra rAjasthAna graMtha evaM graMthakAroM donoM ke lie hI pAvana bhUmi rahA hai, jisake lie pratyeka bhAratIya gauravAnvita hai / cAryoM ke nAmollekha ke anantara aneka AcAryoM yA bhaTTArakoM ke nAmAdi prastuta kie gae haiM para unake samayAdi kI usameM koI sUcanA nahIM milatI aura na anya koI prAmANika sAdhana hI upalabdha haiM jinase unake samayAdi ke sambandha meM nirNaya kiyA jA sake usa kaThinAI kA eka kAraNa AcAryoM ke nAmoM kI kramabaddhatA kA na honA bhI hai| kAladopase jaina saMgha aneka gaNa-gaccha zrAdika meM vibhakta ho gayA hai / jaise devasaMgha, gauDasaMgha, naMdisaMgha, mUlasaMgha yApanIyasaMgha, puSkaragaNa, balAtkAragaNa, desIgaNa sarasvatI gaccha, mAthuragaccha, pustaka gaccha aura nanditaTagaccha zrAdi / jayapura bhaMDArake eka gucchaka meM kASThAsaMghakI paTTAvalI ke nimna padyoM meM usakI cAra zAkhAoM kA ullekha hai, nanditara, mAthura bAga aura lAla (Ta) baagddh'| isase mAthurasaMgha bhI usakI eka zAkhA jJAta hotI hai / kASTAsaMgho bhuvi khyAto jAnante nRsurAsurAH / tatra gacchAca catvAro rAjante vidhutA sitI // 1e naMdItaTasaMjJazca mAthuro bAgA'bhidha / lAla (2) bAgaDa ityete vikhyAtA kSitimaMDale ||20|| kASThAsaMgha kI utpatti kA samaya A0 devasena ne apane darzanasAra grantha meM 653 batalAyA hai, jo rAmasena ke dvArA niSpichasaMgha mathurA meM utpanna huA thA / yadi darzanasAra ke kartA dvArA likhita ukta samaya prAmANika ho to kASThAmaMpakI utpattikA samaya vi.kI 10vIM zatAbdIkA madhyabhAga ho sakatA hai| yadyapi isa saMgha meM aneka vidvAn AcArya muni hue hai, kintu jo sAdhu granya zAkhA prazAkhAoM meM vibhakta hai unakA yahAM koI ullekha nahIM hai / jaise kASThAsaGgha mAthurasaGgha ke zramitagati Adi vidvAna | c prastuta gurvAvalI meM vidvAnoM kA nAmollekha krama isa prakAra hai - jayasena, vIrasena, brahmasena, rudrasena, bhadrasena kIrtiSeNa jayakIti, vizvakIrti abhayasena bhAvakIrti vizvacandra, abhayacandra, mAghacandra, nemicandra, ( udayacandra ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 vinayacandra, bAlacandra, tribhuvanacandra (vijayacandra) rAmacandra, vi0 saM0 1353 se 1372 taka rahA hai| vahI samaya yazaHkIrti, abhayakIti, mahAsena, kalAsena, kuMdakIti, tribhu- mAdhavasena kA ho sakatA hai| kahA jAtA hai ki mAdhavasena vanacandra, rAmasena, manorAma, hariSeNa', guNasena, kumArasena, kA svargavAsa dillI meM hI humA thaa| pratApasena, mAhava (mAdhava) sena uddharasena, devasena, vimala uddharasena, mAvavasena ke ziSya the, jo bar3e vidvAna, sena, dharmasena, bhAvasena sahasrakIti guNakIrti malayakIti zamI, guNazIla ke dhAraka aura brahma-patha ke pathika the| guNabhadra, bhAnukIti aura kumArasena / inakA samaya bhI 14vIM zatAbdI kA anta jAna par3atA hai / isa 'gavilI' meM apane hI saMgha ke kucha vidvAnoM kA devasena-nAma ke aneka vidvAn ho gae hai| prastuta nAma bhI chuTA humA jAna pAtA hai| udAharaNArtha bAlacandra devasena una sabase bhinna jAna par3ate haiN| mAthurasaMghI eka muni ke guru udayacandra kA nAma chUTA huA hai| nemicanda devasena kA ullekha dUbakuMDa gAMva ke saM01152 ke 3 paMktiyoM udayacanda, bAlacanda aura vinayacanda ye cAroM hI mAthura vAle zilAlekha meM milatA hai| jisa para unakI mUrti bhI saMgha ke vidvAn the| inameM muni udayacanda kI koI kRti paGkita hai / yaha eka jaina stUpa stambha lekha haiN| mere avalokana meM nahIM aaii| 1. prathama devasena ve haiM jo rAmasena ke ziSya the aura kintu muni bAlacanda kI do apabhraMza kathAeM aura jinakA janma saM0 653 batalAyA hai, vahI saMbhavataH darzanavinayacandra munikI cUnaDIrAsa Adi tIna racanAe~ upalabdha sAra ke kartA the| haiN| inakA samaya vikrama kI 13vI 14vauM zatAbdI honA dUsare devasena ve haiM, jo zaka saM0 622 (vi0 saM0 cAhie; kyoMki muni vinayacanda ke 'kalyANakarAsu' kI 757) meM candragiri parvata se svargavAsI hue the| tIsare devasena ve haiM, jinakA ullekha dUbakuMDa (gvAliyara) prati saM0 1455 kI likhI huI maujUda hai / ataeva unakA ke saM01145 ke zilAlekha meM sammAna ke sAtha kiyA gayA samaya isase bAda kA nahIM ho sakatA, kintu pUrvavatI haiN| hai aura jo lADabAgaDa saMgha ke unnata rohiNAdri the vizuddha prastuta mAhAsena vA mAdhavasena, pratApasena ke paTTadhara the| ratnatraya ke dhAraka the / aura samasta prAcArya jinakI AjJA jinhoMne paMcendriyoM ke samUha ko jIta liyA thA, jisase ve ko natamastaka hokara dhAraNa karate the| yathAmahAn tapastrI jAna par3ate haiN| vidvAna hone ke sAtha-sAtha prAsIdvizuddhatarabodhacaritradRSTi ni zeSa sUri natamastaka dhAritAjJaH / ve maMtra-taMtra-vAdI bhI the| unhoMne bAdazAha alAuddIna zrI lATabAgaDagaNonnatarohaNAdrikhilajI dvArA prAyojita vAda vivAda meM vijaya prApta kara mANikya bhUtacarito gurudevasenaH // jainadharma kA udyota kiyA thA aura dillI ke jainiyo kA -dekho dUbakuMDa zilAlekha, epigrAphikA iMDikA vAlyUma 2 dharma-saMkaTa dUra kiyA thaa| alAuddIna khilajI kA samaya pe0237-240 cauthe devasena ve haiM, jo bhavanandi ke ziSya the aura jina 1. kASThAsaMgha kI dUsarI paTTAvalI meM hariSeNa ke sthAna kA ullekha vallImale ke zilAlekha meM kiyA gayA hai, jo para 'harSaSeNa' nAma pAyA jAtA hai| uttarI arkATa jile ke vanivAsa tAlukA meM hai| (jana 2. mAhavasena ke bAda jaina si0 bhA0 kI paTTA. lekha saMgraha bhA. 2) valI meM vijayasenAdi kA nAma dekara dUsarI zAkhA ke pAMcaveM devasena ve haiM jo 'suloyaNAcariu' ke kartA haiN| vidvAnoM kA nAmollekha kiyA hai| chaThe devasena ve haiM jo vIrasena ke ziSya the aura jinakA -dekho, jaina si0 bhAskara bhA. 1 kiraNa 4 ullekha amitagati dvitIya ne subhASitaratnasaMdoha meM, aura 3. dekho, janagrantha prazasti saMgraha bhA0 2, jo abhI jayadhavalA prazasti ke 44veM padya meM kiyA gayA hai| vIra sevA mandira se prakAzita ho rahA hai| 2. dUbakuMDa zilAlekha vAlI tIna paktiyAM ye haiM4. dekho, jana siddhAnta bhAskara bhAga 1 kiraNa 4 meM 1-saM0 1152 vaizAkha sudi pnycmyaaN| prakAzita kASThAsaMgha paTTAvalI kA phuTanoTa tathA jainagajaTa 2-zrI kASThAsaMgha mahAcArya varma zrI deva hindI 2 julAI san 1959 meM prakAzita dillI meM jaina 3 -sena pAdukA yugalama, (stambhalekha) dharma nAmaka lekha See Archeological survey of India, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 kASThAsaMgha sthita nApura saMgha gurvAvalI 81 . vimalasena-devasena ke ziSya the| inake dvArA prati- sAtha hI sAtha, prAkRta saMskRta apabhraMza bhASA ke vidvAna aura SThita eka mUrti saM0 1428 kI dharmapurA ke naye mandira pratibhA sampanna kavi bhI the| meM virAjamAna hai| jisakI pratiSThA kisI jaisa yA jaisa- Apane saM0 1486 meM apane jJAnAvaraNI karma ke vAla sajjana ke dvArA sampanna kI gaI thii| inakI upAdhi kSamArtha bhaviSyadattapaMcamI kathA' zrIdhara' kI aura sukumAla'maladhArI' bhI batalAI jAtI hai| cariu kI prati likhavAI thii| pApakI isa samaya cAra dharmasena - vimalasena ke ziSya the, inake dvArA racanAyeM upalabdha haiN| pANDavapurANa saM0 1467 meM dillI pratiSThita tIna mUrtiyAM hisAra jile ke miTTI' nAmaka grAma meM mubArikazAha ke mantrI hemarAja kI preraNA se banAyA se manIrAma jATa ko prApta huI thIM, ye pArzvanAtha, ajita thA, aura saM0 1500 meM harivaMzapurANa kI racanA kI thii| nAtha aura vardhamAna tIrthaMkara kI saM0 1481, 1442 ko AdityavArakathA aura jinarAtrikathA' ye do kathAyeM bhI pratiSThita hai aura aba hisAra ke jaina mandira meM virAja. racI thii| anya kathAgraMtha bhI banAye hoMge, para durbhAgya se mAna haiN| upalabdha nahIM haiN| Apake aneka ziSya the / Apane svayaMbhAvasena-dharmasena ke ziSya the| ve kaba hue aura bhUdeva ke khaMDita harivaMzapurANa kA apane guru guNakIti ke unakA jIvana paricaya kyA hai yaha abhI prajJAta hai| inase sAhAyya se gvAliyara ke samIpa kumAranagara ke caityAlaya bhAvasena vidyadeva bhinna jJAta hote haiN| kyoMki inake meM baiThakara samuddhAra kiyA thA, aura usake evaja meM vahA~ sAtha aisA koI vizeSaNa prayukta nahIM hai / bhAvasena vidya apanA nAma bhI aMkita kara diyA thaa| pApa pratiSThAcArya kA taMtrarUpamAlAvRti, aura vizvatattvaprakAza graMtha ke kartA bhI the, mApake dvArA pratiSThita aneka mUrtiyAM milatI hai| haiN| jo bhinna hI jAna par3ate haiM / ve darzanazAstra ke bhI acche Apake saujanya se raidhU kavi ne aneka racanAyeM racI thii| vidvAna the| inakA samaya vikrama kI 15 vIM zatAbdI kA uttarArdha hai| sahasrakIti-bhAvasena ke paTTadhara the| inakI kisI malayakIti-bhaTTAraka yaza kIti ke paTTadhara the / prApa racanA kA koI paricaya prApta nahIM huA aura na samayAdi kI kaI racanAeM hoMgI, kintu ve mere avalokana meM nahIM kI bhI koI sUcanA milI hai / paaii| Apane bhI aneka mUrtiyoM kI pratiSTA karavAI thii| guNakoti- sahasrakIti ke ziSya the| yaha apane jinameM saM0 1502 aura 1510 ke do lekha prApta hue samaya ke viziSTa tapasvI aura jJAnI the| inake dvArA haiM / saM. 1868 mAgha sudi 6 ravivAra ke dina gvAliyara ke guNabhadra-malayakIti ke paTTadhara evaM ziSya the / pApakI (tomaravaMzI) rAjA vIramadeva ke rAjyakAla meM siMghaI apabhraMza bhASA kI 15 kathAeM dillI ke paMcAyatI mandira mahArAja kI putrI devanI ne paMcAstikAya kI prati likha- ke gucchakoM meM upalabdha haiN| jinameM se kaI kathAyeM unhoMne vAI thI aura sa0 1466 mAgha sudi 6 ravivAra ke dina gvAliyara meM rahakara bhakta zrAvakoM kI preraNA se banAI thiiN| rAjakumAra siMha kI preraNA se guNakIrti ne eka dhAtu kI 1. bhaviSyadatta kathA kI yaha prati dillI ke dharmapurA mUrti kI pratiSThA karAI thii| jo aba AgarA ke kacaur3A ke nae mandira ke zAstra bhaNDAra meM surakSita hai / dekho, galI ke mandira meM virAjamAna hai| inake dvArA pratiSThita anekAnta varSa 8, kiraNa 15-12 aneka mUrtiyA~ upalabdha haiN| inhI bhaTTAraka guNakIrti ke 2. saM0 1502 varSa kAtika sudi 5 bhaumadine zrI kaniSTha bhrAtA aura ziSya yazakIrti the, jo tapasvI hone ke kASThAsaMghe zrI guNakIrtidevAH tatpa zrI yaza.kItidevAH 1. dekho, miTTI grAma se prApta mUrtiyoM ke lekh| tatpaTTe zrI malayakIrtidevAnvaye sAdu naradevA tasya bhAryA 2. guNakIti nAma ke aura bhI vidvAna ho gae haiN| jaNI / dekho pAhAra-mUrti lekha, ane0 10 10 156 3. dekho kAraMjA zAstra bhaNDAra / bhaTTAraka sampradAya saM0 1510 mAgha sudi 13 some zrI kASThAsaMgha pR0 216 prAcArya malayakIti devatAH naH pratiSThitam / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 Apake samaya meM aneka granthoM kI racanA huI, aura mUrtiyoM kI pratiSThA kA kArya bhI humrA, kintu taba taka rAjyAzraya meM kamI bhA gaI thI / bhAnukIti -- bhaTTAraka guNabhadra ke paTTadhara the / yaha apane samaya ke acche vidvAna the| inakI likhI huI ravivrata kathA to mere avalokana meM AI hai| parantu anya racanAmoM kA abhI patA nahIM cala sakA / inakA paricayAtmaka padya rAjamala ke jaMbUsvAmicarita se yahAM diyA gayA hai / yaha vi0 kI 17 vIM zatAbdI ke vidvAna the / kumArasena -- bhAnukIrti ke paTTadhara the| bar3e hI saumya prakRti, vratAcaraNa meM nirata, kAma-senA ke vijetA the / dayAlu aura prabhAvazAlI the / inake samaya meM aneka grantha likhe gaye, jo yatra-tatra bhaNDAroM meM upalabdha hote haiM / isa taraha isa gurvAvalI ke jina thor3e se vidvAnoM kA paricaya jJAta ho sakA hai, use vidvAnoM ke vicArArthaM prastuta kiyA haiM, yadi una vidvAnoM ke sambandha meM kucha vizeSa jAnakArI ho, to usase mujhe sUcita karane kI kRpA kareM / gurvAvalI praNamya bIraM paramAtma-sudaraM, guNaiH pavitraM vizadaM svabhAvanaH / ahaM gurUNAM bara-nAma-paddhati, parA pravakSyAmi vimuktahetave // 1 // trayo'pi tasyA'nu babhUvuraMtyakA, kevalajJAnavimuktahetave / munIndra candro bhuvi gautano parI, dharma- jambadhRtanAnI tato'nu viSNunAyojana prabuddhaviSNorbhuvi nandimitrakaH / babhUva tasmAdaparAjito gaNi statazca govarddhananAmakaH sudhIH // 3 // subhadrabAhuH paramo babhUvyastameva 'nomIha guNaughamandiraM / ime vaza: paMca yatIndranAyakA, zcaturddazasthAna supUrvadhArakA: prakA 1. tamova iti stamova kha- prati pAThaH / // 2 // // 4 // varSa 15 ino vizAkho guNasArthadhArako, sunAgaseno . babhUva ca prauSThilanAma sundaraH / guNAgraNIH kSatriyasAhvayojana, jayanAmako'bhavat // 5 // punazca siddhArthamunirjagannuto, guNagariSTho dhRtiSeNAhvayaH / prabhUnmunIndro vijayazca buddhimAn, sa-gaMgadevo varadharmasenakaH || 6 || abhI babhUvurdaza pUrvadhAriNaH samasta vidyAMbudhirAragAH parAH / sumavya rAjIva- subodha kAriNI, jinendradharmAdvinivAsagAminaH ||7|| tato'ni nakSatramunirmahAtapAH mahAmunIndro jayapAlasaMjJakaH / mau ca pAMDavasenAbhidha tato babhUvA'nu ca kaMsasAhvayaH // 8 // ekAdazAGgavidyAnAM pAragAH syuvaMza ime / zrImatuvidhene mAthure puSkara hvaye || || subhadrazca yazodro bhadrabAhurmahAyazAH / lohAryazcetyamI jJeyAH prathamAGgAdhipAragAH // 10 // jayaseno jagattrAtA vIrasenastathaiva ca / brahmaseno vizuddhAtmA rudrasenastato'bhavat // 11 // bhadrasena stamo bhAnu kIrti seno vizuddhadhIH / jayakIttistapomUrti vizvakIrtistathA'jani // 12 // tatopyabhaya kIrtiryo'bhUtseno viduSAM patiH / bhAvItiryazasphUrtiH vizvacandro gaNAgraNIH // 13 // yatobhayAdicandro'tha mAghacandro'ghabhaMjakaH / nemicandro nanozeSa vidyAvara-narAdhipaH // 14 // pUjyo vinayacandrobhUd bAlacandro gaNAdhipaH / tribhuvanAdicandrazca rAmacandrastathA gaNiH ||15|| pada-vApramANeSu yo hi prAvINyamAgataH / mAnyo vijayacandro'sau viduSAMvaramaNDale / / 16 / / . yazaH kIrtizomUrtirabhaya kIrtiranuttamaH / mahAseno kalAsenaH kuMdakIrti sunirmalaH // 17 // 2. dharmAdri iti dharmAhi kha prati pAThaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 kASThA saMgha sthita mAthura saMgha gurvAvalI tribhuvanAdicaMdrodbhavyAmbhojavibodhakaH / rAmaseno manorAmo hariSeNo dhRtasthitiH // 18 // prAcAraniLaM mutapaH pravINaM dharmopadezaM mahimAdhurINaM / dhIrAM jita-svAntavikArasaMga, naumyAzu sAdhu guNasenasajJaM // 19 // krodhAdizAntAya samAtmane'bhi, tasmai munIndrAya namostu bhaktyA / chitvA gataH saMsRtivallarI yo, devaM padaM bhAsi-kumArasenaH // 20 // AcArapaMcatratapaMcabhadrAn, yo nizcalAn pAlayati svahetUn / taM naumi dAMtaM mada-moha-zAntaM, pratApasenaM jitakAmasenaM // 21 // paMcendriyagrAmanikAyadhAmA, mahAmanA mAhavasenanAmA / prabhUtsurI bhava-gApArzI, cAritracArI guNazIladhArI // 22 // subrahmabhAvI gatimogAmI, muzItadhartA jinadharma krtaa| narAmarainimmitapAdaseva, zipyopyabhUduddharasenadeva // 23 // vijJAnasArI jina jJakArI, tanvArthavedI para-saMgha-bhedI / svakarmabhaMgI buyUthasaMgI', ciraM kSitI naMdatu devasenaH // 24 // amitaguNanivAmaH khaMDitAkarmapAzaH, samayavida kalaMkaH kSINasaMsArazaMkaH / madana-kadana-haMtA dharmatIrthasya netA, jayati mahati lInaH zAmane devasenaH // 25 // nirUpamaguNaratnaH zuddhatatvAtmayatnaH, samititatigaripThaH sAdhunokeruceSTaH / zazikiraNasuzItaH karmabaMdhAdibhIto, jayati vimalasena' zaM pradeyAtsadA naH // 26 // ityaM sadgurunAmavarNa sumanomAlAmimAM yaHpumAn, tatrastadguNa rAjirAjitapadaM, kaMTe dadhAti sphuTaM / savRttAM vimalAdisenavihitAM prAppa prasannAzayaH / zreyaHsaMtatimatra vidatitarAM nizreyasaM tat kramAt / / 27 guNa-gaNa-maNiralaM cArucAritrayalaM, kalikaluSa saralaM suvrate suprayaranaM / madana mathana dhenuH sarvadAkAmadhenuH, suguru vimalasenaH paTTake dharmasenaH' // 28 // kASThasaMghagaNanAyakavIraH, dharma-sAdhana-vidhAna-paTIraH / rAjate sakalasaMghasametaH, dharmasena gurureSa cidetaH (?) // 26 // dharmodvAravidhipravINamatika: siddhaantpaarNgmii| zIlAdivratadhArakaH zama-dama-zAnti prabhAbhAsuraH / vaibhArAdikatIrtharAjaracitaprAjyapratiSThodayastatpaTTAbjavikAsanakataraNiH zrIbhAvaseno guruH // 30 // - karma-granthavicArasArasaraNI ratnatrayasyAkaraH / zraddhAbaMdhuralokalokanalinInAthopamaH sAmpratam // tatsadde'calacUlikAsutaraNiH kIrto'pi vishvNbhro| ni:yaM bhAti sahasrakItiriti yaH kSAnto'sti daigaMvara. // 31 // zrImAMstasya sahasrakItiyatinaH paTTe vikaSTe'bhavat / kSINAMgo guNakItisAdhuranadho vidvajjanAnAM priyaH / mAyAmAnamadAdibhUdharapatrI rAdhAntavedI gnnii| heyA-deya-vicAra-cArudhipaNaH kAmebhakaMThIravaH // 32 // yattejo guNabaddhabuddhimanaso mUlA' bhavanto nutAH / zrIsyAdvAdahatA kaNAda-sugatAdyA vAdinaH pAdayoH / jIyAcchIguNakIrtisAdhurasako cAritradRgjJAnabhAka, zrImanmAthurasaMghapuSkarazazI nirmukta dambhAravaH // 33 // tatpaTe vrata-zIlasaMyamanadInAtho yazaHkItirAsIduddaNDa-kudArpa-kAma-mathano nirgranthamudrAvaraH / vikhyAto jinapAdapaMkajadharAvikRSTa cetogRhaH, zAstrArabhasutuMDatAMDavakaraH syAdvAdasatprekSaNaH // 34 // 1. 'kha' pratI padhadvayamadhikaM vartate / 2.kI.di vizvaMbharo iti kha prati pAThaH 3. virajjanAnaMditaH iti 'kha' prati paatth.| 4. heyAheya iti pAThaH kha prati, 5. 'mUlAmbhavAnto iti' kha prati pAThaH / 1. 'raMgI' iti kha prati pAThaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anekAnta varSa 15 dIkSAdAne sudakSovagatagurulaghu zikhyayA kSetranAthaM, ? [ tatpaTTa muccamudayAdrimivAnubhAnuH, dhyAyannazrAMtaziSTaM caritasahRdayo muktimArge smaageN| . thIbhAnukItiriha bhAti hatAMdhakAraH / yo lobha-krodha-mAyA-jaladavilayane mAruto mAthurezaH, udyotayannikhilasUkSmapadArthasArthAn, kASThAsaMghe gariSTho jayati sa malayAdyastataH kItisUriH // bhaTTArako bhuvanapAlakapanabandhuH // 38 // tatpaTTamabdhimabhivarddhanaheturinduH, guNagaNamaNibhUSo vItakAmAdidoSa, saumyaH sadodayamayo' lasadaMzujAla. / kRtajinamatatoSastatpade zAMtaveSaH / brahmavratAcaraNanijitamAraseno, dhRtacaraNavizeSaH satyaghoSo viroSo, bhaTTArako vijayate'tha kumArasenaH / / 39 // ] jayati ca guNabhadraH sUrirAnandabhUriH // 36 // ye nityaM vratamantrahomaniratA dhyAnAgnihotrAkulAH SaTkarmAbhiratAstapodhanadhanAH sAdhukriyA sAdhava / yo jAnAti suzabdazAstramanaghaM, kAvyAni tarkAdika, zIlaprAvaraNA guNapraharaNAzcaMdrArkatejodhikAH, sAlaMkAraguNaryutAni niyataM jAnAti chandAMsi ca / mokSadvArakapATa-pATana bhaTAH prIgaMtu mAM sAdhava; // 40 // yo vijJAnayuto dayAzamagugarbhAtIha nityodayaH, [] bar3e brekaTa vAle padya pAMDe rAjamala ke jaMvUsvAjIyAcchIguNabhadrasUripadagaH zrIbhAnukIrtirguruH // 37 // micarita kI pIThikA se uddhRta gyei gae haiN| pada rAga vilAvala cetana apanI rUpa nihAro ___ nahiM goro nahiM kaaro|| Teka / / darasana gyAna maI cinmUrati / ___ sakala karama te nyArau // 1 // jAkI vina pahicAna jagata maiM sahyo mahAdukha bhaarau| jAke lakhe udai hUM tatakhina ___ kevala pAna ujArau // 2 // karama janita parajAya pAya tuma kInauM tahA~ psaarii| mApA-parasarUpa na pichAnI tAte bhI urabhArI // 3 // praba nija meM nija ko avalokI jyoM kai saba surjhaarau| 'jagatarAma' saba vidhi sukhasAgara pada pAvau avikArI // 4 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta AAR rAjanApura khinakhinI gAMva kI dhAtu- pratimAe~ sarasvatI nauvIM zatI rAjanApura khinakhinI YE bhagavAna RSabhanAtha kA catuvizati paTTa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta rAjanApura vinakhinI gAMva kI dhAtu-pratimAe~ Pow A mARMA yakSa yakSI-nauvI zatI rAjanApUra vigvinI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjanApura khinakhinI kI dhAtu pratimAe~ lekhaka - zrI bAlacanda jaina IsvI san 1926 meM, vidarbha ke akolA jile ke murtijApura tAlukA meM sthita rAjanApura khinakhinI gAMva ke eka kueM meM acAnaka hI jaina dhAtu pratimAnoM kA eka bar3A saMgraha prApta ho gayA thA / usa saMgraha meM kula milAkara 27 pratimAe~ thIM jo Trejara Trova ekTa ke aMtargata nAgapura ke kendrIya saMgrahAlaya ke liye avApta kI gaI thIM / saMgraha kI pratimAoM meM se aneka pratimAe~ kalA kI dRSTi se bahuta hI utkRSTa eva sundara hai / ve yUropa ke jarmanI, sviTjaralaiMDa phrAMsa aura iTalI Adi dezoM kI pradarzaniyoM me pradarzita ho cukI hai aura abhI hAla meM bhAratIya purAtattva sarvekSaNa kI zatAbdI- pradarzanI meM naI dillI meM pradarzita kI gaI thI / uparyukta saMgraha kI sabhI pratimAe~ digambara sampradAya kI hai| nirmANa zailI kI dRSTi se unhaM dakkhinI zailI kA kahA jA sakatA hai / nirmANakAla ke anusAra saMgraha kI pratimAoM ko cAra samUhoM meM vibhAjita kiyA gayA hai aura unakA samaya IsvI san kI sAtavI zatI se lekara bArahavIM zatI taka prAkA gayA hai| aisA anumAna kiyA jAtA hai ki alAuddIna khilajI ke vidarbha AkramaNa ke samaya ina mUrtiyoM ko avinaya se bacAne ke uddezya se kisI jaina maMdira ke vyavasthApakoM ne inheM gAMva ke kue~ meM chipA diyA thA / prathama samUha - sAtavIM prAThavIM zatI bar3A saMgraha kI kevala do pratimAe~ hI isa samUha meM rakhI jA sakatI hai / donoM pratimAe~ jaina yakSI ambikI hai / eka meM vaha baiThI huI hai aura dUsarI meM khar3I huI / ambikA kI pratimAoM kA jainoM meM prArambha se pracAra rahA hai aura uttara tathA dakSiNa bhArata meM samAna rUpa se usakI pratiSThA kI jAtI rahI hai ! ambikA kI kahAnI jaina graMtho meM isa prakAra milatI hai- kahA jAtA hai ki apane pUrva janma meM ambikA ko apane pati ke kaTu vyavahAra se ghara chor3akara jAnA pdd'aa| vaha apane kramaza. sAta aura pAMca varSa ke do putroM, zubhaMkara aura priyaMkara ko lekara nirAzrita hokara nikala pdd'ii| thakAvaTa aura bhUkha se vaha aura usake donoM beTe chaTapaTAne lage ki rAha meM eka Ama kA per3a dikhAI pdd'aa| ambikA per3a kI nIce jhukI huI DAla pakar3a kara sustAne lagI aura usake donoM beToM ne grAma ke phala khAkara apanI kSudhA zAMta kI / mRtyu ke bAda ambikA bAInaveM tIrthakara bhagavAna neminAtha kI zAsanadevI huI / ataH usake pati ne ambikA ko bahuta kaSTa diye the, vaha mara kara siMha yauni meM paidA huA aura ambikA devI kA vAhana banA / ambikA ko AmrAdevI bhI kahA jAtA hai| usakI pratimAe~ banAte samaya use grAma ke per3a ke nIce khar3e yA baiThe dikhAyA jAtA hai| usakA vAhana siMha hotA hai / usake bAyeM hAtha meM Amralumbi dikhAI jAtI hai / usakA choTA beTA priyaMkara goda meM baiThA rahatA hai aura bar3A beTA zubhaMkara usakA dahanA hAtha pakar3e rahatA hai / rAjanApura khinakhinI ke saMgraha ke prathama samUha kI pahalI pratimA meM ambikA jI siMha para lalitAsana meM virAjamAna haiM aura dUsarI pratimA meM ve tribhaMga mudrA meM caukI para khar3I haiM / dono hI pratimAnoM meM siMha, Amralumbi aura zubhaMkara tathA priyaMkara yathAsthAna darzAye gaye hai| devI ke mastaka para bhagavAna neminAtha kI choTI sI pratimA hai / dvitIya samUha - nauvIM zatI dvitIya samUha kI pratimAe~ isa saMgraha kI sabase acchI pratimAe~ haiN| unakA samaya IsvI san kI nauvIM athavA dazavI zatI kA pUrvAddhaM ho sakatA hai| samUha kI pAMcoM hI pratimAeM eka se eka bar3hakara hai| unakI banAvaTa sundara, zaino praur3a aura kArIgarI kuzalatApUrNa hai / vAstava meM ve pratimAe samUce saMgraha kI jAna hai aura apane samaya kI kisI bhI sundara se sundara dhAtu pratimA kI barAvarI kara sakane meM samartha hai| ina pAMcoM mUrtiyoM meM se do to caturvi zatipaTTa haiM, eka ambikA kA pratimA hai, eka devI sarasvatI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 kI pratimA hai aura eka anya pratimA meM koI yakSa aura pAMcavIM pratimA yakSa aura yakSI kI hai| vizeSa yakSI khar3e huye haiN| lakSaNoM ke prabhAva meM ina yakSa-yakSI ko pahacAnA nahIM jAtA catuvizatipaTTa ko bhUna nAyaka pratimA mAdi tIrthakara kintu sambhavataH ve tIrthakara neminAtha ke yakSa-pakSI gomedha bhagavAna RSabhanAtha kI hai| ve caukI para rakkhe kamala ora ambikA haiM / kuna savA nau iMca UMcI isa dhAtu pratipara ardha padmAsana meM dhyAnastha baiThe hue haiM / unake kezoM ke mA meM yakSa-pakSI vibhaga mudrA meM khar3e haiM / unake hAthoM meM laTa kaMdhoM para laTaka rahe hai, chAtI para zrIvatsa lAMchana hai, bijaurA tathA kamala haiM / donoM ke tana para nAnA prakAra ke pAkheM ardhanimIlita aura nAsikA para jamI huI haiN| gale prAbhUSaNa haiN| kAra sthita tIrthakara pratimA ko cinha ke para tIna rekhAeM aMkita karake kalAkAra ne kambugrIva ke abhAva meM pahacAna sakanA saMbhava nahIM hai| prAdarza kI yojanA kI hai| tIrthakara ke donoM mora kramazaH tRtIya samUha-gyArahavoM se lekara terahavIM zatI khar3e saudharmendra aura IzAnendra caMvara Dhora rahe haiM / tIna ora bhagya teIsa tIrthakaroM kI choTI-choTI pratimAeM hai, nIce isa samUha kI pratimAe~ pazcAtkAlIna hai aura ve yakSa gomukha aura yakSI cakrezvarI hai| caukI para navagrahoM gyArahavIM zatAbdI ke mantima caraNa se lekara terahavIM kI yojanA hai| kAra kI bhora 'guNapa' kA nAma utkIrNa zatAbdI taka kI ho sakatI haiN| isa samUha meM kula sata hai jo saMbhavataH pratimA dAna karane vAle kI sUcanA detA hai| pratimAeM haiM kintu unameM se mahatvapUrNa kevala do-tIna hI hai| ambikA kI pratimA lakSaNa meM to Upara kI pratimAnoM kucha pratimAeM lAchana ke abhAva meM pahacAnI nahIM jatI jaisI hI hai kintu kArIgarI meM unase zreSTha hai| cha: iJca kintu do pratimAeM kramazaH prAdinAtha aura neminAtha kI UMcI isa pratimA meM ambikA khar3I huI hai| usakA keza- haiN| a.dinAtha kI pratimA para vRSabha kA cinha hai aura gunthana nirAle DhaMga kA aura dhyAna dene yogya hai| aisA neminAtha kI pratimA ko unakI yakSI ambikA ke dvArA keza gunthana atyanta kama milatA hai / pahacAnA jAtA hai / samUha kI prAyaH sabhI pratimAeM banAvaTa sarasvatI kI pratimA dekhate hI banatI hai vaha itanI meM apekSAkRta hIna koTi kI haiM aura pratimA-zAstra kI sundara aura bhAvapUrNa hai ki darzaka dekhate hI raha jAtA hai| dRSTi se bhI unameM koI navInatA nahIM hai| pralaMkaraNoM se dUra rakha kara bhI kalAkAra ne isa pratimA caturya samUha ko itanA sughar3a aura sajIva raca diyA hai ki tulanA karane ke lie tatkAlIna koI kRti hI nahIM dikhAI pdd'tii| cauthe samUha kI kucha pratimAeM to rucikara hai kinnu sarasvatI jinavANI kA mUrta rUpa hai / vahI devI isa pratimA anya sAdhAraNa hI kahI jA sakatI hai / ina meM prAdinAtha meM lalitAsana meM kamala para mAsIna hai| usake tana para aura neminAtha kI pratimAeM DhaMga kI banI haiN| inameM se koI mAbhUSaNa nahIM hai / usake eka hAtha meM pothI aura kucha mUrtiyoM para sone kA mulammA thA kintu aba kevana dUsare hAtha meM vattikA hai| prokhoM para cAMdI kA mulammA usake cinha mAtra hI baca rahe haiN| isa samUha meM dvimUrtikA thA / caukI para eka saMkSipta lekha hai jisase vidita hotA aura sarvatAbhadrikA pratimA ke alAvA eka ghaNTI, eka hai ki yaha pratimA 'pUrNavasadi' nAmaka maMdira meM pratiSThApita paMcameru, eka caukI tathA gAyakA stanapAna karate hae vatsa kI gaI thii| kI AkRti bhI hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aihole kA zilAlekha lekhaka-zro zikSAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI aihole bIjApura jilAMtargata hunaguMda tAluka meM eka asaphala prayatna kiyA / aura usa prayatna meM viphala ho, aMta choTA sA gA~va hai / yaha Aja eka sAmAnya gA~va hai| phira meM prANatyAga kiyA / bhI itihAsa kI dRSTi se yaha aihole eka bahuta hI mahattvapUrNa sthAna hai| yahA~ para Aja aneka bahumUlya prAcIna isa bhayaMkara rAjyaviplava se rAjya meM jaba apAyakArI devAlaya aura zilAlekha jo maujUda haiM. ve kevala karNATaka pranAyakatva phailA, taba mahApratApI dvitIya pulakezI ne rAjyake itihAsa kI dRSTi se hI nahIM, akhaNDa bhAratIya itihAsa zAsana kI bAgaDora apane samartha hAthoM meM le lii| balki kI dRSTi se bhI viziSTa gaurava kI vastu haiM / isa gA~va meM isa rAjyakrAMti se lAbha uThAne ke khyAla se appAyaka aura meguTi nAmaka jinAlaya meM jo eka zilAlekha upalabdha hai, goviMda nAmaka do vIra nAyakoM ne bhImarathI ke uttara pradeza vaha lekha aneka dRSTiyoM se karNATaka ke prAcIna lekhoM meM ko jItane ke lie jo zrama uThAyA thA, anItipUrNa usa agra sthAna ko prApta hai / yaha lekha zaka saM0 556', I0 zrama ko pulakezI ne sarvathA viphala banAyA / anantara san 634 kA hai / sAtavIM zatAbdI kA kannar3a lipi meM immar3i pulakezI ne apanI aparimita senA ke bala se utkIrNa hai / lekha 16 paktiyoM meM vividha chandoM ke 32 kadaMboM kI rAjadhAnI vanavAsi ko adhIna kiyA; gaMga aura padyoM meM samApta huA hai| pAlupa zAsakoM ko parAjita kiyA aura koMkaNa ke mauryoM ko sampUrNa jIta liyaa| isI pratApI pulakezI ne pazcima zilAlekha 'jina stuti' se prArambha hotA hai| anantara samudra ke lie alaMkArabhUta purInagarI ko madagaja ghaTAkAra isameM cAlukya vaMza kI kIrti gAI gaI hai| isa rAjavaMza kA saikar3oM vizAla nAvoM se ghera kara lUTa liyaa| itanA hI mUla puruSa satyAzraya thaa| bAda kA kIrtizAlI zAsaka nahIM, pulakezI ke zaurya ke sAmane asamartha lATa, mAlava jayasiMha vallabha thaa| isakA putra raNarAga, raNarAga kA putra aura gurjara deza ke adhipatiyoM ne usake ekAdhipAya ko pulakezI / yaha pulakezI vAtAvi arthAt vartamAna bAdAmi saharSa ravIkAra kara liyA / meM zAsana karatA rahA / balki isane eka azvamegha yajJa bhI kiyA thaa| pulakezI kA putra kIrtivarmA thaa| yaha mahA samaya sAmaMtoM kI ziroratnarAji se mahArAjA harSa pratApI evaM vijayI zAsaka rahA / isane nala, maurya aura bhI raNabhUmi meM apane madagaja samUha ko bali car3hAkara bhaya kadamboM ko jIta liyA thaa| isake bAda isakA choTA bhAI ke kAraNa praharSa humaa|' isa prakAra pulakezI apane guNAmaMgalIza zAsaka humA / isakI senA pUrva tathA pazcimI samudra tizaya se deveMdratulya zAsaka kahalAtA humA 55 hajAra gAMvoM taka pahu~ca gaI thii| isakI senA ne kalaccuriyoM kI sampatti 1. "pratApopanatA yasya lATamAlavagUrjarAH / ko chIna liyA thA aura revatI dvIpa ko bhI le liyA thaa| daNDopanatasAmaMtacaryA varyA ivAbhavan // 22 // " bAda isa maMgalIza ne bhrAtaputra pulakezI ke rAjya kA adhiH ('jaina zilAlekha saMgraha' bhA02, pRSTha 66.) kArI hone para bhI apane lar3ake ko siMhAsana para baiThAne kA ___2. "aparimitavibhUtisphItasAmantasenA, 1. paJcAzatsu kalau kAle, SaTsu paJcazatAsu ca / mukuTamaNimayUkhAkrAnta pAdAravindaH / yudhi patitagajendrAnIkabIbhatsabhUto, samAsu samatItAsu, zakAnAmapi bhUbhujAm // 34 // bhayavigalitahoM yena cAkAri harSaH // 23 // " Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta se sammilita vizAla tIna mahArASTroM kA svAmI bnaa| ke lie vastu mAnakara, kavitAzakti meM kAlidAsa aura paura dekhie-kaliMga evaM komala janapada isakI senA ke bhAravi ke tulya kIrtizAlI yaha vivakSaNa bikIti jayazIla sAmane na Tikakara bhayabhIta ho ge| pulakezI kI mahatI hokara jIte rheN| senA ke padAghAta se jarjarita vizapura AsAnI se isako yahA~ taka huA lekha kA sAra / aba dekhie lekha se hastagata humA' / pulozI ke hAthiyoM ke padAghAta ko prApta caritra kA kyA upakAra huA / isa lekha se caritra kA kunAla sarovara, raNa meM manyu ko prApta zatruoM ke rakta se jo upakAra huA hai vaha sImAtIta hai| bhArata ke eka raMjita huA / isane apane utkarSa ke virodhI pallava nareza vikhyAta rAjavaMza cAlukyoM ke, isa vaMza ke prArambhika ko apanI senA dhUli se pAcchAdita kAMcIpura kI prAkAra- narezoM ke, khAsakara isa vaMza ke narezoM meM digaMtakItizAlI bhittiyoM kI pAr3a meM chipane ko bAdhya kiyaa| cola rAjA- mahArAja dvitIya pulakezI ke sambandha meM aneka cAritrika poM para kie gae pAkramaNa meM isakI gajapaktiyoM ke pula se bAtoM ko sarvaprathama prakaTa karane kA zreya eka mAtra isa lekha kAverI nadI kA pravAha hI ruka gayA / pallava bala dhvaMsI ko hI prApta hai / immaDi pulakezI kI adbhut jainayAtrA isa pulakezI ne dakSiNa meM cola, kerala aura pANDaya narezoM kI bAtoM ko vistAra se varNana karane vAlA lekha ise chor3ako Ujita bnaayaa| kara dUsarA nahI hai| siha parAkramI rAjasiMha pulakezIne apane cacAke kutaMtra ko isa prakAra satyAdhaya pulakezI ne samasta dizAoM meM samUla nAza kara cAlukya siMhAsanAdhikAra ko svayaM vahana kara samala: apanI janayAtrA ko pUrNa kara, mAnazIla narendroM ko sammAna aviveya sAmaMtoM ke upadravoM ko miTAkara gaMga, kadaMba evaM pUrvaka vidA kara, deva aura dvijoM kA satkAra kara bAtApi- pAlupa narezoM ko apane adhIna banAyA, pazcima kI ora para meM praveza karake sAgaraveSTita bhUvalaya para eka hI nagarI calakara koMkaNa ke moryoM ko parAjita kiyA, sAgaravalake samAna zAsana karatA rahA / isa kaliyuga meM bhAratayuddho- yita purI nagarI ko chIna liyA, madhya bhArata ke mAlava parAMta 3735 saMvatsaroM ke bItane para, isa satyAzraya bhU- tathA dakSiNottara ke garjara narezoM ko jItA; narmadA taka vallabha ke kRpApAtra vidvAn ravikIti ne zrI jinendra ghasakara uttara bhArata ke cakrI kannauja ke harSavardhana ko bhagavAn ke vaibhavopeta isa zilAmaya prAlaya kA nirmANa parAsta kiyA, pUrvAbhimukha ho kaliMga, kozalAdi janapadoM kiyaa| isa jinAlaya ke nirmAtA evaM isa prazasti ke ko eka-eka karake pAdAkrAMta kiyaa| dakSiNa kI ora cala racayitA ravikIti dhanya haiN| kara pallavoM ko pravIna banAyA aura kAverI pradeza meM apanI vinirmANa ko apane kAvya nirmANa avyAhata jaya-bherI ko bjvaayaa| kAvyamaya hone para bhI mahatvapUrNa ina saba ghaTanAoM ke cAritrika balayukta cittA1. "piSTa piSTapuraM yena jAtaM durgamadurgamam / varSaka zabda citra ko yahA~ para hama spaSTa dekha sakate haiN| citraM yasya kalekttaM jAtaM durgamadurgamam / 26 // " anta meM yaha lekha spaSTa zabdoM meM bhAratayuddha ke bAda ke kali('jaina zilAlekha saMgraha' bhA0 2, pRSTha 67.) yuga ke vigata varSa kA saMvatsaroM kI nizcita saMkhyA ko bata2. "kAverIdutazapharI vilolanetrA lAtA hai / gaNanAnusAra yaha lekha I0 san 634 kA siddha colAnAM sapadi jayodyanastasya (?) / - 1. menAyojinave'zmasthiramarthavidhI vivekinA jinavezma / prazcyotanmadagajaseturuddhanIrA ma vijayatAM ravikIrtiH kavitAzritakAlidAsa bhAravikItiH / / saMsparza pariharati sma ratna rAzeH // 30 // " // 37 // 3. "colakeralapANDayAnAM yo'bhUttatra maharddhaye / 2. "triMzatsu trisahasreSu bhaartaadaahvaaditH|| pallavAnIkanIhAratuhinetaradIdhiti. // 31 // " saptAbdazatayukteSu za (ga) teSvandeSu pazcamu (3735) ('jainazilAlekha saMgraha bhA0 2, pRSTha 67) [jaina zilAlekha saMgraha bhA0 2, 44 68] // 33 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 aihole kA zilAlekha hotA hai| vidita hotA hai ki isa samaya pulakezI vaibha- sundara padyoM ko kRSNamUrti jI gadgada ho mujhe sunAne lge| vonnata zikhara para prArUna ho, apanI digvijaya ko pUrA unhIM se mAlUma humA ki ravikIti kA yaha zilAlekha pUrvokta karake vAtApi rAjadhAnI meM lauTakara, sucAru rUpa se rAjya vizvavidyAlaya sambandhI ema. e. kI kakSA meM rakhA bhI zAsana karatA rhaa| aba vijJa pAThaka aihole ke gauravapUrNa gayA hai / kavitA meM uccakoTi ke mAdhurya, saukumAryAdi zilAlekha se bhASA sAhitya kA kyA upakAra huA yaha kAvyocitta sabhI guNa maujUda hai| lekha meM zabdoM kA svAbhI dekha leN| mitva, vyAkaraNa-chaMda-alaMkAra Adi kA abhyAsa, kAliyadyapi kaI zatAbdiyoM ke pUrva hI karNATaka meM saMskRta dAsa, bhAravi mAdi mahAkaviyoM kI kRtiyoM kA gAr3ha paribhASAsAhitya ko viziSTa gaurava mila cukA thaa| prAcArya caya mAdi bAtoM ko dekhane se ravikIrti eka sAmAnya kavi samaMtabhadra, prAcArya pUjyapAda prAdi maharSiyoM kI pramUlya na ho kara, niHsaMdeha eka uccakoTi ke pratiSThita mahAamara kRtiyA~ prakAza meM A cukI thiiN| phira bhI manISI kavi siddha hote haiN| para kheda kI bAta hai ki prabhI taka ravikIrti kA yaha mahatvapUrNa lekha vizeSa ullekhanIya hai| ApakA koI vizeSa paricaya upalabdha nahIM hpaa| yadyapi bhAratIya rAjAoM kI prazaMsA karane vAle gadyapadyAtmaka saMskRta prazastikAvya, sAhitya evaM zilAlekhoM eka bAta aura hai| mahAkavi kAlidAsa ke kAla ke meM yatra-tatra upalabdha avazya hote haiN| para aise statiparaka vicAra meM vidvAnoM meM gaharA mata bheda hai| para mahAkavi khaMDakAvyoM meM prastuta lekha eka viziSTa sthAna ko prApta kI cAritrika jijJAsA meM yaha lekha eka mahatvapUrNa sthAna hai / isa lekha ke lekhaka ravikIrti, mahAkavi kAlidAsa aura rakhatA hai / kyoMki ravikIti kA yaha lekha mahAkavi ke kAla bhAravi kI samazreNI meM apane ko ginAte haiN| katipaya kI eka nizcita sImA ko nirdhArita karatA hai| kAlIvimarzakoM ko yaha atizayokti mAlUma de sakatI hai| para dAsa ke zubha nAma ko sarvaprathama ullekhita karane vAlA kavi ke asAdhAraNa pANDitya evaM kAvya pratibhA ko dekha zilAlekha yaha hI eka hai| isa mahAkavi kI khyAti kara yaha kadApi atyukti mAlUma nahIM detI / vasta. inakI sAtavIM zatAbdI ke prArambha meM, dakSiNa bhArata jaise sudUra kavitA ko par3ha kara pratyeka sahRdaya vidvAn mukta kaMTha se deza meM jaba phailI huI thI, tara isame katipaya zatAbdiyoM ke prazaMsA kiye binA nahIM raha sktaa| balki hAla pUrva hI mahAkavi jIvita rahA hogaa| yoM prAsAnI se hI meM karNATaka vizvavidyAlA dhAravAr3a ke saMskRta-vibhAga anumAna kiyA jA sakatA hai| sArAMzataH lipi, bhASA ke pradhAna, sahRdaya DA0 ke0 kRSNamUrti ema0 e0, pI0 eca0 sAhitya aura itihAsa prAdi aneka vizeSatAmoM ko prApta DI se isa zilAlekha ke viSaya meM jaba bAta cIta huI aihole kA yaha zilAle va kaNAMTaka kI eka cirasmaraNIya thI, taba DAkTara sAhaba ne ravikoti kI isa kavitA kI bahumUlya nidhi hai| jaina samAja ke lie bhI yaha lekha eka muktakaMTha se prazaMsA kii| itanA hI nahIM, kavitA ke katipaya gaurava kI vastu hai| bakAnyokti mauni kari ThADho baka muMha na halAvaM paga dhyAna dhara baMTho Thaga paMSa na pasAra hai| cUMca nAsA naina pala grIvA bhI saMkoca gala acala zarIra thala karai tihaM vAra hai / tapI pAsI dizA lIye mailo mana mAhi kie bAhira saphedI die aMtara vigAra hai| amara jAlUM pAge pAya parata na mIna dhAya kapaTa bhaneka bhAya tolU bakAdhAra hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkSetra baDavAnI lekhaka-pro0 vidyAdhara joharApurakara madhyapradeza meM vindhya parvatamAlA ke eka bhAga meM cUla- hai| bRhat kA prAkRta rUpa 'vaDa' hotA hai, bRhatpura 'vaDagiri yaha kSetra hai / samIpa hI sthita baDavAnI nAmaka nagara vAnI' kA saMskRtIkaraNa honA caahie| yahAM kI mUrti ko se isa kSetra ko bhI baravAnI kahate haiN| yahA~ parvata para 'bAvanagaja' tathA bar3ebAbA' bhI kahA jAtA hai, prataH pASANa meM utkIrNa eka bRhatkAya mUrti hai| isakI UMcAI prastuta zloka meM ullikhita 'bRhadeva' isI mUrti kA ullekha 84 phITa kahI gaI hai| caraNoM ke samIpa gomukha yakSa tathA mAnane meM koI hAni nahIM hai| isa sthAna ko 'zrImatI cakrezvarI yakSiNI kI mUrtiyo haiM, ataH yaha mUrti Rpabhadeva Adi niSiddhikA' kahA hai, yaha sambhavata yahA~ se kisI kI siddha hotI hai| isa kSetra ke jo aitihAsika ullekha muni ke nirvANa kA sUcaka hai| mile haiM, unheM samayakrama se prastuta karanA isa lekha kA zrutasAgara ne SaTprAbhRtaTIkA meM bodhaprAbhUta gA0 27 uddezya hai| kA vivaraNa karate hue kaI tIrthakSetroM ke nAma die hai| prAkRta nirvANakAMDa meM-jisakA samaya tA kartRtva inameM calAcala (cUlagiri) bhI sammilita hai| inakA bhanizcita hai-cUlagiri kA varNana isa prakAra hai- samaya 15vIM sadI kA uttarArdha hai| baDavANIvaranayare dakviNabhAyammi clgirisihre| isI samaya ke bhaTTAraka guNakIti ke marAThI prAtha iMdajiyakuMbhakaNNA NivANagayA Namo tesi // 12 // dharmAmRta' meM do vAkyoM meM isa kSetra kA ullekha hai (10 isake anusAra yaha kSetra indrajita tathA kumbhakarNa kA 74)-'baDavANi nagari culagiri parvati kuMbhakarga iMdrajita nirvANasthala hai| prAcIna purANagraMtho (uttarapurANa, padma- mukhya karauni pAUTha koDi muni middha jAte tyA siddhapurANa prAdi) meM indrajita va kumbhakarNa ke dIkSA lene kA kSetrAsi namaskAra mAbhA / vaDavANi nagari tribhuvanatilaku to varNana hai, kintu unake muktisthAna kA ullekha nahIM hai| tyA devAsi namaskAra maajhaa|' isameM bAvanagaja mUti ko apabhraMza nirvANabhakti meM--jisake kartA udayakIrti 'tribhuvanatilaka deva' kahA gayA hai| haiM (samaya anizcita hai)-yaha ullekha milatA haiM prAyaH aisA hI varNana 16vIM sadI pUrvAdha ke kavi meghabaDavANI rAvaNataNau putta / hauM vaMdau iMdajita muNi pavitta / / rAja kI gujarAtI tIrthavaMdanA meM hai (mere saMgraha kI hastalikhita prati) vaDavAni nagara sutIrtha pazcima culagiri jAnijoe / isameM rAvaga ke putra iMdrajita ke (nirvANa ?) kA kuMbhakarNa iMdrajita siddha havA te vakhANijoe // 15 ullekha hai| vali te subhi majhArI tribhuvanatilaka che jiNapratie / madanakIrti kI zAsanacatustrizikA meM-jo 13vIM cothA kAlani hoe tIna kAla vaMdAmiyae // 16 sadI ke pUrvArdha kI racanA hai-yaha zloka hai yahAM bAvanagaja mUrti ko 'cauthe kAla kI' kahA hai| dvApaMcAzadanUnapANiparamonmAnaM karaiH paMcabhiH yaM cakre jinamarkakIrti nRpatigrIvANamekaM mahat / solahavIM sadI-uttarArdha ke kavi brahma jJAnasAgara tannAmnA sa bRhatpure varabRhaddevAlyayA gIyate ne apanI tIrthAvalI meM yaha varNana diyA hai-(yaha uddharaNa zrImatyAdiniSiddhikeyamavatAd digvAsasA zAsanam // 6 / hamAre hastalikhita saMgraha meM maujUda hai) isameM 'parkakIti rAjA' dvArA 52 hAtha pramANa mUrti 1. purANoM ke anusAra prakIti prathama cakravartI ke nirmANa kA varNana hai tathA sthAna kA nAma bRhatpura diyA samrATa bharata ke putra the| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkSetra barabAnI vaDavANi varanayara tAsa samipa manohara / hai, jisameM balAtkAragaNa ke bhaTTAraka zubhakIti tathA bagheracalagiriMdra pavitra bhviynn-jn-bddh'subkr| vAla 'saM0 padama' kA ullekha hai| ye mUrtiyAM bAvanagaja kuMbhakarNa munirAva iMdrajita mokSa pdhaavyaa| mUrti ke samIpa ke maMdiroM meM haiN| parvata ke zikhara para jo siddhakSetra jagajANa bahujana bhavajala taavyaa| maMdira hai, usameM saM0 1516 kA lekha hai| isameM kASThAbAvana saMghapati pAyakari biMba pratiSThA bhukrii| saMba-mAthuragaccha kI kSemakIti-hemakIti-kamalakIti-ratnabrahma jJAnasAgara vadati kIti tribhuvanamA vistrii||64 / kIti vAlI bhaTTAraka paramparA kA ullekha hai| ratnakIrti ne saM0 1516 meM ukta maMdira kA jIrNodvAra kiyA thaa| isameM kaI saMghapatiyoM dvArA isa kSetra para kI gaI isa mandira ke ahAte meM yakSayakSiNyAdi parivArasahita biMbapratiSThA kA varNana adhika hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM haiM jo kAla prabhAva se bahuta satrahavIM sadI-uttarArdha ke bhaTTAraka vizvabhUSaNa kI ghisI-piTI sthiti meM pahuMca gaI haiN| inakI zailI 11vIMsarvatrailokya jinAlaya jayamAlA meM bhI vaDavAnI-bAvanagaja 12vIM sadI kI pratIta hotI hai| kA ullekha hai zikhara se kucha nIce ke eka choTe mandira meM saM0 baDanagarevaDavANamuniMdAbAvanagaja sevita muni candA // 36 1967 kI eka mUrti hai-yaha balAtkAragaNa ke bhaTTAraka di. jaina DirekTarI meM kahA hai ki isa kSetra para 22 candrakIti ke ziSya guNacandra dvArA pratiSThita hai| zikharastha mandira haiM, unake jIrNoddhAra kA samaya saM0 1233, 1380 mandira meM tathA parvata kI talahaTImeM sthita solaha mandiroM tathA 1580 hai, pratiSThAcAryoM ke nAma naMdakIti aura rAma- meM saM0 1936 meM sthApita kI huI kaI mUrtiyAM haiM, inameM pratiSThAcArya kA nAma nahIM hai, sirpha 'paramadigambara-gurUpayahAM ke do zilAlekha jo saM0 1223 ke haiM tathA jina dezAt' likhA hai / talahaTI ke mandiroMke sanmukha eka mAnameM lokananda-devananda-rAmacandra kA ullekha hai-anekAnta stambha saM0 1665 meM sthApita kiyA gayA hai| saM0 2001 varSa 12 pu0 192 meM prakAzita hue haiN| meM prAcArya zAntisAgara ke ziSya muni candrasAgara kI yahA~ mRtyu huI, unakI samAdhi bhI sthApita hai| saM0 2005 meM hamane gata mAsa isa kSetra ke darzana kiye| usa samaya kAnajI svAmI dvArA sthApita do pratimAeM do vediyoM para ukta do lekhoM ke darzana nahIM ho ske| hamane jo mUrtilekha virAjamAna haiN| inake samIpa eka kamare meM kaI bhagna pratideve unameM eka saMvat 1242 kA hai, eka saM0 1380 kA mAeM haiM jo alaMkaraNa-zailI ke kAraNa 11vIM-12vIM sadI 1. jaina sAhitya aura itihAsa pR0 42 kI pratIta hotI haiN| pada rAga kalyANa mohanI tInyoM loka Thage // Teka / / bhaye pramata mohanI lAgI, joga jugati na jage // 1 // sura nara nAraka pazu paMkhI jana mukati * maMtra dage / sudhi budhi vikala bhaye ghara bhUlyo para ke raMga raMge // 2 // kari paratIti apanapo mUlyo Thaga ke saMga lge| nirUpama ratana hare tIna tInyau saravasa le umage // 3 // disTi daikhi sacara cira ihi vidhi bhava vana vIci khye| rUpacanda cita ceta catura mati jogi jAgI bhage // 4 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvopadeza-bahatAlA : eka samAlocana lekhaka-zrI dIpacanda pAMDyA sita rasa kA yo| pradezoM kucha varSa pUrva zrI prAcArya vinobA bhAve ne "bhUdAna" 3. kavivara daulatarAma jI : tattvopaveza chahaDhAlAke silasile meM samasta bhArata meM paidala yAtrA kA upa- yaha dUsarI chahaDhAlA kI chAyA rUpa parimArjita aura vikakrama kiyA thA aura ve mere nagara kekar3I (rAjasthAna) meM sita racanA hai; jo isa lekha kA mukhya viSaya hai| bhI Thahare the| yaha yAtrA apane DhaMga kI anUThI thii| unake sAya prAyaH bhArata ke sabhI pradezoM ke samAja sevaka kArya chahaDhAlA; gIti kAvya kartA bhI the| darzanArthiyoM meM to amerikA taka ke loga DhAla', bhAsa, rAso, gIta aura sajjhAya ye zabda bhI bAye the| kahanA hogA ki ukta yAtrA vizva meM eka purAnI hindI kI jaina padya-racanAmoM ke lie prAyaH upayukta mahattvapUrNa yAtrA thii| taba vyAvara nivAsI zrIjAlamasiMha zabda haiN| jainoM meM yaha padya-sAhitya pracura mAtrA meM likhA jI meDatavAla jaina vakIla ke sAtha maine zrI vinobA jI gayA grantha-bhaNDAroM meM upalabdha hai| 'cAla-DhAla' yaha yaugika se bheMTa kI thI aura hamane unheM eka grantha bhI samarpita zabda pracalita hai hI; DhAla kA vAcyArya tarja kiyA jAnA kiyA thaa| unake sAtha huI jJAna carcA ke daurAna meM 'zrI ucita hogaa| pradhAnatayA chaha DhAleM-tarje pAI jAne se vinobA jI ne 'chahaDhAlA' ke viSaya meM apanA mata vyakta inakA chahaDhAlA nAmakaraNa samucita pratIta hotA hai| karate hue isa prAzaya ke vAkya kahe the-"chahaDhAlA grantha mujhe bahuta pasaMda hai| yaha choTA sA jaina grantha viSaya-saMka- tatvopadeza chahaDhAlAke racayitA kA saMkSipta paricaya lana kI dRSTi se 'sAgara ko gAgara meM bhare'-jaisA hai di. jaina granthakAroM meM daulatarAma nAma ke do vidvAnoM thor3e meM hI bahuta prameya ko lie hai / prastu; ko hama jAnate haiM, jinameM pahale basavA nivAsI khaDelatIna chahaDhAlA vAla jaina the| inakI sAhityika pravRttiyoM kA kAla pAThakoM ko vidita ho ki, di. jaina samAja meM vikrama saMvat 1777 se 1818 taka pAyA jAtA hai| inakA 'chahaDhAlA' nAma se tIna vibhinna racanAe~ pAI jAtI haiN| paricaya anekAnta' ke gatAMka meM prakAzita "daulatarAma saMkSipta paricaya isa prakAra hai kRta jIvaMdhara-carita; eka paricaya" lekha meM par3hiye / 1.kavivara dhAnatarAyajI : chahaDAlA-yaha eka dUsare isa grantha ke nirmAtA the| ye sAsanI jilA 'sambodhapaMcAzikA' nAmaka prAkRta-bhASA ke anya kA rUpA- hAtharasa ke nivAsI pallIvAla di. jaina the| Apake pitA ntara hai| racanA kAla sa. 1758 vikrama hai| isameM kula kA nAma zrIToDaramalajI thaa| janma vi0saM0 1850-1855 46 padya haiN| pratyeka padya kA prAdi varNa nAgarI vargamAlA aura samAdhimaraNa vikrama maM0 1923-24 meM hamA thaa| hai, ataeva yaha kahIM-kahI 'akSara bAvanI bhI inakI kevala do racanAe~ upalabdha haiM / 1. adhyAtmapada saMgraha kahI jAtI hai| (vividha rAga-rAganiyoM meM), lagabhaga 100 se adhika 2.kavivara budhajanajI: chahaDhAlA-yaha kavi kI uttama padoM kA saMgraha aura 2. chahaDhAlA-aneka dhArmika svatantra racanA jAna par3atI hai| racanA kAla vikrama saMvat sUktiyoM se pripuurnn| jAna par3atA hai, adhyAtmapada saMgraha 1856 hai / isameM kula 64 padya haiM / yahI tattvopadeza chaha- samaya-samaya para race gaye padyoM kA saMgraha hai / inakA vistRta pAlA kA AdhAra hai / kavitA zabdArtha kI dRSTi se skhalita paricaya anekAnta varSa 11 aGka 3 meM pR0 252 para kavihai maura DhUMDhArI bolI se prabhAvita hai| vara paM0 daulatarAma jI lekha meM par3hiye / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hirala 2 1. zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sAdhu varga apane pravacanoM meM prAja bhI janasAdhAraNa kI bhASA meM 'DhAla' ko gAte haiN| kavi daulatarAmajI kI kAvya-pratibhA kavivara daulatarAma jI saMskRta bhASA ke acche jJAtA the, ve jaina siddhAnta granthoM ke bhI viziSTa zAtA the| unake samaya meM vidyAzAlAeM bahuta hI kama thiiN| yaha saba pratibhAramaka jJAna unhone viziSTa kSayopazama se to prApta kiyA hI para jahA~ bhI ve rahe, sAdhama janoM ko goSThiyAM jor3a-jor3akara aura svAdhyAya zailiyoM meM baiTha-baiThakara bhI vistRta kiyA thaa| ve sAdharmIjanoMko goSThIko jIvana sudhAra kI dizA meM bahuta bar3I niyAmata samajhate the| yaha bAta unhoMne apane eka pada meM vyakta bhI kI hai| ve likhate hai satyopaveza-chahaDhAlA eka samAlocana dhana dhana sAdharmIjana milanakI gharI / barasata bhrama-tApa harana jJAna-dhana bhrii| jAke bina pAye bhava vipati prati bharI / nija para hita ahita kI kADhUna sudhaparI kavivara kore tukkar3a kavi na hokara eka pratibhA zAlI kavi the, unakI racanAe~ jo upalabdha haiM; sabakI saba cunI huI, pada lAlitya ke sAtha-sAtha ayaM gAmbhIrya pUrNa hai aura ve jinendra zAstra, guru, bahura anAsakti kI pradhAnatA ko lie hue haiN| inake padoM meM varNanIya viSaya kI pratispaSTatA ke sAtha anuprAsoM kI chaTA aura zabdoM kI ucitArtha meM prayukti pAThaka ke manako lubhAne vAlI hai| kAvya madhurimAkA rasAsvAda thor3e meM kIjie - rAga rekhatA cita citikai videza kaba azeSa para ba dukhadA apAra vidhi ducAra kI camU damUM / Teka | taji puNya pApa thApi zrApa Apa meM rakhUM, kada rAga-bhAga zarma yA dAghinI dharma // 1 // dRga jJAna bhAna teM mithyA prajJAna tama damUM, kava sajIva prANi bhUta sarasoM chamUM // 2 // mala jalla lipta-kala sukala suballa pariNamUM, dalake trizalla malla kaba aTalla pada pamaM // 3 // ep kaba ghyAya aja amara ko phira na bhava-vipina bharmU, jina pUra kola daulako yaha hetu hauM namUM // 4 // pichalI do racanAoM kA samanvaya kavi daulatarAma jI ne 'kau satya upadeza yaha lali budhajana kI bhAva pada ke dvArA apanI racanA 'tattvopadeza' budha kI racanA kA upajIvI honA svIkAra kiyA hai| ina donoM chahaDhAlAoM kA tulanAtmaka vivaraNa denA ki na hogaa| zrata yahAM vivaraNa isa prakAra hai budhajana kI chahaDhAlA DhAla padya viSaya 1, 13 dvAdazAnuprekSA 2, 7 saMsAra ke caturgati dula 3, 11 bhedavijJAna samyaktva 4, 13 samyaktva ke paccIsa doSa 5, 10 zrAvakAcAra 6. 10 munivaryA tattvopadeza chahaDhAlA 1 prAdimaMgala dohA 2, 15 dvAdazAnuprekSA 1. 1. saMsAra ke canuti dukha 3, 17 nizcayavyavahAra ratnatraya zraura vyavahAra samyaktvakA vistRta varNana / 4, 6 antya ke padyoM meM zrAvakAcAra 6, 15 municaryA tatvopadeza meM vizeSa bana 2, 15 mithyAmArga ke pragRhIta gRhIta bheda 4, 8 prAdya chaMdoM meM samyagjJAna kA varNana 3 padya prAdyanta dohAdi rUpa chahaDhAlA ke chaMda isa prakAra kavivara ne isa graMtha meM pratyanta saMkSepa meM viSaya ko gumphana kiyA hai / isakI padya saMkhyA, kula 65 hai / isakI chAloM meM caupAI, paddhatikA vA paddhatIcaMda, narendra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMda yA' cAla jogIrAso, roDaka yA rolA pAitA kahA racyo para-pada meM, na tero pada yahai, kyoM dukha shai| aura gItikA ye mukhya chaMda haiN| aba "daula" hohu sukhI svapada raci dAva mata cUko yahai // tattvopadeza kI vizeSatA kavivara ke isa zikSA vAkya ko hamezA hI gunagunAte kavivara ne tatvopadeza meM prAcIna sUktiyoM ko kisa rahanA cAhie / kavi ne isameM apanA hRdaya ur3ela diyA hai| prakAra prAtmasAt kiyA hai, unheM kitane acche DhaMga se yadi prAtaHkAla hI svastha mana hokara ekAnta sthAna meM apanA liyA hai yaha dekhiye svara sAdhanA pUrvaka gIti meM isa grantha kA pATha kiyA jAya duHkhAdibheSi nitarAmabhivAJchasi sukhamato'hamapyAtman / mora citana kiyA jAya to svAnubhUti kA vacanAtIta duHkhApahAri sukhakaramanuzAsmi tavA'numatameva // mAnanda milatA hai| hameM manuSya bhava pAkara aise granthoM ke AtmAnuzAsana (guNabhadra bhadaMta kRta 2 rA padya) sahAre se jIvana ko saphala banAnA cAhiye / je tribhuvana meM jIva ananta sukha cAhe dukhatai bhayavanta / chahaDhAlA kA vyApaka pracAra tAtai-dukha hArI sukhakAra kaha sIkha guru karuNAdhAra // chahaDhAlA 1lI DhAla 1 padya kucha varSoM pahale tattvArthasUtra-bhaktAmara stotra kA paMcamahanvayajuttA dhamme sukke vi saMThiyA NiccaM / dainika pATha ke rUpa meM jaisA di0 samAja meM pracAra thA, NijjiyasayalapamAyA ukkidrA aMtarA hoMti // 185 / / vartamAna meM usase bhI jyAdA pracAra chahaDhAlA kA hai| kyA sAvayaguNehiM juttA pamattaviradA ya majjhimA hoti / gRhastha zrAvaka aura kyA tyAgIvarga sabhI ke paThana manana avirayasammAidrI hoti jahaNNA jiNidapayabhattA 166 kA viSaya banA humA hai| khAsakara samAja ke sabhI parI. -svAmi kArtikeyA'nuprekSA kSAlayoM dvArA paThana-krama (korsa) meM nihita hone ke kAraNa uttama, madhyama, jaghanya vividha haiM antara pAtaya jJAnI / prativarSa zikSAlayoM meM isakI anivArya zikSA cAlU hai| dvividha saMgavina suddhapayogI muni uttama nijdhyaanii|| kAThiyAvAr3a meM saMta zrI kahAnajI svAmI ke yahA~ bhI isa mavyama antara prAtama hai je dezavratI angaarii| graMtha kA vyApaka pracAra hai| jaghana kahe avirata samadRSTI tInoM ziva-magacArI // viziSTa saMskaraNa chahaDhAlA 3 rIDhAla, 45 padya aba taka isa graMtha para hindI gujarAtI bhASA meM aneka lekhavRddhi ke bhaya se ye do hI. udAharaNa sUcanA ke TIkA, anuvAda vivecana, prAdi ko liye hue kaI liye yahA~ likhe haiM / yaha samUcA grantha prAdhyAtmika saMta jaina saMskaraNa prakAzita ho cuke haiN| abhI abhI 'siMghaI bandhu' RSiyoM ke pravacana-sAgara kA manthana karake ur3hata kiyA devarI (sAgara) dvArA isa graMtha kA citramaya viziSTa gayA hai aura mamRta jaisA sukha kAraka hai| yaha bhautikavAda saMskaraNa prakAza meM lAyA gayA hai| isa saMskaraNa kI ke yuga meM gujarate hue mAja ke viSayAbhimukhI pAmara prANI vizeSatA isa prakAra haike liye parama zAMti ko pradAna karane vAlA hai| prataeva graMtha ke prAyaH pratyeka padya ke sAtha kalpita citra kI zrI vinobA jI jaise rASTra ke santoM dvArA abhinandita hupA tahamA yojanA huI hai| jisase bAlakoM ko aura sarvasAdhAraNa ko hai / isakI yaha mantima zikSA suSupta mAnava ke udbodhana ke graMtha kA bhAva samajhane meM bar3I sahUliyata ho gaI hai| graMtha liye paryApta hai| dekhiye kI saMkalana zailI meM mUlapATha, citra, kaThina zabdArtha, artha yaha rAga bhAga dahai sadA tAteM samAmRta sehye| paura bhAvArya yaha krama baratA gayA hai| DhAloM ke anta meM cirabhaje viSayakaSAya, pravato tyAgi nija-pada beiye|| vidyArthiyoM aura svAdhyAya premiyoM ke lie kaI upayogI 1.0 jinadAsa kI aprakAzita suprasiddha racanA nirdezana tathA vizeSa artha bhI jor3e gaye haiN| pariziSTa 'ka' 'jogIrAsoM' isI chaMda meM nibaddha huI hai prataH di. jainoM meM meM kucha jaina pAribhASika zabdoMkA subodha lakSaNasaMgraha diyA isa chaMda kA nAma 'cAla jogIrAso' mAjarUr3ha ho gayA hai| gayA hai ngaaraa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 chahaDhAlA ke pATha bheba jaba kisI bhASA graMtha kA adhika pracAra hotA hai to usake pAThoM meM kucha tabadIliyAM ghAjAnI svAbhAvika haiN| tattvopadeza chahaDhAlA meM kucha tabdIliyAM bhAgaI haiM, ve svayaM kavikRta nahIM haiM, prapitu lekhakoM aura pAThakoM kI samajha kA pratiphala jAna par3atI haiN| saMskRta bhASA meM to apane vyAkaraNa sambandhI kaThora niyamoM ke kAraNa azuddhiyAM phaurana pakar3a meM thA jAtI hai| hindI bhASA meM vividha prAntIya boliyoM kA prabhAva hone ke kAraNa deza bheda se pratiyoM ke pATha bheda prAyaH bana jAte haiM / yahA~ meM tatvopadeza ke kucha pAThAMtaroM kI tAlikA eka prAcIna likhita pratike prAdhAra se saMkalita karake vidvAnoM kI jAnakArI ke lie de rahA hai| tAlikA meM ka kha ga gha ye saMketa padyake prathama dvitIya tRtIya caturtha pAda (caraNa) ke sambandha meM samajhanA cAhiye / pahalA pATha pracalita hai| dUsarA pATha sudhAra ke lie hai / DhAla 1 lI padya, dasa ga, mehasamAna = merupramANa, DhAla 2 rI padya 1 gha, kahU~ = karUM, 8 gha, jeha = eha, 6 ka, je = jo, 13. ekAntavAda dUSita ekAnti bAta dUSita 13 kapilAdi racita aura kumatina viracita bhutako abhyAsa ye do pATha = rAgI kumatina kRta zruta abhyAsa DhAla 3 rI - tasyopadeza-DAlA eka samAlocana DhAla 5 vIM 1 gandha mAI cintI = mAhI citavI, ka, capalAI = calatAI, 11 ga, khipAve = nasAve 12 ka, karau = kareM 14 ga so te 15 ga suniye suni DhAla 6 vIM = ... Darata = - 1 ga, mRNa tRNa, 4 kha, mRga gaNa = mRga gaNi, 6 kha, Tarata 6 gha, tInaghA = tIna bhI 10 ga, tasu phalanirta karma phala 10 pa puni kalanitaM puSya kalate, 12 ka, base base 12 kha, vinarsa larsa: = vinaselase / aba sva. bAbU jJAnacaMda jaMna nAhaura dvArA sujhAye gaye pAThAntara diye jAte haiM ve isa prakAra haiM / = = DhAla eka padya 6 kha use nahi tiso use tana tiso DhAla 2-padya 14 kha dhari karana vividhavidha = gharikarata vividha vidhi, EX DhAla 4--padyakha phira thAI thira nAhI, DhAla 5 - padya 4 ka khagAdhipa khagAdika, padya 11 gha soI siva sukha darasAve sohI jiya sivasukha pAve isa prakAra maiMne isa graMtha kA zabda aura artha kI dRSTi se zuddha pracAra ho; ata: yaha prayAsa kiyA hai / vidvadgaNa isa para apanA abhimata prakaTa kreN| tattvopadeza chahaDhAlA kI adhika prasiddhi ko dekhakara kucha gajjanoM ne isI kA rUpAntara likha DAlA 1ka, muso 5 ka mAgArI anagArI, 6 ca 5ka, calata, ga, zama - sama, nita = nija, 7 ga, calana hai| 11 dina 12, zaMkA na pArina dhAri meM Aye haiM, parantu unameM na ga, aba, = 16 ka, paMDha nArI = saba nArI DhAla 4 thI 5 gha, iha vidhi gye| yaha vidhi gaI, 7 ka, je jo 11 ga, kAhUkI kisI nikAha ke kisU bItaM / aise do rUpAntara mere dekhane to chandadoSa kI paravAha gaI hai aura hai aura na jaina na jaina siddhAnta kI mAnyatA kA hI khyAla rakkhA gayA hai; aisI pravRtti saca muca avAJchanIya hai / anta meM bahuzruta vidvAnoMse nivedana hai ki tatvopadeza ke padyoM ke sAtha tulanAtmaka prAcIna graMthoM ke vAkyoM kI yojanA karake aura pAThAntara meM se samucita pATha apanAkara eka sarvopayogI viziSTa saMskaraNa taiyAra kareM, aura isa taraha zrutasevA kA paricaya deM / bhalaM bahu zrutesu 1. zrI kSullaka zraddheya paM0 siddhasAgara jI kI preraNA se kanhaiyAlAla jI caudharI ToDA rAyasiMha dvArApreSita jIrNa patroM meM se saMkalita prati para se uddhRta kucha pAThAntara zrI sonAgira kSetra kI kameTI ke munImajI ke daphtara se prApta kharar3e para se bhI liye gaye hai| = 103+ bhAja se 53 varSa pUrva lAhaura se prakAzita mUla chahaDhAlA para se uddhRta / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI pranya-sUcI, pariziSTa cAra zIrSakoM meM vibhakta hai-granthAnukramaNikA caturtha bhAga graMya evaM graMthakAra, zAsakoM kI nAmAvalI, grAma evaM nagaroM kI nAmAvali / sUcI ke adhyetA inake sahAre hI sUcI meM sampAdaka - DA. kastUracanda kAsalIvAla ema0 e0, antanihita abhISTa tathyoM ko alpa samaya meM hI prApta kara pI0 eca0DI0, zAstrI, paM0 anUpacanda nyAyatIrtha, sAhitya sakate haiN| ratna, bhUmikA lekhaka-DA. vAsudevazaraNa agravAla, adhyakSa rAjasthAna meM lagabhaga 200 graMthabhaNDAra aura 2 lAkha hindI vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI, graMtha haiM / isase vahAM ke jainoM kA graMtha prema spaSTa hI hai / prakAzaka-kezaralAla bakhzI, mantrI-prabandhakAriNI ra ina granya bhaNDAroM meM baiTha kara hI aneka sAdhuoM aura kameTI, zrI digambara jaina atizayakSetra, zrI mahAvIra jI, baTAloM ne sAhitya nirmANa kA kArya kiyA hai| mahAvIra bhavana jayapura, pRSTha-643, mUlya 15 rupye| yadi unakI saba sAmagrI prakAza meM pA jAya to itihAsa isake pUrva tIna bhAga mahAvIra bhavana, jayapura se hI badalanA pdd'e| purAtatva meM rAjAmoM aura sAmantoM ke dvArA prakAzita ho cuke haiN| vidvatsamAja meM unakI prazaMsA huI hai likhAI asatya bAtoM kA bhaNDAphor3a ho aura sAhitya tathA aura anusandhitsumoM ne paryApta lAbha uThAyA hai| tIna bhAgoM darzana meM aneka naye adhyAya jor3ane pdd'eN| yaha satya hai ki ke anubhava se isa bhAga ko nirdoSa banAne meM sahAyatA milI mahAvIra bhavana ne jo kadama uThAyA hai, vaha pAvanatA ke sAtha sAtha bhAratIya saMskRti ke lie bhI mahatvapUrNa hai| __isake prArambha meM prakAzakIya vaktavya ke uparAnta pichalI sUciyoM kI apekSA isameM vizeSatA hai ki kAzI vizvavidyAlaya ke prasiddha vidvAn DA. vAsudevazaraNa sabhI ajJAta aura navIna granthoM kI pUrI prazastiyAM dI gaI agravAla kI likhI huI bhUmikA hai| usameM unhoMne zodha- haiN| usase bhI adhika mahatvapUrNa hai guTakoM kA paricaya / saMsthAna, mahAvIra bhavana kI aise prayAsoM ke lie mukta kaMTha ajJAta kaviyoM ko maulika kRtiyAM inhIM guTakoM meM saMkase prazaMsA kI hai| prastAvanA svayaM DA0 kasUracanda kAsalI. lita milI haiM-vizeSatayA hindI kA pada-sAhitya aura bAla ne likhI hai| usameM jayapura ke 12 jaina graMtha bhaNDAroM apabhraMza kA gItikAvya / prArambha meM ye gaTake jaina vyakti kA paricaya hai, jinake dasa sahasra hasta likhita graMthoM ko ke dainika dhArmika jIvana ke pratIka the / arthAt eka dhArmika isa sUcI meM sthAna milA hai| bhaNDAroM ke paricaya meM prAcIna- jana prAta. uThakara jina stotra, pada Adi ko par3anA Ava. graMthoM kI prAcIna pratiyA~ aura navIna granthoM kI sUcanA zyaka samajhatA thA, unheM saMkalita kara letA thA / madhyakAla anusandhitsuoM ke lie atyadhika mahatvapUrNa hai / taduparAnta ke aMtima kheve taka Ate Ate vaha dharmaniSTha vyakti ina hI 42 prAcIna evaM prajJAta racanAoM kA paricaya diyA gaTakoM meM prAyurveda ke nuskhe, jyotipa se sambandhita gaNitagayA hai| kuNDaliyAM, muslima bAdazAnoM navAbo ke rAjya meM vyApArI mUla sUcI 26 viSayoM meM vibhakta hai| sahasroMpranthoM kA varga kI dazA, tIrthayAtrA vivaraNa mAdi aneka sAdhAraNa yaha vargIkaraNa parizrama sAdhya thA, jo binA saMlagnatA ke jIvana se gathI bAteM bhI likhane lgaa| prata. ye nabIna sambhava nahIM hotA / pratyeka graMtha kA nAma, graMtha kartA kA nAma, sAhitya ke saMkalana kI dRSTi se hI nahIM, apitu bhAratIya graMtha kI bhASA, lekhana kI tithi, graMtha pUrNa hai yA apUrNa / saMskRti ke sahI darzana ke rUpa meM bhI upayogI hai| inake ityAdi sUcanAyeM sampAdakoM ke dhairya aura kAryakSamatA kI adhyayana ke binA bhAratIya saMskRti para kI gaI zodha adhUrI dyotaka haiN| hI raha jaayegii| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 sAhitya-samIkSA bhaNDAroM aura unameM par3I sAmagrI meM rasamayatA ho suruci aura zAlInatA kA citra aMkita ho jAtA hai| yaha sakatI hai, kintu unakI sUcI banAne kA kAma rUkSatama hai, hI usakI vizeSatA hai| kahIM rasa ke 'kaNa barAbara' bhI darzana nahIM hote| use sampanna merI dRSTi meM mahAvIra jayantI ke avasara para aba karane ke lie dhairya aura sAhasa kI AvazyakatA hai| DA0 taka nikalane vAle sabhI vizeSAMkoM meM yaha uttama hai| kastUracanda kAsalIvAla aura zrI anUpacanda jaina mahAvIra rAjasthAna janasabhA jayapUra apanI isa paramparA ko kAyama bhavana meM kevala pArTa TAima kAma karate haiN| unheM apane rakkhegI, aisI mujhe prAzA hai| mamaya kA dIrya aMza rAjasthAna gavarnameMTa ke ekAunTa DipArTameMTa meM lagAnA hotA hai / phira bhI unakI raci aura chahaDhAlA saMlagnatA se yaha kArya pUrA huA hai| yadyapi unheM mahAvIra lekhaka-paM0 prabara daulatarAma jI, anuvAdaka-zrI bhavana se paise kA prAdhAra bhI milA hai, kintu vaha na kucha ke nemIcanda paToriyA, sampAdaka-zrI nupendrakumAra jaina, barAbara hai| yaha saca hai ki aise kAma paise ke bala para nahIM, prakAzaka-siMghaIbandhU, devarI (sAgara) ma0pra0, pR0 127 apitu kAryakartAoM kI lagana para nirbhara karate haiN| donoM mUlya-eka rupyaa| hI sampAdaka dhanyavAda ke pAtra haiN| ve avaziSTa bhaNDAro chahaDhAlA paNDitapravara daulatarAma jI kI prasiddha kRti kA kAma bhI isI lagana se pUrA kara sakeM, aisI hamArI hai| paM. daulatarAma nAma ke do kavi hue haiN| eka vaha the, kAmanA hai| jinhoMne 'adhyAtma bArahakhar3I' kA nirmANa kiyA thaa| mahAvIra jayantI smArikA unakA samaya vi0 saM0 1767 mAnA jAtA hai / chahaDhAlA ke nirmAtA paM0 daulatarAma sAsanI (malIgar3ha) ke rahane vAle sampAdaka-50 cainasukhadAsa nyAyatIrtha, prakAzaka the / unakA janma vi0 saM0 1855 meM aura mRtyu vi0 saM0 zrI ratanalAla chAbar3A, mantrI, rAjasthAna jaina samA, jayapura 1923 meM huI thii| unake banAe hue aneka pada bhI prApta pRSTha saMkhyA-253, mUlya--2 rupyaa| hue haiN| unakI mAya kRtiyA~ bhI hoNgii| zAyada bhaNDAroM vigata mahAvIra jayantI ke avasara para isa 'smArikA' kI zodha khoja meM upalabdha ho skeN| unake bhAvoM meM bhaktikA prakAzana humA thaa| yaha eka prakAra kA 'vizeSAMka' vibhoratA hai to bhASA meM prasAdaguNa / donoM ke mamanvaya hai| isameM maMgalapATha ke atirikta 57 nibandha aura haiN| ne unheM grAkarSaNa kA kendra banA diyA hai| sabhI zodha paraka haiM aura mAnya vidvAnoM ke dvArA likhe gaye haiM / yadi hama pratyeka nibandha ko eka uccakoTi kA 'rimarca chahaDhAlA me chaha DhAle (tarje) hai| tarja kA artha hai pepara' kahe to atyukti na hogii| duga, artha t chanda / unameM caupAI, paddhar3I, narendra, rolA, chandacAla aura harigItA kA prayoga hamA hai| inameM saMgIta nibandhoM ke saMkalana meM ta paratA aura yogyatA se kAma kI laya bhI hai| saMgIta ne kAvya ko adhika rasAtmaka banA liyA gayA hai| jaina aura ajana donoM hI vidvAnoM ke jana diyA hai| yaha hI kAraNa hai ki grAma bhI janoM ke ghara ghara viSayoM para gaMbhIra lekha pAThakoM ko prasannatA pradAna karate haiN| meM paNDita daulatarAma ke chahaDhAlA kI pratiSThA hai| jaina jahA taka sampAdana kA sambandha hai paM0 canasukhadAsa bAlaka bacapana se hI use kaNThastha kara letA hai| eka khyAtiprApta vidvAna aura sampAdaka hai| ve varSoM se aba taka chahaDhAlA ke pacAsoM saMskaraNa vividha 'vIravANI' ke sampAdana meM nirata hai / unakI udAratA aura prakAzana saMsthAnoM se prakAzita ho cuke haiM / prastuta maMskaraNa nirbhayatA prasiddha hai| pratyeka nibandha ke prArambha meM diyA zrI nRpendrakumAra jaina ke sampAdana meM nikalA hai| isakI humA usakA mArAMza mAdhunika sampAdana-kalA kA dyotaka sabase bar3I vizeSatA hai-pratyeka padya ke bhAva ko pradyotita hai| pUrI patrikA ko par3hane ke uparAta pAThaka ke hRdaya para karane vAle citra kA sanniveza / citra bhAva kA sahI pratIka Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta varSa 15 . hai| maneka bhAva sUkSma haiM, unakA citrAtUna prAsAna nahIM apanA mUlya thA / lekhaka ne maSTa kiyA hai ki nimitta ke thaa| saba kucha lagana aura parizrama se sampanna ho sakA hai| na mAnane se samyakcAritra kA nirAsa ho jAtA hai, jisake ina citroM kI sahAyatA se bAlaka chahaDhAlA ke artha ko prabhAva meM kevala samyavasva dhAraNa karane para bhI yaha jIva prAsAnI.se hRdayaGgama kara skeNge| bAla-mastiSka para mokSa nahIM pA sktaa| isake atirikta eka mAtra nizcaya citrazailI se prati kiyA huA padya kA bhAva amiTa ho ko hI mAnanevAle ekAMtapakSa ke doSa se dUSita mAne jAyeMge / jAtA hai| ataH maiM isa kArya kI sarAhanA karatA huuN| maiM isa pustaka kI do dRSTiyoM se prazaMsA karatA hU~ - anuvAda bhI pAsAna hai, usase zabdArya aura bhAvArtha donoM spaSTa ho jAte hai| anta meM pariziSTa 'ka' ke antargata pahalI to isalie ki kahAnajI svAmI ke mata kI samIkSA lakSaNAtmaka zabdoM kA matalaba bhI bubhigamya hai| hote hue bhI na to unake prati zraddhA bhAva meM kamI AI hai tAttvika vicAra aura na zailI meM kaTutA yA roSa kI abhivyakti hai / isake lekhaka-paM0 prajitakumAra zAstrI, prakAzaka-zrIkRSNa viparIta lekhaka kA yaha pUrNa vizvAsa hai ki abhI taka zrI jaina, maMtrI-zrI zAstra svAdhyAyazAlA, zrI digambara jaina kahAnagI svAmI ke sAmane isa prakAra ke vicAra susayojita pArzvanAtha mandira, dillI, pRSTha-112, mUlya-cAra paane| rUpa meM rakkhe hI nahIM gaye, anyathA ve itane udAra haiM ki prastuta pustaka meM jaina dharma se sambaddha 70 viSayoM para apanI mAnyatA meM avazya hI sudhAra kara lete| likhA gayA hai / vizeSatA yaha hai ki 'pAvazyaka udAharaNa dUsarI isalie ki gambhIra aura sUkSma viSayoM kA prati prAcArya kundakunda ke grathoM se hI saMkalita karake rakkhe gae pAdana itane pAsAna DhaMga se kiyA gayA hai ki pratyeka kI haiN| aisA karane meM lekhaka kI dRSTi se kahAnajI svAmI ke samajha meM A jAtA hai / bhASA prAsAna hai aura zailI meM bhI samakSa yaha spaSTa karanA rahA hai ki prAcArya kundakunda ne durUhatA nahIM hai| yadi gambhIra aura sUkSma viSayoM kA nizcaya aura vyavahAra nayoM meM kevala nizcaya ko hI nahIM, AmAna aura spaSTa vizleSaNa vidvattA hai, to 'tAttvika apitu vyavahAra ko bhI tathA upAdAna aura nimitta meM vicAra' kA lekhaka avazya hI isa paridhi meM A jAtA hai| kevala upAdAna ko hI nahIM, apitu nimitta ko bhI mahattA isase pustaka kI upAdeyatA bhI siddha hI hai| dii| usake anusAra prapekSa kRta dRSTiyoM se donoM kA apanA -premasAgara jana pada jJAna hiMDolA baiThika jhUla cetanarAya // Teka // jina vRSa bAga suhAvanI, japa tapa vrata taru sAra / tattva suruci sAyA jhukI, juga naya DorI DAri // 1 // sudha pAna paTalI viSa, sumati nAri saMga paay| ajaphA gIta sugAvahI bhavijana ko suSadAya // 2 // saradhA saSI su jhulAvahI sivaramaNI llcaay| saghana ghaTA vigyAna kI chAI cahU~ disi dhyAya // 3 // jina dhuna ghana garajana lage samarasa jala barasAya / karma sakala mala dhoya ke lahasuSa 'mundara' gAya // 4 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priya bhAI choTelAlajI, chA chaurAlAla jaina kA eka patra * sAdara sasneha jaya jinendra | prAja koI 4-5 varSoM ke pazcAt 'anekAnta' patrikA ke darzana pAkara bar3I prasannatA ho rahI hai| vIra-sevA-mandira ke sambandha meM jo virodha va avyavasthA ke samAcAra dekhane sunane ko mila rahe the, unase to yaha prANA bhI nahIM rahI thI ki isa upayogI patrikA ke abhI punaH darzana ho sakeMge / Apa isa patrikA ko tathA saMsthA ko jIvita rakhane aura puSTa banAne kA jo prayAsa va tyAga sadaiva karate Aye haiM, usake bala para eka AzA kI kiraNa to avazya thI / kintu Apake svAsthya ko dekhate hue vaha AzA kI kiraNa bhI vistRta adhakAra meM vilIna mI ho rahI thii| aisI pari sthiti meM jo prApane patrikA ko punaH jIvana pradAna karane kA mAhasa va saMkalpa kiyA, usake liye Apake dhaura zrI premacandajI ke pradamya utsAha kI jitanI prazaMsA kI jAya, thor3I hai| isa aMka meM prastuta sAmagrI bhI patrikA kI pUrva pratiSThA ke anukUla hai| DA0 prAdinAthajI upAdhye jaise anubhavI aura prakhyAta vikhyAna kA patrikA ke sampAdakoM meM nAma dekhakara bhaviSya ke liye bar3I AzA baMdha rahI hai / mujhe bharosA hai ki Apa aba aisI yojanA banAne meM saphala hoMge jisase saMsthA aura usakI vaha patrikA Age jaina mAhitya va zodha-khoja ke mahatvapUrNa kArya me vibhinna rUpa se kriyAzIla raha sake / 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 500) zrI rAmajIvanadAsa jI marAvagI, kalakattA 500 ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 500) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, raoNbI 251) zrI amaracanda jI jaina (pApA), kalakattA 221) zrI ma0mi0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 250) zrI vaMzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina kanakatA 250) zrI siMghaI ku danalAla jI, kaTanI, 220) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0 prA0 mI0 jaina, kalakattA ApakA hIrAlAla jaMga, jabalapura vIra sevA mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 250) zrI rAmasvarUpa jI nenicanda, kalakattA 250 ) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI marAvagI, kalakattA 150) zrI kastUracanda jI AnandIlAla, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI pa0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150 ) zrI mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pAMDyA, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 150) zrI zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 120) zrI surendranAtha jI narendranAtha, kalakattA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakatA 100) zrI badrIprasAda jI AtmArAma, paTanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta para abhimata zurU se hI yaha patra purAtattva kI khoja kA mAnya patra thaa| usakA sucAru rUpa se cAlU rakhanA nihAyata jarUrI hai| pApa to barAbara tana, mana, dhana me mahAyatA karate Aye haiM tathA aba bhI isakI mArthika sthiti sudhArane kA prayatna kara rahe haiN| aisA mujhe pUrNa vizvAsa hai, Apa isameM avazya saphalIbhUta hoMge / nayamala seThI, kalakattA aMka kI chapAI, geTa apa, muru pRSTha kA raMga citra bahuta sundara hai| 'anekAnta' siddhAnta ko prakaTa kara vizva ko apane kalyANa kA mArga batAve evaM apane mamAja ke sAmane gvoja-gvoja kara unakI apanI prAcIna gaurava-gAthA ko prakAza meM laaveN| mAnamala kAsalIvAla, indaura anekAnta kA prathama aMka milaa| aMka sundara evaM khojapUrNa legyo me paripUrNa hai| eka lambe samaya meM jaina samAja me eka gvojapUrNa mAmagrI yukta patra kA jo abhAva mbaTaka rahA thA, prAzA hai vaha abhAva aba 'anekAnna' ke prakAzana se dUra ho skegaa| DA. kastUracanda kAsalIvAla, jayapura __aMka sundara nikalA hai, mAmagrI paThanIya hai, ima gamaya zodha-patra kI mahatI AvazyakatA hai, Apane ima patra ko punarujjIvana dekara samAja kA bahuta bar3A kArya kiyA hai| DA0 nemicanda jaina jyotiSAcArya, pArA dIrghakAla ke upagata phira 'anekAnta' ke darzana meM baDI prasannatA huI / lekhoM kA cayana sundara huA hai, mAya hI chapAI, maphAI aAdi bhI / mukhapRSTha para diyA hA citra AkarSaka hI nahIM, vaha patra ke nAma ko spaSTa batalA ke. bhujabalI zAstrI sampAdaka 'gurudeva' prakAzana bhI bahuta sundara huaA hai, sampAdaka bhI yogya hai| prAzA hai aba yaha satata nikalatA hI rhegaa| anusandhAna kI dRSTi me bahuta upayogI patra hai / nemicandra jaina, sahAranapura anekAnta patra kI prati milI, vAstava meM aMka me lekha aAdi evaM chapAI par3hane yogya aura sundara hai, maiM svAgata karatA hU~ / bhaviSya me yaha patrikA apane uddezya meM saphala ho, aimI kAmanA karatA huuN| maTarUmala bainADA aAgarA mane to kaI bAra logoM se jikara kiyA hai ki anekAnta jaimA patra prakAzita honA hI cAhiye, Aja punaH ise prakAzita hote dekhakara hRdaya meM jo santopa prakaTa hA hai ume maiM likha nahIM sakatA huuN| pravAgaka, vyavasthApaka tathA sahAyaka mahAnubhAva nisandeha dhanyavAda ke pAtra haiN| kAmatAprasAda zAstrI, kAvyatIrya DoMgaragar3ha (durga) ma0pra0 prakAzaka-premacanda, vIra mevA mandira ke lie nayA hindustAna prema, dillI meM mudrita Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agasta 1962 * mAsika Biikaal satsAhitya kA nirmANa unhIM vyaktiyoM dhArA saMbhava hai, jinhoMne apane jIvana ko saMyama aura sAdhanA se pavitra kara liyA hai| sampAyaka-maNDala 0 prA0 ne0 upAdhye zrI ratanalAla kaTAriyA ma0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina samantabhadrAzrama (vIra sevA maMdira) kA muravapatra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u viSaya-sUcI anekAnta ke stambha viSaya rrrr mahadbhakti nayA mandira dharmapurA dillI ke mUrti lekha -paramAnanda zAstrI 100 tiruparuTTikunaram (jina-kAJcI) -zrI TI0 ena0 rAmacandrana 101 bha0 mahAvIra aura unakA jIvana darzana -DA0 e0ena0 upAdhye 104 pavitra patitAtmA (kahAnI) zrI satyAzraya bhAratI 115 kavitta - rUpacandra nagara kheTa, karvaTa, maTamba aura pattana prAdi kI paribhASA --DA0 dazaratha zarmA tIna vilakSaNa jinabimba -zrI'nIraja' jaina 1 jaina apabhraMza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva -DA0 premasAgara jaina maMgalottamazaraNa pATha-ratanalAla kaTAriyA pada -jaga jIvana kASThAsaMgha lATa bAgar3a gaNa kI gurvAvalI --paramAnanda zAstrI 134 mAdikAla kI carcarI maMjJaka racanAoM kI paramparA kA udbhava aura vikAsa -DA. harIza 143 sAhitya samIkSA anekAnta para abhimata .aitihAsika mahApuruSa stambha meM tIrthakara, prAcArya, tyAgI, bhaktajana, rAjA, maMtrI, zUravIra, dharmavIra, karmavIra, dAnavIra aura granthakAroM ke paricaya rheNge| 2. anusandhAna aura siddhAnta itihAsa aura sAhitya sambandhI zodha- khoja ke aura maiddhAntika lekha rheNge| 3. gaurava-gAthA jaina pUrvajoM ke dvArA kI gaI lokasevA aura gaurava gAthA ke lekha rhege| 4. tIrya, mandira aura guphA prAcIna jaina tIrthoM, maMdiroM, guphAoM aura mUrtiyoM Adi ke paricaya diye jaayNge| 5. kathA-kahAnI suruci aura bhAvapUrNa paurANika, aitihAsika tathA maulika kahAniyAM rheNgii| nArI samutthAna striyoM ko U~cA uThAne aura kartavyaniSTha banAne vAle lekha rhege| 7. subhASita maNiyAM jIvana - jyoti jagAne vAlI sUktiyoM kA saMkalana rhegaa| . 00 ram rrkrmaarkyaththirthp-paalkrrpaa prttttttttte -samAlocanA ke liye sAhitya nimna pate para bheje / dhyavasthApaka 'anekAta' vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, dehalI-6 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai anekAnta - That BIRTER dPr C.113 trailokyanAtha (varddhamAna) jaina mandira (jinakAMcI) tiruparuttikunama W Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta UPartAR M HANNE wwwannaamanawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwnar kA pAlAmA trailokyanAtha (varddhamAna) mandira ke bhitticitra-tirupattikunama 1 nami aura vinami kA rAjyAbhiSeka dharaNendra kara rahe haiM / (Upara) 2 bhagavAna AdinAtha caryA ke liye nagara meM Aye taba AhAra-dAna-vidhi-jJAna se zUnya rAjAgaNa unheM hAthI, ghor3A, vastrAbhUSaNa bheMTa karane lage / isapara bhagavAna bana ko lauTa gaye / (madhya bhAga meM) wwwnewww bhagavAna varddhamAna ke janmAbhiSeka kI savArI meM nRtya-gAnarata deva-dekhiyo / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom paham anekAnta paramAgamasya bIja niSiDajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam // varSa 15 ) vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6 / agasta kiraNa, 3 ) zrAvaNa zuklA 12, vIra nirvANa saM0 2488, vikrama saM0 2016 ( san 1962 suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyarcanaM cApi te, hastAvejalaye kayAdhutirataH karaNo'kSi saMprekSate / sustutyAM vyasanaM ziro natiparaM sevezI yena te, tejasvI sujano'hameva sukRtI tenaiva tejaHpate // -svAmI samantabhadrAcArya artha he bhagavan ! merI zraddhA kevala Apake hI mata meM hai, maiM smaraNa bhI ApakA hI karatA hU~, pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha bhI prApako aMjali bAMdhane (hAtha jor3ane) ke liye hI haiM, mere kAna bhI pApakI kathA sunane meM Asakta haiM, merI A~kheM kevala Apake rUpa ko dekhatI haiM Apake darzana karatI haiM, mujhe vyasana ApakI stuti karane kA hI hai-maiM hamezA ApakI stuti meM hI lagA rahatA hU~ aura merA mastaka bhI Apako namaskAra karane meM tatpara rahatA hai / he tejaHpate ! he kevalajJAnasvAmI ! isa taraha maiM ApakI sevA karatA hU~ isIliye saMsAra meM maiM tejasvI, sujana aura puNyavAn huuN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojaka vIra sevA mandira saM.ka.paramAnanda zAstrI nayAmandira dharmapurA dillI ke jaina mUrti-lekha (vedI naM* eka bAyeM se hAI prora) 1. candraprabha, sapheda pASANa cinha candramA, pacAsana, sAija UMcAI 20 iMca prAsana sahita, caur3AI 7 iMca, mAsana lambAI 6 iMca, caur3AI 33 iNc| lekha-vIrasaMvat 2446 vi0 saM0 1976 mAgha zuklA dvAdazI candravAsare kundakundAmnAye dillI nagare pratiSThitam / 2. AdinAtha, sapheda pASANa, padmAsana, sAija UMcAI 21 iMca Asana sahita / caur3AI 8 iMca / cinha vRSabha lekha-zrI vIra saMvat 2468 mAgha zuklA ekAdazI budhavAsare mUlasaMghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe digambara kundakundAmnAye indaura nagare tilokacanda kalyANamala tatputra hIrAlAla kRta paMcakalyANaka pratiSThA mahotsave pratiSThAcArya rAjakumAra, munnAlAla, bhUrAlAla pratiSThA kArya sthApitamidaM bimbaM kallANAya bhavatu nUtana dharmapatnI sva. pArasadAsa jaina dillii| 3. bAhubalI, khaDgAsana sapheda pASANa UMcAI 23 iMca, pAsana sahita prAsana 5 iMca, caur3AI 63 iMca / lekha-zrI vIra saM0 2486 vi0 saM0 2016 phAguNamAse pratiSThAcArya nandalAlena pratiSThApita, lAlA maMgalaghara, dharmapatnI gunnmaalaa| 4. bhagavAna pArzvanAtha, saptaphaNI, pASANa, sapheda, sAija, U~cAI 11 iMca, caur3AI 53 iMca, prAsana 2 iMca / papAsana cinha sarpa lekha-saM0 1642 varSe phAguNamAse zukla pakSe tithau 8 dine pratiSThitAM, bhAnukIrti prAcAryavarya lohAcAryAnvaye prtisstthitaa| 5. pAzvanAtha, sapheda pASANa, padmAsana sAija UMcAI 17 iMca, caur3AI 75 iMca, Asana lambAI 15 iMca moTAI prAsana 4 iMca / cinha sarpa lekha-zrI vIra nirvANa saM0 2466 vi0 saM0 2000 vaMzAkhamAse zubhe zuklapakSe pUrNimAtithau budhabAsare indraprastha nagare mUlaMsaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe kundakundAmnAye pratiSThApitam paM0 munnAlAla jI ityetaiH pratiSThApya di0 jaina anAthAzrama caityAlaye sthApitaM bimbaM lokakalyANaM bhavatu / 6. bhagavAna prAdinAtha sapheda pASANa papAsana, U~cAI 30 inca, caur3AI 11 inca, cinha vRSabha, prAsana lambAI 24 inca, moTAI mAsana 4 inca / lekha-proM svasti zrI saMvat 1923 kA miti dvi0 jyeSTha zuklA 10 zukravAre kASThAsaMghe mAthuragacche puSkara. gaNe lohAcAryAmnAye bhaTTAraka jit mahIcandradevAstatpaTTe bhaTTAraka devendrakIrtidevAstatpaTTe bha. jagatkItidevAstatpaTTe ma. lalitakItidevAstatpaTTe bha0 rAjendrakIrti devAstadAmnAye agrotakAnvaye bA~salagotre sAdhuzrI motIlAlajit tatputra sevArAmajit tatputra vrajapAladAsajit tatputra jinavaradAsajit tadbhAryA mizrIkuMvaristatputra bhagavAnadAsa mAtRsmaraNArtha aMgareja bahAdurarAjye pArAmapure sakalapaMcasahAyena zrI jinamandira pUrvaka, zrI jinabimba pratiSThA kArApitam (taa)| kramazaH Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiruparuTTikunaram (jina kAJcI) bhI TI. ena. rAmacanan tAmila deza ke digambara jaina cAra vidyAsthAnoM athavA aba hama tirupaTTikunaram ke dhArmika itihAsa ke paticatuHsiMhAsanoM kI carcA karate haiM; ve the:-kolhApura, jina rocaka prazna para pAte haiM jo utanA hI rocaka evaM adbhuta kAJcIpura, penukoNDA tathA dehalI / maisUra ke jainoM kI hai jitanA ki isakA sAMsArika itihAsa; kyoMki jinakI sUcI bhinna hai / bagaisa (Burgess) ne sujhAva rakhA kAJcIvaram jaisA sthAna, joki jainoM ke pavitra vidyAthA ki dakSiNa arkATa jile meM vartamAna cittAmUra hI syAt sthAna meM se eka thA, anyathA nahIM ho sktaa| sthAnIya jina-kAJcIpura thA, parantu sthAnIya paramparA jo jina- rItiyoM evam mandira ke bhItara tathA samAdhi ke stambhoM kAJcIpuram ke nAma ko tirupaTTikunaram grAma se saMbaMdhita para ke zilAlekhoM ke adhyayana se muniyoM kI eka vyavasthita karatI hai, tathA prAcIna kAla se kAJcI kI vidyA-sthAna dharmasattA kA patA calatA hai jinakA inameM se kucha lekhoM meM (ghaTikA-sthAna) ke rUpa meM ucca khyAti evaM aneka anya guru evaM ziSya ke rUpa meM ullekha hai| aisA pratIta hotA hai jaina pustakoM evaM paramparAoM meM bhI kAJcIpura kA eka ki unakA mukhya kArya digambara jainadharma kA pracAra thaa| vidyA-sthAna ke rUpa meM nirdeza, aise tathya haiM jo tiruparuTTi- inameM se kucha muniyoM meM gahana pANDitya ke sAtha sAtha prasAkunaram ke vartamAna grAma kI jina-kAJcI se ekarUpatA dhAraNa cAtarI tathA hindUdharma jaise anya dharmoM ke sAtha nirvAha ko pramANita karate haiN| dehalI tathA penukoNDA ke maThoM kA kI bhAvanA bhI thI, jisase unheM bahuta lAbha humA; kyoMki aba patA nahIM lgtaa| unhoMne apane dharma ke lie na kevala deza ke rAjA kA kAJjIvaram (kAJcI) ke smAraka isa tathya ke sAkSI saMrakSaNa hI prApta kiyA varan hinduoM ke krodha se usakI rakSA bhI kii| ye muni dhIre dhIre dhArmika prAdhipatya ke haiM ki nagara bahuta prAcIna kAla se vibhinna dharmAvalambiyoM atirikta, deza meM atyadhika rAjanaitika prabhAva bhI prApta kA gar3ha thA / bauddha, jaina, zaMva tathA vaiSNava, pratyeka dharma kA karane lge| bArI bArI se isa nagara para prAdhipatya rahA aura pratyeka ne apane prabhAva ke nizcita cihna chor3e / hvenasAMga ke anusAra dakSiNa bhArata ke sAhitya ko jainoM kI dena bahuta jo 640 ke lagabhaga kAjIvaram AyA thA, kAJcI itanA adhika hai jinameM se adhikAMza lekhaka dhArmika utsAha se prAcIna hai jitanA buddha, buddha ne isake nAgarikoM kA dharma prerita the| saMgama yuga ke do tAmila mahAkAvyoM, maNimekaparivartana kraayaa| dharmapAla bodhisatva kA vahA~ janma humA lAI tathA silappAdikaram, se hameM patA lagatA hai ki jaina aura prazoka ne isake samIpa kaI stUpa banavAye / " bhAge moTe taura para do zreNiyoM meM vibhakta be; muni yA tapasvI calakara vaha likhatA hai ki "usake kAla meM jaina to bahu jaise ki jina-kAmbI meM the, aura zrAvaka arthAt janasaMkhyaka the" aura bauddha tathA brAhmaNa dharma lagabhaga barAbarI sAdhAraNa / ina utsAhiyoM meM jo sabase adhika vidyAna ke the|" unhoMne dharma ke prabhAvazAlI pracAra ke hetu apane mApako prArambhika kAla meM bauddhadharma ke prabhAva ke sAtha sAtha bhinna saMghoM yA maThoM yA sampradAyoM meM saMgaThita kara liyaa| hI jainadharma kA prabhAva bhI vidyamAna thA / kAmjIvaram ke pratyeka saMgha aneka gaNoM meM vibhAjita thA aura pratyeka gaNa prAyaH pratyeka mandira kA sthala purANa logoM ke isa vizvAsa aneka gacchoM meN| saMgha cAra haiM jo digambara sampradAya ke kI puSTi karatA hai ki "kAjIvaram yugoM taka eka bauddha viziSTa aMga haiM: 1. nandI 2. sena 3. deva bhaura 4. siMha saMdha nagara rahA aura tatpazcAt eka jaina ngr"| zilAlekhoM se patA calatA hai ki ina saMghoM meM sabase adhika Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta mahatvapUrNa thA dramila saMgha, jo sambhavataH vahI thA jo tirupaTTikunaram ke nivAsiyoM kI smRti meM kevala madurA meM sthApita humA thaa| usake gaNoM meM nandIgaNa nAma akalaMka se sambandhita paramparA tAjI hai| isase pahile ke kA eka gaNa dakSiNa bhAratIya jainadharma ke itihAsa meM prasiddha muni tathA bAda ke tapasvI prAyaH vismRta ho gae haiN| yaha thaa| bAta sahaja hI samajhane meM prA jAtI hai, kyoMki akalaMka yaha adbhuta bAta nahIM hai ki tirupaTTikunaram meM hameM se sambandhita paramparA, kAJcI se lagabhaga 12 mIla gurumoM evaM ziSyoM kI vyavasthita dharmasattA milatI hai kyoMki dUra eka jaina grAma tiruppanamUra meM banI huI hai jahA~ ke saM0 47, 54, 105, 108 aura 145 ke zravaNa belgola eka mandira meM patthara ke eka vizAla prokhala ke bAre zilAlekhoM se patA calatA hai ki isa dharmasattA kI paddhati meM mandira ke pujArI batAte haiM ki parAjita vidharmiyoM IsA ke 300 varSa pUrva candragupta maurya ke kAla se prArambha ko gikSA dene ke lie isakA prayoga kiyA jAtA huii| zravaNabelgola meM, jahAM pahale tIrthakara ke putra bAhu- thaa| isa prokhala ke sAmane mandira ke prAMgana kI bhIta valI kI vizAla mUrti hai, dharmadUtoM tathA anya guruoM evaM para eka nakkAzI hai jisameM eka jaina muni ko upadeza zikSakoM kI paramparA se sambandhita pracura sUcanA kA honA dene kI mudrA meM dikhAyA gayA hai, isase usa muni kA svAbhAvika hI thaa| zravaNabelgola ke zilAlekhoM ke anu- pracAra kArya pradarzita hotA hai jisane cAroM ora logoM ko sAra prathama guru yA yatIndra kundakunda prAcArya the; tatpazcAt yaha batAyA ki jainadharma anya sabhI dharmoM se ucca thA, tattvArtha sUtra ke saMgraha kartA umAsvAmI, gughrapiccha aura jaina hone ke phalasvarUpa guNoM meM bahuta vRddhi hogI aura yadi unake ziSya balAkapiccha hue| unake pazcAt khyAtanAmA unake upadeza kI avahelanA karake koI vidharmI hI banA samantabhadra hue jinakA nAma digambara jainadharma ke itihAsa rahegA to prokhala usakI buddhi meM avazya parivartana kara degaa| meM svarNAkSaroM meM aMkita hai / paramparA ke anusAra unakA prakalaMka ke pazcAt 1166 I. taka tiruparuTikunaram kAla 138 I0 hai| __ meM yA usake Asa-pAsa jo muni hue, unake sambandha meM unake dakSiNa bhAratIya jainadharma tathA saMskRta sAhitya para nAmoM ke atirikta kucha bhI jJAta nahIM hai| saubhAgya se likhane vAle sabhI vidvAn isa bAta para ekamata haiM ki mandira tathA aruNAgiri ke zilAlekha kucha anya muniyoM para dakSiNa bhArata meM samantabhadra kA udbhava kevala digambara jaina prakAza DAlate haiN| udAharaNArtha zilAlekha saM0 3 tathA dharma ke vRtta meM hI eka navayuga kA dyotaka nahI hai varan 22' candrakIti nAmaka eka guru kI carcA karate hai jo saMskRta sAhitya ke itihAsa meM bhI hai| samantabhadra ke pazcAt tiruparuTTikunaram meM the aura jinakA zava aruNAgiri para kaI muni hue, jinhoMne pracAra kA kArya jArI rakhA aura gAr3A gayA hai aura vahA~ usa para eka samAdhi banA dI gaI jaina sampradAya ko sarala zreNiyoM meM saMgaThita kiyA tathA hai| 1166 I. vAle pahile zilAlekha meM ambigrAma meM deza ke sAhitya kI abhivRddhi kI / unameM ye mukhya the : mandira ko kulottuGga tRtIya dvArA bIsa velisa bhUmi ke dAna siMhanandi, jinake bAre meM paramparA hai ki unhoMne gaMgavAr3I kA varNana hai; dAnakartA ko prApta kartAoM ne spaSTa batA ke rAjya kI sthApanA kI; pUjyapAda jo jainendra vyAkaraNa diyA thA ki tiruparuTTikunaram kA mandira usake saMrakSaNa ke lekhaka the aura prakalaka, jo kAJcI se dUsaroM kI kA adhikArI thA; kyoMki usameM unake guru candrakItti rahate apekSA adhika sambandhita haiN| kyoMki unake bAre meM kahA the| rAjA ne na kevala mandira ko bIsa velisa bhUmi hI jAtA hai ki unhoMne 788 I. ke lagabhaga kAJcI meM rAjA dI, varan unakI vidvattA tathA kArya kI sarAhanA ke rUpa meM sAhasatuGga himazItala ke darabAra meM bauddhoM ko vivAda meM candrakItti ko 'koTepura ke prAcArya' kI upAdhi bhI dii| asatya siddha kara diyA, rAjA ko jaina banA liyA tathA aruNAgiri para prApta zilAlekha saM0 22 meM unhIM candrakIti usakI sahAyatA se bauddhoM ko kAJcI tathA dakSiNa bhArata 1.TI. en. rAmacandran, "tiruparuTTikunaram aura usake se ladA ke lie nikalavA diyaa| mandira" pRSTha 50, 61 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tirupaTTinarala (jina kADI) ko eka anya muni kA mAdhyAtmika guru batAyA gayA hai jo mandira ke munivAsa meM eka koTharI unako dI gaI hai aura tirupaTTikunaram meM rahe aura jinakA nAma anantavIrya dUsarI unake guru candrakIti ko| vaamn'.thaa| jaina dharmasattA ke sambandha meM abhI taka jo anantavIrya vAmana kI pahicAna ke sambandha meM hama kucha hameM jJAta ho cukA hai utane mAtra se hama uparokta candra- pUrNataH andhakAra meM haiN| parantu hama jAnate haiM ki unakA kItiko pahicAnane meM asamartha haiM tathA sthAnIya jainoM se kAla candrakItti ke pazcAt hai jo 1196 I. ke kulottuMga isa sambandha meM koI sahAyatA prApta honI sambhava nahIM hai| tRtIya ke lekhoM meM Ate haiN| phalataH ve candrakItti se kucha zravaNabelagola meM prApta anya sUciyoM se bhI koI sahA- varSa pazcAt rakhe jAne cAhieM, yathA terahavIM zatAbdI ke yatA nahIM milatI / mAndhra karnATa deza se prApta jaina AcAryoM madhya meN| Andhra-karnATa deza se prApta jaina prAcAryoM kI kI sUcI meM avazya eka candrakItti haiM jinheM do anya sUcI ke adhyayana se bhI eka anantavIrya deva kA patA lagatA prAcAryoM ke madhya rakhA gayA hai; eka kanakakItideva, hai| jinheM bhAvanandi aura amarakIti mAcArya ke madhya jinakI dAnakulapADu ke una nisiDhi zilAlekhoM meM se eka rakhA gayA hai| yadyapi yaha anantavIryadeva saMbhavataH hamAre meM carcA hai jo madrAsa ke ajAyabaghara meM rakhe hue haiM, aura anantavIrya vAmana ho sakate haiM kyoMki isa bAta ko asatya dUsare bhaTTAraka jinacandra / hamAre candrakItti (1166 I0) siddha karane ke lie unakI tithiyoM meM kucha nahIM hai, parantu aura uparokta meM koI sambagdha dekhanA ucita nahIM hogA Andhra-karnATa sUcI meM tiruparuTTikunaram se unake sambandha kyoMki inako to dazavIM zatAbdI meM rakhA jAnA jaahiye| kI koI bhI carcA nahIM hai ataH isa bAta kI sambhAvanA meM kyAMki usa nisir3hi kI tithi, jisameM candrakIti ke pUrva- bAdhA hotI hai| vartI kanakakIttideva kI carcA hai, nizcita AdhAroM mandira meM dUsare muni, jinake sambandha meM hameM mandira para 610-617 I0 niyata ho cukI hai / isa prakAra hamAre ke khAtoM aura jaina-sAhitya donoM se hI spaSTa sUcanA candrakItti eka bhinna vyakti haiM jo svayaM tirupaTTikunaram milatI hai, ve mallisena vAmana haiM / saM06, 15 aura 241 meM rahe aura svargavAsI hue| ke zilAlekhoM meM unakA varNana hai| saM09 ke zilAlekha meM saM018aura 22deg ke zilAlekhoM meM anantavIrya vAmana unheM puSpasena-muni-puGgava vAmana ke guru mallisena vAmanakA varNana hai, joki candrakItti ke ziSya eka anya muni the| sUri batAyA gayA hai| saM0 24 meM, joki puSpasena kI pahilA zilAlekha mandira kI bhItara vAle korA vRkSa ke samAdhi kA hai, unheM phira puSpasena kA gurU kahA gayA hai uttara-pUrva kI eka balipITha para pAyA jAtA hai aura dUsarA aura mallisena nAma se varNana kiyA gayA hai| saM0 15 meM, aruNagiri meru para eka samAdhi kI zilA para / pahile joki unakI prazasA meM eka kavitA hai, unheM mallisena zilAlekha meM kevala yaha likhA hai ki balipITha anantavIrya kahA gayA hai aura unakA prAdhyAtmika nAma vAmana hai| kA hai jisakA artha hai ki mandira ke arcakA ko jJAta smaraNa rahe ki mahAn zikSaka evaM dharma, darzana mAdi ke rIti se usakI upAsanA karanI cAhiye arthAt pITha para lekhaka vAmana kahalAte hai; vAmana zabda vidvattA ke sAtha meMTa (bali) rakhanA (yaha vizvAsa thA ki muni kI prAtmA rakhA jAtA hai aura mallisena, apane nAma mallisena kI use khaavegii)| dUsare zilAlekha meM spaSTa likhA hai ki apekSA bAmana nAma se adhika vikhyAta the, jaisA ki sthAnIya zilA uparokta muni kI smRti meM sthApita kI gaI jinheM paramparA se siddha hotA hai| vaha eka sAhityika the, apane candrakIti ko apanA prAdhyAtmika guru ginane kA viziSTa kAla meM bahuta prasiddha the aura saMskRta, prAkRta tathA tAmila sammAna prApta thaa| mandira ke khAtoM yA sthAnIya paramparA meM likhe gae kaI granthoM ke racayitA the| tAmila meM unake se ina muni ke bAre meM aura adhika kucha jJAta nahIM hotaa| eka grantha se, jisakA nAma 'merumandAra purANam' hai-aura hai jisameM se mandira ke bhItara ke kucha citroM ko samajhane ke 1. TI. en. rAmacandran, uparokta hI, pRSTha 60-61 / / 2. TI. ena. rAmacanndran, uparokta hI, pR. 60-61 / 1. uparokta hI, pRSTha 58, 62 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 lie maiM prAyaH sahAyatA letA thA-hameM patA calatA hai ki gayA ki maruNAmiri-meru para ke samAdhi stamnoM meM se eka ve bhASAoM meM saMskRta evaM prAkRta ko bhI jAnate the aura unake lie hai, jisake sambandha meM adbhuta bAta yaha hai ki matoM meM jaina tathA anya paddhatiyoM ko| unhoMne 'merumandAra- usa para kucha bhI nahIM likhA hai| purANam' ko isa prakAra prArambha kiyA hai, "tAmilAla jahA~ taka ina muni ke kAla kA prazna hai eka mauna, monara sollAlarIna" arthAt "maiM yahA~ eka kA varNana parantu nizcita, iMgita prApya hai / irugappA, jisake zilAlekha tAmila meM karatA hU~" (zloka saM0 2) / isase pragaTa hotA 1382 aura 1387-88 I. ke haiM, puSpasena ke prati apanI hai ki unake isase pahile ke grantha tAmila ke atirikta bhakti kA varNana karatA hai aura svayaM ko unakA ziSya kisI anya bhASA meM likhe gae hoMge. yathA saMskRta meN| batAtA hai, parantu apane guru ke guru mallisena ke prati apane unake saMskRta jJAna ne unheM 'ubhaya-bhASA-kavi-cakravartI' vA do bhAva ke sambandha meM mauna hai / usake mauna kA kevala eka hI bhASAmoM ke kavi-samrATa kI upAdhi prApta kraaii| unake artha ho sakatA hai, aura vaha yaha hai ki irugappA ke mandira kucha prApya grantha darzana para saMskRta granthoM kI TIkA hai meM prAgamana ke samaya mallisena kI mRtyu ho cukI thii| isa yathA paJcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra kI meru- prakAra vaha anantavIrya vAmana ke pazcAt aura irugappA ke mandArapurANam aura samayadivAkara joki nIlakesitiraTu Agamana ke pahale Ate haiM aura isaliye unheM caudahavIM zatAnAma ke eka sAmila graMtha kI TIkA hai| unake ziSya puSpa- bdI ke pUrvArddha meM rakhA jA sakatA hai sena ne jisakI hama abhI carcA kareMge, rAjanaitika mahattva aba hama khyAtanAmA puSpasena para pAte haiM jinakA syAt prApta kara liyA thA kyoMki bukkA dvitIya (1385-1406 apane kAla meM bahuta adhika rAjanaitika prabhAva thA / bukkA I.) ke senApati irugappA se usakA sambandha thA, parantu dvitIya ke senApati evaM mantrI irugappA ke Upara unakA unhoMne sAhityika kSetra meM hI mahattva prApta kiyA jAna jo adhikAra thA, usake phalasvarUpa vijayanagara ke rAjAoM par3atA hai| yahA~ puSpasena ke sabhI zilAlekhoM se vaha ucca ne unheM saMrakSaNa diyA aura muni ne rAjakIya saMrakSaNa kA zraddhA prakaTa hai ki jo puSpasena ke hRdaya meM unake lie thii| lAbha uThAne meM koI kamI nahIM kii| unhoMne apane rAjakIya saM09 meM vaha apane-Apako mallisena kA bhakta ziSya ziSya irugappA ko mandira meM tathA anyatra (vijayanagara) kahatA hai aura saM0 24 meM kAvyamaya DhaMga meM "vaha madhumakkhI nirmANa karane ke lie taiyAra kara liyA, jaisA ki zilAjo zrI mallisena ke caraNakamala para maMDarAtI hai|"' para- lekha saM0 7aura 8' meM varNita hai| pichale zilAmparA use sampUrNa mandira ke nirmANa se sambandhita karatI lekha meM svayaM muniko gopura ke UparI bhAga kA nirmANa hai| yadyapi yaha satya nahIM ho sakatA, tathApi isase vaha karane vAlA batAyA gayA hai| zilAlekha saM0 7, 9, ucca zraddhA evaM mahattva prakaTa hotA hai jo vahA~ ke jainoM meM 23 va 24 puSpasena ke sambandha meM haiN| saM0 23 va ina muni ke lie the| munivAsa meM unake lie eka koTharI 24 samAdhi kI vedI para haiN| pahale meM unakA nAma hai aura nizcita karane ke atirikta, logoM ne unake lie eka dUsare meM duHkhI manuSya samAja kI mukti ke lie unakA balipITha banAyA hai| isako unhoMne cola barAmade ke uttara prAzIrvAda mAMgA gayA hai| yaha adbhuta bAta hai ki samAdhi kI bhIta meM pAle meM usa zilAlekha ke nIce rakhA hai jisameM kI vedI meM puSpasena ke zilAlekhoM vAle do stambha pAe unakI prazaMsA kI eka kavitA hai jisase ki uparokta gae jabaki vahAM candrakIrti kA koI bhI stambha nahIM hai jo zilAlekha svayaM muni se sambandhita ho jaay| Aja isa hamArI sUcI meM pahale muni haiN| yadi hama isa bAta ko balipITha kI pUjA hotI hai jaisI ki isI prakAra ke eka smaraNa rakheM ki svayaM mandira meM do anya balipITha yA anya kI, joki isase nIce IMToM ke stambha para rakhA humA stambha haiM, donoM hI binA lekha ke, eka korA vRkSa ke hai aura unake ziSya puSpasena ke lie hai| mujhe batAyA sAmane aura dUsarA mallisena vAle balipITha ke nIce aura 1. TI0 ena0 rAmacandran, uparokta hI, pRSTha 67 / 1. uparokta hI, pR0 57-8 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tirupaniran (jina-kAcI) donoM hI samAdhivAloM jaise hI haiM, to yaha spaSTa ho ke avazeSa jaina udgama ke ho sakate haiN| ur3IsA meM jAtA hai ki ina lekha rahita tathA eka se stambhoM meM se kucha bhuvanezvara ke nikaTa jaina guphAoM meM se eka meM citroM ke kabhI na kabhI badala gae hoMge yA galata sthAna para rakhe gae cinha haiN| sittannavAsala bhitticitra, jinakA varNana phira hoNge| sthAnIya paramparA meM puSpasena ko bahuta zreSThatA dI kiyA jAyagA, jaina haiM aura paddhati meM ajantA tathA bAga ke gaI hai, sambhavataH unake rAjanaitika prabhAva ke kAraNa muni- bhitticitroM se sambandhita haiM parantu jaina pANDulipiyoM ke vAsa meM eka koTharI unake nAma hai aura unakI upAsanA choTe citroM se unakA koI sambandha nahIM hai / jaina mUrtikalA bahuta kucha usI prakAra kI jAtI hai jaise mallisena kii| meM koI spaSTa videzI tatva nahIM hai| bAda ke kAla meM jahA~ taka unakI siddhatA kA prazna hai, zilAlekha saM06 bhavana nirmANa evaM mUrtikalA meM unakI pUrNatA apanI sundaratA paura 24 se sahAyatA milatI hai| pahile meM unheM vAmana TeknIkala pUrNatA aura zAnadAra sajAvaTa me vismaya meM DAla kahA gayA hai aura 'muniyoM meM vRSabha, (munipuMgava) aura detI hai| yaha pAzA kI jAnI cAhie thI ki kalAkAroM "paravAdimalla" kI upAdhi dI gaI hai, jisakA artha hai kI aisI jAti citrakalA meM mahAn kRtiyAM utpanna kregii| "vivAda meM apane zatruoM kA saphala prtidvndii"| dUsare zilA- jainoM meM prathA pracalita thI 'chatoM meM jinake jIvana kI lekha meM mallisena ke prati unakI bhakti para jora diyA gayA mukhya ghaTanAmo ko aMkita karanA, jinhe mukhyamandira yA hai aura dukhI tathA bar3hate hue mAnava ke lAbha ke lie unake dAlAna kI eka koTharI samarpita hai|' usI prathA ke anusAra AzIrvAda kI prArthanA kI gaI hai| tiruparuTThikunaram ke trailokyanAtha athavA vardhamAna mandira meM __ puSpasena kA samAdhi-stambha dUsaroM se bar3A hai, dUsaroM ke mukha-maNDapa tathA saMgIta-maNDapa kI chata meM raMgIna citroM kI madhya meM sthita hai aura usa para kA zilAlekha bhI sabase bar3A eka zreNI haiM jo ki, jaisA pahale hI kahA jA cukA hai, 24 hai| isase muni ke adhika mahattva kA pramANa milatA hai, jaina tIrthaMkaroM meM se tIna kI jIvana-gAthAnoM ko citrita jinakI smRti meM stambha kA nirmANa humA / aisA pratIta hotA karatI hai| hai ki yaha stambha samAdhi ke stambhoM ke samUha meM antima yadyapi kalA-samAlocakoM ko kalA kI dRSTi se hai aura isa tathya se yaha zaMkA saMbhava ho jAtI hai ki sambha 'raMgoM se dhone' kI isa nIti ke viruddha bahuta kucha kahanA vataH puSpasena ke pazcAt usa sthAna meM vaise hI anya muni hai, kyoMki aise citroM meM rUr3hi bahuta bar3A kArya karatI hai, nahIM the, yA yadi koI the to unhoMne isa prakAra mahattva tathApi isakA svAgata honA cAhiye ; kyoMki isase jaina prApta nahIM kiyA, jisa prakAra unake pUrvavartI mallisena purANa zAstra ke devatAoM kI jIvana-gAthAmoM ko jAnane evaM puSpasena jaisoM ne kiyA / anyathA unakI samAdhiyoM kI kA eka sarala sAdhana milatA hai aura una logoM se varNana bhI AzA kI jAnI caahie| sunane ke lie bAdhya nahIM honA par3atA, jo unheM jAnate hoM, mandira ke bhItara ke munivAsa meM pA~ca koThariyA~ haiM, na jaina purANoM meM dekhane kI AvazyakatA hotI jinameM se jinameM se eka ke sambandha meM abhI nizcaya honA zeSa hai| adhikatara durbhAgya se abhI taka pANDulipi rUpa meM hI hai| anya cAra candrakIti anantavIryavAmana, mallisena vAmana, raMgoM se dhone aura citra banAne kI isa prathA ne, jise zrImatI aura puSpasena vAmana kI prAtmAnoM ke lie hai| 5 nAma sTIvensana 'Adhunika dhuna' kahatI hai, spaSTataH zilA lekhana prApya nahIM haiM, na to mandira ke zilAlekhoM meM aura na kI usa dhuna kA sthAna le liyA hai jisakI prArambhika zatAsthAnIya paramparAmoM meM bahuta sambhava hai ki ve candrakIti ke bdiyoM se prathA thI, aura jo sambhavataH pallava rAjA pUrvavartI hoM jinakA nAma hama taka nahIM pAyA hai| mahendravarmana prathama se prArambha huI tathA mUrtikalA evaM bhavanacitrakalA nirmANa kalA meM patana kI ora saMketa karatI hai / upayogitA mahattvapUrNa jaina citra-kalA ke avazeSa bahuta kama bace hai| ke dRSTikoNa se dekhanepara ina citroM kA nizcaya hI svAgata ur3IsA meM rAmagar3ha pahAr3I meM jogImera guphA meM, bhitticitroM kiyA jAnA cAhiye; yaha prathA hindU mandiroM meM bhI phaila Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. mahAvIra aura unakA jIvana darzana DA0e0 ena0 upAdhye bhArata ke kucha viziSTa puruSoM meM adhyAtma evaM jJAna zakti ke kendra the aura mAnava samAja unakI asIma kRpA kI pipAsA anAdi kAla se hI pracalita rahI hai| usa para nirbhara thaa| purohita loga devatAmoM ko bali car3hA-car3hA samaya bhI jaba ki janasAdhAraNa ajJAnatA, garIbI evaM apane kara hI mAnavoM kI surakSA kA DhoMga racA karate the| yaha pUrvajoM kI andhazraddhA tathA pUjA meM hI lagA rahatA thaa| eka vaidika vicAradhArA thI jo bhArata meM uttara-pazcima se dhArmika netAoM kA mahatva apane bhaktoM ke vizvAsa vijaya bhAI aura apane adbhuta prabhAva se yatra-tatra anekoM anuyAyI meM hI nihita thaa| bhArata meM dhArmika netA do prakAra ke banAtI huI bhArata ke pUrva aura dakSiNa meM phaila gii| rahe hai-eka paNDoM va purohitoM ke rUpa meM upadezaka tathA isake viparIta bhArata ke pUrva meM gaMgA-yamunA ke kachAroM dUsare paropakArI evaM Atma-zodhI ke rUpa meM muni log| meM kucha mAtma-zodhI sAdhu hue jo ucca rAjagharAnoM se sambaupadezaka zAstrokta paddhati ke mahArathI hote the ve kahA karate ndhita the tathA ucca cintana evaM dhArmika krAMti ke icchuka the ki vizva evaM devatAmoM taka kA astitva aura uddhAra the| unakI dRSTi meM prANImAtra dhArmika cintana kA kendra unake dvArA pravartita balidAna ke mArga se hI sambhava hI hai. sAtha hI acetana jagata se usake sambandha TUTane kA eka inake sampradAya bahudevavAdI the| devatA loga prAyaH prAkRtika / _ sAdhana bhI hai| isase ve sAdhu loga jIvana kI ihalaukika gaI hai| inameM citrita vibhinna ghaTanAoM se eka ajaina bhI aura pAralaukika samasyAoM para socane ke lie bAdhya hue; aisA prabhAvita hotA hai ki vaha kadAcit hI unheM bhUlatA kyoMki unake samakSa pAtmA (cetana) aura karma (jar3a padArtha) yA phira unheM pahacAnane meM asaphala hotA hai / ve eka prakAra donoM hI yathArtha the| ihalaukika athavA pAralaukika jIvana se jaina purANa zAstra aura mUrtividyA kI citrita pustakeM prAtmA aura karma ke pArasparika anAdi-nidhana sambandhoM kA haiM jo apane varNana ko sarala evaM rocaka DhaMga se prastuta karatI pariNAma hI to hai aura yahI sAMsArika dukhoM kA kAraNa haiN| isa rIti meM nihita vicAra mitavyayatA hai jaisA ki bhI hai, para dharma kA mUla uddezya karma ko AtmA se pRthaka mujhe tricanApallI ke eka citrakAra ne batAyA jo usa samaya karanA hai, jisase mAtmA pUrNa mukta ho zuddha jJAnAtmaka natrabhUtezvara mandira meM kArya kara rahA thA / yaha kArya zilA- cidAnanda caitanya kA mAnanda anubhava kara ske| manuSya lekha ke kArya se kama vyaya kA hai jo ki bahuta adhika apanA svAmI svayaM hI hai| usake mana, vacana aura kAya kaSTasAdhya bhI hai mujhe yaha bhI batAyA gayA ki raMga phIke use apane hI rUpa meM pariNamana karate haiM tathA karAte rahate par3eM to citroM ko nayA kiyA jA sakatA hai| unako nayA na haiN| isa prakAra manuSya apane bhUta bhaviSya kA nirmAtA va karane kA yaha phala humA hai ki tiruparuTTikUnaram ke aneka vighaTanakartA svayaM hI hai / dhArmika patha para agrasara hone ke citra phIke par3akara lupta ho gae haiM jisase hameM unako, pUrNa- lie vaha apane pUrvavartI prAcAryoM ko apanA Adarza mAnatA rUpa se naSTa ho jAne se pahale hI, pajIbaddha karane kA hai aura jaba taka AdhyAtmika unnati kI carama-sImA evaM protsAhana milA hai|' paripUrNatA (kRtakRtyatA) nahIM prApta kara letA taba taka anuvAdaka-DA0 e0 ke0 dIkSita, bar3auta muni-mArga kA avalambana kara karma-saMgharSa meM rata banA rahatA 1. 'tirupaTTikunaram aura usake mandira' lekhaka : 9 TI0 ena0 rAmacandran prakAzaka : madrAsa myUjiyama, 1934, isa prakAra hama spaSTa rUpa se dekhate haiM ki prAcya pleTa 6-30 / dhArmika vicAradhArA meM Izvara kartRtva evaM usake pracAraka Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. mahAvIra aura unakA jIvana darzana purohitoM kA koI sthAna na thA / yaha yuga to jaina tIrthakara 3. maula uttara meM) eka samRddhazAlI rAjaSAnI thI, isake neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra, prAjIvaka sampradAya ke pAsa-pAsa hI kuNDapura yA kSatriyakuNDa ke mahArAja sivArya gozAla, sAMkhya darzana ke kapilaRSi evaM bauddhadharma ke pora unakI mahArAnI trizalA (priyakAriNI) kI kokha se pravartaka mahAtmA buddha ke pratinidhitva kA kAla thaa| bha. mahAvIra janme the| apanI vyaktigata vizeSatAoM evaM ____svatantratA prApti ke pazcAt hamAre deza meM vizeSatayA guNoM ke kAraNa hI zAtaputra, vaizAlIya, varddhamAna aura sanmati zikSita varga meM bhAratIya prAcIna sAMskRtika dharohara ko prAdi nAmoM se prasiddha the| unakI mAtA trizalA ceTaka vaMza navIna rUpa meM DAlane ke prati vizeSa jAgarUkatA dikhAI de se sambandhita thI, jo videha kA sarvazaktimAn licchavi rahI hai / bar3e harSa kI bAta hai ki isa prasaMga meM mahAvIra zAsaka thA, jisake saMketa para mallavaMzIya evaM licchavi paura buddha ko bar3I zraddhA evaM bhakti se smaraNa kiyA jAtA loga mara miTane ko taiyAra rahate the| hai aura unake mahatva ko prAMkA jAne lagA hai / para pAzcarya mahAvIra ke vivAha ke sambandha meM eka paramparA unheM to yaha hai ki aise mahApuruSoM ko, jinhoMne apanI zikSAmoM bAla brahmacArI batalAtI hai para dUsarI ke anusAra unakA evaM upadezoM dvArA isa deza ko naitikatA evaM mAnavatA ke vivAha yazodA se huA thA aura unase priyadarzanA nAmakI kSetra meM itanA adhika mahAn aura samRddha banAyA, phira bhI putrI utpanna huI thii| rAjaputra hone ke kAraNa mahAvIra ke apanI hI bhUmi meM unheM kucha samaya ke lie bhulA diyA tatkAlIna rAjavaMzoM se bar3e acche sambandha the| unase apekSA gyaa| dUsarI sabase adhika khaTakane vAlI bAta yaha hai ki kI gaI thI ki ve apane pitA ke rAjya kA adhikArapUrvaka mahAvIra aura buddha kA mahatva evaM unake sAhitya kA jo upabhoga kareM, para unhoMne vaisA nahIM kiyaa| 30 varSa ke mUlyAMkana hama loga sadiyoM pUrva svayaM acchI taraha kara sakate hote hI unhoMne rAjakIya bhogopabhogoM kA parityAga kara the vaha saba aba pazcimI vidvAnoM dvArA huA aura hama prasupta DAlA aura prAdhyAtmika zAMti kI khoja ke lie muni dIkSA dazA meM par3e rhe| jaina aura bauddha sAhitya ke kSetra meM dhAraNa kara lI isa prakAra jIvana kI kaThinatama samasyAmoM pazcimI vidvAnoM kI bahumUlya sevAoM ne hamArI pAkheM ko saphalatA pUrvaka kaise hala karanA cAhie, isakA eka khola dI hai aura Aja hama isa sthiti meM ho sake haiM ki sarvazreSTha mAdarza unhoMne tatkAlIna jagata ke samakSa prastuta hama apanI vibhUtiyoM ko pahacAna skeN| kiyaa| 24 veM tIrthaMkara bha0 mahAvIra ma0 buddha ke samakAlIna AdhyAtmika zAMti evaM pavitratA ke mArga meM rAga evaM the, unake vicAra evaM siddhAMta bhAratIya prAcya saMskRti ke va siddhAta bhAratIya prAcya saMskRti ke saMgraha kI pravRttiyA~ bar3I bAdhaka thI, para unhoMne prAdarza anukUla the| bha0 mahAvIra evaM unake pUrvavartI tIrthaMkaroM ne rUpa se saharSa una sabakA parityAga kara diyA, svayaM nigraMpa jo bhI upadeza diye the ve saba prAja jaina darzana ke nAma se bana gae aura daigambarI veSa dhAraNa kara sAdhanA aura tapazcavikhyAta haiM, para Aja ve hamAre jIvana meM sakriya rUpa se raNa meM tallIna ho ge| isa bIca unheM jo-jo kaSTa bhogane nahIM utare haiM, jinakA jaina sAhitya meM vibhinna bhASAmoM par3e unakA vistRta varNana AcArAMgazAstra meM milatA hai| dvArA vivecana kiyA gayA thaa| loga unheM gAliyAM dete the, bacce una para patthara pheMkate the| bhAratIya darzana evaM saMskRti ke itihAsa meM vihAra isa prakAra baMgAla ke pUrvI bhAga meM unhoMne bar3I bar3I yAtaprAnta kA bar3A mahatva hai / ma buddha, bha. mahAvIra, rAjarSi nAyeM shiiN| 12 varSa kI kaThoratama yAtanAmoM ke pazcAt janaka jaisI puNya vibhUtigoM ko pradAna karane kA zreya isI mahAvIra prapanI zArIrika durbalatAnoM para vijaya prApta kara vihAra kI pAvana puNya bhUmi ko hai / mImAMsA, nyAya evaM sake aura samaya tathA sthAna kI dUrI ko lAMghate hue zuddha vaizeSika jaise zreSTha darzanoM kI bahumUlya bheMTa dene vAlI evaM pUrNajJAna kI upalabdhi kara kevalI yA sarva khlaaye| mithilA kA gaurava bhI to vihAra prAnta hI ko prApta hotA una dinoM zreNika biMbasAra rAjagRhI ke zAsaka the, bhagavAna hai| lagabhaga 2500 varSa pUrva vaizAlI (vasAr3ha paTavA se mahAvIra kI sarva prathama dezanA (divya-dhvani) rAmagRhI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne 108 ke samIpa vipulAcala parvata para huI thii| lagAtAra 30 varSa taka ve magadha deza ke vibhinna bhAgoM meM bhagavAna buddha kI bhA~ti vihAra karate rahe aura jainadharma kA pracAra kiyaa| ma mahAvIra ke mAtA-pitA bha0 pArzvanAtha ke anuyAyI the, bha0 mahAvIra ne apane bihAra kAla meM jIvana kI kaThi nAiyoM evaM unase bacane ke upAyoM se logoM ko avagata kraayaa| unhoMne bhrAtmA kI uccatA evaM pavitratA para bala diyA, unake upadeza sarvasAdhAraNa ke lie the unake anuyAyiyoM meM jinameM rAjA mahArAjA the, garIba kisAna bhI the, unhoMne catuvidha saMgha kI sthApanA kI, jo muni dhArmikA, zrAvaka ra zrAvikA nAma se prasiddha huA thA vaha Aja bhI pracalita hai| bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kA prabhAva jaina darzana ke atirikta bhArata meM anyatra bhI milatA hai / ve tIrthaMkara the unhoMne yugoM yugoM se saMtrasta mAnavatA ke paritrANa evaM sarva zAnti kI sthApanA ke lie mArga nirdhAraNa kiyA thA / dvitIya zatAbdi meM samantabhadra svAmI ne mahAvIra ke siddhAMtoM ko, jo mahAvIra tIrtha ke nAma se prasiddha the, 'sarvodaya' nAma diyA, jisakA isa deza meM bhAja mahAtmA gA~dhI jI ke bAda sAmAnyataH prayoga kiyA jAtA hai| IsA se 527 varSa pUrva bha0 mahAvIra 72 varSa kI dhAyu meM pAvApura se nirvANa sidhAre, jisakI khuzI meM jagaha jagaha dIpa jalAye gae aura taba se hI sampUrNa bhAratavarSa meM dIpAvalI parva pracalita huA / bha0 mahAvIra ke jIvana evaM kAryoM para bar3hA vizAla navIna pora prAcIna sabhI taraha kA sAhitya upalabdha hai aura unake vyaktitva ke sambandha meM bhI anya puruSoM kI bhA~ti bahuta se purANa loka kathAyeM tathA anekoM zratizayokti pUrNa bAteM likhI gaI haiN| phalataH unake viSaya meM vizuddha vaijJAnika evaM aitihAsika dRSTi se adhyayana va zodha karanA bar3A kaThina ho gayA hai; kyoMki adhyayana va zodha ke jo sAdhana haiM ve sAmpradAyikatA yA dhArmikatA se achUte nahIM haiM. unameM sAmpradAyikatA kI gaMdha vidyamAna hai| Upara maiMne jo kucha kahA hai vaha bha0 mahAvIra kA kevala sAdhAraNa sA jIvana-paricaya hI hai| isa prakAra yadi bha0 mahAvIra kA aura adhika aitihAsika adhyayana karanA kaThina hai to merI rAya se yaha prati uttama hogA ki unake siddhAntoM kA varSa 15 gaMbhIratA pUrvaka adhyayana kiyA jAya aura unakA jIvana meM sakriya prayoga kiyA jAya apekSA isake ki unake vyaktigata jIvana para lambe caur3e vAda-vivAda yA bahasa mubAhise sar3e hoN| vaizAlI nagara apane samaya meM unnati ke carama zikhara para thA aura bha0 mahAvIra kI janmabhUmi hone ke kAraNa bhAratIya dhArmika jagata meM to isakI khyAti aura bhI adhika bar3ha gaI thii| vaizAlI kI puNya vibhUtiyoM ne mAnabatA ke uddhAra ke lie bar3e acche acche siddhAnta sikhAye aura svayaM sthAna evaM sAdhanAmaya pAvana jIvana aMgIkAra kiyaa| mahAvIra to apane samakAlInoM meM nizcaya hI sarvazreSTha rahe ! 'mahAvastu' meM likhA hai ki bha0 buddha ne vaizAlI ke alArA evaM ur3aka meM apane prathama guru kI khoja kI ara unake nirdezana meM jaina bana kara rahe / pazcAt utpanna madhya mArga apanAkara vaizAlI meM atyadhika sammAnita hue / unheM rAjakIya sammAna prApta thA, ve "kUTAgArAlA (jo mukhyatayA unake lie hI banAI gaI thI) ke mahAvana meM rahate the| dvitIya bauddha pariSada kI baiThaka vaizAlI meM hI huI thI, ataH yaha bar3A pavitra tIrthaM sthAna mAnA jAne lagA, yahIM para saMgha hInayAna aura vajrayAna ke rUpa meM vibhAjita huA thA / ma0 buddha kI prasiddha ziSyA bhAmrapAlI vaizAlI meM hI rahatI thI, jahA~ usane apanA upavana ma0 buddha evaM saMgha ko vasIyata ke rUpa meM arpaNa kiyA thA / vaizAlI kA rAjanaitika mahatva bhI thA yahA~ gaNatantrIya zAsana paddhati praca sita thI, yahA~ licchavi gaNarAjya ke rASTrapati mahArAja ceTaka the, jinhoMne malla kI gaNarAjya, kAzI, kauzala ke 10 gaNarAjya tathA licchaviyoM ke egaNarAjya milAkara eka saMghazAsana kA saMgaThana kiyA thaa| 'dISa nikAya' meM vajjI saMgha kI zAmana-paddhati evaM kArya kuzalatA kI zreSThatA kA sundara varNana milatA hai, jo tatkAlIna gaNatantrAtmaka zAsanapaddhati kA zreSThatama Adarza thii| vaizAlI vANijyakA bhI vizAlatama kendra thI jahA~ zrImaMtoM, vaNijoM evaM zilpiyoM kI mudrAyeM calA karatI thIM jaba phAhiyAna (298-414 I0) bhArata AyA taba vaizAlI dharma, rAjanIti evaM vyApAra kA eka pramukha kendra thI, para agalI tIna zatAbdiyoM meM isakA patana prArambha ho gayA aura hvenasAna (635I0) jaba mAyA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. mahAvIra mauramA jIvana varzana 101 taba to yaha bilkula hI naSTa-bhraSTa ho gaI thI aura aba mahAvIra kI smRti apanI hI janmabhUmi meM 2500 varSa to jIrNa zIrSa buddhA kI bhAMti bilkula hI upekSita hai| bAda bhI unake sambandhiyoM evaM vaMzajoM dvArA mAja bhI mAdhunika bhAratIya gaNarAjya ne vaizAlI saMgha kI ekatA surakSita hai| se bahuta kucha sIkhA hai tathA vajjIsaMgha kI ekatA hamAre bhArata ke sAMskRtika itihAsa meM mahAvIra kA samaya prajAtantra kI pramukha prAdhAra zilA hai aura ahiMsA nizcaya hI pratibhA, mAnasika vikAsa evaM sUjha-bUjha kA jo paMcazIla kA prANa hai hamArI nIti nirdhAraNa kI mUla vaga thA, unake samakAlInoM meM kezakaMbalI, makkhalI kendra vindu hai| hamArI kendrIya sarakAra hindI ko rAja gozAla, pakuddha kaccAyana, pUraNakazyapa, saMjaya velaTThiputta bhASA banAkara magadha zAsana kI nIti kA anukaraNa kara rahI aura tathAgata baddha prabhUti jaisI dhArmika puNya vibhUtiyAM thiiN| hai, jisane varga vizeSa kI bhASA kI apekSA jana sAdhAraNa bha0 mahAvIra'ne apane pUrvavartI tIrthaMkaroM se bahuta kucha sIkhA kI bhASA ko hI pratiSThA evaM gaurava pradAna kiyA thaa| evaM pAyA thaa| unheM dharma aura darzana kI eka suvyavasthita samrATa azoka ke sabhI lekha prAkRta meM hI upalabdha haiM paramparA hI uttarAdhikAra meM nahIM prApta huI thI, apitu jo tatkAlIna jana bhASA thii| hamAre pradhAna mantrI paM0 susaMgaThita sAdhu saMgha evaM unake sacce anuyAyI bhI mile neharU ko bhI priyadarzI samrATa azoka kI bhAMti apane the| ve usa darzana evaM dharma kA sakriya prayoga karate the jise uccAdhikAriyoM kI apekSA janatA janArdana se milanA bhagavAna mahAvIra tathA unake ziSyoM ne pracalita kiyaa| atyadhika rucikara hai| isa rUpa meM vaizAlI ko upekSita rUpa meM vazAlI ko upakSita ma buddha aura bha0 mahAvIra samakAlIna the| unakA nahIM kahA jA sakatA hai aura Ajakala to kendrIya zAsana, vihAra (pracAra kSetra bhI eka hI thA aura vahAM ke rAjavaMza vihAra zAsana, bhArata ke prasiddha udyogapati sAhU zAMtiprasAda evaM zAsaka donoM ke hI bhakta the| ina donoM ne mAnava ke jI aura vaizAlI saMgha ke utsAhI sadasya DA. jagadIzacandra mAnavIya rUpa para hI vizeSa bala diyA thA aura janatA mAthura Adi ke satprayatnoM ke phalasvarUpa vaizAlI kA utthAna janArdana ko unakI apanI hI bhASA meM ucca naitika Adarza ho rahA hai vihAra zAsana ne jaina aura prAkRta sAhitya ke sikhAye the| jinase vyakti mAtra kA prAdhyAtmika dharAtala adhyayana ke lie yahA~ eka snAtakottara saMsthA kI sthApanA U~cA uThA evaM sAmAjika dRr3hatA meM yoga milA / ye pAdarza, kI hai AzA hai yaha jJAna aura adhyayana kA vizAla kendra bhAvI pIr3hI ke lie prAcya athavA mAgadha dharma ke zreSTha pratibana jAvegI! nidhi siddha hue aura zramaNa saMskRti ke nAma se vikhyAta kAlacakra kI prabala gati evaM rAjanatika parivartanoM hue| saubhAgya se tatsambandhI mUla sAhitya prAja bhI hameM ke kAraNa vaizAlI sarvathA dhvaMsa ho gaI aura hama bhArata- upalabdha hai / prArambhika bauddha aura jaina sAhitya ke tulanAvAsI bhI usake atIta vaibhava evaM mahatva ko bhulA baiThe, tmaka adhyayana se donoM meM eka adbhuta samAnatA tathA para Apako yaha jAnakara prasannatA hogI ki vaizAlI ne dhArmika evaM naitika cetanA prApta hotI hai, jo na kevala apane suyogya sapUtoM ko aba taka bhI nahI bhulAyA hai 2000 varSa pUrva hI upAdeya thI apitu prAja bhI bhanekoM vaizAlI ke jaina va bauddha smArakoM meM vahA ke sthAnIya mUla ulajhana bharI mAnavIya samasyAoM ke sulajhAne kA ekamAtra nivAsI siMha va nAthakSatriya logoM dvArA adhikRta eka upa- sAdhana hai| ma. gAMdhI ne jo satya aura ahiMsA kI lI jAU kheta bhI eka bar3e mahatvapUrNa smAraka ke rUpa meM bhAja (jyoti) jagAI usakI pRSThabhUmi meM bha0 mahAvIra evaM bhI vidyamAna hai loga ise jotate bote nahIM haiN| kyoMki ma. buddha ke naitika prAdarza hI to haiN| pAlI bhASA meM jo unake yahAM vaMza paramparA se yaha dhAraNA pracalita hai ki isa nisaMtha siddhAMta kA vivaraNa milatA hai vaha jaina aura bauddha ke pavitra bhUmi para bhagavAna mahAvIra pravatarita hae the, prataH pArasparika sambandhoM ke nirNaya meM pratyadhika sahAyaka hai| isa puNya bhUmi ko jotanA bonA nahIM caahie| bhArata ke bha. mahAvIra aura ma0 buddha meM itanI adhika samAnatA dhArmika itihAsa meM yaha eka adbhuta ghaTanA hai jo bhagavAna thI ki prArambha meM to yUropIya vidvAn donoM ko eka hI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti samajhane kI bhAMti kara baiThe, para mAna gambhIra pradhyA ke samaya se calA pA rahA thaa| DA. yAkobIne likhA hai mana ke vikAsa evaM zoSa-khoja ke phalasvarUpa donoM mahA- ki "jaba bauddha dharma kI sthApanA huI, taba nigaNTha (niprathaH) puruSoM kA pRthak-pRthak astitva siddha ho gayA hai, jinhoMne jo jaina yA mahat ke nAma se prasiddha haiM, eka mahatvapUrNa varga bhAratIya cintanadhArA ke itihAsa para eka mahatvapUrNa ke rUpa meM vidyamAna the| pAlI sAhitya meM bha0 mahAvIra prabhAva chodd'aa| yaha eka dhyAna dene kI bAta hai ki ma buddha kA 'nigaNThanAtaputta' ke nAma se ullekha milatA hai| isa ne kevala jJAna (divyajyoti) prApti se pUrva kaI vidvAnoM prakAra mahAvIra aura buddha ne prArambha meM eka hI zramaNa ke sAtha anekoM prakAra ke prayoga kara madhyama mArga apanAyA saMskRti ke AdarzoM para apanA jIvana prArambha kiyA, para thA tathA tatkAlIna pracalita anekoM dhArmika mAnyatAmoM Age calakara ve bhinna-bhinna ho gaye aura isI taraha unake evaM paramparAmoM kA parityAga bhI kiyA thA, para bha. mahA- anuyAyI bhI samaya aura sthAna bheda ke kAraNa bhinna-bhinna vIra ke sAtha aisA nahIM huA thA, unhoMne to bha. RSabha- ho gye| para yaha eka zodha kA viSaya hai jaisA ki Upara deva, neminAtha evaM apane nikaTatama pUrvavartI tIrthakara pAzva- kahA jA cukA hai ki donoM dharma bhArata meM paidA hue, para jainanAtha (jo unase kevala 200 varSa pUrva hue the) dvArA praca- dharma to mAja bhI jIvita rUpa se apanI janmabhUmi meM vidyalita dharma ko hI aMgIkAra kiyA aura use hI tatkAlIna mAna hai para bauddhadharma apanI janmabhUmi ko chor3a pUrvI samAja ke samakSa prastuta kiyaa| ma0 buddha ke vicAra apane kSitija para pallavita ho rahA hai- aisA kyoM? eka bar3A samakAlIna matoM evaM vizvAsoM se bahuta kama mela khAte haiM; vicAraNIya prazna hai| ataH pAja yaha atyadhika Avazyaka kyoMki unakI yaha dhAraNA thI ki "mAnavajAti ke lie hai ki ma0 buddha aura bha. mahAvIra kI zikSAoM kA jo maiMne kucha navIna khoja kI hai" para bha0 mahAvIra ke vicAra adhyayana huA use aura bhI adhika vistAra evaM zodhaapanI samakAlIna vicAradhArAoM se bahuta milate-julate haiM, pUrvaka manana, cintana kara patA lagAyA jAya / ve dUsaroM ke vicAra samajhane ko sadaiva utsuka rahate the, jaina sampradAya ke itihAsa kI sAmagrI yatra-tatra vikharI kyoMki ve usa dharma kA upadeza sAdhAraNa se parivartita rUpa meM par3I hai| mahAvIra ke pazcAt jainadharma kA anuvartana bar3ekara rahe the, jo bha0 pArzvanAtha ke samaya se pracalita thaa| bar3e dhuraMdhara vidvAn evaM sAdhuoM ne kiyA, jinheM zreNika udAharaNArtha DA. yAkobIne likhA hai "mahAvIra aura buddha vimbasAra tathA candragupta maurya jaise mahAn prabhAvazAlI donoM ne apane matoM ke pracAra ke lie apane-apane vaMzoM kA zAsakoM kA mAzraya prApta thaa| bahuta se dhArmika sAdhu, sahArA liyA / dUsare pratidvaMdviyoM para unakA pracAra nizcaya rAjavaMza, samRddha vyApArI evaM pavitra parivAroM ne jainadharma hI deza ke mukhya-mukhya parivAroM para nirbhara thaa| ma. buddha kI sthiratA evaM pragati ke lie bar3e-bar3e balidAna kie kI mAyu 80 varSa kI thI jabaki bha0 mahAvIra kevala 72 phalasvarUpa bhAratIya kalA, sAhitya, naitikatA, sabhyatA evaM varSa hI jiye| ma0 buddha ke madhya mArga ne samAja ko eka saMskRti ke lie jainiyoM kI jo kucha bheMTa hai usa para bhArata navInatA dI paura naye anuyAyiyoM meM vizeSa utsAha paidA ko garva hai| kiyA, phalasvarUpa unakA prabhAva bar3I dUra-dUra taka vistAra bha. mahAvIra ke siddhAnta vidhivat rUpa se tatkAlIna se phailA, para bha. mahAvIra ne to navIna aura prAcIna donoM lokabhASAmoM meM niyamAnusAra anyabaddha hue jinakI ko hI apanAyA thA, isalie ve sahayoga kI bhAvanA se vyAkhyA niyukti, cUNi, bhASya evaM TIkAmoM ke rUpa meM huI prota-prota rhe| unake samaya naye anuyAyiyoM kA prazna itanA aura phuTakara viSayoM para choTI-choTI pustakeM likhI gii| jvalanta na thA jitanA ki ma. buddha ke sAmane thaa| jaina una para bhAge calakara bar3A vivecanAtmaka vistRta sAhitya bhaura bauddha sAdhunoM ke niyamoM meM bar3I samAnatA thI, isakA tayAra humaa| unakI zikSAmoM evaM siddhAntoM ko bar3e-bar3e prabala pramANa yaha hai ki kucha samaya ke lie ma. buddha ne diggaja vidvAnoM evaM muniyoM ne bar3e tArkika DhaMga se surakSita niyatva (digambaratva) dhAraNa kiyA thA, jo bha0 pArzvanAtha rakSA, jabaki anya bhAratIya paddhatiyoM meM aisA bahuta hI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. mahAvIra rAnIvana parsana kama thaa| bhAratIya sAhitya meM jainiyoM kI sevA bhanekoM hI jAna sake, isa sabakA zreya ina bhaMDAroM ke saMgrAhakoM viSayoM se sambandhita haiM aura ve prAkRta (mardhamAgadhI) apa- evaM nirmAtAmoM ko hI hai| graMza, saMskRta, tAmila, kannaDa, purAnI hindI evaM purAnI jaina sAhitya kA niSpakSa evaM samAlocanAtmaka adhyayana gujarAtI prAdi vibhinna bhASAoM meM upalabdha hai| jainA- jainadharma aura jIvana ke sahI dRSTikoNa ko prastuta karane meM cAryoM ne bhASAmoM ko apane uddezya kA mUla sAdhana mAnA ghA, samartha haiM / jIvana kI jaina dRSTi se merA tAtparya usa jIvana dhArmika udAratA ke kAraNa unhoMne kisI eka hI bhASA para darzana se hai jisameM jaina madhyAtma evaM nIti (mAcAra) bala nahIM diyA / dhanya hai unakI dUradarzitA ko ki unhoMne viSayaka mUla siddhAntoM kA nyAyapUrNa vivecana ho aura jaina saMskRta ora prAkRta bhASAoM meM itane vizAla sAhitya kA uddezyoM kI pUrti hotI ho, Aja ke jainadharmAvalaMbiyoM kI nirmANa kiyA tathA tAmila aura kannaDa ko itanA adhika jIvana-dRSTi se nhiiN| susamRddha kiyA, isake lie mujhe vidvajjanoM se vizeSa kucha AdhyAtmika dRSTi se sabhI pAtmAyeM apane apane kahane kI jarUrata nahIM hai / gata kaI varSa hue DA. balara ne vikAsa ke anusAra (guNasthAna rUpa se) dharma ke mArga meM jaina sAhitya ke viSaya meM likhA thA ki "vyAkaraNa, khagola apanA yathAyogya sthAna pAtI haiN| pratyeka kI sthiti apane zAstra aura sAhitya kI vibhinna zAkhAmoM meM jainAcAryoM apane karmAnusAra sunizcita hai aura unakI unnati apanI kI itanI adhika sevAe~ haiM ki unake virodhI bhI usa tarapha apanI saMbhAvya zakti para nirbhara hai| jainiyo ke Izvara na prAkarSita hue / jainAcAryoM kI kucha racanAyeM to Aja yUropIya to vizva ke kartA haiM aura na hI sukha dukhoM ke dAtA / ve vijJAna ke lie bhI atyadhika mahatva pUrNa hai| dakSiNa meM to eka AdhyAtmika mUrti haiM, jinhone (kRtakRtyatA prApta jahA~ unhoMne dravir3oM ke bIca kArya kiyA vahA~ unakI kara lI hai unakI pUjA stuti kevala isalie kI jAtI hai bhASAmoM ke vikAsa meM unhoMne pUrNa yoga diyA / kannar3a, ki hama bhI tadanukUla banakara usI kRtakRtyatva evaM sarvajJatva tAmila evaM telagu Adi sAhityika bhASAyeM to jainAcAryoM kI sthiti ko prApta kara skeN| pratyeka prAtmA ko apane dvArA DAlI huI nIMva para hI nirbhara haiM aura Aja unake hI karmAnusAra sukha dukha kA phala bhoganA hI cAhie, saca to kAraNa pallavita horahI haiM, yadyapi yaha bhASA vikAsa kA yaha hai ki hara prAtmA apanA bhAvI bhAgya vidhAtA svayaM hI kArya unheM apane mUla uddezya se bahuta dUra khIMca le gayA haiN| kisI mAtmA ke puNya-pApa kA dUsare ke sAtha vinimaya phira bhI isase bhAratIya bhASA evaM samyatA ke itihAsa meM honA bilkula hI nirAdhAra hai, ataH aise vicAroM se koI unheM bar3A mahatvapUrNa sthAna prApta humA / eka bar3e jarmana kisI kA Azrita yA prAdhIna nahIM banatA hai aura vizvAsa vidvAna ne kahA thA jo zoSa khoja se bhI siddha hotA hai ki evaM pAzA pUrvaka apanA kartavya pAlana karatA huA niraMtara yadi mAja hvalara jIvita hote to bhAratIya sAhitya meM jainA- pragatizIla banA rahatA hai / yadi koI puruSa bAhya athavA cAryoM kI sevAmoM para ve bar3e ucca koTi ke zodhapUrNa prAMtarika dabAva ke kAraNa duSTa yA hatyArA bana jAtA hai vicAra vyakta kara jainatva kA mahattva bar3hAte / jainiyoM ne bar3I to use nirAza nahIM honA cAhie, kyoMki antaraMga se to sAvadhAnI evaM ciMtA pUrvaka prAcIna pAMDulipiyoM ko sura- vaha pavitra hI hai ataH jaba kabhI kAlalandhi AvegI vaha kSita rakhA hai| jaisalamera, jayapura, paTTana aura mUDabadrI prAdi svAnubhUti kara pAtma kalyANa kara legaa| sthAnoM meM jo inake hI saMgraha (bhaMDAra) haiM / nizcaya hI ve jainadharma meM kucha prAcAra saMbaMdhI niyama sunizcita haiM, rASTrIya sampatti ke eka bhAga haiM / unhoMne ye saMgraha (bhaMDAra) jo manuSya ko sAmAjika prANI ke rUpa meM kramazaH vikAsa aisI vidvattA evaM udAra dRSTi se taiyAra kie ki vahAM karane meM sahAyaka hote haiM / jaba taka vaha samAja meM rahatA dhArmika dveSa kA koI nAmonizAna (cihna) taka na thaa| hai taba taka mAdhyAtmika unnati ke sAtha sAtha samAja sevA jaisalamera aura paTTana ke bhaMDAroM meM to kucha aisI mUla baura kI bhora vizeSa bhAkRSTa rahatA hai, para yadi vaha sAMsArika kRtiyAM upalabdha hai, jo ki hama kevala tibbatI bhamuvAda se jhaMjhaToM ko chor3a munipada aMgIkAra karatA hai to phira Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA sAmAjika uttaradAyitva ghaTa jAtA hai| jainadharma meM nhiiN| ye sadguNa suyogya nAgarikoM ke anukUla sAmAjika zrAvakoM ke karttavya muniyoM jaise hI hote haiM para mAtrA evaM rAjanItika varga taiyAra karate haiM jo mAnavIya dRSTi se (Degree) meM kucha kama hote haiM, ataH zrAvaka apanI pracche mAdamiyoM ke sAtha zAMtipUrNa sahaastitva ke lie kriyAmoM kA pAcaraNa karatA huA kramazaH munipada prApta utsAhita karate haiN| kara sakatA hai| tIsarA viziSTa guNa hai brahmacarya aura aparigraha jo ahiMsA eka aisA siddhAnta hai jo jIvana meM jaina dRSTi dhArmika evaM mAdhyAtmika unnati ke sAtha-sAtha vibhinna kA praveza karAtI hai, jisakA mUla artha hai prANImAtra para dazAoM va vibhinna mAtrAoM meM sIkhA jAtA hai| eka atyadhika karuNAbhAva rkhnaa| jainadharma kI dRSTi se sabhI prAdarza dhArmika puruSa jaba mana vacana karma ke bandhana se mukta prANI samAna haiM aura hara dhArmika puruSa kA kartavya hai ki ho jAtA hai to usakI cirasaMcita nidhi kA aMtima avazeSa usake dvArA (nimitta se) kisI ko kaSTa na phuNce| pratyeka usakA zarIra mAtra hI raha jAtA hai jise sthira (jIvita) prANI kA apanA svataMtra astitva evaM gaurava hai aura yadi rakhane ke lie usakI AvazyakatAeM bhI atyadhika sImita koI apanA astitva kAyama rakhanA cAhatA hai to use raha jAtI haiM aura jaba inakA bhI dharma sAdhana meM koI yoga dUsaroM ke astitva kA bhI pAdara karanA caahie| eka nahIM raha jAtA to inheM bhI vaha saharSa parityAga kara detA dayAlu puruSa apane cAroM bhora dayA kA vAtAvaraNa banAye hai| sukha-zAMti kI khoja mAnava mAtra kA eka carama lakSya rakhatA hai / jainadharma meM yaha sunizcita hai ki binA kisI hai| yadi vaiyaktika pravRttiyoM evaM icchAmoM ko vidhivat jAti, dharma, raMga, varga tathA sthAna ke bhedabhAva se jIvana rUpa se kAbU meM rakhane kA prayatna kiyA jAya to phira manuSya pUrNa rUpeNa pavitra evaM sammAnanIya hai / jainadharma kI dRSTi ko mAnasika Ananda evaM AdhyAtmika zAMti to mila hI se hirozimA aura nAgAsAkI kA nivAsI utanA hI pavitra jAtI hai| svecchApUrvaka dhana kI AvazyakatAoM ko sImita evaM zreSTha hai, jitanA ki laMdana aura nyUyArka kA / unake karanA eka bahuta bar3A sAmAjika guNa hai jisase sAmAjika kAle-gore raMga, bhojana athavA veSa bhUSA ye saba bAhya vizeSaNa nyAya evaM upabhoga kI vastuoM kA samucita vitaraNa hotA mAtra hI haiM / isa prakAra ahiMsA kI prakriyA vaiyaktika rahatA hai| sazakta evaM zrImaMta loga nirbala evaM garIboM ko tathA sAmUhika donoM hI rUpa se eka mahAna sadguNa hai aura kUr3A karakaTa yA upekSita kadApi na samajhe, apitu ve koSAdi kaSAyoM se rahita evaM rAgadveSa vihIna / yaha karuNA apanI abhilASAmoM evaM AvazyakatAmoM ko svecchA kA bhAva nissandeha bar3A prabhAvaka evaM zaktizAlI hotA hai| pUrvaka kramazaH niyaMtrita kareM jisase upekSita varga bhI jIvana jainAcAra kA dUsarA mahAna guNa hai bhAIcArA yA maitrI meM acchI taraha jIne ke suavasara prApta kara sake / ye guNa bhAva (Neighbourliness) / pratyeka puruSa ko satya bolanA vyakti yA samAja meM bAharI dabAva athavA kAnUna se nahIM cAhie aura dUsare ke guNoM kA Adara karanA cAhie, jisase thope jA sakate anyathA gupta pApa aura chala evaM pAkhaNDa kI samAja meM usakA mAna maura vizvAsa bar3he tathA sAtha hI pravRttiyAM bar3hane lgeNgii| ataH buddhimAna puruSa ko ina guNoM baha dUsaroM ke lie surakSA kA vAtAvaraNa nirmANa meM sahAyaka kA kramazaH abhyAsa kara eka ucca mAdarza upasthita karanA bana skeN| yaha bilkula vyartha evaM heya hai ki apane par3osI cAhie, jisase eka prabuddha evaM sazakta samAja kA kramika ke sAtha to duSTatA kA vyavahAra kare aura samudra pAra vide- vikAsa ho ske| ziyoM ke prati vizvabandhutva evaM udAratA dikhAne kA DhoMga vyakti kA bauddhika stara banAne vAle bahuta se tattva haiM, r| vyaktigata kAruNya pArasparika vizvAsa evaM ApasI jaise vaMza paramparA, vAtAvaraNa, pAlana-poSaNa, adhyayana aura surakSA ke bhAva apane par3osI se hI bhArambha honA caahie| anubhava ityAdi, para usake vicAra evaM vizvAsa (dRr3hatA) paura phira ve kramazaH uttarottara stara para sakriyarUpa se kA nirmANa to bauddhika stara se hI hotA hai aura vaha yadi samAja meM phailAnA cAhie, kore rUkSa siddhAntoM ke rUpa meM bauddhika ImAnadArI evaM bhAvAbhivyakti ke aikya meM pichar3a Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. mahAvIra aura unakA jIvana-darzana jAtA hai to phira ye saba guNa dUSita ho jAte haiM aura manuSya manuSya kA jJAna sImita evaM abhivyakti apUrNa hai ataH kI vyaktigata yA sAmUhika bhAvanAmoM bhayavA taura-tarIkoM vibhinna siddhAnta bhI apUrNa hI haiM, jyAdA se jyAdA ve satya ke anusAra vibhinna rUpa dhAraNa kara lete haiM, isIlie kI eka taraphA dRSTi ko hI peza karate haiM jo zabda yA vicAroM kI nirdvandvatA evaM dRSTikoNa kA sahayoga durlabha-sA vicAroM dvArA ThIka rUpa se vyakta nahIM kI jA sktii| hI hotA jAtA hai| prAyaH hama saba apane pApako bahuta dharma satya kA pratinidhitva karatA hai, prataH sahiSNutA jaina acchA aura ThIka samajhate haiM para kisI viSaya para mApasa meM dharma evaM mAdarzoM kI mUla AdhArazilA hai| isa sambandha meM sahamata hone kI apekSA prasahamata honA AsAna hI nahIM to jaina zAsakoM aura senApatiyoM taka ke prAdarza anukaraNIya svAbhAvika bhI hai, isI sthiti se nipaTane ke lie jainadharma hai| bhArata ke rAjanaitika itihAsa se yaha spaSTa rUpa se ne vizva ko do bar3e mahatvapUrNa siddhAntoM kI bheMTa prastuta jJAta hotA hai ki kisI bhI jaina zAsaka ne kabhI kisI ko kI haiM, ve haiM nayavAda aura syAdvAda, jo kisI viSaya ko mauta kI sajA nahIM dI, jaba ki jaina sAdhu evaM jainiyoM ko samajhane aura samajhAne meM bar3e sAdhaka hote haiN| padArtha ke anya dharmAvalambiyoM kI dharmAndhatA kA kopa-bhAjana bananA vibhinna dRSTikoNoM evaM unake pArasparika sambandhoM kA par3A / DA. Saletore ne ThIka hI kahA hai "jainadharma ke vizleSaNa nayavAda se hotA hai| eka ulajhe hue prazna ke mahAn siddhAnta ahiMsA ne hindU saMskRti ko sahiSNutA ke vizleSaNAtmaka paricaya kA yaha eka sundara upAya hai| naya sambandha meM bahuta kucha diyA hai tathA yaha bhI sunizcita hai eka aisA vizeSa mArga hai jo eka sampUrNa padArtha ke kisI ki jainiyoM ne sahiSNutA kA pAlana jitanI acchI taraha eka bhAga athavA dRSTikoNa kA vivecana karatA hai, jisase evaM saphalatApUrvaka kiyA utanA bhArata ke anya kisI varga sampUrNa padArtha galata nahIM samajhA jA sktaa| ina vibhinna ne nahIM kiyaa|" dRSTikoNoM ke samanvaya kI bhI eka nitAnta AvazyakatA hai eka samaya thA jaba manuSya prakRti kI dayA para nirbhara jisameM pratyeka dRSTikoNa apanI ucita sthiti prApta kara thA, para prAja prakRti ke rahasyoM para vijaya pAkara vaha usakA sake aura yaha kArya "syAdvAda" dvArA hotA hai| eka vyakti svAmI bana baiThA hai| vijJAna kI vibhinna zAkhAoM kA asti, nAsti aura ubhaya rUpa se padArtha kA varNana kara tejI se vikAsa ho rahA hai| aNu zakti evaM rAkeToM ke sakatA hai| ina tInoM ke saMyoga se sAta anya vizeSaNa aura prAviSkAra aise AzcaryakArI haiM ki yadi vaijJAnika cAhe to bana jAte haiM jo syAt zabda ke jur3ane se viSayako samajhane sampUrNa mAnava jAti ko kucha hI kSaNoM meM dhvaMsa kara sArI aura samajhAne kA eka samucita mArga bana jAtA hai| masti kI sArI pRthvI ko hI adala-badala sakatA hai, prataH mAja nAsti ke vivecana meM syAdvAda pRthak naya ke sattAtmaka sampUrNa mAnava jAti vipatti ke kaMgAra para khar3I hai, jisase dRSTikoNa ko dabA detA hai| pro0 e0 bI0 dhruva ne kahA usakA mastiSka patha-bhraSTa ho cakarA rahA hai tathA usakI hai "spAdvAda kAlpanika rucikA siddhAnta nahIM hai jo sattva zaraNa meM bhAga rahA hai jahA~ isa vinAza se surakSA (rAhata) vidyA (prANi vijJAna) sambandhI samasyAoM ko AsAnI se mila sake ataH nizcaya hI hameM apane prAcIna pAdoM kA sulajhA sake apitu yaha to manuSya ke manovaijJAnika evaM punaraMkana karanA hogaa| AdhyAtmika jIvana ke tAla-mela ko baiThAtA hai"| eka dArza- vaijJAnika pragati manuSya ko adhikAdhika sukha-zAnti nika jaba jainadharma ke mUlatattva ahiMsA evaM bauddhika sahayoga pradAna karane ke lie prayatnazIla hai, para durbhAgyavaza manuSya ke sAtha anya dhArmika vicAroM para apane mata vyakta karatA manuSya rUpa se nahIM samajhA jA rahA hai, prAyaH gorI jAtiyA~ hai to usameM syAdvAda se vicAroM kI niSpakSatA pAtI hai hI manuSyatA kI adhikAriNI samajhI jAtI haiM yahI dRSTiaura yaha nizcita karatA hai ki satya kisI kI paitRka koNa hamAre naitika stara kA vidhvaMsaka hai / yadi vizva kA sampatti nahIM hai aura nA hI kisI jAti yA dharma kI kucha bhAga adhika susabhya evaM pragatizIla banA humA samajhA sImAnoM meM sImita hai| jAtA hai to vaha nizcaya hI vizva ke bAkI bhAga kI nAdAnI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM sajjanatA ke bala-bUte para hI banA hai| mAnava jAti kA acchA par3osIpana evaM lAlasAmoM para niyantraNa, ye sahayogAtmaka sAmUhika vikAsa hI jAtibheda nIti ko jar3a- donoM bar3e zreSTha sadguNa hai| satya sadA satya hI rahatA hai mUla se naSTa kara sakatA hai| apanI vyaktigata samRddhatA evaM use vaiyaktika, sAmUhika, rAjanaitika athavA sAmAjika zreSThatA kI apekSA mAnavamAtra kI zreSThatA evaM pavitratA kisI bhI dRSTi se dekhie, eka hI milegaa| jise svayaM kA mahatva samajhA jAnA cAhie / vaijJAnika pravRtti evaM prAtmajJAna nahIM hai aura nA hI dUsaroM ko manuSya rUpa se sAghu pravRtti ke paraspara sahayoga hone para hI manuSya sahI jAnane kI icchA hai vaha dUsaroM ke sAtha to kyA svayaM bhI DhaMga se manuSya ke rUpa meM parakhA jA sakatA hai| takanIkI sukha-zAMti se nahIM raha sakatA hai| sva-para viveka hI hamAre rUpa se saMgaThita isa vizva meM aba sva-para kA bheda bahuta hI prApasI sandehoM ko miTA kara yuddha ke lagAtAra bhaya ko thor3A raha gayA hai| mAja apanA kalyANa dUsaroM ke kalyANa santulita karatA hai evaM hameM zAMti pUrNa sahaastitva kI para hI nirbhara hai| yadi isa ahiMsA ke siddhAMta ko ThIka DaMga sthiti meM le jAtA hai| se samajhA jAve evaM prayoga kiyA jAve to vizva nAgarikatA Ajakala vicAra evaM bhASaNa kI svatantratA eka vilake mAnavIya dRSTi kI yaha eka mAvazyaka mAdhArazilA bana kSaNa DhaMga se paMgu ho rahI haiM / logoM ke apane abhiprAya pUrNa sakatI hai| pracAra yathArtha satya ko chipA hI nahIM dete apitu use aisA ____manuSya kI sugaThita krUratA se hameM nirAza nahIM honaa| tor3a-maror3a kara peza karate haiM ki sArA saMsAra pathabhraSTa ho cAhie / karma siddhAnta ke anusAra hama apane bhAgya vidhAtA bhaTaka rahA hai / isakA spaSTa arya hai ki vivekI puruSa svayaM svayaM hI haiM / hama mArama nirIkSaNa kareM, apane vicAroM kA prabuddha rahe tathA apane jJAna kI sImAoM ko samajhatA humA vizleSaNa kareM tathA apane uddezyoM kA vaiyaktika va sAmUhika va sAmUhika naya evaM syAvAda rUpa se dUsaroM ke dRSTikoNoM kA prAdara rUpa se manumAna lagAyeM aura kisI bhI zakti ke Age karanA siikhe| hama mAnava meM mAnavatA ke vizvAsa ko na hInatApUrvaka jhuke binA hI isa vizvAsa aura pAzA ke khoyeM aura paraspara pratyeka kA mAnava rUpa meM hI Adara sAtha sva-karttavya patha para agrasara raheM ki manuSya ko apane karanA sIkheM tathA manuSya ko vizva nAgarika ke rUpa se astitva evaM bhalAI ke lie unnati kA prayatna karanA hai| svastha evaM pragatizIla sthiti meM rahane dene meM yoga deN| jaina devatva pratyeka vyakti meM vidyamAna hai aura vaha dharma ke mArga dharma ke mUla siddhAnta (ahiMsA, vrata, nayavAda aura syAdvAda) kA anusaraNa kara isa devatva ko prApta kara sakatA hai| yadi sahI DhaMga se samajhe jAveM tathA unakA ThIka DhaMga se vijJAna evaM takanIkI buddhi bala se hameM nirNaya karanA hai ki gAjAveto pratyeka vyakti vizva kA sayogyatama mAyA hama mAnava samAja kI bhalAI ko bhAge bar3hAnA caahte| hama mAnava samAjakA lakSiA mAnakApAhata nAgarika bana sakatA hai| haiM athavA svayaMko reDiyama dharmI dhUli ke Dhera rUpa meM parivartita karanA cAhate haiN| anuvAdaka-kundanalAla jaina ema. e., ela. TI. haMsAnyokti mAnasara dharanI mudita marAla tahAM paMkaja pauna kara sukhana surArI hai| madhupa madhupa dhuni gAvata guMjAra kara muktAphalatI khilAvai sadA mana sAMcai hai| eka samaya bAjI vAya chUTa gayo vAsa thala, aisI viSa karI haMsa kUpajala jArI hai| kahata 'amara kavi' bhUta bhAvI vartamAna sukha dukha saha jIva karma basa nA hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavitra patitAtmA lekhaka-zrI satyAbhaya bhAratI ke upavAsa se unakA zarIra bhale hI kRza ho jAtA ho nahIM pitAjI, yaha kabhI nahIM ho sakatA / saMsAra parantu unakI prAtmA para usakA kucha bhI prabhAva nahIM mujhe viSa samAna mAlUma hotA hai| isa niHsAra jIvana ke par3atA thaa| vipattiyoM ko unane cUra cUra kara diyA thaa| liye maiM saccA jIvana nahIM kho sktaa|' be eka ajeya vIra sAbita ho cuke the| jina logoM ne 'beTA, tumhArA kahanA ThIka hai| lekina sAdhu-jIvana unako dIkSA lene se rokA thA ve bhI mAzcaryacakita ho bar3A kaThina hai / koI bhI cIja vahIM taka acchI hai jahA~ taka gaye aura apane rokane para unheM pazcAtApa ho rahA thaa| hama use saha skeN| agara paca na sake to amRta bhI viSa manuSya kI prakRti vicitra hai| vaha bhauMre ke samAna ho jAtA hai|' haiN| bhoMrA kATha ko kATa DAlatA hai parantu kamala ke patra kucha bhI ho| maiM nahI mAna sktaa|' ko nahIM kATa paataa| manuSya bhI bar3I bar3I ApattiyoM ko nandiSaNa ! tuma rAjamahaloM meM rahe ho! bhalA, kisa cUrNa kara DAlatA hai parantu pralobhanoM kI mAra par3ane para taraha jaMgala me rahoge? hAra jAtA hai| nandiSeNa ne vipattiyoM ko jIta liyA thA "pitA jI ! zera ke bacce ko jaMgala meM rahanA sikhA- kintu pralobhanoM kA jItanA bAkI thaa| saba se bar3I nA nahIM pdd'taa| vaha jaMgala meM hI sukhI rahatA hai| sone parIkSA dene kI ora unakA dhyAna na thaa| kA piMjar3A dekhakara vaha lubhA nahIM jaataa| rUkSa bhojana tathA anya tapasyAmoM ne unakI indriyoM 'nandiSeNa ! merA sAhasa nahIM hotA ki tumheM dIkSA ko bahuta kucha zithila kara diyA thA phira bhI javAnI ke lene kI AjJA duuN| parantu tumhArA haTha jabardasta hai| joza ko ve mAra na skii| bhItara kA zatru daba gayA para jaba taka tuma Thokara na khAyoge taba taka tumheM kisI kI marA nhiiN| vaha cupacApa par3A-par3A mauke kI bATa dekhatA zikSA na lgegii| khaira jAgo maiM tumheM AjJA detA huuN| rhaa| nandiSeNa mahArAja zreNika ko praNAma karake cale gaye ( 3 ) aura bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM phuNce| vahAM para nagara bhara meM kAmakAntA kA nAma prasiddha thaa| usa bhI sabane rokA parantu usakA kucha bhI prabhAva na pdd'aa| nagara ke vezyA jagat kI yaha rAnI thI, aneka yuvakoM koM Akhira unane dIkSA le hI lii| usane apanI A~khoM ke izAre para nacAyA thaa| anekoM ko ganne kI taraha cUsa kara rAste kA kUr3A-kacarA banA diyA mAnava hRdaya eka taraha kI geMda hai jo Takkara khAkara thaa| usakA bar3A ThATabATa thaa| lekina usakI vAstanItika jalatA nihiNa ko jyoM- vika sampatti thI usakA yauvana aura usa se bhI bar3I jyoM rokA gayA tyoM tyo unakA hRdaya aura bhI adhika sampatti thI usakA saundarya aura sabase jyAdA jahara thA uchalatA gayA, aura isI joza meM unane dIkSA le lI usakI tirachI citavana meN| nandiSaNa vipattiyoM se Darane vAle nahIM the| jaMgaloM meM eka dina nandiSeNa muni usI nagara meM bhikSA ke liye zera kI garjanA unake hRdaya para kucha bhI prabhAva nahIM gye| unane kAmakAntA ko dekhaa| usI samaya kAma ne DAlatI thii| kar3I se kar3I dhUpa aura kar3I se kar3I ThaMDa unake hRdaya para coTa kii| hRdaya DAMvADola humA / nandiko ve binA kisI saMkleza ke saha jAte the| kaI dina SeNa ne usa dina bhikSA na lI aura lauTa paaye| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anekAnta sthAna para Akara unhoMne apane citta ko sthira karane kI bahuta koziza kI, bahuta dhAtmacintana kiyA kintu saba vyartha / kAma ne unako jakar3akara pakar3a liyA thA aura aba ve eka taraha se piMjar3e meM par3e hue zera ke samAna ho rahe the| Aja rAtribhara nandiSeNa ko nidrA na aaii| ve prA~kheM mIMcate the lekina a~dherA na hotA yA sAmane kAmakAntA najara Ane lagatI thii| unake hRdaya meM eka prakAra kA yuddha ho rahA thA / rAgavRtti aura virAgavRtti eka dUsare ko parAjita karanA cAhatI thii| nandiSaNa ! kyoM jarAse pralobhana meM par3akara apanI amUlya sampatti ko barabAda kara rahe ho ! agara tumheM bhoga hI bhoganA thA to ghara meM hI kyA kamI thI ? yaha vrata kyoM dhAraNa kiyA thA / 'jo kucha ho / aba yaha vrata nahIM pAla sakatA | ghara meM bhogoM se tRpta ho gayA thA isIliye bhoga chor3a diye the aba phira bhUkha lagI hai to kyA bhUkhoM maratA rahe? 'to kyA nandiSeNa ! bhUla ke liye viSa lAloge ! jisako tuma ucita samajha kara chor3a Aye ho usI kA phira sevana karoge ? ucchiSTa aura anantakAla se khA rahA hU~ / bhUkha na lage vaha acchA, athavA lage to use sahana kara sakU to acchA, lekina bhUkha 'ke duHkha se bilabilAtA rahU~ aura ucchiSTa anucchiSTa kA vicAra karatA rahU~, isase baDhakara mUrkhatA aura kyA hogI ? nahIM, aba yaha vedanA mujha se na sahI jAyagI / ' varSa 15 kAmakAntA ne dekhA ki eka sAdhu usI ke ghara kI mora bhA rahe haiN| prAja taka usane saikar3oM yuvakoM ko delA thA aura una ko apanA zikAra banAyA thaa| lekina zrAja use mAlUma huA ki maiM svayaM zikAra bana rahI hU~ / Ajataka usane tana becA thA, lekina grAja usakA mana chInA jA rahA thA / nandiSaNa ko dekhakara usakA mana kAbU meM na rahA / vezyA puruSa kI dAsI nahIM hai kintu dhana kI dAsI hai| lekina Aja vaha apane siddhAMta para vijaya prApta na kara sakI / nandiSeNa dhIre dhIre vahA~ phuNce| usane bahuta koziza kI ki abhI kucha nahIM bigar3A isalie lauTa calUM, parantu ve na lauTa ske| phira socA, agara kAmakAntA merA tiraskAra kara de to bhI acchA hai| lekina yaha bhI na humrA kAmakAntA ne vinaya se kahA- "mahArAja kyA AjJA hai ?" 'are ! tuma rAjaputra hokara aisI bAta karate ho ! 'rAjaputra hai yA koI hai, AAkhira manuSya hU~ maiM jar3a nahIM huuN| jo manuSya saundarya para mugdha nahIM hotA vaha yA to Izvara hai yA jar3a | mujha meM kamajorI hai, maiM Izvara nahIM bana pAyA hU~ isaliye saundayaM kA prabhAva mere Upara na paDe yaha kaise ho sakatA hai ? isa taraha donoM vRttiyoM kA ghora yuddha hotA rhaa| lekina nandiSeNa kA hRdaya sthAnacyuta ho gayA thA, vaha samhala na sakA / dUsare dina nandiSeNa bhikSA ke liye nagara meM gaye aura usI vezyA ke makAna para pahu~ce / nandiSeNa cupa rahe usane socA- aba bhI bhAga sakatA hU~ / unane pIche dekhA bhI, parantu bhAga na sake / kAmakAntA saba kucha tAr3a gii| usane pazuoM ko nahIM, kintu manuSyoM ko carAyA thA vaha manovijJAna kI paMDitA thii| Aja use apanI vijaya para garva thaa| vijaya ke sacce garva se manuSya namra ho jAtA hai / isa namratA se vaha apane garva kA jitanA paricaya de sakatA hai utanA anya taraha nahIM isIlie usane phira dhatyanta namratA ne kahA'deva dAsI para kRpA kiijiye| yaha sArI sampatti ApakI hai| merA yauvana, merA saundarya, merA zarIra aura mere prANa bhI Apake haiM / ' / nandiSeNa ne kahA - 'kAmakAntA ! maiM nirdhana hU~ / kyA tujha se yaha bhI nahIM ho sakatA hai ki merA apamAna kara de ? mujhe dhutakAra de ? tU vezyA hokara bhI eka nirdhana ko kyoM cAhatI hai ? tU apane dharma ko kyoM bhUlatI haiM ?" kAmakAntA ne lajjA se sira jhukAkara kahA - 'deva ! strI, cAhe vezyA ho yA pativratA, vaha eka hI puruSa ko cAhatI hai| vezyAoM kA hRdaya bhI kulavatI striyoM ke samAna komala hotA hai, usa meM bhI prema hotA hai bhaura bhagara pRSTatA mAfa ho to maiM yaha bhI kaha sakatI hU~ ki vaha prema itanA hI pavitra hotA hai jitanA ki kulavatI striyoM kaa|' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavidha patitAtmA nandiSeNa ne tAjjuba se kahA-'kyA vaha prema pavitra nAya! bhApa mere sAtha rahakara bhI paropakAra kara hotA hai ? tumhArI yaha bAta merI samajha meM nahIM pAtI !' sakate haiN| dhArmika jIvana bhI bitA sakate haiN| saikar3oM __ kAmakAntA uttejita hokara bolI-'hAM, vaha prema manuSyoM ko dharma mArga para lagA sakate hai| pavitra hotA hai ? maiM sau bAra kahatI hU~ ki vaha prema pavitra 'tere yahA~ kauna bhalA AdamI dharma sunane ko bhaayegaa|' hotA hai| ___'duniyA~ meM jo bhale AdamI kahe jAte haiM unameM se 'taba ve saikar3o puruSoM ke hAtha usa prema ko kyoM becatI hajAroM prAdamI mere yahA~ dhUla cATate hai| agara maiM unakI haiM ? kyA pavitra prema isa taraha becA jA sakatA hai ?' ora dekha dUM to ve apane ko kRtakRtya smjhe| agara Apa ___ 'nAtha ! koI bhI vezyA prema nahIM becatI! phira pavitra mere yahA~ pAne vAloM ko patita samajhate hai to maiM siddha kara dUMgI ki samAja meM hajAroM loga gAya kA muha lagAkara prema kI to bAta hI kyA hai ? vaha tana becatI hai, mana nahIM becatI / prema mana meM rahatA hai tana meM nahI rhtaa|' zikAra karate haiN| samAja eka zarIra hai jo Upara sApha sundara aura bhItara se mahA gandA aura durgandhita hai|' ___ 'kAmakAntA ! terI bAteM madhura aura joradAra haiM, 'anubhava kI mUrti ! terI bAteM sunakara maiM cakita ho gayA lekina ye mere hRdaya para bar3I bhArI coTa kara rahI haiM / merA / hU~ yadi sacamuca samAja kI yaha dazA hai to maiM use hAtha hRdaya phisalatA huA thA, tUne paira pakar3a kara nIce kI pora jor3atA huuN| maiM usakA bhalA nahIM kara sktaa|' khIMca liyA / merA buddhi bala vyartha jA rahA hai| maiM jAna kAmakAntA ko ha~sate dekha kara nandipeNa ne pAzcarya se bUjha kara viSa pI rahA huuN|' sira hilAkara pUchA-'haMsatI kyoM ho?' _ 'deva ! taba Apa jaaiye| eka vezyA ke pAsa viSa kyA Apa bhale AdamiyoM ko sudhAranA cAhate haiM ? pIne ke lie na pAiye / maiM yaha nahIM cAhatI ki Aphko parantu isameM bahAdurI kyA hai ? bahAdurI to isa bAta meM patita honA par3e / saccA prema, premI kA patana nahI cAhatA, hai ki Apa bigar3oM ko bnaaveN| sudhare to sudhare hue hI haiM, utthAna cAhatA hai| jAiye nAtha ! jAiye / mere hRdaya ko unheM ApakI jarUrata nahIM hai| ApakI jarUrata hai una zUdroM chInakara vana kA rAstA liijiye| ko, jo samAja meM jJAna ke adhikArI bhI nahIM mAne gaye nandiSeNa cupa rahe / ve svayaM nirNaya nahIM kara pAte the haiM, jinheM samAja ne pazuoM se bhI badatara samajhA hai| -raha~ yA jAU~ / nandiSeNa ko cupa dekhakara kAmakAntA ne prApakI jarUrata hai una TIna mahilAnoM ko. jo anyAya kI kahA-pyAre ! agara saMsAra meM prema koI cIja hai aura cakkI meM pisa rahI haiM, gulAmI karanA hI jinake lie dharma puruSoM meM hRdaya nAma kA koI padArtha hotA hai to Apako padArtha hotA hai to Apako batalAyA jA rahA hai / jo bigar3A hai, jahA~ aneka kharAbiyA~ vana meM bhI zAnti na milegI / merA prema Apake hRdaya ko haiM-vahIM sUdhArakoM kI jarUrata hai, vahIM sudhAra karanA caina nahIM lene degA, Apa idhara se bhI jAyeMge aura udhara cAhie / svarga loka meM tIrthakara nahIM hote, naraloka meM se bhI jaayeNge| Apa pahile soca lIjiye aura phira jisameM tIrthakara hote hai| ApakA kalyANa ho vahI kiijiye| maiM apane liye Apako kAmakAntA kI bAteM sunakara nandiSeNa patthara kI nahIM girA sakatI mUrti kI taraha cupa rahe / unake hRdaya meM Azcarya kI lahareM kAmakAntA ! terI bAtoM se maiM pAgala ho jaauuNgaa| uThane lgiiN| yaha vezyA hai, parantu isake bhItara kitanA jJAna mujhe socane de| parantu socU kyA ? maiM hRdaya kho cukA hU~ hai ! kitanI pAtratA hai ! kyA yaha zakti sumArga para nahIM aura buddhi se bhI hAtha dho cukA hu~ / maiM mAnatA hU~ ki yadi lagAI jA sakatI? maiM eka bAra udyoga karUMgA / maiM idhara se calA jAU~ to mujhe vana meM bhI zAnti nahIM "kAmakAntA ! maiM eka pratijJA ke sAtha tere yahAM raha milegii| kintu mujhe cintA yahI hai ki maiM apane pavitra sakatA huuN|" jIvana ko isa prakAra naSTa kaise karUM ?' 'vaha kyA ?' mUti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ___maiM pratidina dasa manuSyoM ko prabodha dekara bhagavAna usa manuSya ko upadeza dene kA kyA adhikAra hai ? jo usa mahAvIra ke pAsa bhejA kruuNgaa|' pathapara nahIM cala sktaa| yahI socate socate ve dhara paaye| 'mujhe svIkAra hai !' kAmakAntA ne unakA udAsa muMha dekhakara kahA-nAtha 'aba maiM tere yahAM rahane ko taiyAra hU~ Aja terI pUrNa mAja yaha udAsI kyoM ? vijaya huI hai| 'kAmakAntA !' yAja taka maiM kitanI bhUla para thA ? 'nAtha, yaha merI vijaya nahIM, prema kI vijaya hai|' mujhe yaha adhikAra nahIM hai ki jisa patha para maiM nahIM cala sakatA usa para dUsaroM ko claauuN|' nandiSeNa dasa AdamiyoM ko prabodha dekara pratidina 'taba kyA Apa dUsaroM ko prabodha nahIM denA cAhate ?' bhagavAna mahAvIra ke pAsa bhejate rahe / unakI vANI meM 'so to maiM pratijJA kara cukA huuN|' proja thA jise sunakara logoM ke dila pighala jAte the| donoM bAtoM kA pAlana kaise hogaa| apanI vaktRtva zakti ke bala para bahuta dinoM taka ve isI 'kAmakAntA, aba maiM kSamA cAhatA huuN| Aja dasavA prakAra bhAdamI bhejate rahe / eka dina unheM sirpha nau prAdamI AdamI nahIM mila rahA hai / isa lie apanI pratijJA pAlana hA mila / dasavA eka sunAra thaa| nAndaSaNa na usa bahuta karane ke lie maiM svayaM dasavAM AdamI banakara bhagavAna ke samajhAyA parantu vaha na maanaa| balki jAte jAte vaha kaha pAsa jAtA haiN| gayA ki Apa to vezyA ke yahAM mauja kara rahe haiM aura hameM kyA dasavA~ AdamI maiM nahIM bana sakatI ?' upadeza dete haiM-vairAgya kaa| 'kAmakAntA, dharma kA mArga kaThina hai|' ___ yaha apriya satya, nandiSeNa ke hRdaya meM golI kI taraha lgaa| nandiSeNa kI patitAtmA mara gaI aura usameM 'pApa isakI cintA na kreN|' pavitrAtmA kA janma huaa| unake hRdaya meM bAra bAra vahI Aja nandiSaNa ne bha0 mahAvIra ke pAsa dasa AdamI dhvani gUMjane lgii| anta meM unane mana hI mana kahA ki na bheje kintu dasa AdamiyoM ko lekara ve svayaM phuNce| kavitta ura ko ujArau sau ujArI Apa mAtama ko pari pari jArI nyAro dekhau nita nUra hai / jIbha krama kAya kara jI ko krama kAya kara prAna ko na jApa kara Apa mahAsUra hai / jAke paratApa mAhiM dekhyo paratApa nAhiM mAtama pravAha jJAna sAgara sapUra hai| nAhI ko viloka lokAloka ko nivAsa jA loka sau pratIta 'canda' cetanA sahUra hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagara, kheTa, karvaTa, maTamba aura pattana Adi kI paribhASA le0 DaoN0 dazaratha zarmA anekAnta ke jUna 1962 ke aGka meM pR0 51 para DA. nemicanda jaina ne nagara, kheTa, karvaTAdi kI jo paribhASA dI hai vaha hariSeNa ke bRhatkathAkoza meM dI huI paribhASA se aMzataH bhinna hai / bRhatkathAkoza vi0 saM0 2088 kI kRti hai / 'tathA coktam' zabdoM se uddhRta aura 'nigadanti manISiNaH' zabdoM se nirdiSTa usakI paribhASA saM0 1088 (san 1031 I0) se bhI paryApta prAcIna rahI hogI / bRhatkathAkoza ke isa viSaya ke zloka nimnalikhita hai : "grAmaM bRhadvRti nUnaM nigadanti manISiNaH / zAlagopurasaMpannaM nagaraM paurasaMkulam // 14- 14 // nadyadviveSTitaM kheTaM vRtaM karva TamadriNA / zataiH paJcabhirAkIrNa grAmANAM ca maTambakam // 194-15 // pattanaM ratnasaMmUrti sindhuvelAsamAvRtam / droNA mukhamabhispaSTaM sannivezaM nagopari // 94 - 16 // tathA coktam grAmovRtyAvRtaH syAnnagaramurucaturgopurodbhAsi zAlaM, kheTaM nadyadriveSTyaM parivRtamabhitaH karvaTaM parvatena / yuktaM grAmairmaTambaM dalitadazazataiH pattanaM ratnayoni-, droNAkhyaM sindhuvelAvalayitamabhito vAhanaM cAdrirUDham / / / 64-17 / / ina zlokoM ke AdhAra para grAmAdi kI paribhASA isa prakAra hogI : grAma-- DA0 nemicandra jaina ke matAnusAra 'jisake cAroM ora dovAleM rahatI haiM vaha grAma kahalAtA hai / ' hariSeNa ke anusAra grAma vaha choTI sI prAdamiyoM kI bastI hai jo cAroM ora bar3I sI bAr3a ( vRti) se ghirI ho / grAma ke cAroM ora dIvAla nahIM hotI / kauTilya ne sau kuloM se pA~ca sau kuloM taka kI bastI ko grAma kI saMjJA dI hai / nagara -- grAma meM surakSA ke lie kevala bAr3a hotI / nagara meM cAroM ora majabUta dIvAla hotI, jise madhyakAlIna zabdoM meM hama 'zaharapanAha' kaha sakate haiN| isa dIvAla meM nagara meM praveza karane ke lie cAra mukhya daravAje rahate; jaina kathAeM nagaroM ke varNanoM se paripUrNa haiM / seTa-nadI aura pahAr3oM se veSTita hone ke kAraNa paryApta surakSita sthAna kA nAma kheTa yA kheTaka hai| karvaTa - cAroM ghora parvatoM se ghirI bastI karvaTa kahalAtI / kauTilya ne kArbaTika saMjJA usa sthAna vizeSa ko dI hai jo do sau gA~voM ke vyApAra prAdi kA kendra hotA (dvizatagrAmyAH kAvaMTika arthazAstra, dvitIya adhikaraNa, prathama adhyAya) / maTamba - DA0 nemicandra ne "nadI aura parvatoM se veSTita sthAna" ko maTamba mAnA hai| vAstava meM yaha paribhASA kheTa zabda kI hai| maTamba to usa bastI vizeSa kI saMjJA hai jo pA~ca sau grAmoM ke vyApAra Adi kA kendra hotA ho / patana - pattana meM ratnoM kI prApti hotI / anyatra pattana kA artha dhyAna meM rakhate hue hameM isa zloka kA artha sambhavataH yaha karanA cAhie ki pattana ratna yA dhana ke zrAgama kA mukhya sthAna thA / pattana do prakAra ke hote, jalapattana aura sthalapattana / kucha TIkAkAroM ne "jahA~ naukAoM dvArA gamana hotA use 'paTTana' aura jahA~ naukAoM ke pratirikta gAr3iyoM aura ghor3oM se bhI gamana hotA use pattana kI saMjJA dI hai" ( pattanaM zakaTairgamyaM ghoTakainaubhireva ca / nobhireva tu yad gamyaM paTTanaM tatpracakSate // vyavahArasUtra para malayagiri kI vRtti, bhAga 3, pRSTha 127 ) / uddharaNa DA0 sAMDesarA ke 'jaina zrAgama sAhitya mA~ gujarAta' se hai / holamukha DA0 nemicandra ne nadI veSTita grAma ko droNa kI saMjJA dI hai jo ThIka pratIta nahIM hotI / kauTilya ke samaya cAra sau grAmoM ke kendrIya grAma kI droNamukha saMjJA thI / bRhatkathAkoza ke 'sindhu velAvalayitamabhitaH' se isakI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta ba15 samudra taTa para avasthiti nizcita hai| samudrI bandaragAha hI 1. kSurasya dhArA nizitA duratyayA, droNamukha kahalAtA hai| viSaya ko spaSTa karane ke lie DA. durga pathastat kavayo vadanti (kaThopaniSad) sAMDesarA kI uparyukta pustaka se do uddharaNa paryApta hoNge| 2. durgAsi durgabhavasAgaranaurasanA (durgazaptazatI) 1. dohiM gammati jaleNa vi thaleNa vi doNamuhaM, jahA isa bAre meM aura bhI spaSTa nizcaya ke lie ki bharuyaccha tAmalitti evamAdi (jinadAsagaNi mahattara kI durgATavI 'parvata para rahane vAlA grAma' na thA, apitu kevala AcArAMgasUtra cUrNi) pR0 282 / aTavi vizeSa hai, pAThaka kuvalayamAlA ke nimnalikhita uddha2. droNyo nAvo mukhamasyeti droNamukhaM jala-sthala nirga- raNa ko par3heMmapravezaM yathA bhRgukacchaM tAmraliptirvA (uttarAdhyayana sUtra "asthi io aidUre NammayA NAma mahANaI / tIe ya para zAntisUri kI vRtti, pR0 605) / dAhiNe kUle deyAI NAma mhaaddii| tIe deyADaIe majjhe saMvAhana-DaoN. nemicandra ne saMvAhana ko upasamudrataTa NammayAe NAidUre vijhagirivarasya pAyAsaNNe aNeya-sauNase veSTita grAma mAnA hai| kiMtu bRhatkathAkozakAra ne 'vAhana' sAvaya-saMkiNNe paese eNigrA NAma mhaataavsii|" ko madirUr3ha kahA hai, aura usI kA anuvAda sannivezaM nagopari' kaha kara kiyA hai / Upara diye uddharaNoM ko dhyAna meM (anuccheda 252, pR0 156) rakhate hue sindhuvelAvalayita' 'sindhuvelAsamAvRta' Adi isameM rekhAMkita zabdoM se spaSTa hai ki devATavI kevala zandoM ko hama droNamukha ke vizeSaNa hI mAna sakate haiN| narmadA nadI ke dakSiNa taTa para sthita mahAn aTavI kA nAma vargATavI-DaoN. nemicandra ne 'durgATavI' kA artha 'parvata thaa| usI devATavI meM narmadA ke nikaTa vidhyagiri ke pAdApara rahane vAlA grAma' kara DAlA hai jo vAstava meM pichale sanna pradeza meM eNikA nAma kI eka mahAtApasI rahatI thii| zabda kA artha hai| aTavI zabda vana pradeza ke lie aura kabhI yaha dhyAna dene yogya hai ki yaha pradeza bhI 'pAdAsanna, hai kabhI vana pradeza meM rahane vAle jana samUha ke lie, azoka 'adrirUr3ha' yA 'nigopari' nhiiN| kI dharmalipiyoM meM prayukta hai| samudragupta kI prayAga kI zrI haribhadrasUri ke grantha sAhitya aura darzana ke kSetra prakhyAta prazasti meM aTavi meM rahane vAloM ke lie 'pATavika' meM anupama haiM / AThavIM zatAbdI ke bhAratIya dhArmika, bauddhika zabda hai| durgATavI kevala eka aTavi vizeSa hai jisameM AvA- aura sAmAjika jIvana ko samajhane ke lie unake graMthoM kA gamana atyanta kaThina rahA hogaa| durga zabda ke isa prayoga samyak adhyayana aura manana kI atyanta AvazyakatA hai| ke lie dekheM : haribhadra eka yuga-pravartaka hai| prabhu tere darasaNa kI balihArI // Teka // niravikAra sukhakAra anUpama koTi candra duti dhaarii||1|| bhava-dadhi pAra bhaye yAhI te ye nizca ura dhaarii| 'rUpa' kahai bhava-bhava jAcata hU~ pAUM saraNa tihArI // 2 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna vilakSaNa jina bimba lekhaka-zrI nIraja jaina isa mahAdeza meM pracalita aneka dharmoM meM paraspara jo cihna aMkita hai, donoM mora do kamalapuSpa bane haiM jinake sAmya aura samanvaya prArambha se hI rahA hai usake aneka Upara 22+22 iMca kI padmAsana zrIvatsa cihnAMkita bhagaudAharaNa prAyaH sabhI dharmoM ke zAstroM, stotroM tathA kriyA- vAna AdinAtha kI manojJa mUrti hai| kalApa meM bahutAyata se prApta hote hI haiM para isa prakAra ke isa mUrti kI sundara jaTAoM kA advitIya saMyojana hI sAmya evaM samanvaya kA citraNa mUrta rUpa meM bhI yatra tatra isakI vizeSatA hai| yahAM kezarAzi kA saMyojana sIrA dikhAI de jAtA hai aura usase hamArI saikar3o-hajAroM varSa pahAr3a kI guphA meM sthita jaina pratimAoM kI taraha prArambha prAcIna sarala-sAmAjika evaM udAra dhArmika dRSTi kA patA hotA hai tathA Upara jaTAoM kA bahuta kalAtmaka guMthana karake calatA hai| kalAkAra ne spaSTa hI bhumarA ke ekamukha ziva yA nacanA purAtattva vizeSajJa tathA paryaTaka zrI muni kAntisAgara ne ke caturmukha ziva kI jaTAoM kI pratikRti prastuta karane kA "khaNDaharoM kA vaibhava" meM eka aise pASANa khaNDa kA ullekha prayAsa kiyA hai / ina donoM ziva mUrtiyoM kI jaTAmoM se isa kiyA haiM jisameM eka sAtha ziva aura bhagavAna Adi nAtha jaTA-jUTa saMyojana kA sAmya itanA spaSTa hai ki kalAkAra kA aMkana kiyA huA unheM milA thA / kI isa adbhuta preraNA kA srota ujAgara ho uThA hai / jaTAoM purAtatva darzana kI lAlasA meM bhramaNa karate hue mujhe kI tIna tIna alakeM kAnoM ke pIche se pAkara kandhoM para bhI kucha aisI vilakSaNa pratimAnoM kA darzana karane kA laharAtI dikhAI gaI haiM aura zeSa jaTAeM pITha kI ora saubhAgya prApta huA hai jinheM dekhakara usa yuga kI vaicArika jhUlatI calI gaI haiM tIrthaMkara pratimAoM meM isa prakAra kA saralatA aura dhArmika udAratA para garva karane kA mana ho kezarAzi-saMyojana nizcita hI adyAvadhi anupalabdha hai| uThatA hai| aisI mUrtiyoM meM se tIna kI carcA meM isa lekha meM mUrti ke pArzva bhAga meM gomukha yakSa aura devI cakrezvarI kara rahA huuN| kA spaSTa aMkana hai| prabhAmaNDala meM kamala kI prAkRti dikhAI do pratimAeM pannA jile ke siddhanAtha nAmaka sthAna se gaI hai jisake donoM ora hAtha meM puSpamAla lie ur3ate hue kucha samaya pUrva lAkara salehA ke jaina mandira meM rakha dI gaI vidyAdhara aMkita haiN| ina vidyAdharoM kA avalambana lekara hai| yaha siddhanAtha avazya hI kabhI jaina kendra rahA hogA sthita kI gaI caukI para donoM ora se eka eka hAthI sUMDa meM jaisA ki usa sthAna ke nAma se aura ina manohara savizeSa ghaTa lekara bhagavAna kA abhiSeka karate hue dikhAe gae haiN| mUrtiyoM se spaSTa ho jAtA hai| isa sthala para khoja kiye jAne hAthiyoM ke zarIra kI maror3a tathA ghaToM kI sthiti sundara kI AvazyakatA hai| mUrtiyoM kA vivaraNa isa prakAra hai:- bana par3I hai| ina hAthiyoM ke bIca meM eka sundara chatra kA bhI AdinAtha ke gUMthe hue jaTA jUTa aMkana hai jise trailokyanAtha kI tInaloka-paramezvaratA batAne yaha 27 iMca caur3e aura 40 iMca U~ce pASANa phalaka ke abhiprAya se tIna bhAgoM meM pradarzita kiyA gayA hai| para yugAdi deva kI padmAsanastha pratimA hai / nIce siMhAsana meM mahezvara kA tIsarA netra yugAdideva ke mastaka para donoM mora do vahirmukha siMha aura bIca meM dharmacakra kA aMkana isI mandira meM siddhanAtha se hI lAI gaI yaha eka aura hai| yaha dharmacakra buddha zilpa kI pratikRti hai tathA guptakAla pratimA hai jisakA prAkAra 14418 iMca hai| bhagavAna kI pratimAoM meM adhikatara pAyA jAtA haiN| madhya kAlIna AdinAtha kI yaha pratimA-vRSabha-cihnAMkita hai| yadyapi mUrtiyoM meM isakA aMkana yadA kadA hI huA hai| pIThikA ke isakA keza-saMyojana sAdhAraNa gucchakoM ke mAdhyama se darzAyA Upara se jhUlatI huI jhAlara para puSpamAla bhaura vRSabha kA gayA hai parantu kaMdhepara jaTAmoM kA aMkana darzanIya hai| isa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 14 vaha sahaja hI umA mahezvara kI bhrAnti kA kAraNa bana jAtA hai, deva mUrti caturbhuja hai jisake eka dAhine hAtha meM trizUla hai tathA dUsarA hAtha nIce ghuTane para rakhA hai| vAya ora eka hAtha meM sambhavata: nAga aMkita hai tathA dUsare hAtha meM devI pratimA ke unnata yakSa bhAga ko AveSThita kara rakhA hai| nAmAGgI devI mUrti do bhujA dhAriNI hai jisakA dAhinA hAtha devatA ke kaMdhe para avalambana bhAva se par3A hai tathA bAyeM hAtha meM sambhavata: pArijAta rahA hogA, jo khaMDita hai| 122 mUrti kI hI vizeSatAe~ barabasa darzaka kA dhyAna apanI mora prAkaSita kara letI haiN| prathama to isakA pRSThabhAga kA phalaka pRthak sA dikhAI detA hai aura samUcI mUrti lAse ubhAra ke sAtha caturdika darzanIya (phora DAyamenzana) bana gaI hai| dUsare isa bhavya pratimA ke unnata lalATa para bIcoM bIca tIsarA netra bar3I daci evaM sundaratA ke sAtha aMkita hai| Upara ullikhita bhumarA kA nirmANa bhAra ziva yA vAkATaka kAla meM ( guptakAla ke pUrva ) huA thaa| nacanA ke caturmukha ziva guptakAla kI dharohara hai tathA sIrA pahAr3a kA jaina sthApatya inakA samakAlIna hai| ina AdhAroM para tathA uparokta donoM mUrtiyoM kI savizeSa aMkana paddhati ke avalokana se bhI ina pratimAoM kA nirmANa-kAla nirvivAda rUpeNa guptakAla ThaharatA hai| jaina sthApatya ke ye donoM bilakSaNa prastara khaNDa mahatvapUrNa hai / anamola haiM / torthaMkara ke sAnnidhya meM umA mahezvara brahmA aura kArtikeya rai jile ke gur3ha nAmaka sthAna meM mujhe kucha mahattvapUrNa kalAvazeSoM kA patA milA thaa| vahA~ jAne para do do vizAla jaina pratimAe~ eka kayotsarga ghAsana sAr3he cha phuTa U~cI tathA dUsarI padmAsana sAr3he tIna phuTa U~cI mujhe prApta bhI huIM, jo lAkara satanA ke samIpa rAmavana ke tulasI saMgrAhalaya meM sthApita kara dI gaI hai, unakA varNana pRthak kisI lekha meM karUMgA, yahA~ to carcA kA viSaya vaha pUrvazruta adbhuta pratimA hai jisane mujhe Azcarya meM DAla diyA hai, isa mUrti ke vizAla parikara kA kA saMdarbha samabha meM maiM abhI bhI asamartha hU~ bhaura usa viSaya ke vidvAnoM kA sahArA isa dizA meM cAhatA hU~ / gur3ha meM zaMkara jI ke maMdira ke prAMgana meM pUrvI dIvAla para lagI huI yaha adbhuta pratimA kevala eka phuTa caur3I aura Der3a phUTa U~cI hai, sabase nIce vRSabha ( jozaMkara aura donoM kI pratimAoM kA lakSaNa hai), uThatA hudhA dikhAI de rahA hai, isI ke hI sAmAnAntara mUrti ke dAhinI mora sundara mayUra para ghAsIna eka mAnavAkRti 'kita hai, ina donoM ne sihAsana kA rUpa nirmita kara diyA hai jisake pAva bhAga meM cAmaradhArI pakSa yakSaNI dRSTavya haiN| sihAsana ke Upara manohArI deva yugala kA aMkana hai kA anurodha karatA hU~ / isake pazcAt hI isa mUrti kI vilakSaNatA prArambha hotI hai| deva yugala meM zIrSa bhAga para pRthak pRthak nAga phaNA vali darzAyI gaI haiM, jisameM devatA ke Upara eka dAr3hI dhArI caturmukha mUrti aMkita hai tathA devI pratimA ke Upara vAle phaNa para caspaSTa sI mAnavAkRti dikhAI detI hai una donoM ke bIca meM phaNAvali ke samAsa para, sAr3he tIna iMba U~cI sundara, spaSTa aura bar3I pyArI tIrthaGkara pratimA utkIrNa hai / isa prakAra yaha phalaka yadyapi nizcita hI jaina kalAvazeSa hai tathApi hindU mUrti vidhAna kI dRSTi se isameM vRSabhAsIna trisUladhArI zaMkara aura unakI arddhAGginI pArvatI, mayUra prAtIna kumAra kArtikeya tathA caturmukha brahmA kA spaSTa aMkana dRSTigocara hotA hai / kalA kI dRSTi se mUrti kA nirmANa bhAThavIM sadI se pUrva evaM gyArahavIM sadI ke bAda kA nahIM hai / gyArahaveM tIrthakara yanAtha ke parikara se isa mUrti kA kucha sAmya baiThatA hai / yathA garur3a yA mayUra unakA lakSaNa hai| unake zAsana deva kI saMjJA Izvara hai jo caturbhuja hai tathA vRSabhAsIna hai| usake hAthoM me abhaya mudrA, trizUla vetasa aura kaTaka hote haiN| gaurI unakI zAsana devI kA nAma hai aura vaha bhI caturbhujI evaM vRSabhAsIna hotI hai / usake hAthoM meM kalaza aura daNDa tathA abhaya aura varada mudrAeM hotI hai| isa prakAra isa mUrti ko bhagavAna zreyAMza nAtha kI pratimA mAnanA yukti saMgata ho sakatA hai parantu yaha tabhI saMbhava hai jaba mayUra para bhAsIna mAnavAkRti tathA deva yugala para aMkita phaNAvali aura caturmukha denAkRti kI upasthiti kA kucha samAdhAna ho sake / maiM jijJAsu bhAva se purAtattvajJa vidvAnoM evaM jaina tathA hindU mUrtizAstra ke jAnakAroM se yaha samAdhAna prastuta karane Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina apamraza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva lekhaka- premasAgara bana (gatAMka se Age) prAtmA ko aneka nAmoM se pukAra kara use amUrta, jisane narasiMha kA rUpa dhAraNa karake hiraNyakazyapa ko mArA alakSya, ajara amara ghoSita karane vAlI jaina-paramparA aura arjuna kA ratha hA~ka kara kauravoM kA vinAza kiyA, ati prAcIna hai| prAcArya-mAnatuMga ne 'bhaktAmara stotra' meM apitu vaha jo samUce saMsAra meM phailA hai aura saba padArthoM jinendra ko buddha kahA, kintu vaha buddha nahIM jisane kapila- ko hastAmalakavat dekhatA hai| unakA brahmA 'kSuttaSNArAga vastu meM rAjA zuddhodana ke ghara janma liyA thA, apitu vaha rahita' thA, urvazI ke moha-jAla meM phaMsane vAlA nhiiN|' jo 'vibudhAcitabuddhibodhAt buddha haiN| unhoMne zaMkara bhI anta meM jinendra kA rUpa batAte hue prakalaMkadeva ne likhAkahA kintu zaMkara se unakA tAtparya 'zaM' karane vAle se thA, jisake mAyA nahIM, jaTA nahIM, kapAla nahIM, mukuTa pralayaGkArI zaMkara se nhiiN| unakA jinendra dhAtA bhI yA nahIM, mAthe para candra nahIM, gale meM muNDamAla nahIM, kintu 'zivamArgavidhevidhAnAt' hone se dhAtA thaa| saba hAtha meM khaTvAGga nahIM, bhayaMkara mukha nahIM, kAma-vikAra puruSoM meM uttama hone se hI unakA bhagavAna puruSottama thaa|' nahIM, baila nahIM, gIta-nRtyAdi nahIM, jo karmarUpa aMjana se prAcArya bhaTTAkalaMka ne akalaMka-stotra meM aise hI vicAra rahita niraMjana hai, jisakA sUkSma jJAna sarvatra vyApta hai|' vyakta kiye haiN| arthAt unhoMne bhI jinendra ko zaMkara, jo sabakA hitakArI hai, usa deva ke vacana virodha rahita, viSNu aura brahmA kahA, kintu unakA zaMkara 'zaM' karane vAlA anupama aura nirdoSa haiN| vaha rAga-dveSa Adi saba doSoM se thA, pralaya karane vAlA nahIM / unakA viSNu vaha nahIM thA rahita haiN| aisA deva pUjA karane yogya hai, phira bhale hI vaha 1. kabIra granthAvalI, 327vAM pd| buddha ho, varddhamAna ho, brahmA ho, viSNu yA ziva ho / 2. nija pada rame rAma so kahie, rahima kare rahemAna rii| 5. yatnAdyena vidAritaM kararuherdaityendravakSaHsthalam / karaze karma kAna so kahiye, mahAdeva nirvANa rii|| sArathyena dhanaJjayasya samare yo'mArayatkauravAn / / parase rUpa pArasa so kahie, brahma cinhe so brahma rii| nAsau viSNuranekakAlaviSayaM yajjJAnamavyAhatam / iha vidhi sAdho pApa mAnandaghana, cetanamaya niHkarma rii| vizvaM vyApya vijRmbhate sa tu mahAviSNuH sadeSTo mm|3| AnaMdaghana padasaMgraha, adhyAtmajJAnaprasAraka maNDala, 6. urvazyAmudapAdi rAgabahulaM ceto yadIyaM punaH / bambaI, pada 67vaaN| pAtrIdaNDakamaNDaluprabhRtayo yasyAkRtArthasthitim / / 3. buddhastvameva vibudhAcitabuddhibodhA-, prAvirbhAvayituM bhavanti sa kathaM brahmA bhavenmAdRzAm / tvaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkaratvAt / kSuttRSNAzramarAgarogarahito brahmA kRtArtho'stu naH / / 4 / / dhAtAsi dhIra ! zivamArgavidhevidhAnAd-, 7. mAyA nAsti jaTAkapAlamukuTaM candro na mUrbAvalI, vyaktaM tvameva bhagavanpuruSottamo'si // khaTvAMgaM na ca vAsukina ca dhanuH zUlaM na copramukhaM / bhaktAmarastotra, 25vA padya / kAmo yasya na kAminI na ca vRSo gItaM na nRtyaM punaH, 4. so'yaM kiM mama zaMkaro bhayatRSAroSAtimohakSayaM / so'smAnyAtu niraMjano jinapatiH sarvatra sUkSmaH kRtvA yaH sa tu sarvavittanubhRtAM kSemakaraH zaMkaraH // 2 // zivaH // 10 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta barSa 15 prAcArya yogIndu ne isa paramparA kA yathAvat pAlana hai| apabhraMza sAhitya meM paramAtmA ke jisa paryAyavAcI kiyaa| unhoMne likhA ki-paramAtmA ko hari, hara, brahmA, zabda kA sabase adhika prayoga kiyA gayA, vaha hai 'niraMjana' buddha jo cAhe so kaho, kintu paramAtmA tabhI hai jaba vaha zabda / yogIndu ne niraMjana kI paribhASA likhI hai, jisakA parama pAtmA ho / ' parama prAtmA vaha hai jo na gaura ho na vivecana pichale pRSThoM para ho cukA haiM / yogIndu ne yogasAra kRSNa ho, na sUkSma ho na sthUla ho, na paNDita ho na mUrkha ho, meM bhI paramAtmA ke niSkala, zuddha, jina, viSNu, buddha, ziva na Izvara ho na niHsva ho, na taruNa ho na vRddha ho| ina Adi aneka nAma diye haiN| tAtparya vahAM bhI yaha hI hai ki sabase pare ho Upara ho, mUttivihIna ho, amana ho, pranindriya paramAtmA ko kisI nAma se pukAro kintu vaha hai niraMjana ho, paramAnanda svabhAva ho, nitya ho, niraMjana ho, jo karmoM rUpa hii| mahAtmA grAnandatilaka ne use hari, hara brahmA se chuTakArA pAkara jJAnamaya bana gayA ho, jo cinmAtra ho, khaa| kintu sAtha hI yaha bhI likhA ki vaha mana aura tribhuvana jisakI vandanA karatA ho|' use siddha bhI kahate buddhi se alakSya hai| sparza, rasa, gandha se bAhya hai aura haiM, siddha vaha hai jisane siddhi prApta kara lI ho / siddhi kA zarIra se rahita hai| yogIndu-jaisI hI bAta hai| artha hai nirvANa / nirvANa karmoM se chUTI vizuddha AtmA kaha- jo paramAtmA nirAkAra hai, amUrta hai, alakSya hai, usakI lAtI hai| aisI AtmA meM sampUrNa lokAloka ko dekhatA bhakti kisa prakAra sambhava hai ? mana ko cAroM ora se haTA humA siddha ThaharatA hai| siddha aura brahma ke svarUpa meM koI kara, use deha-devAlaya meM basane vAle brahma meM tallIna karanA, antara nahIM hai| paramAtmA ko ziva bhI kahate haiN| ziva brahma se prema karanA aura brahma kA nAma lenA yadi bhakti hai, vaha hai jo na jIrNa hotA hai, na maratA hai aura na utpanna to vaha bhakti kabIra ne kI aura unase bhI pUrva jana bhaktoM hotA hai, jo sabake pare hai, ananta jJAnamaya hai, tribhuvana kA ne| unhoMne kisI uddezya ko pUrA karane ke lie apane mana ko svAmI hai, nirdhAnta hai| tIna loka tathA tIna kAla kI brahma meM samapita nahIM kiyA-unakA samarpaNa bilA zarta vastuoM ko nitya jAnatA hai| vaha sadaiva zAnta svarUpa rahatA thaa| unakA prema bhI ahetuka thaa| umameM laukika athavA pAralaukika kisI prakAra kA svArtha nahIM thA kabIra jaisA 1. jo paramappau parama-pau hari haru baMbhu vi buddh| bilA zarta prAtma samarpaNa-maguNa paramparA meM to dUra nirguNaparama-payAsu bhaNaMti muNi so jiNa-deu visuddha // - paramAtmaprakAza, 2 / 200, pRSTha 337 / / / 5. jarai Na marai Na saMbhavai jo pari ko vi aNaMtu / tihuvaNasAmiu NANamau so sivadeu NibhaMtu / / 2. appA gorau kiNTha Na vi appA rattu Na hoi / pAhuDa-dohA, 54vA dohA, pR0 16 / appA suhamu vi thUlu Na vi NANiu jANe joi|| 6. jo Niya-bhAu Na pariharai, jo para bhAu Na lei / appA paMDiu mukkhu Navi Navi Isaru Navi NIsu / jANai sayalu vi Niccu para, so siu saMtu hvei|| taruNau bUDhau bAlu Navi aNNu vi kamma-visesu // paramAtma prakAza, 1218, pR0 27 / paramAtmaprakAza, 186, 61, 5060, 64 / 7. Nimmalu Nikkalu suddha jiNu viNhu buddha siva saMtu / 3. pramaNu praNidiu NANamau mutti-virahiu cimittu / so paramappA jiNa-bhaNiu ehau jANi nnibhNtu|| mappA iMdiya-visau Navi lakkhaNu eDDa Niruttu / / yogasAra, havA~ dohA, pR0 373 / mutti-vihUNau NANamau paramANaMda-sahAu / 8. harihara baMbhu vi siva NahI maNu buddhi lakkhiuM Na jaaii| Niyami joiya pappu muNi Niccu NiraMjaNu bhAu / / madhya zarIra haM so basai aNaMdA lIjai guruhiM pasAI / / paramAtmaprakAza, 1331, 2 / 18, pR0 37, 147 / pharasarasagaMdhabAhirau svavihUNau soii| 4. jehau Nimmalu NANamau, siddhihi Nivasai deu / jIva sarIrahaM bhiNNu kari aNaMdA sadguru jANai soI / / tehau Nivasai baMbhu paru dehahaM maM kari bheu / Amera zAstra bhaNDAra kI 'pANaMdA' kI hastalikhita paramAtmaprakAza, 1126, pR0 33 / prati, 18, 16 padya / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kira dhArA ke bhI anya kaviyoM meM na bana pdd'aa| unhoMne kahA - isa mana ko bismila karake, saMsAra se haTA karake, nirAkAra brahma ke darzana karUM / kintu yaha mArga AsAna nahIM hai| isa para calane vAle ko sira denA par3atA hai| yadi vaha aisA na karegA to usa para aMgAre dahakAye jaayNge|' isa saba kA tAtparya hai ki sabhI sAsArika sukha-suvidhAoM kI bali dekara mana ko brahma meM lIna karanA cAhie, anyathA vikRta vizva meM pha~se rahane ke kAraNa use nArakIya duHkha jhelane hoge| brahma meM mana samo dene se malImasa svataH hI raha jAyagA chUTa jAyagA / aisA nahIM hai ki hamane mana diyA to brahma ne pvitrtaa| kabIra meM lena-dena vAlI bAta nahIM thii| kabIra ne aisI zarta kabhI nahIM lgaaii| "mana dIyA mana pAiye, mana bina mana nahi hoi" meM kevala mana ke unmukha hone kI bAta hai, zarta kI nhiiN| mana ko saMsAra se unamana karake niraMjana meM khapAnA mUlAdhAra hai / jaina ' kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva bilA zataM mana ko niraJjana meM lagAne kI bAta jaisI jaina paramparA meM dekhI jAtI hai, anyatra nahIM / jaina siddhAMta ke anusAra zarta kA nibhAva nahIM ho sakatA / jaina bhakta jisa brahma kI ArAdhanA karatA hai, usame kartRtva zakti nahIM hai / vaha vizva kA niyantA nahIM hai / use kisI kI pUjA aura nindA se koI tAtparya nahIM hai| phira bhI usake guNoM kA smaraNa citta ko pavitra banAtA hai-pApoM ko dUra karatA hai / 3 brahma ke kucha na karate hue bhI, usake smaraNa mAtra se hI pavitratA milatI hai aura usase zubha karma baMdhate 1. isa mana ko vizamala karoM, dIThA karau pradITha / je sira rAkhau prApaNAM, to para sirija aMgITha // kabIra- sAkhI - sudhA, mana ko aMga, chaThA dohA / 2. mana dIyA~ mana pAie, mana bina mana nahIM hoi / mana unamana uhA aMDa jyU, anala akAsA~ joi // dekhie vahI, 6 vAM dohA / 3. na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivaantre| tathApi te puNyaguNasmUtirnaH punAti cittaM duritAJjanebhyaH // prAcArya samantabhadra, svayambhUstotra, 1212 195 haiM, jo ihalaukika aura pAralaukika donoM hI prakAra kI vibhUti dene meM samartha haiM / isa bhAMti jainabhakta ke brahma meM kevala preraNA dene vAlA kartRtva hotA hai / arthAt usake mUka dhaura dhakartA vyaktitva meM itanI tAkata hotI hai, jisake smaraNa yA darzana mAtra se bhakta ko vaha saba kucha svataH hI mila jAtA hai| jisakI use dhAkAMkSA rahatI hai| kintu bhakta prAkAMkSA rahita hotA hai / niSkAma hotA hai / kucha na dene vAle kA darzanAkAMkSI niSkAma hogA hI yaha satya hai| kintu use brahma ko dekhane kI icchA to rahatI hai| vaha sAMsArika icchA meM na ginI jAne ke kAraNa 'kAmanA' nahIM kahalAyegI dharma yaha hai ki pahale to jainabhakta ke niSkAma hone se hI zarta vAlI bAta nahIM Tika pAyagI, phira yadi TikAyI bhI jAye to kisake sahAre ? jo saba kucha bhA kara mokSa meM jA virAjA ho, use tumhAre bhale-bure se kyA tAtparya / usake pAsa apane guNa haiM, unheM tuma cAho to prApta kara lo ve tumhAre pAsa bhI hai-chipe par3e haiM, DhUMDha lo| arthAt zarta ko kahIM sthAna nahIM / eka jaina bhavata ne khoja kara likhA ---- "tuma prabhu kahiyata dIna dayAlu, Apana jAi mukati meM baiThe, hama ju rulata jagajAla / " jaina brahma kyA kare, jaba unase vidita hai ki usane tumheM jagajAla meM nahIM rulAyA, phira use jaga-jAla se na nikAlane kA upAlambha mizrA-janya hai / tuma svaya jaga-jAla meM rule, svayaM niklo| ve loga nikalane kI preraNA de sakate hai jo nikala cuke hai| isake atirikta kucha nahIM batAiye aisoM se dhApa kyA zarta lagAyeMge to zarta kA mUla hI jaina paramparA meM nahIM hai / isake viparIta jo apane mana ko bilA dAtaM niHsvArtha bhAva se brahma meM kendrita karatA hai, vaha bhI vaisA hI ho jAtA hai / pichale pRSThoM me paramAnanda, anantasukha aura paramagati pAne kI bAta likhI hai, vaha mana ko paramAtmA meM dhyAnastha karane se hI to sambhava huA thA / paramAtmA paramAnanda kA hI banA hai| vaha usakA svarUpa hai| yogIndu ne yahA~ taka 1. dekhie dyAnata-padasaMgraha, kalakattA, 67 vAM pada, pRSTha 28 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 likhA ki jo paramAtmA hai, vaha dhyAna kA viSaya hogA hii|" yogIvRnda bhI usa jJAnamaya paramAtmA kA dhyAna lagAte haiM / * dhyAna ke binA to hari-hara bhI apane hI andara rahane vAle brahma ko nahIM dekha pAte / kabIra kI bhA~ti hI yogIndu ne likhA thA ki anya saba parabhAvoM ko chor3akara he jIva ! apanI AtmA kI hI bhAvanA kro| vaha AtmA jo ATha karma aura saba doSoM se rahita hai tathA darzana-jJAna aura cAritra se yukta hai| usakA dhyAna karane se eka kSaNa meM svataH hI paramapada mila jAtA hai| pAhur3a dohA meM jilA hai ki yogiyoM ko usa paramAtmA kA dhyAna karanA cAhie jo trailokya kA sAra hai| unhoMne unako mUr3ha kahA jo jagatilaka prAtmA ko chor3akara anya kisI kA dhyAna karate haiM / marakata maNi ko pahacAnane ke uparAnta kAMca kI kyA gaNanA rahatI hai / " zrAtmadeva kI bhAvanA se pApa eka kSaNa meM naSTa ho jAte haiN| sUrya eka nimeSa meM andhakAra ke samUha kA vinAza kara detA hai| unake anusAra jo parama niraMjanadeva ko namaskAra karatA hai, vaha paramAtmA ho jAtA hai| jo 1. eryAha juttau lakkhaNahi~, jo para Nikkalu deu / so tahiM Nivasa parama-para, jo tailoyaha~ bheu // paramAtmaprakAza, 1125, pR0 32 2. jodaya - vidahi NAgamau, jo bhAijjada bheTha / mokkhaha~ kAraNi praNavarau, so paramappau deu // vahI, 1039, 043. 3. appA mellivi NANamau, bhraSNu parAyau bhAu / so khaMDeviNu jIva tuhu~ bhAvahi zrappa sahAu // bhaTTha kamma bAhirau, sayalahaM dosahaM catu daMsaNa- gANa-caritamaGa, bhappA bhAvi mistu // vahI, 1 74, 75, pR0 80, 81. 4. dhappA bhAyahi Nimmalau, ki bahue~ praSyeNa / jo kArya parama-para, sambhai ekka-khaNeNa // vahI, 1167, pR0 101. 5. appA millivi jagatilau, mUDha ma jhAyahi bhaNNu / ji maragaja pariyANiya, tahU ki kaba gaNNu // 71 // 6. appAeva vibhAvayaha, NAsada pATha khaNeNa / sUru viSaNAsaha timirahara, ekkallaDa, NimiseNa // 75 // 7. paramaNiraMjaNu jo Navai, so paramappau hoi // 77 // varSa 15 azarIrI kA saMdhAna karatA hai, vahI saccA dhanurdhArI hai|" mahAtmA grAnandatilaka ne likhA hai, "paramappau jo bhAvaI so sAcca vivahA"" arthAt jo paramAtmA kA dhyAna karatA hai, vaha hI saccA vyavahAra hai / jahA~ taka mahetuka prema kA sambandha hai, vaha bhI jainaparamparA meM hI adhika khapatA hai / jo vItarAgI hai vaha rAga ko pasanda na kregaa| kintu jaina bhakta usakI vItarAgatA para rIjha kara hI bhakti karatA hai| vItarAgI se rAga karane vAle ke hRdaya meM pratIkAra svarUpa prema pAne ko AkAMkSA na rahI hogI, yaha satya hai / kintu jaina ho yA ajaina eka premI apane dila kA kyA kare? bhagavAna cAhe nirmohI ho yA nirguNa yA zUnya -sanehI, jaba usase prema kiyA hai to premI kA hRdaya usake sAtha rabhasa prAliMgana ko macalegA hI / kabIra bAda meM macalA, muni rAmasiMha kA mana pahale hI macala cukA thA / jaina AcAryoM ne siddhAnta kI dRSTi se likhA hai ki yaha macalana burI nahIM; acchI hotI hai| bhagavAna ke prati kiyA gayA rAga pApa ke bandha kA kAraNa nahIM banatA / isI kAraNa to jisa bhAMti kabIradAsa kI AtmA piyamilana ke lie becaina huI, priya zrAgamana ke lie sacinta banI, usI bhA~ti muni rAmasiha kI AtmA ne apanI sakhI se kahA thA--priyatama ko pAMca (indriyoM) ke bAhara sneha laga gayA hai, ataH aisA pratIta hotA hai ki usakA Agamana nahIM hogA / * priya grAgamana ke lie donoM kI becainIsamAna hai| donoM kA sandeha samAna hai| donoM kI cintA samAna hai| kabIra kA prema ahetuka na banatA yadi una para kevala rAmAnandI bhakti kA prabhAva hotA - unheM vaha yogadhArA bhI janma se milI thI, jisameM phakkar3atA thI aura mastI bhI / usa yogadhArA meM jo mahetuka vAlA puTa thA vaha avazya hI . 1. sarIrahaM saMdhANu kiu so ghANukku Niruttu // 121 // 2. dekhie 'gaMdA' kI hastalikhita prati 24 vAM padma / 3. devagurummiya bhatto sAhammiya saMjudesu aNuratto / sammatamujvahaMto bhANaramro hoda joI so / bhAcArya kundakunda, mokSapAhUda, 52vIM gaayaa| 4. paMcahi bAhiru mehaDau hali sahi laggu piyastha / tAsu na dIsaha bhAgamaNu jo khalu miliu parassa // pAhuDa-dohA, 45 dohA / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina apana' kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva jaina paramparA se-jAne yA anajAne kaise hI mAyA hogaa| 'bhaiyA' kA pati kahIM bhaTaka gayA hai to vaha dularAte hue kahate maiM nAtha-sampradAya ko aneka sampradAyoM kA saMkalana kaha cukA haiM, "he lAla ! tuma kisake sAtha lage phirate ho tuma apane huuN| jainoM meM yoga vAlI bAta adhika thii| isIlie ahe- mahala meM kyoM nahIM pAte, vahA~ dayA, kSamA, samatA paura tukatA bhI adhika thii| zAnti jaisI sundara ramaNiyAM tumhArI sevA meM khar3I huI haiN| ahetuka prema kA nirvAha hindI ke jaina kaviyoM ne khUba eka se eka anupama rUpa vAlI haiN|"' dularAnA saphala humA kiyaa| patnI piya ke viyoga meM isa bhAMti tar3apha rahI hai jaise piya ghara vApisa mA gayA, to sumati kI prasannatA kA jala ke binA mchlii| usake hRdaya meM pati se milane kA ThikAnA na rahA / vaha piya ke sAtha paramAnanda kI anubhUti cAva nirantara bar3ha rahA hai| vaha apanI samatA nAma sakhI meM DUba gaI / mahAtmA mAnandaghana kI suhAgina nArI ke pati se kahatI hai ki pati ke darzana pAkara maiM usameM isa taraha magna bhI lambI pratIkSA ke bAda svayaM mA gae haiN| usakI prasaho jAU~gI, jaise bUMda dariyA meM samA jAtI hai| maiM apanapA nnatA agAdha hai| usane isa upalakSa meM zrRMgAra kiyA khokara piya se milUMgI, jaise polA gala kara pAnI ho jAtA hai| sahaja svabhAva kI cUr3iyAM aura sthiratA kA kaMgana hai| aura jaba pati use milA, to rabhasa prAliMgana kauna pahanA hai, dhyAnarUpI urvazI ko ura meM dhAraNa kiyA hai, sUrata kahe, ekameka hue binA caina na pdd'aa| una donoM ke 'eka- ke siMdUra se mAMga sajAyI hai, nirati kI veNI ko AkarSaka meka' ko lekara banArasIdAsa ne likhA-vaha karatUti hai DhaMga se gUMthA hai aura bhakti kI mahaMdI racAI hai|' aura piya kartA, vaha sukha-sIva hai aura piya sukha-sAgara, vaha zivaramaNI kumArI hai| kuMpAriyoM ke vivAha hote hI ziva-nIva hai aura piya zivamandira, vaha sarasvatI hai aura haiN| ziva ramaNI kA vivAha tIrthakara zAntinAtha (16veM piya brahmA, vaha kamalA hai aura piya mAdhava, vaha bhavAnI hai tIrthaMkara) ke sAtha hone vAlA hai| abhI vivAha maNDapa meM aura piya zaMkara, vaha jinavAraNI hai aura pati jinendra / dulahA nahIM A pAyA hai, kintu vadhU kI utsukatA dabatI nahIM aura vaha apane mana-bhAye ke abhI taka na Ane se 1. maiM virahina piya ke AdhIna / utpanna huI becainI sakhI para prakaTa kara detI hai| usakA yoM tar3apho jyoM jala bina mIna // 3 // kathana hai ki usakA pati mukha-kanda candra ke samAna hai tabhI adhyAtma gIta, banArasIvilAsa / to usakA mana-udadhi Ananda se Andolita ho uThA hai 2. hohu~ magana maiM darasana pAya, jyoM dariyA meM bUda smaay| 1. kahA~ kahA~ kauna saMga lAge hI phirata lAla, piya koM milau apanapo khoya, Avo kyoM na pAja tuma jJAna ke mahala meN| olA gala pANI jyoM hoya // naka hU viloki dekho antara sudRSTi setI, dekhie vahI, 6 vA padya, pR0 160 / kaisI kaisI nIkI nAri ThAr3I hai Tahala meM / 3. piya mo karatA maiM karatUti, eka te eka banI sundara surUpa ghanI, piya jJAnI maiM jJAnavibhUti / upamA na jAya ganI vAma kI cahala meM // 27 // piya sukhasAgara maiM sukhasIva, bhaiyA bhagavatIdAsa, zata aSTottarI, brahmavilAsa, piya ziva mandira meM ziva nIva / 2. sahaja subhAva cUriyA~ penI, thiratA kaMgana bhArI, piya brahmA maiM sarasvati nAma, dhyAna urabasI ura meM rAkhI, piya guna mAla prdhaarii| piya mAdhava maiM kamalA nAma / surata siMdUra mAMga raMga rAtI, nirate benI samArI, piya zaMkara maiM devi bhavAni, upajI jyota udyota ghaTa tribhuvana, pArasI kevala kaarii| piya jinavara maiM kevala vAni // mahiMdI bhakti raMga kI rAMcI, bhAva aMjana sukhkaarii| dekhie vahIM, pR0 161 / Anandaghana pada saMgraha, 20vAM pada Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 aura usake netra cakora sukha kA anubhava kara rahe haiN|" yaha saca hai ki abhI use dhAnanda ho rahA hai, kintu jaba pati se milane jAyagI to mAnanda ke sAtha-sAtha bhaya bhI utpanna hogaa| pati anajAnA hai, dhanajAne se milane meM bhaya to hai| hI kavIra kI nAvikA kA~pa rahI hai-parahara kampe vAlA jIva, nA jAne kyA karasI pIva jAyasI kI nAyikA ghabar3A rahI hai-dhanacinha piu kAMpe mana mAhI kA maiM kahana- gahaba jI bA~hoM / isI prakAra banArasIdAsa kI nava-yauvanA bhI bhar3abhar3A gaI hai-bAlama tu tana citavana gAgara phUTi / carA gau phaharAya sarama ga~ chUTi / isa vivecana se siddha hai ki nirgunie santoM ke ahetuka prema para sUphiyoM kA nahIM apitu usa samaya dhArA kA prabhAva thA jo kabIra se zatAbdiyoM pUrva calI bhA rahI thii| jainasAhitya meM sataguru pUrNa rUpa se pratiSThita hai / usakI mahimA yahA~ taka bar3hI ki 'paMcaparameDI' (arahanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu) ko 'paMcaguru' kI saMjJA se abhihita kiyA gyaa| jahA~ kabIra ne govinda aura guru ko do batAyA vahAM jaina dhAcAyoM ne donoM ko eka khaa| unakI dRSTi meM govinda hI guru hai / eka ziSyA ne kahA ki maiM usa guru kI ziSyAnI hU~ jisane do ko miTA kara eka kara diyA hai / " Atma aura anAtma ke bheda ko 1. sahi e rI dina bhAja suhAnA mujhe mana bhAyA, zrAyA nAhi ghare / sahi e rI ! manadhi dhanandA sukhakandA candA deha pare / / canda jivAM merA vallabha sohe, naina cakorahi sukkha kareM / 1 zAntijinastuti, banArasI vilAsa / 2. kabIradAsa, sabada 61 pada, santa sudhAsAra, dillI, pu0 85 / 3. jAyasI, padmAvatI, ratnasena bheMTa khaNDa, padmAvata, kAzI, pR0 132 / 4. adhyAtma pada paMkti, 10 vAM rAga baravA, pahalA padya, banArasI - vilAsa, jayapura, pR0 154 / 5. ve maMjeviMgu ekku kiu mahaM na cAriya villi / tahi guruvahi hajaM sissiNI aNNahi karami Na lalli / / pAhuDa-dohA, 174vA~ dohA, pU0 52 / 15 miTAne vAlA hI guru hai| kevala graMthoM kA pArAyaNa karane vAlA guru nahIM hai| kabIra ne bhI kevala grantha par3hakara guru banane vAle kI nirarthakatA ghoSita kI hai| guru vaha hai jo brahma taka pahu~cane kA rAstA dikhAye athavA jisake prasAda se brahma prApta kiyA jA ske| rAstA vaha hI dikhA sakatA hai, jisake pAsa jJAna kA dIpaka ho / yaha dIpaka kabIra ke guru ke pAsa thA aura jaina guru to dIpaka rUpa hI thaa| eka jIva loka aura veda ke andhakAra se grasta patha para calA jA rahA thA, Age use sataguru mila gayA to usane jJAna kA dIpaka de diyA, mArga prakAzita ho uThA aura vaha abhISTa sthAna taka pahu~cane kA rAstA pA gayA / zrAcArya devasena kA bhI kathana hai ki aMdhakAra meM kyA koI kucha pahacAna sakatA hai / guru ke vacanarUpI dIpaka ke binA prakAza hI na hogA, to phira dekhanA kaise ho sakegA, pahacAnanA to dUra rhaa| anadekhA, anabIhA lakSya upalabdha bhI na ho skegaa| kintu guru ke dIpaka ke sAtha bhI hai ki vaha jJAna kA honA cAhie / sAdhAraNa dIpaka to 64 jalA die jAye to bhI aMdhakAra dUra nahIM hogaa| aMdhakAra to caudaha candroM ke eka sAtha hone para bhI haTegA nahIM, jaba taka usameM jJAna kA prakAza na hogaa| jJAna kA prakAza hI mukhya hai-- vaha prakAza jo zrAtma-brahma taka pahu~cane kA mArga dikhAtA hai / isa prakAza kA pradAtA hI guru hai, phira cAhe 8. guru diNaya appAparahaM guru himakiraNa guru dIvaDa guru deu / paraMparahaM jo darisAvai bheu // 1 // pAhuDa - dohA / 1. pIche lAgA jAi thA, loka veda ke sAthi | mArga meM sataguru milyA, dIpaka dIyA hAthi // 11 // gurudeva kI aMga, kabIra yAsI-sudhA, pu06 2. taM pAyaDu jiNavaravayaNu, guruubaesaI hoi / aMdhAra viNu dIvaTa, mahava ki pichai koi / / 6 / / sAvayadhamma dohA, 2. cA~dIvA jo kari, caudaha caMdA mA~hi tihi pari kisako bAniyA~, vihi pari govinda nAhi gurudeva ko zraMga, 17 vA~ dohA, kabIra-sAkhI-sudhA, pR0 8 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina apabhraMza kA madhyakAlIna hindI ke bhakti-kAvya para prabhAva 126 baha prakAza candra se pAye, cAhe sUrya se, cAhe dIpaka se paura aura puSTa rUpa meM apabhraMza-yuga se calI A rahI thii| jainacAhe kisI deva se|' apabhraMza-kAvya meM sataguru kI jI kholakara prazaMsA kI gaI hai kabIra ke guru ke prasAda se govinda milate hai / sundara unase guru ke prasAda kI parama sAmarthya bhI prakaTa ho jAtI hai dAsa ke guru bhI dayAlu hokara AtmA ko paramAtmA se muni rAmasiMha ne likhA hai-tU tabhI taka lobha se mohita milA dete haiN|' dAdU ke mastaka para to gurudeva jyoM hI huA viSayoM meM sukha mAnatA hai, jaba taka ki guru ke prasAda pAzIrvAda kA hAtha rakhate haiM ki use 'pragama-agAdha ke darzana se avicala bodha nahIM pA letaa|' unhoMne yaha bhI kahA ki ho jAte haiN| jaina kaviyoM ne bhI guru ke prasAda ko mahattA loga tabhI taka dhUrtatA karate haiM, jaba taka guru ke prasAda se dI hai| kavi kuzalalAbha ko bhI gurU kI kRpA se hI ziva- deha ke deva ko nahIM jAna lete|' muni mahacanda kA kathana sukha upalabdha huA hai| solahavIM zatAbdI ke kavi hai, " yaha jIva guru ke prasAda se parama pada (brahma) ko catarumala ne paMcaguruSoM ke praNAma karane se mukti kA milanA avazya hI upalabdha kara letA hai|" mahAtmA mAnandatilaka svIkAra kiyA hai| isI zatI ke brahma jinadAsa ne prAdi- ne asIma zraddhA ke sAtha likhA ki yadi ziSya nirmala bhAva purANa meM guru ke 'prasAda' se 'mukatiramaNI' ke milane kI se sunatA hai to guru ke upadeza se usameM asIma jyoti ullabAta likhI hai| pANDe rUpacanda ne guru kI kRpA se hI 'avi- sita hue vinA nahIM rhtii| yaha saca hai ki ziSya kA calathAna' prApta honA likhA hai| yaha paramparA vikasita bhAva nirmala honA hI cAhie, anyathA guru kA upadeza 1. dekhie pAhuDa-dohA, prathama dohA, pR0 1 nirarthaka hI hogaa| kabIra ke anusAra bapurA sataguru kyA 2. paramAtama so pAtamA jure rahe bahu kAla / kara sakatA hai yadi ziSya hI meM cUka ho / use cAhe jaise sundara melA kari diyA sadguru mile dayAla / / samajhAo, saba vyartha jAyagA, ThIka vaise hI jaise phUka vaMzI meM ThaharatI nahIM, bAhara nikala jAtI hai| pANDe rUpacanda ne sundara darzana, ilAhAbAda, pR. 177 3. dAdU gaiva mAhi gurudeva milyA, pAyA hama parasAda / likhA hai ki guru kA amRtamaya upadeza bhI ziSya ko ruca mastaka mere kara dhariyA dekhyA agama agAdha // 1. lohi mohiu tAma tu( visayaha sukkha muNehi / dAdU, gurudeva ko aMga, pahalI sAkhI, saMtasudhAsAra, pR0446. guruhu~ pasAeM jAma Na vi avicala bohi lahehi / / 4. dina dina mahotsava pratighaNA, zrI saMgha bhagati suhAi / mana zuddhi thI guru sevIyai, jiNi sevyai ziva sukha paai|| pAhur3a-dohA 81 vAM dohA, pRSTha 24 / jaina aitihAsika kAvya saMgraha, pUjyavAhaNa gItam, 53 2. tAma kutitthaI paribhama dhuttima tAma karati / vAM pada, pR0 115 / guruhu~ pasAeM jAma Na vi dehahaM deu muNaMti // 5. lahahi mukati duti-duti tira, vahI, va0 vAM dohA, pR0 24 / paMca parama guru tribhuvana sAru // catarumala, nemIzvaragIta, AmerazAstrabhaNDAra kI hasta 3. chuDu antaru pariyANiyai, bAhiri tuTTai nehu / likhita prati, maMgalAcaraNa / guruhaM pasAiM parama pau, lanbhai nissaMdeha / / 6. teha guNa meM jANIyA e, sadguru taNo pasAvato, mahIcanda, pAhuDa dohA, hastalikhita prati, 71vAM dohA bhavi-bhavi svAmI sevasuMe, lAguM sadguru pAya to| 4. sikkha suNai sadguru bhaNai paramANaMda sahAu / brahma jinadAsa, AdipurANa, pAmerazAstra bhaNDAra parama joti tasu ulhasaI pANaMdA kIjai NimmalubhAu / jayapura kI hasta likhita prati, prazasti / 7. sote sote jAgiyA, te nara catura sujAni / dekhie 'pANaMdA' kI hastalikhita prati, 26 vAM dohA / guru caraNAyudha boliyo, samakita bhayau vihAna / 5. sataguru bapurA kyA kare, je siSahI mAhai cUka / kAlarayana taba bItaI, UgA jJAna subhAnu / bhAva tyU~ pramodhi le, jyUM baMsi bajAI phUka / / bhrAti timira jaba nAziyo, pragaTata avicala thAna / / pANDe rUpacanda, khaTolanAgIta,anekAMta, varSa 10, kiraNa gurudeva ko aMga, 21 vAM dohA, kabIra-sAkhI-sudhA, 2076 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 nahIM sakatA, yadi usakA jJAnI pAtmA mithyAtva se bhAvRta kulita banA DAlatA hai / suguru ke vacana kevala praakhai|' banArasI dAsa kA kathana hai, "sahaja moha jaba upasamai. Seka hI hote to banAvaTa kI sambhAvanA bhI kI jA sakatI ruce suguru upadeza / taba vibhAva bhava-thiti ghaTa jaga jJAna-guNa / thI, kintu 'zaktizAlI' ne 'vacana' ke pIche chipI Thosa bhUmikA ko spaSTa kara diyA hai| vacana tabhI zaktizAlI leza // " ho sakate haiM jabaki vaktA ne apane jIvana ko tadanurUpa bhAratIya dharatI sadguruSoM kI mahimA se sadaiva mahakatI DhAla liyA ho| tAtparya yaha hai ki jinadattasUri ne kore uprhii| usakA prAcIna-sAhitya, purAtattva aura itihAsa deSTA ko 'guru' saMjJA nahIM dii| muni mahacanda ne niraJjana isakA sAkSI hai| kintu sAtha hI yaha bhI satya hai ki zanaiH ko prApta karAne kI sAmarthya guru meM svIkAra kI, kintu zanaiH vaha mahimA niHzeSa prAya ho gii| kuguru bar3hate gaye usI guru meM jo nimrantha ho, jisane prAtma aura anAtma kI aura sAtha hI sAtha apayaza bhii| sadguru ke sAtha kugurutroM gAMTha ko khola diyA ho| mahAtmA mAnanda tilaka ne jIva kI kabhI kamI nahIM thI, kintu usa samaya ke saMta donoM ke ko sAvadhAna karate hue kahA-kugurupoM kI pUjA kara-karake antara ko spaSTa ghoSita karate rahe, jisase jana-sAdhAraNa apanA sira kyoM dhunate ho, usa guru kI pArAdhanA karo jo ko unakI pahacAna banI rahatI thii| prAcArya kundakunda ne saccA tattva dikhalAtA hai| kabIra ne kuguru kI andhe se kuguru se suguru ko pRthaka karate hue likhA ki jisane apanI upamA dI hai aura ziSya to jJAna-hIna hone se andhA hotA zuddha, niraJjana aura avikAra prAtmA ko pA liyA vaha hI hI hai, andhA andhe ko jaba ThelatA hai to donoM hI kuyeM meM saccA guru hai / vaha hI bhayaMkara kAnana rUpa isa saMsAra meM jA girate haiM / kabIra ne kahA sataguru pUrA hotA hai, pUre kA patha-bhraSTa mAnavoM ko prakAza pradAna karatA hai| unheM hI tAtparya hai saba prakAra se samartha, usase jaba ziSya kA pariaisA karane kA adhikAra hai anya ko nhiiN| zrI yogIndra ne 4. duddha hoi go-yakkihi dhavalau, mana aura indriyoM se chuTakArA pAne vAle ko sadguru kahA para pejaMtai aMtara bahalau / hai / jisane vaha chuTakArA prApta nahIM kiyA aura jo kevala ekku sarIri sukkha saMpADai, veza-bhUSA ke prAdhAra para guru kA pada suzobhita karatA rahA, avaru piyau puNU maMsu vi sADai // 10 // vaha avazya hI kuguru thaa| usase sAvadhAna rahane kI bAta kuguru suguru sama dIsahi bAhiri yogIndra ne likhI hai| zrI jinadattasUri ne 'kAla svarUpa pari jo kuguru su aMtaru bAhiri / kulaka' meM guru ke do bheda kiye haiM-suguru aura kuguru / jo tasu aMtaru karai viyakkhaNu unhoMne likhA hai ki suguru vaha hai jo AkarSaka aura zakti- so paramappau lahai sulakkhaNu // 11 // zAlI vacanoM se sote hue bhI mAnava ko jagA detA hai / kAlasvarUpakulaka, apabhraMza kAvyatrayI, oriisake viparIta kuguru apane viSamaya nirdezana se unheM bhramA yanTala iMsTiTyUTa, bar3audA, san 1927 I0, 5. daya dhammu vi niggaMthu guru, saMtuNiraMjaNu deu|| 6. dekhie paramArthajakar3I sagraha, hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, prathama padya / pAhuDa dohA, hastalikhita prati, 238 vA~ dohA / 6. kuguruha pUji ma sira dhuNaha tIratha kAI bhameha / 7. banArasIdAsa, adhyAtma-battIsI, 27 vAM padya, banArasI deu saceyaNu saMgha guru pANaMdA jo darisAyahi bheu / / vilAsa, jayapura, pR0 146 / 'pANaMdA' kI hastalikhita prati, 37 vA~ padya / 1. dekhie mokSapAhuDa, 104 vIM gAthA / 7. jAkA guru bhI aMdhalA, celA khar3A niraMdha / 2. paMcagurubhakti, cauthA padya, dazabhaktyAdi saMgraha, aMdhai aMdhA TheliyA, donyUM kUpa par3ata // 15 // 3. dekhie, yogasAra, padya 53-54, pR0 383 / gurudeva kI aMga, , kabIra-sAkhI-sudhA, pRSTha 7 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalottamazaraNa pATha ratanalAla kaTAriyA Namo arahatANaM, Namo middhANaM, Namo pAiriyANaM, artha-yaha paMcanamaskAra mantra saba pApoM kA nAza karana Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM // ' vAlA hai aura saba maMgaloM meM prathama maMgala hai| zve. saMpradAya yaha jainasaMskRti kA prati prasiddha mUlamantra hai / yaha meM isa gAthA ke 4 pada aura namaskAramaMtra ke 5 padoM ko namaskAra mahAmaMtra, apagajita maMtra, oMkAra, praNava (praNama) milAkara 6 pada vAlA navakAramaMtra bhI mAnA hai| maMtra, paMcanamaskAra maMtra, paMcamaMgala, mahAzrutaskaMdha, anAdisiddha- gurupaMcanamaskAralakSaNaM maMtramUrjitam / mantra, paMcaparameSThI mantra-Adi aneka nAmoM se pukArA vicintayejjagajjatupavitrIkaraNakSamaM // 38 // jAtA hai| zriyamAtyaMtikI prAptA yogino ye'tra kecn| yaha eka hI maMtra saba sampadAmoM-abhyudaya evaM nizreyasa amumeva mahAmaMtra te samArAdhya kevalaM // 4 // kA dAtA hai| isameM kA eka prArambhika 'aham, pada hI aisA prabhAvamasya nizzeSaM yoginAmapyagocaraM / hai ki usameM prakAra se lekara hakAra taka saba svara aura anabhijJo jano brUte ya. sa manye'nilAditaH // 42 // vyaMjana A jAte haiN| aneka navIna-navIna mantroM kA jo anenaiva vizuddhyaMti jantavaH pApapaMkitAH / nirmANa huA hai, ve saba isIke rUpAntara haiM, ata: navIna- anenaiva vimucyate bhavaklezAnmanISiNaH // 43 // navIna mantroM ko siddha karane ke jhamele meM na par3akara ekAgra- asAveva jagatyarimanbhavyavyasanabAMdhavaH / mana se eka mAtra isI kA sadaiva ArAdhana karanA caahie| amuM vihAya sattvAnAM nAnyaH kazcitkRpAkaraH // 44 // isa maMtra ke viSaya meM batAyA hai ki --jJAnArNava, (zubhacandra kRta) adhyAya 38 / 'eso paMcaNamoyAro savvapAvappaNAsaNo / artha--yaha pacanamaskAra maMtra sarvotkRSTa hai aura saMsAra maMgalesu ya sanvesu paDhamaM havadi maMgalaM // 13 // ke prANiyoM ko pavitra karane meM samartha hai ataH isakA dhyAna 'mUlAcAra, adhikAra 7' karanA cAhie / 38 / jina RSiyoM ne mokSa prApta kiyA 1. kAUNa NamokkAraM arahatANaM taheva siddhANaM / hai vaha sirpha isa mantra kA pAgadhana karake hI prApta kiyA pAiriyauvajjhAe logammi ya savvasAhUNaM // 1 // hai|4| isakA prabhAva yogiyoM ke bhI agocara hai| --'mUlAcAra, adhikAra 7 ajAnIjana jo isake viSaya meM kucha bhI kahane kA dAvA 2. aparAjitamaMtro'yaM sarvavighnavinAzana. / maMgalepa ya sarveSu prathamaM maMgalaM mataH / / karate haiM vaha pAgala kA pralApa samajhanA cAhie / / 2 / ekaAmmammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm mAtra isI ke dvArA pApI apane pApoM se zuddha hote haiM aura caya ho jAtA hai to saba dukha dUra ho jAte haiM aura prAtmA isIke dvArA jJAnI saMsAra ke duHkhoM se vimukta hote haiM / 431 nirmala hokara prabhu kI sevA meM lIna raha uThatI hai| kabIra isa samAra meM bhavyajIvoM kA saMkaTa meM yahI eka baMdhu hai kA 'saba prakAra se samartha' aura jinadatta sUri kA 'zakti- isako choDakara saMsArI prANiyoM kA aura koI sahAyaka zAlI' eka hI artha ke prakAzaka hai| isa prakAra kabIra nahIM hai|4|| mAdi santa kaviyoM kA sataguru jaina apabhraMza meM pUrNa rUpa se isa paMcanamaskAra mahAmantra ke mAthavartamAna thaa| kramazaH cattAri maMgalaM-parihaMtA maMgalaM, middhA maMgalaM, sAhU 8. pUre sUM paracA bhayA, saba dukha melyA dUri / maMgalaM, kevalipaNNatto dhammo maMgalaM / nirmala kInhIM prAtmA, tAthai sadA hari // cattAri loguttamA-arihaMtA logRtamA, siddhA loguvahI, 35 vAM dohA, pRSTha 14 / tamA, sAhU loguttamA, kevalipaNNatto dhammo loguttmo| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anekAnta varSa 15 cattAri saraNaM pavajjAmi-arihaMte saraNaM pavajjAmi, parva 40-prarahaMtasiddhasAhUdhammo tuha maMgalaM hou // 17 // siddha saraNaM pavajjAmi, sAhu saraNaM pavajjAmi, kevali (5) papracarita (raviSeNAcArya kRta) parva 86 paNNattaM dhamma saraNaM pavajjAmi // ahaMdbhyo'tha vimuktebhya AcAryebhyastathA vidhaa| yaha 'cattAridaMDaka pATha' bhI bolA jAtA hai / isa maMga- upAdhyAyagurubhyazca sAdhubhyazca namo namaH // 104 // lottama zaraNa pATha kA sambandha namaskAra maMtra ke sAtha zurU se arhanto'tha vimuktAzca sAdhavaH kevalIritaH / hI bahuta prAcIna samaya se Aja taka calA A rahA hai / nIce dharmazca maMgalaM zazvaduttamaM me catuSTayaM / / 105 / etadviSayaka kucha prAcIna pramANa prastuta kiye jAte haiM :- parva 48-grahanto maMgalaM saMtu tava mijhAzca maMgalaM / (1) sAmAyika daMDaka (gautama maharSikRta) meM namaskAra maMgalaM sAdhavaH sarve maMgalaM jinazAsanam // 212 / / maMtra maMgalottamazaraNapATha pUrvaka diyA huA hai isa (6) varAMgacarita (jaTAsiMhanaMdi kRta) sarga 15 para prabhAcandrAcArya kRta prAcIna saMskRta TIkA bhI hai zaraNotamamAMgalyaM namaskArapurassaram / dekho"kriyAkalApa" pR0 142 se 144 / gratavRddhyaM hRdi dhyeyaM sadhyayorubhayoH sadA // 121 / / (2) pAkSikAdipratikramaNa (gautama kRta) dekho "kriyA- (7) harivasapugaNa (jinasenAcAryakRta) sarga 22 kalApa pR0 105 punnypNcnmskaaraadpaatthpnitrito| icchAmi bhaMte ! paDikkamaNamidaM suttassa mUlapadANaM catugattapamAgalyazaraNapratipAdinau // 26 // uttarapadANamaccAsaNadAe ta jahA-NamokkArapade ara mahApurANa (jinamenAcArya kRta) parva 25 haMtapade siddhapade pAiriyapade uvajjhAyapade sAhupade maMgala catu gaNamAMgalyamUrtistvaM caturanadhIH / pade, logottamapade saraNapade...aMgagesu puvaMgesu pAhuDesu .. paMcabrahmamayo deva pAvanaratvaM punIhi mAm // 77 / / se aksarahINaM vA padahINaM vA sarahINaM vA vaMjaNahINaM vA pratyahINaM vA......tassa micchA me dukkaDaM / anekArthanAmamAlA (dhanaMjaya kRta) isameM namaskAramaMtra ko maMgalottamazaraNapATha pUrvaka arhatmihamiti dvAvapyahatgidAbhidhAyinI / ullekhita kiyA hai aura aMga pUrvAMga pAhAdi se pUrva sthAna ahaMdAdInapi prAhuH zaraNottanamaMgalAn / / 4 / / diyA hai isame isakI mahattA aura atiprAcInatA kA pari- (10) jAnArNava (zubhacandrAcArya kRta) adhyAya 38 caya milatA hai| gurupaMcanamaskAralakSaNaM maMtramUjitaM / (3) bhAvapAhuDa (kundakundAcAryakRta) (SaT pAhuDa,-zruta- vicintayejjagajjantupavitrIkaraNakSamaM // 38 // ___ sAgarI TIkAyukta pR0 273) magalagaraNottamapadanikuraMba yastu saMyamI smarati / jhAyahi paMca vi gurave cumNglshrnnloypriyrie| avikalame kAgradhiyA ma cApavargazriyaM zrayati / / 57 / / Narasurakhecaramahie. pArAhaNaNAyage vIre // 122 // (11) subhASitaratnasaMdoha (amitagati kRta) adhyAya 31 (TIkA-dhyAya tvaM he mune ! paMcApi gurUn paMcaparameSThinaH namaskArAdikaM dhyeyaM zaraNottamamaMgalaM / catu:maMgalalokottamazaraNabhUtAnityarthaH / ) saMdhyAnatritaye zazvadekAgrakRtacetamA / / 805 / / (4) paumacariya (vimalasUri kRta) parva 86 (12) cAritramAra (cAmuMDarAya kRta) ke prArambha me iNamo parahaMtANaM siddhANa Namo sivaM uvagayANaM / arihananarajohananarahasyaharaM pUjanArha mahantam / pAyariyauvaujhAyANaM Namo sayA savvasAhUNaM // 6 // siddhAn siddhASTaguNAn ralatrayamAdhakAn stuve sAdhUn / / arahaMto siddho vi ya sAhU taha kevalINa dhammo ya / zrImajjinendrakathitAya sumaMgalAya, ee havaMti niyayaM, cattAri vi maMgalaM majha // 64 // lokottamAya zaraNAya vinayajatoH / jAvaddayA parahaMtA mANumakhittAdi hoti jayanAhA / dharmAya kAyavacanAzayazuddhito'haM, tiviheNa paNamiUNaM tANaM saraNaM pavaNNo'haM // 6 // svargApavargaphaladAya namaskaromi // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 maMgalottamazaraNa pATha (13) sAgAradharmAmRta (prAzAdhara kRta) adhyAya 2 catuH samAzrayANyeva smaranmokSaM prapadyate // 42 // jinAniva yajanmiddhAna mAdhana dharma ca naMdati / noTa-zloka 42 kI svopajJaTIkA meM pUrA aura zuddha te'pi lokottamAstadvaccharaNaM maMgalaM ca yat / / 42 / pattAridaNDaka pATha diyA huA hai jaisA ki hama Upara likha (14) jinayajJakalpa (pAzAdhara kRta) adhyAya 5 mAye haiN| ye maMgalalokotamazaraNAtmAnaH samRddha mahimAnaH / aba isa pATha ke kucha padoM para nIce kiMcit jJAtavya pAMtu jagatyarhatmiddhamAdhukevalyupajJadharmAste / / 6 / / prastuta kiyA jAtA hai : 1. AiriyANaM kI jagaha pAyariyANaM, loguttamA kI (15) jinayajJakalA (AzAdhara kRta) adhyAya 2 jagaha logottamA aura pavajjAmi kI jagaha pavvajjAmi te'mI paMca jinendrasiddhagaNabhatsiddhAMtadikmAdhavo / pATha bhI pAyA jAtA hai| mAMgalyaM bhuvanottamAzca zaraNaM tadvajjinokto vRpaH / / asmAbhi. paripUjya bhaktibharataH pUrNAr2yAmApAditAH / 2. 'sAhu, ekavacana hai' aura 'sAhU' bahuvacana hai (prAkRta meN)| 3. cattAri saraNaM pavajjAmi meM pavajjAmi kA saMskRta saMghasya kSitipasya dezapurayoragyAsatAM zAMtaye / / 21 / / rUpAntara prAyaH vidvAn 'prapadye karate haiM aura artha isa ina saba pramANoM se yaha bhalIbhaoNti spaSTa hojAtA haiM prakAra karate hai :ki-namaskAramantra ke sAtha prAcIna samaya se hI canAri maiM cAroM kI zaraNa ko prApta hotA hU~-cAroM kI zaraNa maMgalotama zaraNa pATha pracalita rahA hai / isa tathya ko kisa aMgIkAra karatA hU~ kintu prabhAcandra ne apanI saMskRta TIkA khabI ke mAtha pratyeka pramANa meM grathita kiyA gayA hai yaha me isakA artha isa prakAra kiyA hai :ina pramANo ko dhyAna pUrvaka adhyayana karane para pratyeka ahaMdAdIn catura. zaraNaM pravajAmi / imame 'pancajjAmi pAThaka ko svaya anubhava ho jAyagA / kA artha 'prapadye' na karake 'pravrajAmi' kiyA hai| gamanArthaka isa viSaya meM zvetAmbara sampradAya kA abhimata bhii| 'braja' dhAtu se pahile utkRSTArthaka 'pra' upasarga lagAkara digambaravat hI hai isake lie grathAbhAva se sirpha eka hI sambhavataH yaha dhotina kiyA gayA hai ki- anya sabakI pramANa nIce prastuta kiyA jAtA hai| zaraNa meM jAnA chor3akara ina cAroM kI hI zaraNa meM jAtA (1) yogazAstra (hemavandrAcArya kRta) prakAza 8 huuN| vaise 'pravrajana' kA artha saMnyAsa, dIkSA hotA hai| kintu tathA puNyatama mantraM jagatritayapAvanam / prAkRta meM gamana aura saMnyAsa donoM hote hai dekho 'prAkRta yogI pacaparamapThinamarakAraM vicintayet / / 3 / / zabda mahArNava' aura 'jainAgamazabdasaMgraha' meM -pavvajjA magalottamAraNapadAnyavyagramAnama / (pravrajyA) tathA pavvaya (pravraja) zabda / pada mUrati zrI jinadeva kii| mere nainana mAjhi vasI jI ||ttek|| adabhuta rUpa anopama hai chavi / rAga doSa na tanaka sI // 1 // koTi madana vArU~ yA chavi para / nirakhi nirakhi Ananda jhara vrsii| jagajIvana prabhu kI suni vANI / surati mukati magadarasI // 2 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha ke lATabAgar3a gaNa kI gurvAvalI le0-zrI paramAnanda zAstrI kASThAsaMgha ke udgama ke samaya-sambandha meM vivAda ho usake Asa-pAsa ke sthAnoM meM aura madhyabhArata meM gvAliyara sakatA hai, parantu kASThAsagha 'kASThA' nAmaka sthAna se ke pAsavartI ilAkoM meM bhI rahA hai / isa saMgha kA sambandha nikalA, imake mAnane meM kisI ko vivAda nahIM ho sakatA punnATasaMgha se bhI rahA pratIta hotA hai| para usake saMbandha yaha 'kApThA' sthAna dillI ke samIpavartI hai|' kASThAsaMgha meM vizepa jAnakArI nahIM ho skii| kA nAmollekha karane vAlI aneka graMtha-prazastiyAM, lipi- prastuta gurvAvalI meM 683 varSa kI zrutaparamparA kI prazastiyA~ aura mUrtilekha merI noTa-buka meM darja hai| unameM gaNanA ke anantara cAra bhAratIya prAcAryoM ke nAmoM kA sabase purAnA ullekha saM0 1152 kA dUba-kuNDa ke stambha- ullekha kiyA gayA hai| jinakA nAma zrutaparamparA ke vidvAnoM lekha meM milatA hai| isase pUrva kA koI lekha mere dekhane meM meM vizeSa khyAti prApta thA, aura ve apanI khAsa vizenahIM paayaa| mUti-lekhoM kA saMkalana ho jAne para prAcIna SatAoM ko lie hae hone ke kAraNa pArAtIya kahalAte the' lekha milanA saMbhava hai| isa saMva kI cAra zAkhAoM kA inake pazcAt arhabalI, bhadrabAha, dharasena, bhUtabalI prAra ullekha prathama lekha meM (anekAnta kI gata dUsarI kiraNa meM) puSpadanta kA nAma diyA hai| aura usake bAda anya prAcAryoM kiyA gayA hai, jisakA sambandha mAthuragaccha se thA, isa ke nAmoM kA ullekha huA hai| garvAvalI kA sambandha lADabAgar3a gaNa se hai| bAgar3asaMgha yahA~ yaha bAta khAsa taura se vicAraNIya hai ki prastuta lADabAgar3a aura bAgar3a ina do bhedoM meM vibhakta rahA hai| gurvAvalI jaba lADabAgaDa gaNa kI hai taba usameM mukhyatA se lADabAgaDasaMgha ke vidvAna jayasena ne apane dharmaratnAkara unhIM saMgha vAloM kA grahaNa honA cAhie thaa| parantu isake (saM0 1055) meM apane saMgha kA sambandha bhagavAna mahAvIra racayitA pratApakIti ne lADabAgar3asagha ke kaI suprasiddha ke gaNadhara metArya ke gAtha jor3A hai| kucha bhI ho para vidvAno ko chor3a diyA hai aura anya viziSTa prAcAryoM ke yaha saMgha purAnA avazya hai| isakA saMskRta rUpa lATavargaTa mamallekha ke mAdha panAdis hai| kavi zrIcanda ne saM0 1077 aura saM0 1080 meM apane kA aura devasagha ke vidvAna samantabhadra akalaMkadeva Adi graMthoM meM isakA ullekha kiyA hai| isase yaha sagha 10 vIM vibhinna saghoM ke prAcAryoM kA ullekha kiyA hai / jisakA zatAbdI se bhI pUrva kA jAna par3atA hai| pahale isa saMgha meM kAraNa yA to unake prati bahumAna pradarzana karanA hai yA aneka vidvAna prAcArya hue hai| unase isa saMgha kA prabhAva apane gaNa meM gaurava lAne kI bhAvanA antarnihita rahI hai| acchA rahA pratIta hotA hai / isakA sambandha gujarAta rAja- inhI pratApakIrti kI eka gadya gurvAvalI (paTTAvalI) bhI sthAna meM to rahA hI hai kintu bAda meM mAlavA meM dhArA aura upalabdha hai jisakA phuTanoTa meM ullekha kiyA gayA hai, usameM aura isameM sAmya bhI adhika pAyA jAtA hai / gurvAvalI meM 1. dillI ke uttara meM jamunA nadI ke kinAre 'kASThA nimna prAcAryoM ke nAma diye hue hai : nAma kI eka nagarI thI, jisa para TAMkavaMza ke rAjA madana 1. ahaMbalI, bhadrabAhu, dharasena, bhUtabalI, puSpadanta, samaMta pAla kI AmnAya meM pedibhaTTa ke putra vizvezvara ne 'madana bhadra, siddhasena, vajrasUri, mahAsena, raviSeNa, kumArasena, pArijAta' nAmakA nibandha 14 vIM zatAbdI ke zeSabhAga prabhAcandra, akalaMka, vIrasena, amitasena / meM likhA thaa| aitihAsika vidvAna aojhA jI ke anusAra ... vahA~ nAga vaMziyoM kI eka choTI zAkhA kA rAjya thaa| 3. vinayadharaH zrIdattaH zivadatto'nyo'haMdattanAmaite / 2. dekho jaina graMthaprazasti saMgraha meM zrIcanda ke purANasAra pArAtIyA yatayastato'bhavannaGgapUrvadezadharAH / / 84 // aura padmacaritaTippaNa kI prazasti / indranandizrutAvatAra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha ke lAlabAgar3a gaNa gurvAvalI jinasena, vAmavasena, rAmasena, mAdhavasena, dharmasena, vijayasena ke niyuktikAra bhadrabAhu kA samaya vikrama kI chaThI zatAbdI jayasena, siddhasena, saMbhavasenamUri, kezavasena, cAritrasena, hai aura unheM prasiddha jyotiSI varAhamihara kA bhAI batamahendrasena, anantakIti, jayasena, padmasena, dharmakIrti, malaya lAyA jAtA hai| kIrti, narendrakIti aura pratApakIti / gharasena-yaha saurASTra deza ke girinagara (vartamAna ___ ina saba prAcAryo meM se jinakA paricaya jJAta ho sakA jUnAgar3ha) meM sthita candraguhA ke nivAsI the| aura agrAhai use yahA~ dene kA upakrama kiyA jAtA hai yaNI pUrva ke paMcama vastu gata caturtha mahAkarmaprakRtiprAbhUta ke ahaMbalo-yaha aGga-pUrvo ke pAThI ArAtIya prAcAryoM jJAtA the, ve usa samaya ke sAdhuoM meM bahuzruta vidvAn tathA ke bAda hue haiM / ye pUrvadeza meM sthita puNDravardhanapura ke nivAsI aSTAMga mahAnimitta ke jJAtA the| unhoMne pravacana-vAtsalya eka aga ke pAThI vidvAna, aSTAMga mahAnimittajJa, maMgha. evaM zruta-viccheda ke bhaya se eka patra veNyAtaTa nagara ke muninAyaka aura zipyoM kA nigraha-anugraha karane meM samartha sammelana meM dakSiNApatha ke prAcAryoM ke pAsa bhejA aura patra AcArya the|' inake samaya taka mUla digambara paramparA me meM deza kula aura jAti se vizuddha, zabda artha ke grahaNaprAya maMgha-bheda prakaTa rUpameM nahIM huA thA; kintu vaha avyakta dhAraNa meM samartha, vinayI do vidvAna sAdhuoM ko bhejane kI rUpa meM prasphuTita ho rahA thA. usa samaya Andhradeza veNyA preraNA kii| unhoMne patra par3hakara do yogya sAdhanoM ko unake nadI ke kinAre base hue veNyAnagara meM paMcavarSIya yuga prati- pAsa bhejaa| una vidvAnoM ke Ane para prAcArya dharasena ne kramaNa ke samaya eka bar3A yati sammelana huA thA jisameM unakI parIkSA kara 'mahAkarma prakRti prAbhUta' nAma ke graMtha sau yojana taka ke munigaNa sasaMgha sammilita hue the / usame ko par3hAkara unheM cAturmAsa se pUrva hI vidA kara diyA aura prAcArya ahaMdabalI ne samAgata sAdhuoM kI bhAvanAoM se svayaM ne saMnyAsa vidhi se prAtma-sAdhanA karate hue bhautika pakSapAta eva yAgraha kI nIti jAnakara 'nandi' 'vIra' 'apa- zarIra kA parityAga kiyaa| rAjita' 'deva' paMcastUpa, sena, bhadra, guNadhara, gupta, siMha, candra Adi nAmoM meM bhinna-bhinna saMgha sthApita kiye| jisase AndhradezIya 'veNAtaTapura' eka itihAsaprasiddha nagara unameM ekatA tathA apanatva kI bhAvanA, dharmavAtmalya aura rahA jo veNA nadI ke kinAre basA huA thA, isIse prabhAvanA kI abhivRddhi banI rhe| vaha veNAtaTapura nAma se ullekhita kiyA jAtA rahA / prAkRtapaTTAvalI ke anusAra inakA samaya vIra ni isakA ullekha dhavalATIkA, hariSeNa-kathAkoSa aura indrasaM0 5.65 (vi0 saM0 65) hai| aura paTTakAla 28 varSa 3. soraTTha-visaya-giriNayara-paTTaNa-caMdaguhA-ThieNa aruMgabatalAyA hai| mahANimittapAraeNa gaMtha-vocchedo hohadi ti jAda-bhaeNa bhadrabAha (dvitIya)-prAkRta-paTTAvalI meM ahabalI ke pavayaNavacchaleNa dakSiNAvahAiriyANa mahimAe miliyANa bAda mA yanandi kA nAma diyA hai| kintu isa gurvAvalI meM leho pesido| lehaTThiya-dharaseNavayaNamavadhAriya tehi vi bhadrabAhu kA nAma diyA hai, jo digambara mampradAya meM dvitIya pAiriehi ve sAhU gahaNadhAraNa-samatthA dhavalA'mala-bahu bhadrabAhu ke nAma se prasiddha haiM inakA samaya vikrama kI krama ko vihaviNayavihUsiyaMgA sIla-mAlAharA gurupesaNAsaNa-tittA pahalI zatAbdI bhAnA jAtA hai jabaki zvetAmbara sampradAya desa kala-jADa-sadA sayala-kalA-pArayA tikkhattAvacchiyAha1. sarvAMgapUrvadezakadezavitpUrvadezamadhyagane / riyA aMdhavisaya-veNNAyaDAdo pesidaa|' zrIpuNDravardhanapure munirajani tato'rhadbalyAkhya // 8 // (dhavalA pu0 1 pR067) sa ca ttprsaarnnaadhaarnnaavishuddhaatisskriyodyuktH| (ka) indranandi zrutAvatAra 103 se 106 taka ke padya / aSTAMganimittajJaH saMghAnugrahanigrahasamarthaH // 86 // (kha) andhradezakadezasthakarmarASTrajanAntake / dekho--indranandizrutAvatAra 87 se 111 ke padya veNyAtaTapuraM ramyaM vidyate janasaMkulam / / 1. dhavalA pustaka 1 prastAvanA pR0 26 / hariSeNakathA0 46, pR0 67 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nandi ke zrutAvatAra meM milatA hai| ukta muni- sammelana nahIM huA thA, yaha sunizcita hai| ataH ghavalA TIkA meM prayukta 'mahimAe' zabda kA jo artha 'mahimA nAma kI nagarI' kiyA gayA hai vaha saMgata nahI jAna par3atA / pUrvApara kathana krama ko dekhate hue vaisA artha phalita bhI nahIM hotA / vahA~ nagarI artha karane para vIrasenAcArya dvArA nIce diye hueandhavisaya-veNAyaDAdo' vAkyoM ke sAtha sAmaMjasya ThIka nahI baiThatA, aura usakA jo artha bhApATIkA meM kiyA gayA hai ki - 'mAndhra deza meM bahane vAlI veNA nadI ke taTa se vaha saMgata nahIM hai| kyoMki usameM 'andhavisaya' vAkya sApha taura para batalA rahA hai ki veNAtaTapura eka nagara kA nAma thA / zraddheya mukhtAra sAhaba ne dhavalA TIkA ke usa vAkya kA artha apane 'butAvatArakathA' nAmaka tela me 'andhradeza ke veNAtaTa nagara se' kiyA hai, jo saMgata hai / anekAnta aneka vidvAnoM ne 'mahimAe' kA mahimA nagarI gha kiyA hai / una vidvAnoM meM DA0 hIrAlAla jI, paM0 jugalakizora jI aura DA jyotiprasAda jI Adi hai DA0 hIrAlAla jI ne dhavalA ke atirikta 'girinagara kI candraguphA' nAma ke lekha meM 'mahimA nagarI' artha kiyA hai| (dekho, anekAta varSa 5, kiraNa 1, 2) aura mukhtAra sAhaba ne 'thutAvatAra kathA' nAma ke lekha me mahimA nagarI dharma kiyA hai" jo usa samaya mahimA nagarI meM sammilita hue", yahA~ unhoMne mahimA zabda para TippaNa dete hue sthalakoSa ke bAdhAra para 'mahimAnagar3ha' nAmaka gAva ko mahimA nagarI hone kI sambhAvanA bhI vyakta kI hai, jise ukta koSa meM satArA jile kA eka gA~va batalAyA gayA hai / " 15 dakSiNa bhArata meM aise kaI nagara the, jo usa kAla meM nadiyoM ke kinAre base hue the| prAcArya hariSeNa ne ( vi0 saM0 289 ) apane bRhatkathAkoza meM isa nagara kA 'veNAtaTapura' nAma se hI ullekha kiyA hai-- dakSiNApathadeze'sti viNyA nAma mahAnadI / tatta lokavikhyAtaM vimyAtaTapuraM puram / / (pRSTha 150 ) DA0 jyotiprasAdajI ne bhI apane 'bhAratIya itihAsa; eka dRSTi' nAmake graMtha meM bhI pRSTha 117 meM mahimA nagarI likhA hai jo abhI-abhI bhAratIya jJAnapITha kAzI se prakA zita huA hai jaisA ki unake nimna vAkya se prakaTa hai : " san 66 I0 meM unhoMne mahimA nagarI meM eka mahAna munisammelana kiyA thA / " isase spaSTa hai ki vidvAna loga aba bhI ukta galata artha ko barAbara duharA rahe haiM / usa para jarA bhI gaharAI se vicAra nahIM karate / 1. dekho, jaina siddhAnta bhAskara bhA0 3 kiraNa 4 / udAharaNa ke liye 'ramyAtaTapura' ko hI le lIjie, isa nagara kA ullekha IsA kI 7vI zatAbdI ke AcArya jaTAsinandi ne apane varAMgacarita ke prathama sarga ke 32veM - 33veM padoM meM kiyA hai| "tasyAstu dakSiNataTe samabhUmibhAge ramyAtaTaM puramabhUd bhuvi vizrutaM tat // 32 "ramyAnadItaTasamIpasamudbhavatvAt ramyAtaTaM jagati tasya hi nAma rUDham / / " 33 isI taraha khAna deza me prasiddha 'nandItaTa' nAma kA nagara hai jo vartamAna meM 'nAMder3a' kahalAtA hai / zrAja bhI bhanDI hone ke kAraNa vaha vyApAra kA sthala banA huA hai / imI gyAna se kASThArAma ke 'nandItaTa gaccha kA udgama huA hai| 2 dhavalA ke anuvAdakoM aura sampAdakoM ne indranaMdI ke zrutAvatAra ke vAkyoM ko pAda-TippaNa meM uddhRta karake bhI vIrasenAcArya ke vAkyoM kA galata kiyA hai indranandi ke zrutAvatAra ke zloka naM0 106 kA pATha tattvA nuzAsanAdisaMgraha me dezendra (a) dezanAmani vegAkataTIpure mahAmahimA / samuditamunIn" isa prakAra chapA hai / yahA~ mahAmahimA ke Age pUrNavirAma cinha (1) na dekara samAsa dyotaka cinha (-) hAIphana denA cAhiye thA, taba ukta vAkya kA artha prArabha deza ke veNAtaTapura meM ho rahI mahA pUjA meM sammilita hue muniyoM ke pAsa lekha bhejA - aisA hogA aura yahI artha vahA~ vivakSita hai| TIkAkAroM ko artha karate samaya pUrvApara kI saMgati kA dhyAna rakhanA jarUrI hai usase phira aisI bhUla-bhrAMtiyoM ko sthAna nahIM milatA / - 2. yaha nagara bambaI prAnta meM bhI rahA hai / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha ke lAlabAgara kI gaNa gurvAvalI 137 isa vivecana para se maiM isa natIje para pahu~cA hU~ ki dvAtrizikAoM ke racayitA the| aura siddhasena divAkara ahaMbalI dharasena puSpadanta aura bhUtabalI ye cAroM mAnya ke nAma se loka meM prasiddha the| inakA samaya vikrama kI prAcArya sama-sAmayika the| bhale hI inameM pAyu-gata jyeSThatva- pAMcavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| kaniSThatva rahA ho| puSpadanta aura bhUtabalI ke dIkSAguru bajari-ve hI jJAta hote haiM, jo darzanazAstra ke arhavalI the aura vidyAguru dharasena / jisakA samarthana acche vidvAna the inakA likhA humA pramANa grantha prasiddha thaa| 'janazilAlekhasaMgraha' ke lekha naM0 105 se hotA hai| jo aba upalabdha nahIM hai| aneka granthakAroM ne inakA prAkRta paTTAvalI ke anusAra dharasena kA samaya vikrama ullekha kiyA hai / bha0 pratApakIti ne apanI dUsarI gadyapaTTA kI dUsarI zatAbdI kA pUrvArdha hotA hai| parantu yaha bhI valI meM likhA hai ki inhoMne saurASTradeza meM prasiddha caNDikA arhadbalyAcArya ke samakAlIna hone se vikrama kI pahalI ke mandira meM pAMca sau bhaisoM kI bali ko rokA thaa|' dUsarI zatAbdI ke vidvAna hone caahie| inakA paTTakAla isase ye eka prabhAvaka vidvAna hue jAna par3ate haiN| 16 varSa batalAyA gayA hai / (dekho, dhavalA pu0 1 pR0 26 ~ mahAsena-ye muni lADabAgaDa saMgha ke pUrNacandra the, jo meM prakAzita prA0 paTTAvalI) prAcArya jayasena ke praziSya aura guNAkarasena sUri ke ziSya ___ bhatavalI puSpadanta-gurvAvalI meM bhUtabalI kA nAma the, siddhAntajJa, vAdI, vAgmI aura kavi the| paramAra pahale aura puSpadanta kA nAma bAda meM diyA hai kintu inameM vaMzI rAjA muja ke dvArA pUjita the| inhoMne harihara bhadra puSpadanta jyeSTha aura bhUtabalI kaniSTha jJAta hote hai| puSpadanta Adi vAdiyoM ko jItA thaa|' inakA samaya 1025 se ne hI sabase pahale paTakhaNDAgama ke dravyapramANAnagama se pahale 1055 ke madhya meM honA cAhiye, kyoMki 1050 aura ke sUtra race aura jinapAlita ko dIkSita kara evaM matroM ko 1055 ke madhyavartI kisI mamaya telapadeva ne rAjA maja kA par3hAkara bhUtabalI ke pAma bhejA / aura bhUtabalI ne pUre chaha vadha kiyA thaa| isalie inakA samaya vikI 11vIM khaNDoM kI racanA kara use puSpadanta ke pAsa punaH bhejA zatAbdI kA madhya kAla hai| inakI ekamAtra kRti pradyamnathA / ye donoM hI uma yuga ke pratibhA-sampanna vidvAna the| carita upalabdha hai, jo mANikacandra di0 jaina granthamAlA meM inakA samaya vikrama kI dvitIya zatAbdI hai| ye dono hI chapa gayA hai / mahAsena nAma ke do vidvAna aura bhI hue hai| AcArya ahaMbalI ke ziSya the, aura unake dvArA preSita raviSeNa-arhanmuni ke praziSya aura lakSmaNasena ke hokara hI ve AcArya dharasena ke pAsa Aye the| dharasena ne ziSya the| arhanmuni ke guru divAkara aura unake guru indra unheM mahAkarmaprakRti prAbhRta par3hA kara vidA kiyA thaa| the| inhone apanA padmacarita vIra ni0 sa0 1207 (vi. inake sambandha meM phira kisI samaya vizeSa prakAza DAlA saM0 733) me anuttaravAdi-kIrtidharAnumodita lekha ke jAyagA / prAdhAra se banAyA thaa| yaha vi0 kI 8 vIM zatAbdI ke samantabhadra-yogIndra, mahAvAdi, AjJAsiddha, vacana vidvAna the| siddha aura usa kAla ke sabase variSTha vidvAna the| bar3e 2. tadanvaye (siddhasenAcAryanvaye) saurASTra deza prasiddha tapasvI, jitendriya, darzanazAstra ke prakANDa paNDita aura caNDikAyatane paMcazatamahiSamaraganivAraNa zrIvaJasenAprAdyastutikAra rUpa se loka meM prasiddha the| inakA samaya cAryANAm / gucchaka naM06 vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI mAnA jAtA hai| 3. dekho, gadya paTTAvalI paMcAyatI mandira dillii| siddhasena- isa nAma ke aneka vidvAna ho gae hai, guccha naM06 parantu prastuta siddhasena ve hI jJAta hote haiM, jo darzanazAstra 4. prathama kumArasena ve haiM, jinakA ullekha punnATamaMghIya ke prakANDa paMDita the| mammanitakaM aura kucha viziSTa jinasena ne kiyA hai aura unake yaza ko prabhAcandra ke 1. dekho jainalekhasaMgraha bhA0 1 lekha naM0 105 / samAna ujjvala aura samudra paryanta vistRta batalAyA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anekAnta varSa 15 kumArasena-isa nAma ke aneka vidvAna hue haiN| unameM the|' prastuta prabhAcandra kauna the aura unakI guru paramparA se gurvAvalIkAra ko kaunase kumArasena abhipreta haiN| yaha aura samaya kyA hai ? yaha vicAraNIya hai| kucha jJAta nahIM hotaa| prakalaMkadeva-yaha devasaMgha ke prasiddha dArzanika vidvAna mA'pAraM yazo loke prabhAcandrodayojjvalam / the, inakA samaya vikrama kI 8vIM-6vIM zatAbdI batalAyA guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam // jAtA hai| isa nAma ke aneka vidvAna hue hai, para unakI ataH inakA samaya ukta harivaMzapurANa kartA jinasena se yahA~ vivakSA nahIM hai|| pUrvavartI hai| jinasena ne apanA harivaMzapurANa zaka saMvat vIrasenavahIM haiM jinakA paricaya anyatra prakAzita 705 (vi0 saM0 840) meM banAyA hai| ataH kumArasena hai aura jo ghavalA jayadhavalA TIkA tathA siddhabhUpaddhati kA samaya pAThavIM zatAbdI kA uttarArdha honA caahie| jaise granthoM ke TIkAkAra haiN| . dUsare kumArasena ve haiM, jo kumArasena bhaTTAraka ke nAma amitasenagurvAvalIkArane vIrasena ke bAda inakA se prasiddha the, zaka saM0 822 (vi0 saM0 957) meM smaraNa kiyA hai, yaha punnATasaMghIya vidvAna the aura satyavAkya koGgaNivarmadharma mahArAjAdhirAja ne jo kuvalAla jayasenAcArya ke ziSya the| zatavarSa-jIvI, jinazAsana meM nagara ke svAmI the, aura zrImatpeya'nADi aireyapparasa ne vAtsalya rakhane vAle tapasvI, zAstradAna-dAtA, aura vANI sapheda cAvala, muktazrama, aura ghI sadA ke lie cuMgI kara se se jJAna ke prakAzaka the| inakA samaya vikrama kI 8vIM mukta kara peya'nADivADi ke lie diyA thA, isase inakA zatAbdI jAna par3atA hai| samaya 10vI zatAbdI jAna par3atA hai (jaina lekha saMgraha bhA0 2 pa0 160) jinasena-gurvAvalIkArane donoM jinasenoM ko eka tIsare kumArasena ve haiM, jo jinasena ke ziSya vinayasena samajhakara ullekha kiyA jAna par3atA hai aura use hI dUsarI dvArA dIkSita the aura jo kASThAsaMbI the, jinakA ullekha paTTAvalI meM harivaMza (purANa) kA kartA bhI likhA hai / jo darzanasAra graMtha meM bhI kiyA gayA hai, sambhavataH gurvAvalI meM vicAraNIya hai| donoM jinasena sama sAmayika hote huye bhI pratApakIrti ne inhIM kA ullekha kiyA ho|| bhinna-bhinna the aura unakI racanAe~ bhI judI-judI upalabdha hai| 'cauthe kumArasena ve haiM, jo dravilamaMgha nandigaNa ke vidvAna ajitasena ke sahadharmA kumArasena munIndra the / jo duritakula vAsavasena-yaha bAgaDAnvaya ke vidvAna the| inakI kA nAza karane vAle the, aura smara rUpI mata hastI ke eka kRti 'yazodhara carita' upalabdha hai| jo abhI aprakAkuMbhasthala ko vidArane vAle siMha the| inakI prasiddhi zita hai / isameM kavi ne apane se pUrvavartI kavi prabhaMjana aura prAdhunika gaNadhara ke rUpa meM thii| inakA samaya zaka saM0 hariSeNakA ullekha kiyA hai / inase inakA samaya uttaravartI REE (vi0 saM0 1134) hai, arthAt ye 12 vI zatAbdI hai| eka vAsavasena muni kA ullekha muni zrIcandra ne apane ke vidvAna the| dekho, jaina le0 saM0 bhA0 2 lekha naM0 258 'rayaNa karaMDasAvayAyAra' kI prazasti meM kiyA hai| jinakA prabhAcandra-nAma ke aneka vidvAna ho gae haiN| parantu 1. "citrakUTadurge rAjA naravAhanasabhAyAM vikaTadurjayayahA~ garvAvalIkAra ko una prabhAcandra kI vivakSA hai, jinhoMne zaivavAdivandavanadahanadAvAnala vividhAcAra granthakartA zrImat citrakaTa durga meM rAjA naravAhana kI sabhA meM vikaTa durjaya prbhaacndrdevaanaam|" (gadya paTTAvalI, pratApakIti, paMcAyatI vivAdivanda ko jItA thA aura jo AcAra granthoM ke kartA mandira dillI gu0 6) 1. prabhavaM kramataH kIrti tato'nuttaravAgminaM / 2. "kramayamalakamalamadhukara dhavala-mahAdhavalavRndapurANa likhitaM tasya saMprApyaH raveryatnoyamudgataH / padma carita sarga42 harivaMzaprabhRtikoTitrayagraMthakartA tatpaTTAlaMkAra zrI jinasenAkittihareNa anuttaravAeM-svayaMbhU pauma cariu / cAryANAm / (dekho vahI paTTAvalI gu0 naM06) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha ke lATabAgaDa gaeko ryAlI rila samaya vi0 saM0 1923 hai aura vAsavamuni ko vahA~ sahasrakIrti ke pAMca ziSyoM meM se eka prakaTa kiyA hai| yadi ye / vahI vAsavasena hoM to inakA samaya vi0 kI 11vI zatAbdI ho sakatA hai / yazodharacarita kI eka prati vi0 saM0 1581 kI likhI huI dhArA jaina siddhAnta bhavana meM maujUda hai, jo rAmasenAnvayI bha0 ranakIti ke prapaTTadhara bha0 lakhamasena ke paTTadhara bha0 dharmasena ke samaya likhI gaI hai / kavi prabhaMjana se hariSeNa bAda ke vidvAna haiM / yadi prastuta hariSeNa kathAkoza ke karttA hoM, jisakA racanAkAla zaka saM0 853 (vi0 6-6 ) hai to vAsavasena kA samaya vikrama kI 11vIM zatAbdI kA pUrvArdha ho sakatA hai| rAmasena - yaha kASThAsaMgha nandItaTagaNa ke vidvAna the / darzanasAra ke anusAra inhoMne saM. 653 meM mAthura saMgha kI sthApanA kI thI / parantu sa0 1050 ke AcArya amitagati ne inakA koI ullekha nahIM kiyA / rAmasena nAma ke aneka vidvAna vividha saMpo yA gaNan gacchAdi meM hue haiN| una sabake sambandha meM yahA~ prakAza DAlanA sambhava nahIM hai / mAdhavasena -isa nAma ke bhI kaI vidvAna ho gae haiN| unameM eka mAdhavasena pratApasena ke paTTavara the aura dUsare bhAvura saca ke jo nemipeNa ke ziSya the aura amitagati ke guru the| inakA samaya vikrama kI 11vI zatAbdI kA pUrvArdha hai / " jayasena - isa nAma ke sAta vidvAnoM kA patA calA hai, unameM eka jayasena nAgaDasaMgha ke vidvAna muni pUrNacaMdra ke ziSya the| dUsare jayasena isI saMgha ke vidvAna bhAvasena ke ziSya the, jo dharmaratnAkara ke karttA haiN| jinakA samaya vi0saM0 1055 hai / " zepa jayasena lADabAgar3a saMgha ke nahIM jJAta hote / dharmasena kA paricaya gata kiraNa meM diyA jA cukA hai| dharmasena nAma ke kaI vidvAna ho cuke hai| eka dazapUrva ke pAThI vidvAna the, dUsare dharmasena zAntiSeNa ke tIsare guru, vimalasena ke ziSya aura cauthe bha0 lakSmIsena ke ziSya 1. dekho, subhASitaratnasandoha prazasti / 2. vAgendravyomasoma-mite saMvatsare zubhe / (1045) graMthoM'yaM siddhatAM yAtaH savalIkarahATa ke dharmaratnAkara 139 aura pA~caveM dharmasenAcArya candrikAbATa vaMza ke the| yahA~ gurvAvalIkAra ko kauna se dharmasena vivakSita haiN| uparokta haiM / yA anya yaha vicAraNIya haiN| saMbhavasena sUri, bAmasena, kezavasena, cAritrasena aura mahendrasena ina pAMca vidvAnoM kA nAmollekha gurvAvalI meM kiyA gayA hai| inameM se lADabAgaDa gaNa ke vidvAna malayakIrti ne apanI mUlAcAra kI prazasti meM kezavasena sUri ko naya pramANanikSepa aura hetvAbhAsAdi ke dvArA vAdiyoM kA vijetA prakaTa kiyA hai| isase ve bar3e vidvAna jAna par3ate haiM / bhaTTAraka sampradAya meM saMbhavasena dAmasena aura kezavasena kA nAmollekha nahIM hai / aura cAritrasena ko 'citrasena' likhA hai jo kisI bhUla kA pariNAma jAna par3atA hai| dillI paMcAyatI maMdira ke gucchaka naM06 meM sthita gadya paTTAvalI meM cAritrasena kA nAma aMkita hai / jaisA ki usake nimna vAkyoM se prakaTa hai "tadanvaye zrImallATa vargaTagacchavaMzapratApaprakaTana yAva jIva bodhopavAsa kAtaranI rasAhAreNA tApanayogasamuddha raNadhIrazrIcAritrasena devAnAM yazca lATavargaTadeze pratibodhaM vidhAya midhyAtvamatanirasanaM prk| tataH punnAgaccha iti bhADAgAre sthitaM loke lATavargaTa nAmAbhidhAnaM pRthivyAM prathita prakaTIbabhUva / " 'bhaTTAraka sampradAya' meM pRSTha 252 para paTTAvalI ke lekhAMka 631 meM jo aMza chapA hai / usameM 'citrasena' chapane ke sAtha hI 4 azuddhiyAM aura bhI hai| prastuta cArivamena kI malayakIti ne munAcAra prazasti meM khUba prazaMsA kI hai / yathA cAritrasenaH kuzalo mImAMsAvanitApatiH / vedavedAMgatattvajJa yogI yogavidAmbaraH // anekAn varSa 12 04 anantakIrti - yaha bhI usa kAla ke kar3e vidvAna the / inakA samaya aura guruparamparA kA ThIka nizcaya nahIM ho sakA / 3. dekho, jainijma ina mAusa indriyA 0114-138 / 4. jaina graMtha prazasti saMgraha pR0 31 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. dhamekAnta 1 vijayasena - isa nAma ke tIna vidvAnoM kA ullekha mere itihAsa - rajisTara meM darja hai| unameM eka vijayasena mAdhavasena ke ziSya the / dUsare vijayasena bhaTTAraka somakIrti ke paTTadhara the jo kASThAsaMca sthita nandItara gacchake rAmasenA nvayI bhaTTAraka bhImasena ke ziSya aura lakSmIsena ke praziSya the| jinake tIna graMthoM kI prazastiyoM kA paricaya jaina graMtha prazastisaMgraha meM diyA gayA hai| inakA samaya vi0 kI 16 vIM zatAbdI hai| tIsare lADavAgaDha saMgha ke vidvAna vijayasena bhaTTAraka anantakIrti ke ziSya the| gurvAvalIkAra ko yahI vivakSita jAna par3ate haiM; kyoMki gadyapaTTAvalI meM unhoMne vijayasena ko vArANasI meM pAMgula haricanda kI rAjasabhA meM candratapasvI ko parAjita karane vAlA sUcita kiyA hai| padmasena cAritrasena ke ziSya the| inake ziSya tribhuvanakIrti ne eka mUrti pratiSThA vi0 saM0 1360 meM karAI thI usase jAna par3atA hai ki inakA samaya vikrama saM0 1365 ke lagabhaga honA cAhie / tribhuvanakIti -- yaha kASThAsaMgha lATa bAga gaNa ke vidvAna aura padmasena ke ziSya the| saM0 1360 me mAgha sudI 13 somavAra ke dina inake upadeza se kisI hUmar3a vaMzI dhAvaka dhAvikA ne pAtmakalyANArtha pratiSThA karAI thii| usase inakA samaya vikrama kI 14vIM zatAbdI kA pUrvArdha hai / 1. pramANa nama nikSepetvAbhAsAdibhiH paraiH / vijetA vAdivRndasya menaH kezavapUrvakaH // - mUlAcAra prazasti anekAnta, varSa 13 ki. 4 / 2. tatpaTTe vijayasenabhaTTAraka: vArANasyAM pAMgula haricandrarAjAna prabodhya tasyaiva sabhAyAmanekaziSya samUhasamanvita caMdratapasvina vijitya mahAvAdIti nAma prakaTIcakAra / varSa 15 dharmakIti inhoMne vi0 saM0 1431 meM vaizAkha hunalA akSaya tRtIyA budhavAra ke dina kezariyAjI tIrthakSetra para vimalanAtha kA mandira nirmANa karAyA thaa| inakA samaya 15vIM zatAbdI hai / 'inake tIna ziSya hue hemakIrti, malayakIrti aura sahasrakIti / ina tInoM kA gujarAta pradeza meM vihAra hotA thaa| dillI ke zAha pherU ne saM0 1493 meM ghRtapaMcamI vrata ke udyApana ke nimitta mUlAcAra ko prati likhavAI thii| ve use dharmakIrti ko bheMTa karanA cAhane the, parantu unakA svargavAsa ho jAne ke kAraNa bAda meM yaha bha0 malakIti ko bheMTa kI gaI / malayakauti inakA samaya vikrama ko 12vI zatAbdI kA uttarArdha hai| narendrakIrti - yaha malayakIrti ke paTTaziSya the / 'bhaTTAraka sampradAya' ke anusAra inhoMne kalaburgA ke phirojazAha kI sabhA meM samasyApUrti kara jinamaMdira ke jIrNoddhAra karane anujJA prApta kI thI / kI paTTAvalI dillI paMcAyatI maMdira gucchaka 6 3. saM0 1390 varSe mAgha sudI 13 some zrI kASThA saMghe zrI lATabAgaDagaNe zrImat tribhuvanakIrti gurUpadezena bar3ajJAtIya vyA0 bAhaDa bhA0 lAchI suta vyA0 khImA bhAryA rAjU devI zreyortha suta divA bhA0 sambhavadevI nityaM praNama ti / jaina lekha saM0 bhA0 1le0 naM0 1135 - pratApakati narendrakIrti ke paTTaziSya the| inhoMne [rA 1860 meM devacandra ke pArzvanAtharina kI pratini vAI thI / ye bar3e vidvAna the, inhoMne pAtharI nagara ke kedArabhaTTa kI yAda meM parAjita kiyA thaa| inakI prazaMsA sUcaka eka prazasti pariziSTa meM dI gaI hai| jisase inake sambandha meM vizeSa bAteM jJAta ho skeNgii| isa gadya paTTAvali ke kartA prastuta pratApakIti hI hai| gurvAvalI vRSabhAdivaraparyantAnna vA tIrthakRtastriga / sagaNezAnahaM vakSye gurunAmAvalI mudA / / 1 trayaH kevalina paJca caturdazaviNa / krameNaikAdaza prAjJA vijJeyA dazapUrviNaH // 2 paJca caikAdazAGgAnAM dhArakAH parikIrtitA / prAcArAGgasya catvAraH paJcadheti yugasthita 13 mAnajinendrasbendra bhUtiH zruta dadhau / tataH sudharmA tasmAcca jambUnAmAtyavanI 4 1. dekho, anekAnta varSa 13 ki0 4 / 2. dekho, bhaTTArakasampradAya pR0 256 / 3. pAravanAtha carita lipi prazasti / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kASThAsaMgha ke lATabAgar3a gaNa ko gurvAvalI tasmAdviSNuH kramAttasmAnanvimitro 'parAjitaH / siddhAntapAyonidhilabdhapAraH zrIsiddhaseno'pi gaNasya sAraH / tato govarSano dadhe bhadrabAhu zrutaM tataH / 5 AsId vRto yena caritrabhAraH zazvajjito yena raNeSu mAra.22 dazapUrvI vizAkhAkhyaH proSThilaH kSatriyo jyH| babhUva seno vijayAdinAmA ttpttttrtnaakrrtndhaamaa| nAga-siddhArthanAmAnau tiSeNagurustataH / 6 tato'bhavat sambhavasenasUriH stotratrayaM saipa cakAra bhUri 23 vijayo buddhillAbhikhyo gaMgadevayatistataH / abhijitamunimukhyAmAdivRtta mahAtmA (?) dazapUrvadharo'nyastu dharmasenamunIzvaraH / damitakaraNa-saptimaseno jitAtmA / nakSatrAkhyo yazapAlaH pANDurekAdazAGgat / kalikalupavimuktaH kezavAdistu seno| dhra basenamunistasmAt kaMsAcAryastu paJcamaH / / jayatu bhuvi mahendro yasya cAritrasenaH / / 24 subhadro'thaya zobhadro bhadrabAhuranantaraH / mahendra seno mahanIyavRttaH saMsthApitastena pade nije ca / lohAcAryasturIyo'bhUdAcArAGgadhRtastataH / 6 mahendramukhyAmahimAnamuccamahanta mA api ki tadIyam ? deze bAgaDasajhake parilasadravyAvalIsaMkule anantakItiH pRthupuNyamUrtiH stutiguNAnAmapahAritAtiH / khyAta dhIvaTapadrake puravare zrI zAntinAthAlaye / kIrtiprabhApUritaviSTapo'yamino tyajantaM padamApya tsthau| yasyAzcaryakarI mahaddhirabhavatpAdAnusasAriNI nIhAra-kunda-kalikA'malacandratArayatsihAsanamasti bhUdharaguhAntasthaM sadA vyomani / 10 hArojjvalasphaTikazubhrayazovizAraH / vihRtya pUrvAmaparAM ma yAmyA tathottarAM bhavyajanAnprabodhya / AsIttato vijayasenamuniH kumAraH zrI bAgaDAkhyAtiyutaM svasagha bhUmI prazasta prathayAMcakAra / 11 siddhAntamUtraracanAnavasUtradhAraH / 27 tasya vaMze gaNezA ye tAgA mUryavarcasaH / ghuryodhInAnyo jayAdistu seno jigye senA mohamallasya tena / sambhUtAstAnaha vakSye bhanitabhAvavIkRtaH / 12 uccairAmIttatpadasya prasanaH saGghasyAle hantukAmaH svamenaH / 28 saghe sukASThAbhidhayA prasiddha zrIvAgaDAkhye ca gaNe mugacche / kati na kati na vandyA. kAritA yena bhavyAH / satpukarAe vimAnAnmunIzAn kramAgatAnatra bhudAbhidhAsye / prati pratikRtaye vai puNyapUrNA janAnAm / / vinayandharazrIdattau zivadato'pyaruhadatanAmAkhyo / jagati viditayAtro dAnasampUrNapAtraH / pUrvAGgAnA dezadharA Rpayo ce ca catvAraH / 18 sa jayatu bhuvi seno ko'tra vAdyAdisenaH // 26 // aruhabali bhAvAI bandAmi yatIzvaraM va dharasenam / tadAsanavyomani saumyamUrtiotirgaNasyeva gaNasya kAntiH / bhUtabalipuSpadantau pugpA janninA yajAmi surapUjyau 15 puNyauvapIyUSamayapracArazcAritraseno dhRtasahyabhAraH // 30 // samantabhanaM praNamAmi siddhasenaM tathA deva-suvajrasUrim / yo bhavyAjanibodhanaM pratidinaM prahlAdayanvAkkaraiH mAnya nahAsanamunIzvara ta bandAmi yeNaM ravipUrvamIzam saGkocyA'nyamatAni karavavanAnyo vAditendrAcale (?) ArAtIyAnAcAryAnaGgArthasyopadezakAn / paTTe pUrvamunIndrage puratayA saGkIrNacityutkaTakumArasenamAcAryaprabhAcandra prabhAnvitam / 17 staM bhavyA namata pradarzanakRte zrIpadmasenaM munim // 31 // akalaGkamatho staumi kalaMkarahitaM vibhum / bhramati bhuvanamadhye yasya kIrtiH sa jIyAt vIrasenaM tathA vande 'mitasenaM munIzvaram / 18 tribhuvanagutakIrtiH somavatsaumyamUrtiH jinasenaM yaje bhaktyA senaM vAsavapUrvakam / vacanaracanajyotiH pItavantaM ghanaughaM / rAmasenamathApyanyAnaSTadhA'rce saparyayA / 16 hatabhavadavadharma dharmakIrtiH karoti // 32 // tato'bhavanmAvavasenasaMjJo gaNasya netA samavAnguNajJaH / gurUNAM pAdapadme yo dhatte saccaJcarIkatAm / paTTe babhUvA'mya ca dharmasenastapovijitzrImadakAmasenaH labhate rA yazo dharma kIrti rUpaM ca sampadam // 33 // tataH kRtastena gaNe gaNeno jetA RSiH zrIvijayAbisenaH / eteSAmanavadyacandracaritAnAM bhASitAnAM gaNajIyAtsadAvAdigaNasya vaktA ayAdiseno bhuvi datta zAstA / syaiSA bhaktivarA'bhyadhAyyaharahaH stotyekatAnena yaH / / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta varSa 15 tasya zrIvipulA yazo'tivimalaM pApakSayazcAnvahaM / karANAm, zarIra-kArAgAra-moha-pAza-strI-nigaDa-nibaddhajAyetA''zukavipraNItaviSaye'bhyAsaH kavitve sadA // 24 // mUDhatva-timira-vyApta-jantumocana-prabala-parAkramANAm, prAsa nA''hAra-nidrA-kaSAyendriyajaya-labdhakIrti-patAkAnAm / yaH sarvadA tanubhRtAM janitapramodaH / uddAma-kAminI kaTAkSa-kaukSeyaka-prahArarakhaNDitasannAhadharAsadvandhumAnasa samudbhavatApanodaH // NAm, kSamA-harita-candana-pralepana pradhvasta-krodha-pitta-prasarAsarvajJabhASitasuvRttavikAsanAya / NAm, apAra-sArasvata-pravAha-kSAlita-mUDhatva-jambAlAnAm, jIyAdasau bhuvi yatirmalayAdikIrtiH // 35 // suzabdajalasudhA-pAthonidhi-kallolamAlAnAm, paravAdimattepUrva zrIjagadIzvareNa zucitAM matvA'manantaM mune / bhanirbhedanaprayuktyA'yukta-tarkopanyAsa-prasarANAm, bhAratItubhyaM brahmavide cidezaguNine daigambaratvaM nijam // lakSmIsaMketa-sthAna-bhUta-devatA'vasara-vyApAra-paramparANAm, saMsArArNavamohavAripatitAnuddatya mevAdbhutaM / yama-niyamA''sana-prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNAdhyAna-samAdhi jambUnAmRSirAja sRSTikRpayA nArendrakItirdade // 36 // dhvastapApa prasarANAm vividha-tIrtha-satpuruSa-sthApanAkelimAbAlakAlAcca digambaratvaM yogIzvarANAM prathamAtpareSAm / durlalitadakSiNakarakamalAnAm, saddezanA-nadI-kSAlita-bhavyanaumIha lokeSupratApakIti saMsArakaMdena padaM tapobhiH // 37 // janAntargatapApamalAnAm, zrIlATavargaTagaccha-vipula-gaganapariziSTa mArtaNDa-maNDalAnAm, bhaTTAraka-zrImannarendrakItisadgurudevayasya pratApa-tapana-trAsita-mithyAtva-timira-dhana-paTalam / caraNakamalArAdhanakuzalAnAm, sakalavibudha-munimaNDalIso'yaM pratApakItirjagadabhivandyo ciraM jayatu // 1 // maNDitacaraNAravindAnAm, samunmUlitamithyAtva-tarukandAnAm, bhoM-ajanya-saujanya-puNya-lAvaNya-niHsAmAnya-prAvINya - zrImatpratApakItiyaticakracakravatinAma, teSAM paTTe dayAvallIkAruNya-dAkSiNya-ccheka-praveka-sadviveka-naya-vinaya-vicArA - samudbhUtanayavinayatapaHzaucasaMyamAdikusumaparimalAsvAdana cAra-cAturya-gAmbhIrya-sthairya-prabhRti-vitata-sakala-vimala-guNa bhavyajana-madhukarasasevyamAnAnAm, bhaTTArakazrItribhuvanakIrtigaNa-maNi-gaNA-'rohaNa-bhUdharANAm, bhavya-jana manaH-kumuda- mahAmunIndrAntazrImadguruNAm / samudaya-dvaitIkaraNa-kAraNa-pArvaNa-zarannizIthakaraprasara-nizA- gucchaka 6 zrI di0 jaina, paMcAyatI mandira dillI / pada (rAga ujhAma) lAgi gaI ye akhiyAM jina bina rahyo hu na jAya // Teka / jaba dekhe taba hI sukha upajai bina dekhyA akulAya / miTata hRde se sUrya udaya te mithyA timira miTAya // 1 // indra sarImA tRpta na hUvA locana mahasa banAya / carama prAMkha ba hai yaha merai balaM kahU~ banAya // 2 // anubhava rasa upajyo aba mere mAnanda ura na samAya / dAsa kisana' aise prabhu pAye lakhi lakhi dhyAna lagAya // 3 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdikAlIna 'carcarI' racanAoM kI paraMparA kA udbhava aura vikAsa lekhaka-DAkTara harIza hindI sAhitya ko AdikAlIna racanAoM kA adhyayana raMjana karatI hai| ina ullekhoM se "carcarI" ke prAcInakAla karate samaya carcarI saMjJaka racanAtroM ko nahIM bhulAyA jA meM abhihita zilpa para prakAza par3atA hai| kucha mahatvapUrNa sktaa| "carcarI" zabda itanA adhika prayukta huA hai ki ullekha isa prakAra haiM : prAcIna kAla se lekara pradyAvadhi isake vibhinna artha tathA 1. bhagakyA bhaNita suNa ettha cevANantara jamme rUpa dekhane ko mila jAte haiN| "carcarI" nAma se abhihita kI pavattaM mayaNa mahasave niggayAsu vicittavesAsu nayara gaI racanAoM kA sAhityika mUlyAMkana karate samaya carcarI caccarIsu taruNa jaNaviMda parigaeNa vasaMtakIla maNuhavaMtena zabda ke vibhinna artha, usake udbhava aura vikAsa para diTThA samAsannacAriNI vattha sohaga caccari tti / daLUNa ya prakAza DAlanA bhI Avazyaka pratIta hotA hai| yaha zabda annANa doNa jAi-kulAi gamvieNaM kahanIya caccarI aitihAsika hone ke sAtha sAtha sA~skRtika aura anubhUti amhANa caccarIe samAsennaM parivayai tti kayatthi yA pradhAna sAhityika zabda hai aura isIlie isakA samyak vatya sohagA'vizleSaNa carcarI zabda kI paramparA ke vizeSa prakAza meM (bhagavAna ne khaa-suno| yahA~ avAntara janma meM kiyA jA sakatA hai| madana mahotsava karate hue vicitra veza vAlI nagara kI gAyaka saMskRta, prAkRta apabhraMza aura hindI ke koza granthoM meM ToliyoM ne bAhara nikala kara taruNa jana samUhoM se vyApta bhI carcarI zabda ke vibhinna artha milate hai| kucha meM eka huI vasanta krIr3A dekhakara pAsa meM baiThI huI bhAga letI duI sAmya milatA hai to kucha meM artho me paryApta asAmya / sthiti ghobiyoM kI gAyaka TolI ko dekhakara, ajJAta doSa se,jAtiisa zabda ke lie mataikyavAlI nahI hai| vAstava meM isa kula Adi se garvavANI meM kahA ki kisa lie yaha nIca zabda kI paramparA kA isake vikAza ke lie vizlepaNa carcarI gAyaka TolI hamArI TolI ke pAsa baiThakara phiratI Avazyaka pratIta hotA hai / isa sambandha meM kyoMki caccarI, hai-aura ina vacanoM se dhobiyoM kA apamAna kiyA). carcarI carcarikA, cAMcari, cAMcarikA Adi zabda eka hI ukta udAharaNa se spaSTa hotA hai ki lekhaka ne 'carcarI' sAtha prayukta hue milate hai| ataH 'caccarI' zabda kA zabda kA jisa rUpa meM prayoga kiyA hai vaha nimna zreNI-varga samyak parizIlana karanA aura adhika Avazyaka pratIta dvArA gAye jAne vAle gIta ke lie yA saMgIta ke kisI hotA hai / saca to yaha hai ki paryApta prAcIna kAla se carcarI ghaTiyA prakAra ke lie prayukta huyA pratIta hotA haiM / parantu zabda itanA prasiddha aura lokapriya huA ki vibhinna kAloM isI graMtha me yahI zabda anya arthoM meM bhI prayukta kiyA gayA meM isake vibhinna artha pracalita hone lage aura isa prakAra hai, udAharaNArtha :akelA carcarI zabda kaI artho kA dyotaka banA rhaa| 2. to tattheva ciTThamANassa prAgo-vasantasamo vibhinna pramANoM ke AdhAra para carcarikA zabda kA viyambho malayamAruno phulliyAI kANaNujjANAI vizleSaNa Age kiyA jaaygaa| cacarI kA jo prAcInatama ucchaliyo parahuyAno payattAno nayari caccarImoullekha hai usI se carcarI kA udbhava spaSTa ho sakatA hai| (phira vahIM rahate vasanta kA samaya AyA malayapavana carcarI kA prAcInatama ullekha haribhadrasUri kI prAkRta vistAra ko prApta huA, kAnana, araNyaka, udyAna tathA bAga kAdaMbarI nAmaka samarAiccakahA (samarAdityakathA) meM praphulla hue, koyala kI AvAja uchalatI aura nagara kI milatA hai| usame carcarI viSayaka cAra ullekha hai jinase carcariyA~ prvrtii| kramazaH usakA artha yaha spaSTa hotA hai ki yaha gAyakoM kI TolI 1. samarAicca kahA : pro0 hamane jekobI saMpAdita, hai jo vasanta ke samaya meM khar3I rahatI hai aura cauka meM vAdya 10 53 bajAtI hai, nAcatI hai, ghoSa karatI hai aura logoM kA anu- 2. vhii| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA pAtmAnuzAsanam zrI AdinAtha di.jaina zetavAla mandira zolApura kI hai / jahA~ racayitA-prAcArya guNamaDa, saMskRtaTIkAkAra taka sampAdana kA sambandha hai, uttama hai / prAcIna granthoM kA prAcArya prabhAcA, sampAdaka--pro0 prA0 ne0 upAdhye, pro. esA sa aisA sampAdana sabhI prakAra svAgata yogya hai| hIrAlAla jaina tathA paM0 bAlacandra zAstrI, prastAvanA lekhaka grantha ke mUla ke sAtha prAcArya prabhAcandra (vi0 saM0 -sampAdaka maNDala, prakAzaka-gulAbacanda hIrAcanda dozI 13 vIM zatI kA antima bhAga) kI saMskRta TIkA bhI hai| jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, san 1961, pRSTha- sAtha meM vistRta hindI anuvAda hai| isa grantha para sarvaprathama 246, mUlya-5 rupyaa| hindI-TIkA paM0 ToDaramala kI likhI huI pAI jAtI hai, prAtmAnuzAsana ke kartA AcArya guNabhadra eka khyAti kintu yaha apane samaya kI DhuMDhArI bhASA meM thii| dUsarA anuprApta vidvAn the| unhoMne apane guru prAcArya jinasena ke vAda paM0 baMzIdhara jI kA hai| kintu prastuta anuvAda jaMsI adhUre AdipurANa ko pUrA kiyA thaa| usameM jisa sarasatA vizleSaNAtmakatA usa meM nahIM hai| anuvAda kI vizeSatA aura lAlitya kA nirvAha ho sakA, vaha unakI apanI dena saralatA aura vizadatA meM sannihita hai vaha yahA~ maujUda thii| prAcArya ne unakI sarasa kAvyazailI dekhakara hI Adi- hai| acchA hotA yadi 'vizepArtha meM anya prAcAryo ke tatsaMpurANa unheM pUrAkarane ke lie sauMpA thaa| guNabhadra eka bandhI kathanoM ke sAtha tulanA bhI kara dI jaatii| janmajAta kavi the aura unakA kavitva unakI saiddhAntika sabase adhika mahatvapUrNa hai prastAvanA / vaha lagabhaga kRtiyoM meM bhI mukhara banA rahA / yaha hI kAraNa hai ki 100 pRSThoM meM pUrNa huI hai| use eka choTA sA zodha prabadha AtmAnuzAsana meM vaha zuSkatA na pA pAI jo AdhyAtmika hI samajhanA cAhie / vaha do bhAgoM meM vibhakta hai--pahale anyoM meM pAI jAtI hai / AtmA kA vivecana siddhAnta kA meM grantha aura granthakAra tathA TIkA aura TIkAkAra kA pariviSaya ho sakatA hai kintu usakI anubhUti kA bhAvonmepa caya evaM kAlakrama aitihAsika pramANoM ke AdhAra para prastuta bhI sambhava hai yadi racayitA korA cidvAn hI nahIM sAdhaka kiyA gayA hai / dUsare bhAga meM-mUla grantha ke viSaya kA bhI hai| prAtmAnuzAsana meM vidvattA aura sAdhanA kA samanvaya tulanAtmaka adhyayana diyA hai| usameM prAtmAnuzAsana para hai / prAcArya guNabhadra zaka savat 8 vIM zatI ke anta meM hue pUrvavartI granthoM kA prabhAva aura AtmAnuzAsana kA jaina vaangthe| maya meM sthAna dikhAyA gayA hai aitihAsika zodha aura tulaprastuta grantha jIvarAja jaina granthamAlA kA prakAzana hai| nAtmaka vivecana donoM hI sampAdakoM ke parithama aura yaha granthamAlA prAcIna jaina granthoM ke sampAdana aura prakAzana vidvattA ke paricAyaka haiN| graMtha vidvAnoM ke madhya samAdara ke lie prasiddha ho cukI hai| prAtmAnuzAsana isakA 11 vAM pA sakegA, aisA hameM vizvAsa hai| isakA sampAdana do mudrita pora tIna hastalikhita parama jyoti mahAvIra pratiyoM ke mAdhAra para kiyA gayA hai / mudrita pratiyoM meM racayitA kavi-panyakumAra jaina 'sUgheza', prakAzakapahalI kA prakAzana sanAtana jaina granthamAlA, nirNaya sAgara presa bambaI se san 1905 meM aura dUsarI kA jainagrantha ratnA zrI phUla banda javaracanda godhA jana pranthamAlA, hukumacanda kara kAryAlaya bambaI se san 1916 meM huA thaa| pahalI mArga, indaura, san 1961, pR0-666, muuly-710| kevala mUlamAtra thI aura dUsarI paM0baMzIdhara jI zAstrI kI 'parama jyoti mahAvIra' eka mahAkAvya hai| usameM 23 hindI TIkA ke sAtha thii| hastalikhita meM do pratiyA~ bhaMDAra sarga aura 2486 padya haiM, jinameM bhagavAna mahAvIra ke samUce kara moriyaNTala risarca iMsTiTayUTa pUnA kI aura eka prati jIvana-garbhAvasthA se nirvANa paryanta kA varNana hai| kavi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 145 ne isake nirmANa meM mahAkAvya kI zAstrIya aura pAzcAtya kI bhA~ti karuNa rasa ko citrita na kara skaa| isI taraha donoM hI prakAra kI paribhASAmoM kA sahArA liyA hai| isase garbha aura janmotsava vAtsalya rasa ko sAkSAt karane meM mahAkAvya kevala paramparA-pAlana kI ghoSaNA bhara karake nahIM adhUre rahe / nAyikA trizalA aura umakA dAmpatya-jIvana raha gayA, apitu usameM sauMdarya aura rocakatA kA bhI pAThaka ke hRdaya ko cha nahIM paate| vaise adhikAMza sthala samAveza ho sakA / vaha samaya bIta gayA jabaki kAvya-zAstra aise bhI haiM jahA~ kavi kI pratibhA aura hRdaya rame haiN| unameM ke niyamoM kA rattI-rattI pAlana hI vidvAnoM ke madhya gaurava vibhora banA dene kI tAkata hai / pratIta hotA hai ki prakRti kA viSaya banatA thA, bhale hI usameM kAvyattva nAma ko bhI ke avalokana meM kavi ko ruci vizepa hai| 'basanta' aura na ho / zAyada isI kAraNa gupta jI ke sAketa aura prasAda hemanta' kA maundarya dekhate hI banatA hai| isake atirikta ke kAmAyanI jaise kAvya zAstrIyattva kI paridhi se nikala mahAvIra ke udAtta-guNoM kA citrAMkana sAtvikatA se bhara Ane para bhI mahAkAvya kahe jAte haiN| 'parama jyoti mahAvIra detA hai| bhakta hRdaya usase abhibhUta hue binA nahIM raha meM bhI mahAkAvyocita bAhya aura antaH prakRtiyoM ko aMkita sakatA / rAnI mRgAvatI aura candanA kA vivecana bhI rasakiyA gayA hai| maya hai| bhagavAn mahAvIra ke jIvana ko lekara sabase pahalA yadyapi kavi ne "digambara aura zvetAmbara granthoM kA mahAkAvya hindI bhASA meM anUpa zarmA ne 'vardhamAna' nAma gambhIratApUrvaka adhyayana kiyA hai aura phira use jo satse racA thaa| usakA prakAzana bhAratIya jJAnapITha se huA hai ziva-sundara prApta humA use liyA hai, kintu merI dRSTi meM usameM 1967 padya hai / bhale hI usameM "mahAvIra sambandhI bhagavAna mahAvIra se sambandhita digambara aura zvetAmbara ghaTanAoM kA kramavAra itihAsa" na ho aura bhale hI vaha paramparAgoM ke mUlasvara meM antara nahIM hai| eka kavi ke "saMskRta vRttoM" meM likhA gayA ho kinnu jahA~ taka bhAva, lie yaha mahatvapUrNa nahIM hai ki nIrthakara kI mAM ne 16 vibhAva aura anubhAvoM ke citrAGkana kA sambandha hai, vaha eka svapna dekhe yA 18, apitu yaha vizeSa hai ki ravAna avalokana anUThI kRti hai| kAvya kI dRSTi se itihAsa gauNa hotA ke anantara mA~ kI bhAvanAe kaimI banI aura jaba unakA phala hai aura usameM mannihita mArmika-sthala mukhya / mai yaha bhii| vidita huyA ki tIrthakara bAlaka utAnna hogA to mAM kI nahIM mAnatA ki saMrakRta-vRtto me likhe jAne se hI kisI mayAdita praphullatA kima dizA meM prabhAvita huii| mujhe kAvya kI pravAhamayatA mara jAtI hai| prasannatA hai ki kavi sudheza ne kahAvIra ke vivAda grasta 'paramajyoti mahAvIra' kI bhASA apekSAkRta sarala hai| pahanumA pahalumoM se kAvyocita sthaloM ko taTamdha hokara cuna liyA zabdoM kA upayukta sthAna para cayana huA hai aura vAkyo meM hai| unakA 5 meM hai| unakI parakha prazamanIya hai| isase unake kavi-hRdaya sarasatA hai| arthAt prasAda guNa kI kahIM kamI nahI hai kA udAtta bhAvanA prakaTa hotA hai| kintu sAtha hI yaha bhI saca hai ki mahAkAvya ke katipaya kavi kI yaha pratijJA ki isa mahAkAvya ko sarvasAdhAmArmika sthala bhAvukatA ke sAtha akita na kiye jA ske| raNa par3ha sakeMge, samajha sakeMge aura raci le sakeMge, pUrI huI mahAvIra ke gRha-tyAga kA dRzya 'yazodharA' ke buddha-gRhatyAga hai, isake lie badhAI ke pAtra hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnta para abhimata (2) 'anekAnta' ke do aMka mile| bahuta sundara prayAsa hai / saba Apake prayatnoM kA phala hai| to acchA hai| / (1) 'anekAnta' mAsika patra ke maiMne kaI aMka dekhe haiN| yaha patra lagAtAra jaina siddhAnta-sambandhI uccakoTi kI sAmagrI upasthita karatA hai jo bhAratIya saMskRti ke mUlyAMkana meM vizeSa rUpa se sahAyaka hotI hai| isa patra kI maiM uttarotara unnati cAhatA huuN| -DA0 bAbUrAma saksenA hindI nidezAlaya, dillI / isI taraha nikAlate raheM -seTha bIprasAda jI sarAvagI, paTanA (3) 'anekAnta' ke aMka dekhe aMka uttarottara sundara aura upanarogI hote jA rahe haiN| vizvAsa hai vaha samaya dUra nahIM, jaba anekAnta eka acchI zodha patrikA ke rUpa meM pratiSThita ho jAegA / lakSmIcanda jaina ema0 e0, kalakattA (4) Apake bheje anekAnta ke aMka prApta hue| maine unheM akSarazaH par3hA hai / lekha uttama haiM / patra ApakA khyAti prApta hai / anekAnta gaveSaNApUrNa lekhoM ke lie prasiddha hai / Apa satat unnati kara rahe haiM / isase mujhe prasannatA hai ! - paM0 mANikacanda nyAyAcArya, phirojAbAda (5) 'anekAnta' ke do aGka prApta hue| varSoM se banda par3e isa anekAnta ke punaH prakAzana kI vyavasthA kara Apane itihAsa aura purAtattva pramiyoM kA vastutaH upakAra kiyA hai| prastuta donoM hI aGka paThanIya sAmagrI se paripUrNa haiN| isake sabhI sampAdaka adhyayanazIla evaM anveSaNa priya vidvAn hai / mujhe zrAzA hai ApakI nigarAnI meM patra barAbara pragati karatA huA niyamita rUpa se prakAzita hotA rahegA / - paM0 cainasukhadAsa nyAvatIrya vAstava meM isa yuga meM (6) jUna san 1962 kI dUsarI prati prApta huI / anekAnta apane DhaMga kI anUThI patrikA hai| aisI patrikA kI jaina samAja ko AvazyakatA thI / chapAI, kAgaja, lekha saba uttama haiM / maiM isakA svAgata karatA hU~ / patrikA ke sampAdaka tathA prakAzaka dhanyavAda ke pAtra haiN| merI kAmanA patrikA satat unnati karatI rahe / - paM0 rAmalAla jaina, vaMdya zAstrI spezala relave majisTreTa prathama zreNI, alIgar3ha hai (7) 'anekAnta' kA jUna kA zraGka par3hakara parama prasannatA huii| pramukha pRSTha kA citra bhI eka navInIkaraNa kI bhAvanA ko lie patra ke nAma ke anurUpa hI lagA suyogya sampAdakoM dvArA sucAru rUpa se sampAdita hokara aura niyamita rUpa se samaya para prakAzita hokara anekAnta apane dharma tathA samAja sAhitya aura saMskRti kI sevA karane meM utanA samartha ho jitanA bhI use zakya aura sambhava ho / yahI kAmanA hai / -lakSmIcanda jaina saroja' ema. e. ratalAma (8) 'anekAnta' ke praGka par3he / atIva Ananda milaa| jaina zodha ke kSetra meM aise eka patra kI AvazyakatA thI / zrApane anekAnta ko punarjIvana dekara puNya kA hI kArya kiyA hai| isase anusandhitsu aura sAdhAraNa jana donoM hI lAbhAnvita hoNge| anekAnta se bhAratIya saMskRti ke lupta pahalU prakAza meM A sakeMge, aisA mujhe vizvAsa hai| maiM usakI satata unnati kI kAmanA karatA hU~ / - DA0 e0 ke0 50 dIkSita, bar3auta (e) Apake satprayatnoM se anekAnta patrikA phira se apane pUre vaibhava ke sAtha prakAzita ho rahI hai, atyanta prasannatA huI / parama pUjya mahArAja zrI samantabhadra svAmI jI ne atizaya Ananda vyakta karate hue Apake isa stutya upa krama ko hRdaya se abhinandana evaM aneka zubhAzIrvAda likhane ko kahA hai| hama saba gurukulavAsI Apake isa satprayatna kI sarAhanA karate hue usake lie hRdaya se saphalatA cAhate haiM aura pApako badhAI dete haiN| :- mANikacanda bhisIzara prinsipala, bAhubalI vidyApITha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna mahatvapUrNa patra (1) zrI mahendra jI, prAgarA priya bandhu ApakA kRpA patra milA / anekAnta ne apane jIvana meM jo sevA sAhitya aura samAja kI kI hai vahI mUlyavAna aura prazaMsanIya rahI hai| usakA prakAzana punaH prArambha karake Apane bar3I bhArI AvazyakatA kI pUrti kI hai| sAhitya ke eka aise aGga kI pUrti Apa isake dvArA kara rahe haiM jo zatAbdiyoM se jana sAdhAraNa ke sAmane nahIM pAyA aura jisake prakAza meM lAne kI mahAn mAvazyakatA hai| Apa apane prayatna meM saphala ho rahe haiM aura prAzA hai ki dina para dina aura adhika saphala hote jaaeNge| (2) DA0 dazaratha zarmA ema0 e0 DI0 liT kRSNanagara AdaraNIya zAstrI jI; _ 'anekAnta kI jUna 1962 kI prati ke lie aneka dhanyavAda / anekAnta ke khojapUrNa lekhoM ke lie maiM sadA hI utsuka rahA huuN| jUna ke aMka meM bhI Apane vividharUpa aura jJAnavardhaka sAmagrI prastuta kI hai| anekAnta ke punaH prakAzana ke lie sabhI jaina samAja abhinandha hai| kyA hama AzA rakha sakate hai ki 'sarvodaya tIrya saMrakSaNa-vratI' yaha patra bhaviSya meM nigabAdha gati se apanA kArya sampanna karatA rhegaa| (3) paM0 amRtalAla darzanAcArya vArANasI 'anekAnta' kI dUsarI kiraNa milI / eka bAra prAdyopAnta par3ha gayA / cita prasanna ho utthaa| rAnI mRgAvatI kI kahAnI ko kucha jainaMtara vidvAnoM ne bhI cAva se pddh'ii| pApakA adhyavasAya ilAdhya hai| anekAnta kA prakAzana bahuta hI Avazyaka thaa| isake prakAzana se pUrI jaina samAja ko prasannatA hai| vIra sevA mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 500) zrI gamajIvanadAsa jI magavagI, kalakattA 500) zrI gajagaja jI marAvagI, kalakanA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 5.00) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAjharI, kalakattA 051) ga. bA. haravacanda jI jaina, rA~cI 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 251) zrI ma0 si dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 050) zrI baMzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 250) zrI jugamandigdAma jI jaina, kalakattA 250) zrI mighaI ku.danalAla jI, kaTanI, 250) zrI mahAvIrapramAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI pAra mI jaina, kalakattA 250) zrI rAmasvarUpa jI nebhicanda, kalakattA 150) zrI.bajaraMgalAla jI candrakumAra, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI kastUracanda jI prAnandIlAla, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150) zrI mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pAMDyA, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 150) zrI zikharacanda jI sagavagI, kalakattA 150) zrI surendranAtha jI narendranAtha, kalakattA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 100) zrI badrIpramAda jI prAtmArAma, paTanA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana (dazalakSaNa parva taka sabhI grantha paune mUlya meM) (1) purAtana-jainavAkya-sUcI--prAkRta ke prAcIna 46 mUlya-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 68 TIkAdigrantha meM uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DAkTara kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Forewod) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) me bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A sAija sajilda 15) (2) prApta-parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopaja saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda me yukta, sajilda / 8) (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda, chandaparicaya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayoga kA vizleSaNa karatI huI mahattva kI gaveSaNApUrNa 106 pRSTha kI prastAvanA me suzobhita / (4) stutividyA svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApoM me jItane kI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugala kizora mustAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamalla kI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda-mahita aura mukhtAra zrIjugalakizora kI 18 pRSTha kI vistRta prastAvanA me bhuussit| . 1 // ) (6) yuktyanuzAmana-tattvajJAna me paripUrNa mamantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahI huA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi me alaMkRta, sajilda / ... 11) (7) zrIpurapAzvanAthamtotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... // ) (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakItikI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-mahita) (8) samIcIna dharmazAstra--svAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhyAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... 3) (10) janagraMtha-prazasti sagraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita graMoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa mahita apUrva sagraha, upayogI 11 pariziSTo aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, majilda / (11) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahattva kI racanA, mukhtArathI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita / ) (12) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya)--mukhtArazrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha kSetra / (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha =), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA =) / (16) mahAvIra puujaa| / ) (17) jaina graMtha prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraza ke 116 aprakAzita artho kI pragastiyoM kA mahatvapUrNa gagraha itihAsa 74 granthakAroM ke paricaya aura unake pariziSToM sahita / sampAdaka paM0 paramAnanda zAstrI mUlya majilda 12) (18) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra zAsana saMgha prakAzana ... 5) (16) kasAyapAhuDa muta-bhUna grantha kI racanA prAja se do hajAra vapaM pUrva thI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cuNisUtra likhe| mampAdaka paM0 hIrAlAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAIja ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / 20) (20) Reality prA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA agrejI meM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU0 6) prakAzaka-premacanda, vIra mevA mandira ke lie nayA hindustAna prema, dillI meM mudrita Page #170 -------------------------------------------------------------------------- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akTUbara 1962 .tmAsika. cnkaal satsAhitya kA nirmANa unhoM vyaktiyoM dvArA saMbhava hai, jinhoMne apane jIvana ko saMyama aura sAdhanA se pavitra kara liyA hai| sampAdaka-maNDala DaoN0 prA0 ne0 upAdhye zrI ratanalAla kaTAriyA DaoN. premasAgara jaina zrI yazapAla jana Patradai. v . samantabhadrAzrama (vIra sevA maMdira) kA muravapatra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI citra-paricaya viSaya anekAnta ke mukha pRSTha para jo citra diyA gayA hai| caturviMzati tIrthakara jayamAlA-brahmajIvaMdhara usakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai: 'hAthI ke eka-eka aMga ko sparza karane vAlA pratyeka siddhahemacandra-zabdAnuzAsana- zrI kAlikAprasAda zukla, vyakti aMza rUpa se saccA hai-para usa eka aMga ke varNana se ___ ema. e. vyAkaraNAcArya 146 pUre hAthI kA rUpa jJAna nahIM ho sakatA hai| vibhinna aMgoM samaya aura hama -zrI jainendra 155 ko sparza karane vAle sabhI chahoM vyaktiyoM ke vicAra milA sapta kSetra-rAsa kA varNya-viSaya-zrI agaracanda nAhaTA 160 lene para pUrNa hAthI kA rUpa spaSTa ho jaaygaa| isa prakAra kavivara banArasIdAsa kI sAMskRtika dena pUrNa satya ko prApta karane ke lie sabhI prAMzika satyoM ko sammilita karanA hogA, yahI bhAva isa citra se prakaTa -DA. ravIndrakumAra jaina 163 kArtikeya (kahAnI) -zrI satyAzraya bhAratI 167 bhagavAn kazyapa : RSabhadeva -zrI vAbU jayabhagavAna eDavokeTa 1761 patiyAnadAI (eka bhUlA visaga jaina mandira) yArogya kAmanA -thI nIraja jaina 1773 jaina mitra kI bhUla kekar3I di. jaina samAja ke utsAhI vidvAn aura AdikAlIna carcarI racanAoM kI paramparA kA udbhava anekAnta ke sampAdaka kSayaroga me prapIr3ita hai| unakA ilAja mIrazAlI aspatAla (ajamera) meM sAvadhAnI aura vikAsa -DA. harIza 180 se ho rahA hai| aba unakA svAsthya apekSAkRta sudhAra rAjasthAnI jaina velisAhitya-pro0 narendra bhAnAvata 186 para hai| AzA hai ve bilkula ThIka ho jAyeMge / anesAhitya samIkSA-mayaNa parAjaya, bhAratIya itihAsa kAnta parivAra unake svAsthya kI kAmanA karatA hai| eka dRSTi -DA. premasAgara anekAnta parivAra,vIra-mevA-mandira, dillI pramANa-prameya-kalikA-zrI avadhezakumAra zukla 1636 kar3Akakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakabhbsbshshraddhanaamanandbidesb.d.dhaddahauntactusbabsetteshabdshobbata anekAnta kA vArSika mUlya chaH rupayA hai / ataH premI pAThakoM se nivedana hai ki ve chaha rupayA hI manIArDara se nimna pate para bhejeN| - pokAna meM prasthApita vicAroM ke liye sAmpAdaka maMDala mainejara 'anekAnta' vIra-sevA-maMdira 21 dariyAgaja, dillI anekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdaka maMDala uttaradAyI nahIM hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom aham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiDajAtyandhasindharaviSAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // wwwAARAAAAAAAAAAAAAAImmmmmmmmmmmmmmmmons varSa 15 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6 akTUbara kiraNa,4 prAzvina zuklA 12, vIra nirvANa saM0 2488, vikrama saM0 2016 ( san 1962 HARIRImmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmAAAAAAAIIIIImmummmIIIIRamew ___caturviMzati tIrthakara-jayamAlA [isa tIrthaMkara-jayamAlA stavana ke kartA brahma jIvaMdhara haiM, jo mAthurasaMgha vidyAgaNa ke prakhyAta bhaTTAraka yazaHkIti ke ziSya the| Apa saMskRta aura hindI bhASA ke yogya vidvAn the / ApakI aneka kRtiyA~ upalabdha haiM, jinheM avalokana karane se una para gujarAtI bhASA kA prabhAva parilakSita hotA hai| unakI racanAoM meM guNasthAnaveli, khaTolArAsa, aeNbuka gIta zrutajayamAlA, nemicarita, satIgIta, tIna caubIsI stuti, darzana strotra, jJAna-virAga-vinatI, pAlocanA, bIsa tIrthakara jayamAlA aura caubIma tIrthakara jayamAlA prasiddha haiM / inameM antima racanA saMskRta padyabaddha racanA hai, jo caubIsa tIrthakaroM kI stuti ko liye hue hai| padya sundara aura sarala haiN| yaha mUla racanA paM0 dIpacanda jI pAMDyA kekar3I ko ToMka rAjasthAna zAstra bhaMDAra se prApta hue eka jIrNa gucchaka para se saMgRhIta kI gaI hai / brahma jIvaMdhara vikrama kI 16vIM zatAbdI ke uttarArdha ke vidvAn hai| inhoMne saM0 1560 meM vaizAkha vadI 13 somavAra ke dina bhaTTAraka, vinayacanda kI svopajJa cUnar3I TIkA kI prati lipi apane jJAnAvaraNIya karma ke kSayArtha kI thii| isase ve 16vI zatAbdI ke vidvAn nizcita hote haiN| -paramAnanda jaina] trizaddhizcaturuttararatizayaH satprAtihAryASTabhiiMSTi-jJAnasuvIryasaukhyavizadaretairanantaH praiH| ye ramyASTasahasralakSaNayutairebhiHsamastairguNaH pUrNA maya'surA'surendravinutAstAmtIrthanAthAn stuve 1 vRSabhaM vRSacakrAGkitadehaM nAzitavastuviSayasandeham / ajitaM jitamanmatharipumAnaM kRtazAzvatasaukhyAmRtapAnam // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anekAnta zambhavajinamamarAdhipavandyaM nirvastrAbharaNAdapi labdham ? abhinandanamAlo kita sarvaM dezitadazavidhadharmamapUrvam // sumati sanmatividhidAtAraM prAptasamastabhavodadhipAram / padmaprabhadevaM kamalA''bhaM saJcitamuktimahA'dbhutalAbham // vande tIrthaMkaraM ca supArzvaM tribhuvanajanasamabhIpsita pArzvam / candranibhaM candraprabhadevaM suranarakhagapatikRta padasevam // puSpadantajinamujjvalakAyaM kranditadurjaya duSTakaSAyam / niSTaptA'rjunavamanindyaM zItalajinamamalaM niravadyam // zreyaskaramabhivande dhIraM zreyAMsaM hatamanasija vIram / vigatA'STAdaza durdhara doSaM vAsupUjya jinamupagatatoSam // vimalaM zivapadasukhasampannaM navakevalavara- kamalA''pannam / labdhA'nantacatuSTaya rAjyaM devamanantaM surapatipUjyam // dharmamahArathadharaNasamarthaM dharma svIkRtamokSapadArtham / zAntikaraM satataM sabhayAnAM zAntijinendraM bhaktimayAnAm // kunthuM sarvottamaguNanilayaM vihitajananamaraNA''mayavilayam / mithyAmatagajavAraNasiMhaM praNamAmyara jina mujjhitamoham // paJcendriyavana dahana hutAzaM malli chedinasaMsRtipAzam / munisuvratamupamAnagirIndraM bhavyakumudavanabodhanacandram / / naminimupahatakarmavipakSaM lokatrayaparibodhanadakSam / nemi samalaGkRta dRr3hazIlaM sevitasiddhivadhUsukha lIlam // vidhuritavighnaM pArzvajinezaM duritatimirabharahana nadinezam / jJAnadrumatIvrakuThAraM vAJchita sukhadaM karuraNAdhAram // "jIvandhara" nuta- caraNasarojaM vikasita nirmala kIrtipayojam / kalyANodayakadalIkandaM vande vIraM paramAnandam // vividhaguNavicitrA puSpamAleva ramyA nRsuramunipavRndArAdhitAnAM jinAnAm / prapaThati jayamAlAM yo'nizaM tAM subhaktyA jinapatipadalakSmIstaM samabhyeti zIghram // iti caturviMzatitIrthaGkarajayamAlA // varSa 15 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhahemacandra-zabdAnuzAsana zrI kAlikAprasAda zukla, ema0 e0, vyAkaraNAcArya yaha to sabako vidita hI hai ki aneka pratibhAsampanna grantha ke anusAra siddharAja mAlava deza ko jItakara apanI vaiyAkaraNoM ne zatAbdiyoM taka atyanta suvyavasthita paddhati se rAjadhAnI pATana lauTate samaya dhArA nagarI kI sArI sampatti aneka saMskRta vyAkaraNa zAstroM kA nirmANa kiyA / una ke sAtha hI bhojarAja ke grantha ratnoM ko le paae| usI vyAkaraNa zAstroM ke bala se saMskRta bhASA Aja bhI amara samaya zrI hemacandrAcArya ne mahArAja ko bar3A hI udAtta evaM hai| kevaka isa deza ke hI nahIM, videza ke vidvAnoM ne bhI bhAvapUrNa AzIrvAda diyaa|' usa AzIrvAda ko bhAdara pUrvaka Aja ke apane bhASAzAstroM me una vyAkaraNoM kA upayoga svIkAra karate hue mahArAja siddharAja ne prAcArya se punaH kiyA hai, yaha kisI se chipA nahIM hai / vyavasthita vyAkaraNa padhArane kI prArthanA kii| zAstra ke abhAva se hI aneka bhASAyeM naSTa ho gaIM athavA eka samaya avantI se lAI huI pustakoM kA nirIkSaNa ve Aja bhI durbodha banI huI haiN| una vyAkaraNoM kI hI karate hue eka pustaka ke sambandha meM mahArAja ne pUchA-yaha kRpA se, saMskRta vAGmaya saikar3oM AghAta-pratyAghAtoM ko kaunasI pustaka hai| granthapAla ne uttara meM kahA ki yaha bhoja sahana karate hue bhI, Aja bhI sugaThita evaM sthira karane ke nirmita vyAkaraNa kI pustaka hai, vizeSa rUpa se yaha bhI kahA ke lie Ajakala upalabdha vyavasthita vyAkaraNoM meM eka ki mAlavAdhIza pariniSThita vidvAna.the tathA unhoMne vyAkaraNa siddha hema candra zabdAnuzAsana' bhI hai, jisake sambandha meM yahAM tarka Adi aneka zAstroM kI pustakeM likhI haiN| yaha suna kucha vicAra kiyA jAtA hai| kara siddharAja dukhI hue aura vole-kyA hamAre yahAM zAstranirmANa kA uddezya nirmANa-paddhati nahIM hai? kyA sampUrNa gujarAta deza meM koI sarvAGgapUrNa pANinIya vyAkaraNa ke rahane para bhI vidyA- paNDita nahIM hai ? tada sabhI rAjapaNDitoM ne hemacandrAcArya nurAgI zrI bhojarAjA kI sI prakhyAta kIti prApta karane kI ora dekhaa| mahArAja ne isa avasara ko hAtha se nahI jAne rUpa gurjara nareza zrI siddharAja kI mahatvAkAMkSA kI pUrti hI diyA aura prAcArya se sasammAna prArthanA kI ki "munivara ! isa grantha ke nirmANa kA uddezya hai, yaha itihAsa ke paryAlocana eka navIna vyAkaraNazAstra racakara hamArI icchA pUrI se spaSTa hai / isa tathya ko prakaTa karane vAle, jainAcAryoM ke kIjie / Apake atirikta dUsarA koI bhI isa kArya meM aneka grantha hai| jinameM aitihAsika dRSTi se thI prabhAcandra samartha nahI hai / isa samaya hamAre rAjya meM prati saMkSipta sUri viracita 'prabhAvaka caritra,' atyanta prAmANika hai isa kalApa-vyAkaraNa hI kA pracAra hai| usake bAra-bAra pari1-prabhAvaka caritra ke sambandha meM isake sampAdaka ne zIlana se bhI yathocita zabda-vyutpatti nahIM hotii| pANilikhA hai--"racanA kI dRSTi se bhI yaha grantha bar3A mahattva- nIya vyAkaraNa vedAGga hai / ataH brAhmaNa loga ise auroM ko pUrNa hai| isakI bhASA pravAhapUrNa tathA prabhAvazAlI hai| nahI par3hAte / ataH sabake kalyANa ke lie navIna vyAkaraNa varNana susambaddha tathA parimita hai / kahI bhI atyukti eva kA nirmANa kIjie / isase merI tathA prApakI khyAti asambhavokti nahIM hai| samagra saMskRta sAhitya meM mahAkaviyoM evaM prabhAvazAlI dharmAcAryo kA aitihAsika tathyapUrNa grantha . hogii|" dUsarA nahIM hai|" isa prakAra kA apanA prAzaya prakaTa karate 1-"bhUmi kAma gavi ! svagomayarasairAsiJca ralAkarAH / hue sampAdaka ne prabhAvaka caritra' ko itihAsa grantha svIkAra muktAsvastikamAtanudhvamuDupa ! stvaM pUrNa kumbhobhava // kiyA hai / [racanA kAla-vi0 saM0 1334 / sindhI jana granthamAlA graMthAGka 13, prabhAvaka caritra kI prastAvanA dhRtvA kalpatarodalAnisaralaidigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakaravijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta bhojarAja kI grantha rAzi tathA bhoja nAmAGkita vyA- adhyayana adhyApana honA caahie|" karaNa ko dekhakara aura unakI racI huI vyAkaraNa ke prati- mAlava rAjya vaibhava ke sAtha vidvAnoM tathA unakI rikta zAstroM kI bhI pustakeM haiM, aisA sunakara siddharAja ne racanAmoM se pUrNa hai; kintu mere rAjya meM vividha vaibhava hote socA hogA ki mere rAjya (gujarAta) meM aizvarya hai uttama hue bhI sAhitya evaM sAhitya nirmAtA kyoM na hoM, isa abhivilAsa sthAna bhI haiM, sampatti kI saritAyeM bhI pravAhita haiN| lASA se bhI siddharAja kSubdha hue hoNge| vidyAlaya bhI haiM aura bar3e-bar3e vidyA-vyasanI vidvAn bhI haiM, adhyayana kAla meM ati vistRta hote hue bhI aparyApta saba kucha hai, kintu svakIya (apanA) sAhitya nahIM hai| hama evaM prati parizrama karane para bhI samyagjJAna karAne meM asalogoM ko parakIya (parAye) sAhitya para hI nirbhara rahanA martha, anya vyAkaraNoM se bhayabhIta gurjaradeza ke chAtroM ke par3atA hai| ata: koI aisA upAya karanA cAhie jisase bhaya ko samUla unmUlana karane ke prayatna ne bhI rAjA ko parakIya sAhitya kI paravazatA dUra hokara apane svatantra vyagra kiyA hogaa| yaha sArA rahasya 'kathitena' isa pada se sAhityase hamArA deza prANavAn ho / rAjA pAyeMge aura vibhAbita ho rahA hai / itanA hI nahIM, navIna sAhitya ke jAyeMge unakA adhikAra samApta ho jAegA rAjyAdhikArI bhI nirmANa kI nareza preraNA se samRddha rAjya ko sAhitya se samRddha isa niyama ke apavAda na hoMge, rAjya-niyama badaleMge, rAja banAne kI bhAvanA ke sAtha hI gurjaradezavAsiyoM ke gauravavaibhava vilIna ho jAyegA / sampUrNa saMhAraka vastuyeM bhI naSTa pUrNa jIvana nirvAha karane kI aneka tathyAtmaka bhAvanAyeM bhI ho jAyeMgI, parantu saMskRti aura sAhitya hI amara hoNge| pUrvokta prastAvanA-padya se prakaTa hotI hai / ataeva rAjA ko ye hI pratItakAla ke bhavya itihAsa kI sUcanA dete hue jitanA dhanyavAda diyA jAya, svalpa hai| isa prasaGga ramaNIya racanA ko preraNA dekara gujarAta kA gaurava bar3hA ke samyak Alocana se, pUrvokta padya ke anusandhAna yeNge| itanA hI nahIM, gujarAta kA yaza, sUrya aura candra ke se tathA isa mahAn graMtha ke parizIlana se aneka anya sadaza diganta-vyApI hogaa| siddharAja kI isa mahatvAkAMkSA tathya bhI abhivyakta hote hai| tathApi prazasti meM kahe ne hI hemacandrAcArya ke hRdaya meM racanA kA bhAva aMkurita hue tIna doSoM ko vyAkaraNa zAstra se dUra karane ke lie kiyA / vahI racanA "siddha hemacandra zabdAnuzAsana' nAma se hI isa zabdAnazAsana kI racanA huI, yaha bAta to spaSTa hI prasiddha huii| isI prAzaya ko AcArya ne graMtha kI prazasti meM prakaTa hotI hai| prakaTa kiyA hai: ___'pAjakala jitane bhI vyAkaraNa pracalita haiM, ye saba prati tenAti vistRtadurAgabhaviprakIrNa vistRta, anyasthita tathA durgama hai, pariNAmata. bodha karAne zabdAnuzAsanasamUhakadathitena / meM aparyApta haiM, yaha yadi siddha ho jAya to yahI vyAkaraNa abhyathito nirUpamaM vidhivad vyadhatta sarvazreSTha vyAkaraNa hai, yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA zabdAnuzAsanamidaM munihemacandraH // 35 // hai / guNagrAhI vidvAnoM ne isa vyAkaraNakAra ko 'kalikAlaisakA tAtparya yaha hai ki "mAlavarAja bhoja vyAkaraNa sarvajJa' ko upAdhi dI hai| nirmAtA the / apane rAjya meM apanA hI vyAkaraNa calAte the| vidyAbhUmi gujarAta meM bhI kalApa-vyAkaraNa kI tulanA isa zabdAnusAna kI 'doSatraya se vimukti kI carcA meM bhoja-vyAkaraNa kI adhika pratiSThA thii| ataeva sambhavataH . sambhavataH amaracandra sUri ne apanI bRhatpravacUNi meM kI hai| siddharAja apane deza meM apanA vyAkaraNa na hone se dukhI zabdAnuzAsanajAtamasti, tasmAzca kathamidaM prazasyatamahue hoMge tathA unako apane pustakAlaya meM isa prakAra kI miti ? ucyate, taddhi ativistIrNa viprakIrNa ca / kAtantraM zAstra racanA kA abhAva khalA hogaa| pratyeka rAjya meM vahIM tarhi sAdhu bhaviSyatIti cen na, tasya saGkIrNatvAt / idaM tu ke paNDitoM ke race vyAkaraNoM kA pracAra hai ataH mere rAjya siddhahemacandrAbhidhAnaM nAtivistIrNa na ca saGkIrNa iti meM bhI yahIM ke vidvAnoM dvArA nirmita sarvAGgapUrNa zAstroM kA bhane va zabda-vyutpattirbhavati / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siDahemacanA-samAnuzAsana anya vyAkaraNoM meM tIna doSa kara sakeM, sUtroM ke uddezya kI mImA kA nirdhAraNa karane vAle jahA~ do tIna sUtroM se vivakSita vipaya spaSTa ho jAtA pratyudAharaNa yaha nizcita rUpa se batA sakeM ki isa sUtra ke itane hI udAharaNa hoMge, adhika nahIM; udAharaNoM evaM pratyuho vahA~ adhika sUtra banAnA buddhimAnI nahIM hai / hemacandra dAharaNoM ke jJAna ke sAtha hI aitihAsika, sAmAjika, zabdAnuzAsana ko chor3akara anya vyAkaraNoM meM viSaya vibhAga sAMskRtika Adi viSayoM kA jJAnopArjana bhI sAkSAt yA kI dRSTi se yaha doSa spaSTa hai / vyAkaraNoM ke viSaya meM yaha paramparA se ho sake; itanA hI nahIM apitu, par3hate-par3hAte prasiddhi hai "ardhamAtrA lAghavena putrotsavaM manyante vaiyA samaya yadi anAyAsa hI viSaya spaSTa ho tathA jitanA apekaraNAH / " ataH pratyeka vyAkaraNa apanA vivakSita artha sakSepa kSita ho, utane hI aMza kA jJAna prApta kara santoSa ho jAya meM kahanA cAhatA hai| kintu isa kArya meM hemacandrAcArya tabhI vyAkaraNa, vyAkaraNa hai / isameM sandeha nahI ki isa sarvAdhika saphala hue hai / alpa vAkyoM vAle prakaraNa se tathA alpa akSaroM vAle sUtra se yadi pratipAdya viSaya evaM vivakSita vyAkaraNa meM vyApaka rUpa se ye sabhI tathya prastuta hue haiN| artha prakaTa ho jAya to vahI racanA sundara tathA vistAra-doSa yadi eka viSaya ke pratipAdana ke samaya anya viSaya kA pratise vimukta samajhI jAtI hai / kintu vistAra dopa ko haTAne pAdana hone lage, sandhi ke prakaraNa meM samAsa vidhAyaka sUtra ke lie yadi bhApA kaThina athavA bhAva durUha ho jAya, to pA jAyaM; nAma ke prakaraNa meM kAraka sUtroM kI carcA ho aisA saMkSepa to "prajA (bakarI) nikAlane ke prayatna meM U~Ta tathA kAraka ke prakaraNa meM patva-Natva evaM samAsa-vidhAyaka praviSTa ho gayA / " isa lokokti kI bhA~ti hAsyAspada hI sUtro ko par3ha diyA jAya to vidyArthiyoM ko bahuta bar3I kaThihotA hai| sUtro kI racanA kaThina zabdoM meM ho, unakI vyAkhyA nAI kA sAmanA karanA pdd'egaa| bhI kaThina zabdoM evaM durgama zailI meM ho, bAra-bAra vicAra ye uparyukta dopa nyUnAdhika rUpa se pratyeka vyAkaraNa meM karane para bhI artha sahaja hI samajha meM na pAtA ho, sUtroM ke pAye jAte hai / isakI thor3I carcA yahA~ kara denA prAvazyaka athaM jJAna ke lie vRtti likhI jAya, usa vRtti ko samajhane meM aneka saMzaya khar3e ho, jisa sUtra kA bodha saralatA se ho pratIta hotA hai| sakatA ho usake lie kaThina mArga kA avalambana kiyA pAriNanIya vyAkaraNa meM prativistRtatva doSa jAya aura kaThina viSaya kA sparza hI na kiyA jAya-pAdi aimI avyavasthAe~ hai / jinase vyAkaraNa sarvathA duSTa ho jAtA pANini ne jima kArya ke lie cAra sUtra' par3he hai usI hai| isa doSa ke nigakaraNa ke lie aise vyAkaraNa kI kArya ko hemacandra ne ayogIta 111137 isa eka sUtra se racanA honI cAhie. jisameM aisI zailI apanAI jAya, par3hane sampAdita kiyA hai| ke sAtha hI viSaya kA samyak jJAna ho tathA kaThina viSaya bhI saralatA se vaNita hoN| prAge calakara kAraka prakaraNa me pANini ne 'dhruvamapAye pratyeka viSaya ko spaSTa karane ke lie zRkhalA kI pAdanam" (pA0 1 / 4 / 28) isa sUtra se apAdAna kAraka kar3iyoM kI bhaoNti sUtra Apasa me suvyavasthita evaM susambaddha ___ ko vyavasthA kI hai, kintu vaha vyavasthA bhI apUrNa raha gaI, hoM, sUtroM kA samanvaya karate samaya pUrva sUtro se anuvRtta yA ataH unhone anya sUtra bhI likhe hai| tathApi usakI pUrti na adhikAra dvArA prApta pada binA kisI buddhi-vyAyAma ke svayaM upasthita ho sakeM, sUtroM meM pAne vAle padoM ke vivaraNa 1. "upadeze 'janunAsika it" (pA. 12342), 'halake sampAdaka udAharaNa bhI gaMgA ke niravacchinna pravAha kI ntyam" (pA0 113 / 3) "pradarzanaM lopa:' (pA0 1 / 1 / 60) bhAMti nirAyAsa upasthita hokara viSaya ko adhika suspaSTa tathA "tasya lopaH" (pA0 1 / 3 / 6) / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne dekha vArtikakAra ne vArtika banAkara use pUrA kiyA hai| kiMtu ukta prakaraNoM ke dekhane se yaha spaSTa hai ki hemacandra ina saba sUtroM evaM vArtikoM ke lie hemacandra ne eka hI sUtra ne mahAbhASya kA samyak pAlocana kiyA thA, kyoMki par3hA hai / apAye'vadhirapAdAnam / siddha haima0 2 / 2 / 16 / pUrvokta sUtroM evaM vArtikoM ke pratyAkhyAna meM mahAbhASyakAra unhoMne apAya ke do bheda kiye haiM ne jisa paddhati kA avalambana kiyA hai, hemacandra ne sUtroM ke 1-kAya saMsarga pUrvaka aura 2-buddhisaMsargapUrvaka / lAghavIkaraNa meM ThIka usI paddhati kA Azraya liyA hai| isa prakAra adharmAjjugupsate, adharmAdviramati, dharmAtpra- yadi hemacandra ne mahAbhASya na dekhA hotA, to sambhavataH yaha mAcati ityAdi sthaloM meM vivekazIla vyakti buddhi se hI lAghava duSkara hI hotA / usa samaya pANini vyAkaraNa kI adharma ko duHkha kA hetu samajhakara usase nivRtta ho jAtA mahato pratiSThA thI evaM usakA bahuta pracAra thaa| isameM hai| nAstika vyakti to buddhi se hI dharma ko jAnakara 'maiM aisA sandeha nahIM ki paravartI prAcAryoM nepUrvavartI prAcAryoM kA anunahIM karUMgA' yaha nizcaya kara usase nivRtta hotA hai| saraNa kiyA hai| ataH hemacandra kA aisA karanA ucita hI nivRtti-garbha jugupsA, virAma, pramAda artha meM ukta dhAtueM thaa| kiMtu pUrvokta sthala meM bhASyakAra kA anusaraNa karanepara bhI kaI sthaloM para hemacandra kI svatantra nUtana udbhAvanAyeM bhASyakAra pataJjali ne ghra vamapAye'pAdAnam" (pA0 bhI haiN| udAharaNArtha-'mAkhyAtopayoge' (pA0 1 / 4 / 26) 1 / 4 / 24) isa eka sUtra se hI pUrvokta sUtroM evaM vArtikoM ke isa sUtra ke bhASya kA prAcArya ne anusaraNa nahI kiyA hai, udAharaNoM kI vyAkhyA karake unakA pratyAkhyAna kara diyA apitu "pAkhyAtaryupayoge" (hema0 2 / 2 / 73) isa sUtra kA ullekha kara usakI vRtti bhI likha dI hai| 1.(ka)"jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnam" (kA. sambhavataH prAcArya kA yaha abhiprAya ho ki 'naTasya vA.)-pApAjjugupsate, pApAdviramati dharmAtpramAdyati / zRNoti' yahAM para upayoga kI avivakSA rahane para bhI (kha)"bhItrArthAnAM bhayahetuH" (pA0114125)-caurA- buddhikRta apAya kI vivakSA meM paJcamI na ho sakegI, isadabibheti, caurAtbhAyate / (ga) "parAjerasoDhaH" (pA0 114 lie yaha sUtra Avazyaka hai| kintu anabhidhAna se hI vaisI 26)-adhyynaatpraajyte| (gha) "vAraNArthAnAmIpsitaH vivakSA nahIM ho sktii| ataH isa sUtra kA koI vizeSa (paa01|4|27)-y vebhyo vArayati / (Ga)"antadhauM yenA- prayojana nahIM jJAta hotA / anyathA pUrvokta sUtroM meM bhI isI darzanamicchati" (pA. 1|4|28)-maatuniliiyte kRSNaH prakAra kI koI kalpanA kI jA sakatI thI, jo prAcArya ne (ca) janikartuH prakRtiH (pA0 1|4|30)-brhmnnH prajAH nahIM kii| isa para vidvAn loga hI vicAra kreN| prajAyante / (cha) "bhuvaH prabhavaH" (pA0 24|31)-him- haima zabdAnuzAsana kA upajIvya bato gaGgA prabhavati (ja) paJcamI vibhakte (pA0 2 / 3 / 42) vyAkaraNa bhASA kA niyAmaka hotA hai / yadi eka. -mAtharA: pATaliputrakebhyaH pADhyatarAH / (jha) yatazcAdhva- bhASA ke aneka vyAkaraNa haiM, to pUrvavartI vyAkaraNa kI kAla nirmANaM tatra paJcamI (kA0 vA0)-kArtikyA bhAMti paravartI vyAkaraNoM meM bhI zabdasiddhi samAna hI hotI prAgrAhayaNI mAse vanAd grAmo yojanaM yojane vaa| hai| unameM koI navInatA to hotI nahIM, kevala racanA paddhati 2. apAyazca kAyasaMsargapUrvako buddhisaMsargapUrvako vibhAga meM saralatA yA kaThinatA, sarvadezIyatA yA ekadezIyatA ucyate, tena hotI hai, jo pratyeka vyAkaraNa meM pUrNataH yA aMzataH pAI "buddhayA samIhitaikatvAn paJcAlAn kurubhirydaa| jAtI hai / yadyapi sUtra aura vRtti Adi ke paryAlocana se buddhayA vibhajate vaktA tadApAyaH pratIyate // " -ityatrApAdanatvaM bhavati |......dekho haima0 s02|2|19 yaha pratIta hotA hai ki' zAkaTAyana vyAkaraNa hI isakA 3. jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnam kartavyam... 1. zAkaTAyana aparanAma pAlyakIrti nAmaka di. jaina [dekho, mahAbhASya 1 / 4 / 24 (pA.sU.) se 11431 (pANini prAcArya kA cAra adhyAyoM meM vibhakta yaha vyAkaraNa grantha sU.)taka] aneka TIkA vRttiyoM se yukta pAyA jAtA hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirala 4 upajIvya rahA hai, tathApi sUtroM meM jainendra vyAkaraNa kA prabhAva bhI yatra-tatra parilakSita hotA hI hai / zAkaTAyana vyAkaraNa kisa vyAkaraNa se prabhAvita hai, isakA vicAra svatantra lekha meM kiyA jAyegA / zAkaTAyana vyAkaraNa ko upajIvya banAkara pravRtta hemacandra ne mahAbhASya aura zAkaTAyana ke vistRta viSayoM kA thor3e hI zabdoM meM isa kauzala ke sAtha apane sUtroM evaM vRttiyoM meM samAviSTa kiyA hai ki unako samajhane ke lie adhika prayAsa kI AvazyakatA nahIM hai| kiM bahunA, gahana viSayoM ke tattvoM ko thor3e zabdoM meM hI nibaddha karate hue tathA sUtroM evaM vRttiyoM kI racanA ativistRtapana ke doSa kA parihAra karate hue isa nUtana racanA se AcArya ne mahatI pratiSThA prApta kI hai zAkaTA yana vyAkaraNa ke prathama adhyAya ke prathama pAda ke 20 sUtra avikala isa zabdAnuzAsana meM saMgrahIta haiN| jinakI tAlikA isa prakAra hai meM / siddhamacAnuzAsana haiM aura dUsare siddhahema ke sUtrAM hai-- o (1) prayoga 1 / 115 1137 isa tAlikA meM prathama dha zAkaTAyana ke sUtrAMka (zA0 sU0 pramodhavRtti 20105 ) (2) Asanna 1 / 17, 74120 (3) sambandhinAM sambandha 117121 (4) bahugaNaM bhede 1|1|10, 1140 (2) ka samAdhyarthaH 10111, 201041 (6) kiyArthI dhAtuH 1 / 1 / 22, 3333 (7) gatyartha vadoccha: 111 / 30, 318 (8) tiro'ntama 111031, 201 (9) svAmye'thi: 1134 201113 (10) prAdhvaM bandhe 11138, 3|1|16 (11) para 111144 774110 (12) spardhe 21467411 (13) naM kye (14) manunaMbho'Ggiroti 141067, (15) svaMrasvakSauhiNyAm 111485 (16) voSThautI samAse 1 / 1 / 63, 111188 (17) i (18) samrAT 1 / 1 / 22 1 / 1 / 24 1 / 2 / 15 12 / 17 1 / 1467, 112 / 30 1 / 1 / 113, 1 / 3 / 16 2 / 3 / 10 (19) suco vA 1 / 1 / 170, (20) samAse 'samastasya 1|1|173, 2 / 3 / 13 yadi kucha mAtrA aura akSaroM ke hera-phera se sUtroM kI tulanA kI jAya to zAkaTAyana vyAkaraNa ke prathamAdhyAyagata dvitIya pAda ke aneka sUtra isameM saMgRhIta mileNge| yadi zAkaTAyana vyAkaraNa ke 4 adhyAyoM evaM 16 pAdoM ko dekhA jAya, to eka svatantra tulanAtmaka grantha taiyAra ho jAyegA / ataH kucha hI udAharaNa yahAM diye gaye haiM / sUtra kI samatA ke sAtha-sAtha vRtti kI samatA bhI nizcita rUpa se dekhI jAtI hai| yaha siddha hemacandra zabdAnuzAsana kI tattvaprakAzikAvRtti aura zAkaTAyana kI amoghavRtti kI paraspara tulanA se spaSTa hai / ' 153 1- daha zAstra upadizyamAno varNa: svItsamudAyo vA laukikazabdaprayoge na sa itsaMjJo bhavati / ataeva cAsya prayogAbhAvaH siddhaH / upadezastu kAryArthaH / edhi - edhate / " "daha zAstre upadizyamAno varNastatsamudAyo vA mo laukike zabda prayoge na dRzyate sa eti apagacchatIti itsaMjJo bhavati / zraprayogitvAnuvAdenetsaMjJA vidhAnAccAsya prayogAbhAvaH / upadezastu dhAtu-nAma-pratyaya-vikArAgameSu kAryArthaH / pAtI eca ecte|" (hai0 sUtra tatva0 vRtti1|1137 ) 2 - bahugaNa ityetau zabdo bhede vartamAno saMkhyAvad bhavataH / bhedo nAnAtvam ekatvapratiyogi bahukaH bahudhA, bahukRtvaH / bhede kim ? vaipulye saMdhe ca saGakhyA kArya mA bhUt / bahugaNanA'tyantAya saMcakSate iti vacanam / ataeva bhUryAdIti nivRtti / " (zA0 sU0 zramo0 1 / 1 / 10 ) - , " bahugaNa ityetI zabdo bhede vartamAno saMkhyAvad bhavataH / bhedo nAnAtvamekatvapratiyogi bahuka, bahuSA, bahukRtvaH bheda iti kim ? vaipulya saMghe ca saMkhyAkAyaM mA bhUt / bahugaNI na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAdhiti saMkhyAprasiddhe rabhAvAd vacanam / ataeva bhUryAdinivRttiH / " tatva0 vRtti 1|1|40 ) isa prakAra hemacandrAcArya ne pUrvAcAryoM ke zravikala vacanoM ko lekara bhI, pariSkAra karake isa prakAra likhA hai Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anekAnta ki ve sarvathA navIna se pratIta hote haiN| anAyAsa arthAvabodha ke lie kucha zAkaTAyana ke sUtra bhI thor3e se parivartana ke sAtha inhoMne le lie haiM / 1- zA0 sU0 prAdirnA pratyaye karNa manaH zracchede nityaM haste pANI svIkRtI hrasvo vA'pade prasyoDhoye eve'niyoge cAderacosnAGa: sau vetI grantha codanyAn 1 / 1 / 24 1 / 1 / 28 1|1|36 111174 PIRINK 111187 1|1|101 1 / 1 / 103 zarA ferat sU0 na prAdirapratyayaH 3|3|4 kaNe manastRptI 3 / 116 3|1|15 nitya haste pANAvudvAhe hrasvo'pade vA 1222 prasyaiSaSyoDhoDhyUhe svareNa 11214 aniyoge luge 112 / 16 cAdi: svarojnAka 12/36 sauna besI 11238 udanvAnabdhau ca 2 1/67 kintu akSara parivartana yA sthAna parivartana se artha meM koI parivartana nahIM huA hai| yahI yAcArya kA kauzala hai| kramazaH takSazilA ke nikaTa maNDana nAmaka eka jaina muni se sikandara ne sAkSAtkAra caahaa| muni ne usake nimantraNa kA tiraskAra kara diyA, isa para samrAT svayaM muni ke pAsa gayA prazna karane para muni ne kahA ki yadi hama se kucha pUMchanA zraura lenA cAhatA hai to pahale hamArI hI taraha antara-bAhya se nagna ho jA / aura phira unhoMne rAjyatRSNA evaM bhogalipsA kA tyAga karake grAtmA kI citA karane kA use upadeza diyaa| eka dUsarA sAdhu jisakA nAma kalyANa thA sikandara ke sAtha hI bAla calA gyaa| bAbula meM Akara usane samAdhimaraNapUrvaka citArohaNa kiyA / apanI tathA svayaM sikandara kI nikaTa mRtyu kI sUcanA isa muni ne samrAT ko pahale hI de dI thii| usakI mRtyu ke pazcAt sAmrAjya kI kyA dazA hogI, yaha bhI batA diyA thA / - DA0 jyotiprasAda jaina rAgavilAvala dUlaha nAritu bar3I bAvarI, piyA jAge tUM sove / piyA batura hama nipaTa yAnI na jAnuM kya hote / / duma || 'mAnavana' piyA darasa piyAroM, khola ghUMghaTa gusa jone // dula0 // 14 - zrAnandaghana Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya aura hama lekhaka-zrI jainendra thI jainendra jI hindI ke mUrdhanya sAhityakAra haiN| zrI premacanda jI ke uparAnta upanyAsa aura kahAniyoM ke kSetra meM unheM sarvotkRSTa mAnA jAtA hai| kintu 'janendra ke vicAra'kA adhyetA unheM uttama dArzanika mAne binA bhI nahIM rhtaa| uttama isalie ki unakA varzana unakA mastiSka-vilAsa nahIM, apitu unakA apanA jIvana hI hai| yaha hI kAraNa hai ki ve use sahajatA ke sAtha ramya zailI meM abhivyakta kara sake haiN| 'samaya aura hama' nAmake anya meM zrI vIrendrakumAra gupta ke dvArA pUche gaye 450 praznoM ke uttara haiN| zrI janendrajI ne unameM se katipaye mujhe sunaae| mana ramA aura ruci tahIna huii| yadyapi jainendra jI kA apanA koI pakSa nahIM, kintu mujhe aisA lagA ki ve 'bhanekAMta' se prabhAvita hai-jAne yA anajAne / yaha prasthAbhAvika bhI nahIM / unakA kizorAvasthA kA vAtAvaraNa aisA hI thaa| yaha grantha 'sarvodaya granthamAlA' se prakAzita hone vAlA hai| bAdA dharmAdhikArI bhUmikA likheNge| jainendra jI ne kucha aMza 'anekAnta' ke lie diyA hai, etadarSa hama unake mAmArI haiN| -sampAdaka prazna-AtmA aura paramAtmA ke bIca advaita ke viSaya kyA yaha saca nahIM hai ki duzmana mAnakara hama kisI se lar3a meM ApakA kyA mata hai? bhI tabhI sakate haiM, jaba donoM eka dharatI para hoN| gAlI uttara-advaita hara do ke sarvathA do-pana kA inkAra tabhI dI jA sakatI aura lagatI hai jaba bhASA bIca meM eka hai| kinhIM khAsa ke ApasI do-pana kA nhiiN| jisa taraha ho / lar3ate vakta duzmanI se hama itane bhara jAte haiM ki eka jar3a aura cetana usI taraha jIvAtmA aura paramAtmA, usI jamIna para khar3e haiM, eka svArtha para ar3e hai, yaha yAda nahIM taraha satya aura asatya, rUpa-arUpa, sAkAra-nirAkAra rhtaa| agara yAda rahe to duzmanI meM bhI artha mila jAe Adi jitanI dvaita kI kalpanIya avasthAe~ hai, advaita meM una aura bilkula sambhava hai ki duzmanI rahane para usakA dostI sabakA samAhAra hai / Apake prazna ko dekhate hue kahA jA se mela ho jaae| advaita kI zraddhA se yadi hama dvaitAtmaka sakatA hai ki parama advaita (paramezvara) jIva ke sAtha jisa jagata se nibaTanA sIkheMge to isI saMskAritA kA udaya taraha eka hai, usa taraha hI eka hai jar3a ke bhI sAtha / Izvara hogaa| kevala dvaita ko hI mAnakara usase ulajhege to mUrkhatA kI paramatA meM dvaita ko avakAza nahIM / dvaita kA sthAna hamase se pAra nahIM jA skeNge| na saMskAroM kA udaya apane bIca hai / lekina vaha saba carcA se agama jo hai so usa taTa se kara pAeMge / kutte ko kyA isIlie kuttA nahI kahA jAtA idhara hI hameM bAta ko rakhanA cAhie / Age jAnA DUba ki vaha dekhate hI dUsare kutte ko gaira va duzmana samajhatA hai| jAnA hai, vaha bAta se sambhava nahIM hai| yaha do-pana aura parAyApana dehI ko anAyAsa anubhava hotA prazna-jIvana ke vyavahAra meM kadama kadama para hameM hai| kintu manuSya ko yaha prApta hai ki vaha bhinna meM abhidvaita kA sAmanA karanA par3atA hai / aisI sthiti meM Apake nnatA bhI mAna sake / isI darzana aura sAdhanA ko, vikAsa advaita kA isa saMsAra meM kyA sthAna hai ? kA mUla aura mantra mAnanA cAhie / isa taraha advaita se uttara - samajha ke saMsAra meM to sacamuca koI sthAna dvitvapUrNa jagata ke prati zakti hI kucha prApta hotI hai, bAdhA nahIM hai / advaita ke sambandha meM jisako 'samajhanA' kahA, vaha nhiiN| to sambhava hI nahIM hai| para anubhUti aura pratIti meM, dvata prazna-kyA AstikatA kA pracAra karane kI Avazyase jUjhate hue bhI, bhadaita avazya hamAre bhItara raha sakatA hai| katA hai? Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 uttara-nahIM, kyoMki pracAra dvArA hama apanI mAnyatA prazna-itihAsa sAkSI hai ki mAtatAiyoM ne sadA kA pracAra kara rahe haiM, jo dUsaroM kI mAnyatA se Takkara meM sazakta aura hiMsA ke bala se apane dharma kA pracAra kiyA / pAtI hai lekina Astikya caritArtha prema meM hotA hai / prema ise Apa kyA kahege, AstikatA kI adhikatA yA nyUnatA? meM vyakti anAyAsa vistAra pAtA hai| yaha vistAra usameM uttara-nyUnatA, balki abhAva / maiM samajhatA hU~ ki apane ko khone kI taiyArI meM se milatA hai| maiM apane sva- AdamI atyAcAra jisa para karatA hai vaha upalakSya nahIM tva ko para meM kho dene ko Atura hotA hU~, tabhI prema kI hotA hai, lakSya vaha svayaM hotA hai| krodha meM mAM bacce ko anubhUti pAtA huuN| arthAt prema ke mAdhyama se hI Astikya mAratI hai to vaha asala meM apane ko mAra rahI hotI hai| kA pracAra jisa mAtrA me ho utanA hI iSTa hai / prema se aise hI ve mAstika jana jo sattA aura zastra lekara usakI anyatra evaM anyathA upAya se pracAra prAstikya kA nahIM; pratiSThA meM lage, asala meM kahIM apane bhItara kI zaMkA se hI Agraha kA hotA hai, matavAda kA hotA haiM, aura usameM se lar3anA cAha rahe the / ataH maiM mAnatA hU~ ki AtatAyI mUlataH prativAda, vivAda yA vitaMDA phalita hotA hai| dayanIya hotA haiM / aAtaMka ke dvArA vaha apane aham kI tuSTi prazna-eka prAstika ke Upara, ApakI dRSTi meM kyA cAhatA hai| astra zastra ke yoga se vaha jisa AtaMka kI aura kitanI jimmedArI AtI hai ? sRSTi karatA hai, usase use kucha apane mahattva kA AbhAsa uttara-prema usa parama dAyitvazIlatA kA hI nAma hai milatA hai| AtaMka yadi vaha na DAla sake to use hI gaharI prema ko sevA vinA tRpti nahIM / prema ke sambandha meM eka viphalatA kA bodha hotA hai / AtaMka yadi loga svIkAra apane ko dUsare se zreSTha nahIM mAna pAtA / jaba jAnabUjha kara na kareM tI atyAcArI aura AtatAyI dekha pAye ki vaha dUsare ko jJAna dene, usakA sudhAra karane, kalyANa karane kA bhItara se rugNa puruSa hai, mahApuruSa nahIM hai| itihAsa ke dAyitva pror3hate haiM, to isase hamAre ahaMkAra ko svAda aura jina katipaya udAharaNoM ko Apa yAda karake pUchate hai ki AdhAra milatA hai| duniyA ko prakAza aura sadjJAna dene kyA jora ke mAtha hita kA aura mat kA pracAra nahIM kiyA ke dAve meM apane ahaMkAra kA mada yatkicit samAyA hI jA sakatA, to hA~, mujhe kahanA hotA hai ki jora kA prema rahatA hai| aise upakArIjana atyAcArI banagae dekhe jAte ke sAtha mela nahI hai / hita aura satya ke sAtha bhI usakA haiN| jAna-mAnakara jaba dUsaroM ke prati hama koI dAyitva mela nahI hai acchAI aura saccAI ke lie himaka bala kA uThAte hai to jaise usa dUsare ke aham kA sahI sammAna nahIM jinhoMne upayoga kiyA, unameM kahI Astikya kI nyUnatA karate hai| prema meM yaha para-panA pUrI taraha bharA rahatA hai| avazya rahI, yaha mere lie spaSTa hai / satya ke sAtha bala ke prema se calakara vyakti apane ko netA, guru athavA uddhAraka rUpa me hisA kA hI yoga ho sakatA hai / mUkSma meM ahiMmAna nahIM paataa| vaha sevaka banatA hai| isase anAyAsa saka bala hI saccA bala hai| jisameM kisI kA satva saMkucita dUsare ke prahaM ko saMskAra milatA hai, dhAra nahIM miltii| nahI hotA, parasparatA me milakara guNAnuguNita hI hotA isalie merA mAnanA hai ki jisane sacamuca pAstikya pAyA jAtA hai : ahisA ke yuddha meM bhI sarvodaya hai| ho vaha vinamra aura prAdarazIla hI ho sakatA hai, pracAra prazna--yaha sRSTi kaise sRSTi meM AI ? aura isakA aura uddhAra kA dAvA usameM nahI dIkha sakatA / isa Adara phailAva kisa prakAra hugrA? zIlatA meM dAyitva-zIlatA sahaja hI dekhI jA sakatI hai| uttara-vijJAna isakI khoja meM hai| usane kucha kalpaarthAt aisA vyakti apane meM lIna va magna nahIM raha pAtA nAeM bhI isa bAre meM hameM dI hai| maiM samajhatA hU~ ki vijJAna use apanI magnatA saba pora luTAnI aura bAMTanI hotI hai| kI bAta ko hameM svIkAra karanA cAhie / brahmAMDa ke aura mAnanda vahI hai jo apane meM ghirA-simaTA banda nahIM raha sRSTi ke bAre meM vijJAna kyA vyAkhyA detA hai, yaha zAyada sakatA, saba pora mAnoM bAheM pasAra kara phailanA cAhatA hai| Apa mujhase sunanA nahIM cAhate / merA udhara bahuta adhika mAnanda aura dAyitva meM koI virodha nahIM dekhatA huuN| dhyAna bhI nahIM hai / para vijJAna kI aMtima se aMtima khoja Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 samaya aura hama isa mere vizvAsa se ulTI na hogI ki sRSTi saba Izvara meM lagI rahegI aura mabhIpsA ciraMtana hokara hameM sadA unmukha se hai| merA kAma usa zraddhA se cala jAtA hai aura maiM use banAye rkhegii| aTUTa bhI mAnatA huuN| prazna-'Izvara ne banAI' ko na mAnakara kyA hama isIko dUsare zabdoM meM kaheM to adhika se adhika vaijJA- AstikatA ko kSubdha-kuThita nahIM karate ? nika jJAna rakhakara bhI rahasya jaisA kucha raha hI jaaegaa| uttara-nahIM, bilkula kuThita nahIM krte| balki bhagaisa taraha zraddhA aura bhakti vijJAna kI paraka hI hai, virodhI vanniSThA ko, usakI mAstikatA ko jvalanta aura prakhaNDa nahI hai| karane ke prayAsa meM hama dekheMge ki yaha 'ne' kI bhASA, kartRtva kI dhAraNA, sahaja pAra hotI jAtI hai| sRSTi samakSa hai / jisa garbha meM se usakA udbhava huA, ____ abhI hAla ke itihAsa ke mahAtmA gAMdhI ko leN| usake tala ko pAnA hamAre lie asambhava hai| asambhava unase bar3A Astika kauna hogA ? lekina anta meM "Izvara isalie ki hama sRSTi ke aMga hai, yAnI janma pA gaye haiM aura garbha ke bAre meM anumAna hI rakha sakate hai, pratyakSa jJAna satya hai" kI jagaha "satya Izvara hai" kahanA unheM adhika mAnya aura priya huaa| javAharalAla neharU jaise unake nahIM pA sakate / phira bhI jo pratyakSa aura niHsaMzaya hai vaha sAthI isakA prAzaya nahIM samajha pAye / kaise samajhate ? phira yaha ki sRSTi sraSTA kI lIlA hai| vaisA na hotA to hamameM bhI vaktavya meM gaharA sAra hai vaha yaha ki satya meM 'karta tva' jIvana ke prAnanda kI anubhUti na hotii| kA Aropa nahIM rahatA, 'Izvara' zabda meM jAne-anajAne kartA prazna--sRSTi Izvara se utpanna huI, yA use Izvara ne kA bhAva A jAtA hai / lekina Izvara kI jagaha satya ko banAyA, yA vaha svayambhUta hai ? rakhane se gAMdhI jI meM kyA tanika bhI zithilatA pAI ? uttara-'usane banAI', 'usase banI', ye donoM bAteM AstikatA kyA DhIlI hotI mAlUma huI ? nahIM, baisA nahIM hamAre mana meM do alaga citra paidA karatI hai| yaha hama para huA / balki satyezvara ke prati unakA samarpaNa amogha aura hai ki citra hame kauna sA bhAtA hai / lekina usa citra kI ananya hotA hI calA gayA / saccAI hama taka hai, sraSTA taka vaha nahI phuNctii| prAzaya ki satya nirvaiyaktika hai| isalie khatarA yaha rahatA hai ki lIlAmaya aura lIlA se adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| usake sAtha vyaktigata sambandha, rAgAtmaka sambandha, bhAvAlIlA meM kartRtva kA bhAva hai bhI, aura nahIM bhii| usane tmaka sambandha nahI bana paataa| sambhava yaha bhI raha jAtA banAI isameM kartRtva hai aura hetu kI apekSA hai| 'usase banI' hai ki satya ke nAma para hamameM svArpaNa-bhAva, bhakti-bhAva na yaha svabhAvaja hai, isameM jaise apekSA kI AvazyakatA nhiiN| ho, balki eka svatva aura ahaMbhAva ho; yAnI vaha mAnA svayaMbhUta bhAva bhI isame samA sakatA hai, sRSTi aura sraSTA huA satya hamAre hI ahaM kA prakSipta rUpa ho, yaha khatarA me hama itanA abheda kyoM na mAne ki bIca meM kyoM "kase" Izvara kahane se ekadama baca jAtA hai| usameM anivArya eka Adi prazna sambhava na raha jAeM / sRSTi samakSa hai, kyoM na dAsyabhAva prApta hotA hai| ahaM kI sImA usameM gala jAtI mAneM ki sRSTA hI usa rUpa meM samakSa hai / kaThinAI itanI hai aura sira jhuka jAtA hai| yaha Arjava (namra) bhAva hotI hai ki sRSTi dIkhatI ananta hai / ananta, usakI vici- jIvana ko sampanna va svastha karatA dekhA gayA hai / isalie tratA aura vividhatA hai| asaMkhya rUpa-rasamaya isa nAnAtva meM satya meM Izvaratva ko miTA dene kA maiM hAmI nahIM huuN| kAma sraSTA kI ekatA aura akhaMDatA dIkha nahIM pAtI to yaha kAja meM lage sAmAnya manuSya ke lie Izvara bahuta upayogI ki eka aneka kaise huA? aura aneka eka kyoMkara hai? isako aura Avazyaka hotA hai, usa saMjJA ke sahAre parama se usakA hama vismaya-prazna ke rUpa meM hI kyoM na apane meM dhAreM aura nijI va rAgAtmaka sambandha banA rahatA hai / ve darzana pUjA kaheM ki usake rahasya-mUlaka kA sadA spandana pAte rheN| dvArA anantAnanta samaSTi se apanA nAtA jor3a pAte haiM aura jIvana aise prasanna aura prANavanta rhegaa| usameM jijJAsA isa taraha apanI nijatA se U~ce uThane aura pAra jAne kI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAha pA jAte haiN| kAraNa anantAnanta ko eka meM, prakhaNDa Izvara kA nirNaya karate haiM, unheM bhApa kyA kaheMge Astika ko khaNDa meM, mUrta aura vyakta dekha pAte haiN| yA nAstika ? jaise-jaise usa vyakta, mUrta aura saguNa se ekAtmatA pAne upAsanA meM svasevana kI jagaha svArpaNa kI vRtti ho kI koziza hogI, vaise hI vaise vyakta avyakta mUrta amUrta to prAstika / lekina adhikAMza aisA ho nahIM paataa| sira aura saguNa,nirguNa banatA jaayegaa| sAdhanA sAdhaka ko AkAra nahIM jhukatA / prArthanA nahIM hotI, bhakti nahIM phuutttii| isa kA sahArA dekara phira nirAkAra meM uThAtI hI jaayegii| namana se bhAvanAmoM ko jo eka sahajatA, eka ArdratA prApta isa prakAra sAdhanA-zIla Astika anAyAsa vaijJAnika hotA hotI hai, hRdaya ko jo saMskAritA prApta hotI haiM, jAtA hai / pUjA-prArthanA se Age apane pratyeka AcaraNa meM nire bauddhika anusandhAna meM vyakti ko usase vaMcita raha vaha jo paramezvara kA darzana aura avadhAraNa cAhatA hai, to jAnA par3atA hai| yoM kahiye ki usa upAsanA se dimAga ko jAna par3atA hai ki usake darzana-jJAna meM anAyAsa satya kA khurAka milatI hai| mastiSka puSTa-prakhara hotA hai, dila svarUpa uttarottara vyApti meM udghATita aura AviSkRta hotA sUkhA raha jAtA hai, arthAt mUla 'ahaM' ko saMskAra nahIM jAtA hai / satya kI usa bhAMti bhAratI nahIM utArI jA milatA / vyaktitva ko dAkSiNya nahI prApta hotA hai / prema sakatI jaise mUrti kI utArI jAtI hai| satya amUrta rahatA murajhAtA hai aura jJAna-vijJAna kA sahArA lekara bhItara hI hai, isalie maMdira meM mUrti-pUjA se jo sahaja santoSa sambhava bhItara ahaM aura kasa jAtA hai| mastiSka kI tIkSNatA ke hai, vaha satya-pUjA meM anupalabdha raha jAtA hai| yahA~ gaharI sAtha taba vyaktitva ko dhAra milatI hai aura sAmAjika titikSA kI AvazyakatA hotI hai| kAraNa, agara mandira sambandhoM meM spardhA adhika kAma karane laga jAtI hai| unnati yA mUrtikalAkA Izvara upasthiti se uTha jAtA hai, sAre bar3hatI hai, saMskRti ghaTatI hai| Aja kI mAnava sabhyatA kA vizva meM phaila jAtA hai| taba usako pAnA va pakar3anA muzkila dRzya kucha yahI hai| vijJAna ke jora se hama grahoM, upagrahoM hotA hai / usakI mArAdhanA bhI muzkila hotI hai| yaha ke pAsa pahuMca gae ho sakate haiM, para par3osI se dUra ho gaye dhyAniyoM-jJAniyoM kA kAma hai / gRhastha usa rAha dizA ko haiN| vijJAna ke vistAra ne par3osI ko ur3A diyA hai, usakI bhI bhUla jA sakatA hai| itanA ki zraddhA usase kho jAe aura AvazyakatA ko jaise khatma kara diyA hai| pariNAma kyA mArga taka usakI dRSTi se lupta ho jAe / hai ? pariNAma yaha hai ki mAnasika roga aura vikAra bar3hatI mujhe lagatA hai ki Aja yahI ho rahA hai / saguNa rUpa para haiN| eka sUnApana aura akelApana sabhya, vyakti ko ghere meM hama use mAnya kara nahIM pAte / isa taraha abhyaMtara rahane lagA hai, jisase chUTane ke lie vaha naze romAMca aura kI vedI para se jaba ki Izvara khaMDita hotA hai taba satya aparAdha ( Crime ) meM zaraNa letA hai| sabhyatA ne usakI jagaha pratiSThita nahIM ho pAtA / kAraNa, satya ke tIkhA nazA dene ke nAnA AviSkAra kiye haiN| roja-roja prati sarvasvArpaNa kA bhAva pAnA atyanta duHsAdhya hai / isI naI vidhiyAM sAmane AtI haiN| mAnoM sabhya AdamI apane se eka prakAra kI nAstikatA phailI dIkhatI hai aura bauddhi- ko jaise bhI ho kucha dera ke lie bhulA DAlanA cAhatA hai / katA jaise baukhalAI huI hai| udhara paise kI duniyA hai, jisase hara kSaNa vaha apane ko isalie saMsthA taka ke rUpa meM dharma ko maiM anucita nahIM yAda rakhane ko majabUra hai, hoza jarA bhI kho nahIM sktaa| mAnatA / vizuddha athavA saghana hokara saMsthA, saMgaThana, sampra- to phira dUsarI tarapha use kSaNa cAhie jaba vaha apane ko dAya se dharma anAyAsa uttIrNa hotA hai / vyavahAra meM usake kho DAle, hoza se behoza ho jaae| apane ko ekadama chor3a saMsthAgata rUpa ko bAhara se tor3ane kI AvazyakatA nahI hai| de aura kahIM tanika saMbhAle na rkhe| yaha jo pAdamI tarer3a vaha spardhA ahaMjanya aura pratikriyAtmaka hai| khAkara do bana gayA hai, dimAga se teja, dila se sUnA, Upara prazna-vidvAna, yantra athavA jJAna ko hI jo antima se maryAdita, bhItara se niraMkuza, vyavahAra se sabhya, AkAMkSA mAnakara calate haiM, usI kI upAsanA meM dattacitta rahate aura se jaMgalI-yaha mAja ke utkarSa kA vidrUpa kyA isI vajaha Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya aura hama 159 se nahIM hai ki mana ke bhulAvoM meM ur3akara hamane apane ko aura unheM lauTane kI-socane kI tAva nahIM hai| anyathA UMcA mAna liyA hai aura usa mana ko vahIM samarpita karane siddha hai ki unnati kA rUpa ekAMgI rahA hai aura vyakti kI jarUrata se bekhabara ho rahe haiM / Izvara se prAtmArpaNa kI ke prAdhe maMza ko chor3a gayA hai| mastiSka prakhara banA hai, usI gaharI aAvazyakatA kI pUrti hotI hai| mAnava kI vaha hRdaya sUkhane ko alaga raha gayA hai| dharma hRdaya kA viSaya AvazyakatA Aja adhUrI hai, atRpta hai aura unnati ke mada hai aura Izvara usa hRdaya kI mAMga ko bharatA hai| meM usako sahasA aura haThAt bhulAyA jAtA hai| yantra ghumA- prAstika kA mAvazyaka lakSaNa namratA aura nirahaMkAratA dhAra paidA kara rahA hai aura isa taraha utpanna dhana kI hai| vijJAna prathavA yantra-jJAna kI upAsanA ne jinako bahutAyata hamAre sampanna varga ko bahAye liye jA rahI hai, yaha RjutA dI, svArpaNa-bhAva diyA, unheM to prAstika phursata nahIM hai ki apane bhItara ke gahare prabhAva para nigAha hI kahanA cAhie / kyoMki upAsanA kI vedI vahAM zUnya DAla sake, zAyada yaha karate Dara bhI lagatA hai| isa bAr3ha nahIM hai, usa para kucha avazya virAjamAna hai, jisake samakSa meM unnati apane ko unnata karatI huI anta meM yuddha meM yA ve nata-mastaka haiN| nata-mastakatA kA yaha prasAda usa kSetra phUTI hai aura loga ghabarA gaye haiM / saMzaya zAyada mana meM uTha meM virale hI pAte haiN| jo usa prasAda se vaMcita haiM, aura gayA hai, lekina unnati kA vega aba bhI hai aura zastrAstra adhikAMza vaMcita haiM, unheM mAstika kahane se zabda para jora kI dhar3Adhar3a taiyAriyAM ho rahI haiM, kintu vijJAna ke utkarSa par3atA hai| Izvara kA eka rUpa nahIM hai, saba rUpa usI ke ke sahAre hama vahAM A gaye hai, jahA~ Age rAha banda dikhAI haiN| vRkSa meM, patthara meM, jaba use pUjA jAtA hai to jJAnadetI hai| usa vega meM eka kadama bar3hA ki sarvanAza spaSTa vijJAna ke nirmita se kyoM nahIM pUjA jA sakatA? prazna hai| isase socane vAloM ke mana Diga gaye haiM aura vahAM namana kA, pratyarpaNa kA hai / bauddhika upAsanA meM se vaha gambhIra maMthana macA hai / sirpha 'karane-dharane' vAle vyasta haiM AvazyakatA pUrI nahIM hotI, aisA dekhane meM AtA hai| pada cetana sumati sakhI mila / donoM khelo prItama horI jI ||ttek|| samakita vrata ko cauka vnnaavii| samatA nIra bharAvo jii|| krodha mAna ko zIghra httaabho| miyyA doSa bhagAvo jI // 1 // myAna dhyAna kI lyo picakArI / to khoTA bhAva chur3Avo jii|| pATha karama ko cUraNa kari ke| to kumati gulAla ur3Avo jI // 2 // jIvadayA kA gIta rAga sunni| saMjama bhAva badhAvo jI / / vAjA satya vacana the bolo / to kevala vANI gAvo jI // 3 // dIna sIla to mevA kIjyo / tapasyA karo miThAI jii| 'devA brahma' yA rati pAI cha / tau mana vaca kAyA jor3I jI // 4 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saptakSetra-rAsa' kA varNya viSaya zrI agaracanda nAhaTA apabhraMza bhASA aura prAcIna rAjasthAnI meM hindI kI 12vIM zatAbdI se lekara aba taka choTe-bar3e saikar3oM rAsa jaina racanAeM pracura parimANa meM prApta haiN| hindI sAhitya jaina kaviyoM ke race huye upalabdha haiN| yahI nahI zvetAmbara ke AdikAla meM racI huI jainetara racanAe~ bahuta hI kama jaina samAja meM rAsoM ke race jAne aura gAye jAne kI paraupalabdha haiN| jo thor3I sI upalabdha hai ve bhI apane mUla mparA Aja bhI vidyamAna hai / phalataH 'rAsa aura rAsAnvayI rUpa meM nahIM rhiiN| isalie isa samaya kI jaina racanAoM kAvya' meM sabase adhika jaina rAsa hI saMgRhIta kiye gaye haiN| kA upayoga hindI, rAjasthAnI va gujarAtI tInoM bhASAoM isa grantha kI bhUmikA meM DA0 aojhA ne 'jaina rAsa kA ke sAhityika itihAsa-graMthoM meM samAna rUpa se kiyA jA vikAsa' zIrSaka svatantra adhyAya likhA hai, usameM 12vIM rahA hai| eka hI racanA ko rAjasthAnavAloM ne prAcIna zatAbdI se 15vI zatAbdI taka ke jaina rAsoM kA saMkSipta rAjasthAnI, gujarAta vAloM ne purAnI gujarAtI aura hindI paricaya aura ullekha pAyA jAtA hai| yahI adhyAya abhI vAloM ne purAnI hindI ke rUpa meM ullikhita kiyA hai| eka svatantra nibandha ke rUpa meM 'AcArya zrI tulasI abhivastutaH prAntIya bhASAoM ke prArambhika vikAsa kAla meM nandana graMtha' ke caturtha adhyAya ke pRSTha 108 se 115 meM utanA antara nahIM hotaa| phira bhI prAdezika vizeSatAe~ bhI prakAzita huA hai| sambhava hai DA. ojhA ko naye to rahatI hI haiN| jaina vidvAna rAjasthAna va gujarAta meM nibandha likhane kA avakAza milA na ho aura abhinandana samAna rUpa se ghUmate rahe haiM, isalie donoM prAntoM meM racita graMtha ke sampAdakoM kA vizeSa anurodha va takAjA rahA ho prArambhika kAla kI racanAoM meM bhApA kI samAnatA honA isalie 'rAsa aura rAsAnvayI kAvya kI bhUmikA vAle svAbhAvika hI hai| hindI pradeza meM race huye jaina grantha bhI adhyAya ko hI unhoMne isa graMtha meM punaH prakAzanArtha de thor3e hI milate haiM aura bahuta se granthoM kA viSaya jainadharma diyA ho / se sambandhita hone ke kAraNa hindI ke vidvAna una racanAoM do varSa pahale rAsa aura rAsAnvayI kAvya kI eka ko ThIka se samajha nahIM pAte / yahI nahIM, unako samajhane ke prati mujhe DA0 aojhA ne bhejI thii| usI samaya maine unhe lie jitanI gaharAI se unakA adhyayana karanA cAhiye, sUcita kara diyA thA ki Apake isa grantha meM kaI mahattva utanA zrama ve prAyaH nahI kara paate| isalie kaI bAra kI bhUla-bhrAntiyA~ raha gaI hai aura unakA saMzodhana kiyA una racanAoM ke sambandha meM ve asaMbhava bhI bhUla-bhrAntiyA~ jAnA atyAvazyaka hai / itanA hI nahIM, maiMne bahuta sI azukara baiThate haiM / bahuta se zabdoM kA to artha hI unakI samajha ddhiyoM kI ora unakA dhyAna AkarSita karane ke lie eka meM nahIM AtA, ataH manamAnA tor3a-maroDa kara artha kara saMzodhanAtmaka lekha bhI unheM likha bhejA thaa| para prA0 DAlate haiN| grantha ke viSaya ko bhI ThIka se na samajhane ke tulasI abhinandana graMtha meM 'jaina rAsa kA vikAsa' nAmaka kAraNa kucha kA kucha likha DAlate haiM / yahA~ aisA hI eka unakA jo lekha chapA hai usameM merI dI huI sUcanAmo kA udAharaNa prastuta kiyA jA rahA hai : kucha bhI upayoga na kara, apane graMtha ke ukta adhyayana ko dillI vizvavidyAlaya ke hindI ke prAdhyApaka DA. kucha uddharaNAdi ko chor3akara prAyaH jyo kA tyoM prakAzita dazaratha mojhA ne nAgarIpracAriNI sabhA se "rAsa aura karA diyA hai| isIliye una bhUloM kI punarAvRtti ho gaI rAsAnvayI kAvya" nAmaka eka bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai| yahAM usI kA eka udAharaNa diyA jA rahA hai| sampAdita karake prakAzita karavAyA hai| rAsa kI paramparA saMvat 1327 mAgha vadI 10 guruvAra ko racita 'saptako jaina vidvAnoM ne hI sabase adhika apanAyA hai aura kSetra rAsa' kA prakAzana san 1920 meM prakAzita 'prAcIna Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 gurjara-kAvya-saMgraha meM huA thaa| sva0 cimanalAla dalAla ke dvArA sampAdita yaha mahattvapUrNa graMtha gAyakavAr3a ghoriya nTala sirIja, bar3audA se ( graMthAMka 13 meM) nikalA thA / 14vIM zatAbdI ke pramukha jaina rAsoM kA vivaraNa dete huye DA0 zrojhA ne isa saptakSetra rAsa kA vivaraNa isa prakAra diyA hai saptakSetra rAsa kA va viSaya "isa yuga kI eka nirAlI kRti 'saptakSetra rAsa hai| jainadharma meM vizva ( hyANDa) kI racanA, saptakSetroM kI sRSTi evaM bharatakhaNDa ke nirmANa kI vizeSa praNAlI gAI jAtI hai| 'saptazeSa rAma' meM aise nIrasa viSaya kA varNana sarasa-saMgItamaya bhASA meM pAyA jAnA kavi ke cAturya evaM rAsa mAhAtmya ke paricAyaka haiN| isa gasa meM saptakSetroM ke varNana ke pazcAt zrAtraka ke bAraha mukhya vratoM kA ullekha bhI kiyA hai|" "116 zlokoM vAle isa rAma meM vrata, upavAsa, cAritra Adi kA sthAna-sthAna para vivecana hone se yaha rAsa pAThya sA pratIta hone lagatA hai kintu sambhava hai, jainadharma kI pramukha zikSAoM kI ora dhyAna prAkarSita karane ke lie nRtyoM dvArA isa gama ke sarama evaM cittAkarSaka banAne kA prayAsa kiyA gayA ho| yaha to nissaMdeha mAnanA par3egA ki kA itanA vistRta vivecana ekatrita kiyA huA eka rAkha meM milanA kaThina hai kavi isake lie bhUri-bhUri prazaMsA prApta karane kA bhAjana hai| kavi ne vividha geya chaMdoM kA prayoga kiyA hai; ata. yaha rAsa kAvya abhineya mAhitya kI koTi me bhI A sakatA hai / " "gaNitAnuyoga ke AdhAra para niracita rAmoM meM bhUgola aura sola ke varNana ko mahatva diyA jAtA hai| isa paddhati para viracita rAsa sRSTi kI racanA, tArA- grahoM ke nirmANa, sapta kSetroM, mahAdvIpoM, deza-dezAntaroM kI sthiti Adi kA paricaya dete hai| aise rAsoM meM vizva ke pramukha parvatoM, nadI-sarovaro, vana-upavanoM, upatyakAoM aura ma sthaloM kA varNana eva prAkRtika saundarya kI chaTA kA varNana hI priya viSaya rahA hai / kintu gaNitAnuyoga para nirmita rAmoM meM prAkRtika chaTA kI apekSA prakRti meM pAye jAne vAle padArthoM ko nAmAvalI para adhika bala diyA jAtA hai| aise rAsoM meM 'saptakSetrI rAsa' bahuta adhika prasiddha hai|" 161 - vAstava meM DA0 zrojhA, saptakSetra kyA hai ? jisakA ki isa rAsa meM vivecana hai, bilkula samajha hI nahIM pAye / kevala pacAMka 6-7 meM bharatakSetra -6, vaitAya 3 khaNDa, madhya khaNDa yaha saba dekhakara hI yaha mAna liyA ki isameM gaNitAnuyoga va saptakSetroM kI sRSTi Adi kA varNana hai / DA0 projhA ne isa rAsa meM saptakSetroM ke varNana ke pazcAt zrAvaka ke 12 mukhya vratoM kA ullekha kiyA jAnA likhA hai isase to yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne prArambhika bharata kSetra meM Adi ke nAmoM ko dekhakara unheM hI 7 kSetra samajha liyA hai, jabaki 7 kSetroM kA varNana mUla racanA meM 12 vratoM ke nAma batalAne ke bAda hI prArambha hotA hai / una 7 kSetroM meM apanA dhana kharca karane ke lie vahA~ preraNA dI gaI hai yathA rAmati mUla tu bArada, gahiva-dharama pAlevau / saptametri jina bhaNiyA, tiha vittu vAveva // 17 // saptakSetra jina kahiyA mahAmuni, vitu vAvejiu vivapare / jina vacana bhAgadhI avakamu sAdhiu lahaddapArU saMsArUsare // 18 // saptakSeta jina sAsaNihi, saghalI kahIjaI / athirU rithi dhanu dravyu, bIjau tahi ji vAvIjai / tehi kSetri vAveSaNA dhAnaki, lAbhai devanoko kaNanI thAharU muktiphlo, pAmau nisaMdeho // 12 // isake bAda padmAMka 20 se pahale kSetra, padyA~ka 28 se dUsare kSetra, padyAka 55 se tIsare kSetra, phira padyAMka 70 se mAdhu-sAdhvI, dhAvaka, dhAvikA ina cAroM kSetroM kA varNana kiyA gayA hai yA 1. pahilau kSetra su 'jigaha bhuvaNa' karAvau caMgU / 2. bIjau 'mu jinaha vibu' te yahA vicAro / 3. zrIjau kSetra su saMbhalau e vara loNe, jaM bhaNiu vIyarAi | guNa gaMbhIra so 'jiNai vayaNu' mRgaloyaNe, ja tamu navi upama kAi // 56 // 6 se 7- padyAMka 71 se zramaNa kSetra, padyAMka 76 se zramaNI, padyAka 96 se zrAvaka kSetra aura padmAMka 100 se zrAvikA / padyAMka 108 se zrAvaka zrAvikA kArita pauSadhazAlA kA varNana prArambha hotA hai aura padyAMka 113 meM upasaMhAra karate hue kavi kahatA hai Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prakAnta varSa 15 Adi kA kavi ne vistAra se varNana kiyA hai / tadanantara bhAratI utArane, jala-namaka utArane, ghaNTA bajAne kA ullekha karake harSa ke sAtha utsava manAne kA ullekha karate hue viSaya kA upasaMhAra kiyA hai| tIsare kSeSa--jina bacana ko amUlpa batalAte hue gaNadhara pUrvapara, kevalI, dasapUrvaghara dvArA siddhAntoM ke kahe jAne kA ullekha kiyA hai| pUrva aura 11 aGga ina Agama granthoM meM bhavanoM ke padArthoM kA varNana honA likhA hai| gautama gaNadhara ne mahAvIra se tripadI kA sUtra-rUpa jJAna pAkara vistAra se AgamoM kI racanA kI / kAla prabhAva se kevala jJAnI dhaura pUrvapara kI paramparA vicchinna ho jAne ke bAda itane bar3e zrutajJAna ko kaMThastha rakhanA kaThina ho gayA to | pustaka ke rUpa meM likhA gyaa| isalie ina siddhAntoM ko likhAne meM apane dravya ko lagAkara jJAna bhakti karanI cAhie / cauthA kSetra - zramaNa- sAdhu ko batalAyA hai / unako vastra pAtrAdi 14 upakaraNa denA cAhiye / unheM 42 doSa rahita zrAhAra karAnA cAhiye, jisase munijanoM ke saMyama tathA caritra pAlana meM suvidhA rahe / 'sAta kSetra' isa boliyA, mAgama dhaNusAre / puNa tumheM vAnIyaM manIvapari visa bhASaNare // 113 // arthAt 1. jina bhavana ke nirmANa, 2. jina bina yAne mUrti ke nirmANa pratiSThA aura 3. jina vacana rUpa siddhAMta zAstra ko likhane likhAne tathA 4. sAdhu, 5. sAdhvI, 6. zrAvaka, 7. zrAvikA kI sevA bhakti meM apanA dravya kharca karane kA vidhAna isa rAsa meM kiyA gayA hai| zvetAmbara jaina samAja meM ye sAta kSetra bahuta hI prasiddha haiM / 'pAina saddamahaSNavo' nAmaka prAkRta koSa ke pRSTha 1076 meM bhI sAtoM kSetroM kA ullekha huA hai| satta ( sa tan ) sAta saMkhyA vAlA, khAta [satta] kitI khetI (sapta kSetrI) 1. jana-2 nivimba, 3. jaina dhArAma, 4. sAdhU 5. sAdhvI, 6. zrAvaka aura, zrAvikA, ye sAta dhana-vyaya sthAna / vastuta: ukta rAsa meM kevala ina sAta kSetroM kA hI vivaraNa pAyA jAtA hai| isameM gaNitAnuyoga yA vizva brahmANDa kI racanA saptakSetroM kI sRSTi, bharatakSetra ke nirmANa prAkRtika chaTA kI papekSA prakRti meM pAye jAne vAle padArthoM kI nAmAvalI yAdi kA varNana, jaisA ki DAkTara projhA ne samajhA hai, bilkula nahIM haiN| " 1 prathama kSetra jina-mandira ke nirmANa ke prasaMga meM mUla guMbhArA, gUr3ha bhaMDapa, 6 caukI, raMga-maMDapa, balAya utaMga toraNa, kanaka-kalaza, daNDadhvaja, kapATa, tAlAkUcI, praSTa prAtihA bhAdi choTI-choTI bAtoM kA ullekha hI kavi se kiyA haiN| isake bAda jorNoddhAra arthAt maMdira kI marammata karAne meM apAra puNya hone kI sUcanA dI gaI hai / " dUsare kSetra -- jina-bimba ke vivaraNa meM maNi, ratna, svarNa, raupyamaya mUrtiyoM, gRhacaitya, pASANa aura pItala kI mUrtiyAM, sugaMdhita jala se snAna karAne, aMgalUhana se pUchane dhUpa, bAlAkuMcI, kastUrI, kuMkuMmAdi dvArA pUjA aura sone, hIre, mANika, motI ke grAbharaNa (AbhUSaNa) kuNDala, mukuTa mAlA, hAra, baharakhA, zrIvatsa, bIjaurA, zrAdi dvArA mUrti ko AbhUSita karane aura vividha prakAra ke puSpoM dvArA pUjA karane ke kArya meM dravya-vyaya karane kA ullekha kiyA hai / isI prasaMga meM utsava ke samaya jina bhavana meM tAlArasa, lakuTArasa, khelane aura nAcane kA ullekha hai / madhura svaroM se jinezvara ke dugoM kA vAyana bAoM sahita kiye jAne pAMcaveM kSetra - zramaNI -sAdhvI ko batalAyA hai| unheM 25 prakAra ke upakaraNa dene kA ullekha karake yaha kahA gayA hai ki acche sthAnoM meM dhana ko kharca kiye binA bhavAMtara meM dravya prApta kaise hogii| acche kSetra meM dhana kA vyaya karane se anaMta gunA phala prApta hotA hai, (pAka 3-4) (padyAMka isalie sAdhu-sAdhvI ko AhAra, pAnI, ghoSa aura vidyAdAna meM zrAvaka ko apane dhana kA udAratA se kharca karanA cAhiye / vaMdana, vinaya, vaiyAvacca, dvArA unakI sevA karanI cAhiye / isake bAda jina logoM ne muniyoM ko dAna diyA aura unakA unheM suphala milA, unakA ullekha padyAMka 61 se 94 meM kiyA gayA gayA hai| chaThA aura sAtavAM kSetra zrAvikA kA batalAyA hai jo vItarAga ke vacanoM para zraddhA rakhane vAle aura vratoM ko dhAraNa karane vAle hote haiN| unakI bhojana, vastra dhAdi se bhakti karanI caahiye| svadharmI kI bhakti se bar3A lAbha hotA hai / tadanantara dharmAnuSThAna karane ke lie pauSadhazAlA ke nirmANa aura dharma prArAdhana ke kAma meM dhAne vAlI vastuoM ko vahA~ rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai| isa taraha Avaka zrAvikA ina 7 kSetroM meM apane dhana kA sad vyaya karake puNyalAbha kareM, yahI isa rAsa ke race jAne kA uddezya hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara banArasI dAsa kI sAMskRtika dena DA. ravInAkumAra jaina, tirupati vizvavidyAlaya (mAMdhra) . adhyAtma-santa banArasIdAsa jI samartha vicAraka apamAnita honaa| banArasIdAsa ne bhI isa dhArmika saMkIsAhitya-manISI evaM sukavi hone ke sAtha-sAtha adamya rNatA se abhivyApta ghuTana kA tIna anubhava kiyaa| dharma utsAhI tathA sAmAjika evaM rASTrIya kAryakartA bhI the| ko itanA vikRta evaM durAcArita hote dekha unakI prAtmA jahA~ bhI sAmAjika, dhArmika evaM rASTrIya cetanA ko vikRta, kAnti ke lie vicalita ho utthii| unheM spaSTa pratIta vigalita evaM mUcchita hote dekhA ki samasta prApattiyoM aura huA ki isa deza kI ekAtma saMkRti meM kaTutA, bhinnatA kaTu mAlocanAmoM kI cintA na kara unhoMne apanI pUrNa aura vaimanasya ke bIja isI niHsAra mADambara yukta dhArmika zakti se usakI zalya kriyA kii| kavi ne dharma aura kaTTaratA ke kAraNa panapa rahe haiN| pradhyAtma mUlaka dharma jo saMskRti ke udAtta-jIvanta tattvoM se jana-mAnasa ko udve- isa vasundharA kI saMskRti kA prANa hai| dhIre-dhIre kucha lita kiyaa| bhavasanna evaM mUcchita sA ho rahA hai / krAntadraSTA banArasI mApake samaya (17vIM zatI) meM samAja meM prAcAra- dAsajI ne apanI pUrNa zakti se nirbhIkatApUrvaka dharma kI vicAra sambandhI saMkIrNatA itanI bar3ha cukI thI ki sAmAnya zuddha adhyAtma mUlaka vyAkhyA kI aura unhoMne 'jo prAcAra janatA ne dharma kA mUlarUpa banArasIdAsa nizcinta hokara cha-sAta mahIne taka donoM tathA kriyAkANDa mAnava kI usI ko mAna liyA thaa| vakta eka kacaur3I vAle se kacaur3iyAM lekara bharapeTa khAte adhyAtmadRSTi meM sahAyaka dharma kI vyAkhyA karane vAle rahe, aura phira jaba paise pAsa hue to caudaha rupaye dekara ho vahI zreyaskara hai-aisA svArthAndha bhaTTAraka evaM pANDe | hisAba bhI sApha kara diyaa| ki hama bhImAgare jile ke| ghoSita kiyA / kucha samaya use adhikAdhika vikRta, hI rahane vAle haiM, isalie hameM isa bAta para garva honA pazcAt unakA yaha prAndosvAbhAvika hai ki hamAre yahA~ aise dUradarzI bavAlu kacaur3I avyavahArya evaM bojhila banA vAle vidyamAna the jo sAhitya seviyoM ko cha-sAta mahIne lana adhyAtmamata ke rUpa meM rahe the| unhoMne taba mana- taka nirbhayatApUrvaka ubAra de sakate the| kaise paritApa kA bar3I lokapriyatA ke sAtha mAnI kaThora prAcAra paraka / viSaya hai ki kacaur3I vAloM ko vaha paramparA praba vidyamAna | pracalita ho gyaa| yahI vyAkhyA karake dharma ko pratinahIM, nahIM to pAjakala ke mahaMgo ke dinoM meM vaha mAgare ke adhyAtma mata aura mAge cala sAhityikoM ke lie bar3I lAbhadAyaka siddha hotii| vyayasAdhya, jaTila evaM itanA -banArasIdAsa caturvedI kara terahapanya ke nAma se kRtrima kara diyA thA ki]. jainoM ke suprasiddha donoM hI sAmAnya jana ke antat meM krAnti kI lahareM uThane lagI, sampradAyoM (diga0 zvetAmbara) meM pracalita evaM mAnya ho usakA mastiSka isa dharmAndhatA kI kaTu mAlocanA gayA / dharma meM isa naye parivartana ke kAraNa unakA prArambha (mUka rUpeNa) karane lgaa| yaha krama eka lambe samaya meM virodha bhI paryApta mAtrA meM humA; virodha mUlaka grantha taka calatA rhaa| khulakara virodha karane kI sAmarthya bhI race gae, parantu mAge calakara janatA ke hRdaya meM unakI abhI janatA meM na thii| pAMDe,paMDe (pujAriyoM) aura bhaTTA- vAstavika dRSTi ghara kara gaI aura unakA yaha adhyAtmamata rakoM kA maMdiroM aura dharma para itanA gaharA prAdhipatya thA sampUrNa samAja meM pratiSThita ho gayA jo Aja taka usI ki unakA virodha karane athavA unake prati avizvAsa mAnyatA se pracalita hai| prakaTa karane kA sIdhA artha thA manuSya kA 'prabhArmika', adhyAtma saMta banArasIdAsa jI ke jIvana aura sAhitya 'nAstika', 'zithilAcArI' evaM 'mithyAdRSTi prAdi upA- kA adhyayana unake sAMskRtika udAtta kAryoM ke adhyayanadhiyoM se vibhUSita' honA, tathA bhAe dina bhaneka rUpoM meM manana ke prabhAva meM apUrNa hI kahA jaaygaa| kisI jAti Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta aura sampradAya vizeSa ke dharma meM karake na sImita hama unaka vAstavika adhyayana nahIM kara sakate ve sampradAyagata saMkI / rNatA, samAjagata kurItiyoM tathA khaNDana-maNDala ke antaH sAra zUnya jhaMjhaToM se pRthak eka aise jAjvalyamAna prakAza stambha the, jinhoMne mAnava mAtra meM eka jIvana spandita hote dekhA / kucha samaya ke pazcAt samaSTi ne bhI Apake udAtta bhAvoM se svayaM meM sukhI aura sammAnya jIvana ke cinha anubhava kie| 'saMskRti' rAjya ke vidvAnoM dvArA aneka artha kie gae haiN| yahAM una saba kI carcA karanA hamArA uddezya nahIM hai| yahAM 'saMskRti' zabda ke AdhAra para jo usakI sarvamAnya paribhASA bana sakatI hai usI ko lekara hama kavivara banArasIdAsa kI sAMskRtika dena kA adhyayana kara rahe haiN| - 'sab' upasarga pUrvaka 'kR' dhAtu meM 'suTa' kA Agama karake 'ktim ' pratyaya lagAkara saMskRti zabda banatA hai isakA artha hai sam arthAt samabhAva aura sadAcArapUrvaka kie gae kRti arthAt kArya / varSa 15 hotI hai antima rUpa meM vizva mAnava kI saMskRti eka hI / kahIM jAyagI, phira bhI hama vizleSaNa kI dRSTi se aura vibhinna dezoM kI prAcAra-vicAra kI paddhati kI bhinna 2 dRSTiyoM se sampUrNa vizva kI saMskRti ko 6 vargoM meM vibhakta kara sakate haiM "mAksaphorDa DikzanarI meM saMskRti (kalcara) zabda kI yaha vyAkhyA hai mastiSka, ruci aura bhAcAra-vyavahAra kI zikSA aura buddhi isa rIti se zikSita aura zuddhIkaraNa kI avasthA, sabhyatA kA bauddhika pakSa, vizva kI sarvotkRSTa jJAta aura nirdiSTa kathita vastuoM se svayaM ko paricita karanA / saMskRti zabda ke ullikhita ina arthoM se hama sahaja hI isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki jIvana ko zuddha aura parimArjita ( prantaH vAhya se) karanA hI saMskRti kA Azaya hai| vezabhUSA aura bAhyAcAra Adi kI apekSA saMskRti mAnava jIvana ke Atma-zodhana kI ora hI adhika matasara 1. To adorn, grace, decorate, (2) to refine, polish, (3) to Conserate bly repeating mantras, (4) to purify a person by seriptual ceremonies, to perform purificatory apre many over a person, (5) to cultivate, educate, train, (6) make ready," proper, equip, fitout (7) to cook (8) to purify cleanse (9) to collect, to heap togatfior. 1 1-kArya (bhAratIya) saMskRti / 2-anArya (aphrIkI), "7 3- maMgola (cInI, jApAnI,, 4- isI (rUsa kI sAmyavAdI) 5- islAmI (arabI, phArasI) " 1. 2." 19 6 - IsAI ( yUro- amarIkI) " jahA~ taka bhAratIya saMskRti kI bAta hai vaha eka hai| phira bhI sUkSma dRSTi se prAnta, nagara, grAma, mAti, kuTumba aura vyakti kI saMskRti apanI kucha maulika vizeSatAoM ke sAtha alaga-alaga hai isa mahAna deza kI vibhinna prakAra kI saMskRti kA mUlAdhAra adhyAtma hI hai| yaha isI prakAra ""hai jaise eka sUtra meM guMthe hue aneka puSpa apanI anekatA lie hue bhI mAlA ke rUpa meM eka advitIya aikya kA prAdarza prastuta karate haiM" saMskRti manuSya kI vividha sAdhanAoMoM kI marvottama pariNati hai| dharma ke samAna maha bhI pravirodhI vastu hai| vaha samasta dRzyamAna virodhoM meM sAmaMjasya sthApita karatI hai| bhAratIya janatA kI vividha sAdhanAoM kI sabase sundara pariNati ko hI bhAratIya saMskRti kahA jA sakatA hai / " saMskRti ke sambandha meM itanA sabhI vidvAna mAnate haiM ki mAnava samAja kI zreSTha sAmanAeM hI usa deza kI saMskRti haiN| zreSTha sAmanAeM kyA hai ? isa sambandha meM vibhinna dezoM kI pRthak 2 mAnyatAe~ ho sakatI haiM 1. pAzcAtya saMskRti bhoga-pradhAna hai| bhautika vikAsa ko usameM sarvAdhika mAnyatA hai| pUrvIya aura vizeSataH bhAratIya saMskRti tyAga-pradhAna hai| isameM mAdhyAtmika vikAsa ko hI sarvAdhika mAnyatA dI gaI hai| pAzcAtya saMskRti sma hai| sabhyatA ( varacA vikAsa) ke adhika ki hai / sabhyatA kI jahA~ taka bAta hai vaha "manuSya ki prayojanoM ko sahaja sabhya banane kA vidhAna hai aura ke phUla08 DA0 hajArI prasAda dvivedI "0 03. bA0 hajArIprasAda dvivedI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavivara banArasI dAsAyAskRtika dena saMskRti prayovanAtIta antara mAnanada kI abhivyakti hai|" (prasaMgraha) anekAnta-darzana aura mahimA dvArA milatA.rahA __ kavivara banArasIdAsa ke sampUrNa sAhitya meM madhyAtma hai| bhAratIya santoM kA manorAjya bastutaH anupama hai-- pradhAna bhAratIya . saMskRti kA ujjvala rUpa milatA hai| "re mana kara sadA santoSa / unhoMne apane pUrvavartI santoM se. isa deza kI jo saMskRti brAta miTata saba duHkha doSa // nidhi prApta kI thI, use atyanta vikasita, parimArjita bar3hata. parigraha mohaH bAr3hata, adhika tRsanA hoti / evaM jamagrAhya rUpa meM prastuta kiyaa| santoM kI ucca-bhAva bahuta Idhana jarata jaise, bhagini U~cI joti / / bhUmi para pahuMcakara kavivara ke sAhitya ne vahI dazA grahaNa lobha lAlaci mUDhajana so kahata kaMcana dAna / kI jo sampradAyagata, rUr3hiAta evaM jAtigata nAcAra-vicAroM phirata bhArata nahiM vicArata, dharama-dhana kI hAna // kI taMga galI kI upekSA kara sampUrNa mAnava jagata kA divyA- nAra kina ke pAi sevata, sakuca mAnata sNk| . darza bana sakatI hai| banArasIdAsa ne mAnava-vikAsa jJAna kari bUjhe "banArasi" ko nRpati ko raka // " (mAtmonnati) meM bAdhaka jina tattvo kA anubhava kiyA bhAratIya saMskRti kA mUrtarUpa samanvaya kI cirantana unakA bhI nirAkaraNa kiyaa| aneka maulika vivecanAoM bhAvanA hai| banArasIdAsa ne apane sAhitya meM UrdhvabAhu dvArA sAMskRtika itihAsa meM navIna jIvana kA saMcAra hokara isakI udaghoSaNA kI hai| pUrNa satya hokara isakI udghoSaNA kI hai| pUrNa satya kA sAkSAtkAra kiyaa| zuddha jJAna kI carcA karate hue kavivara use hI // karate hue kavivara usa hA aura pUrNa mukhAnubhava sarva samabhAva meM hI sambhava hai|" adhyAtma kA prAdhAra batAte hai "samanvayAtmaka bhAratIya saMskRti kI bhAvanA ko janatA meM "jJAna udai jinake ghaTa antara, baddhamUla karane aura mUrta rUpa dene ke lie Avazyaka hai ki jyoti jagI mati hoti na mailI / hama vibhinna sampradAyoM ke utkRSTa sAhitya ko bhAratIya bAhija dRSTi miTI jinake hiya, saMskRti kI avicchinna dhArA se sambaddha mAnate hue use prAtama dhyAna kalA vidhi phailI / apanI rASTrIya sampatti aura apanA dAya samajhe aura usase je jar3a cetana bhinna likheM, lAbha utthaaeN| unake apane-apane mahApuruSoM ko saba kA suviveka lie parakheM guna thailii| pUjya aura mAnya samajhe aura apane vicAroM ko sAmprate jaga meM paramAratha jAni, dAyika paribhASA se nikAlakara unake vAstavika abhigaheM ruci mAni adhyAtama sailI // " prAya ko samajhane kA yatna kreN| dUsare zabdoM meM prAcIna vAstava meM jinake antaraMga meM samyagjJAna kA udaya granthoM ke vacanoM ke zabdAnuvAda ke sthAna para bhAvAnuvAda ho gayA hai| jinakI jyoti jAgRta hai; jo zarIra meM kI AvazyakatA hai|" hamAre bhArAdhya krAntadraSTA santo ne prAtma-buddhi nahIM rakhate aura jo jar3a-cetana ko pRthak-pRthak isI dizA meM sudIrgha kAla se hameM bhavya sandeza die hai| jAnate haiM ve hI zuddha prAtmAnubhava karate hai / / kavivara banArasIdAsa ne Aja se sAr3he tIna sau varSa pUrva bhAratIya saMskRti samabhAva pradhAna hai| usameM thama, hI sampradAya, jAti evaM rUr3hiyoM kI dala-dala se Upara uTha zama aura sama ye tIna mUla-tattva haiN| jisa zramaNa saMskRti kara mAnavaikya kI prAdarza ghoSaNA kI thIkA ujjvala dhvaja banArasIdAsa ne phaharAyA aura deza kI "eka rUpa hindU turaka dUjI dasA na koya / gaharI tandrA bhaGga kI vaha vareNya hai-usI ke zrama Adi mana kI duvidhA mAnakara bhaye eka soM doya / / ye tIna mAghAra stambha hai| bhAratIya samAjavAda ahiMsA--- 1. 'banArasI vilAsa' (adhyAtma pada paMkti) 228 tmaka krAnti' meM vizvAsa karatA pAyA hai| yahI svara 2. "bhAratIya saMskRti kA vikAsa (vaidyaka dvArA)" prAcAryoM aura santoM dvArA hameM bar3I tIvratA se aparigraha le0-DA. maGgaladeva zAstrI, pRSTha 45 1. "nATaka samaya sAra" (nirjarAdvAra) chanda 25 3. "banArasI vilAsa" (phuTakara pada) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doU bhUne bharama meM kareM vacana kI ttek| kaviyoM ke prati banArasIdAsa kA yaha udghoSa Aja bhI "rAma rAma" hindU kaheM, turaka "salAmAleka" / vareNya haiinake pustaka bAMdhie, behU pa kiteva / "mAMsa' kI garaMthi kuca kaMcanakalasa kaheM, eka vastu ke nAma hai, jaiseM zobhA-jeba // kaheM mukha caMda jo salesamA ko gharu hai| jinakoM duvidhA so lakheM, raMga biraMgI cAma / hAr3a ke dasana mAhi hIrA-motI kaheM tAhi, mere nainana dekhie, ghaTa ghaTa mantara rAma // " mAMsa ke adhara moMTha, kaha~ bimbapharu hai / ullikhita paMktiyA~ kavi ke nirbhIka, rASTrIya, sama hAr3a daNDa bhujA kaheM kolanAla kAmadhujA, hAr3a hI ke thaMbhA jaMghA kaheM rambhAtaru hai; bhAva paraka evaM sulajhe hue dRSTikoNa kI spaSTa sUcanA detI haiN| apane pazcAt vartI hindI kaviyoM (vizeSataH jana yoMhI jhUThI jugati banAveM zrI kahAveM kavi, kaviyoM) ke lie to kAvya-dazA-nirdezana meM banArasIdAsa ete para kaha hameM sAradA ko varu hai| sauMdarya kI yathArthavAdI vivecanA kavi ne prAja se sAr3he jI kA sAhitya eka prakAza stambha hI bana gayA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa, santa mAnandaghana, bhUdharadAsa, dyAnatarAya evaM tIna sau varSa pUrva hI kara dI thii| jo kavi samAja evaM rASTra ke caritra kA nirmAtA evaM niyantA kahA jAtA hai usake daulatarAma mAdi kaviyoM para banArasIdAsa kI mAdhyAtmika dvArA uktakoTi kA sthUla-azlIla varNana kahAM taka ucita evaM rASTrIya bhAvanA kI chApa spaSTa dekhI jA sakatI hai| hai? mAzcarya to banArasIdAsa jI ko taba hotA hai jabaki paravartI hindI kAvya jagata ko banArasIdAsa jI kI yaha aise kavi bhI svayaM ko sarasvatI kA varada putra mAnate haiM anupama dena hai| "ete para kaheM hameM sAradA ko varu hai|" banArasIdAsa jI banArasIdAsa jI ne saMskRti ke kSetra meM eka aura kavitA meM sarasatA aura cintAnuraJjana kA virodha nahIM mahattvapUrNa kArya kiyaa| isa deza kI saMskRti bhogapradhAna karate / hAM, jina kaviyoM ko sarasatA aura manoraMjana nimna nahIM hai phira bhI kaviyoM meM iMdriyoM ke bhogoM se paripUrNa koTi ke azlIla varNanoM meM hI dRSTigocara hote haiM unakA sAhitya-sRjana kI pravRtti (usa samaya) bar3ha rahI thii| hI kavi ne virodha kiyA hai tathA unheM hI asamartha evaM 'sundarI' surA aura svarNamaya rIti yuga meM kavi apanI kutsita kavi mAnA hai| samartha evaM pratibhAvAna kavi jo kavitA kA svara aura milAne lage the| 'kavi' vaha jo deza sarasvatI kA saccA upAsaka hai aisI dhAraNA ko kabhI ke cAritra aura saMskRti ko apanI kavitA se sudRr3ha banAtA prazraya na degaa| spaSTa hai ki banArasIdAsa jI ne kavitA hai,- isa apane udAtta karma ko kavi samudAya vistRta kara ke kSetra meM bhI eka ujjvala maryAdA aura vyavasthA ke lie cukA thaa| sundariyoM ke aMga-pratyaMgoM aura hAva-bhAvoM krAntikArI evaM prAdarza sAMskRtika abhyutthAna kA sudhAkA kAmukatApUrNa varNana kavigaNa rAjAmoM ke darabAroM meM sandeza diyA hai| karane lage the| kavitA prAyaH bhautika mAMsala ho cukI thii| aMta meM niSkarSa meM hama kaha sakate hai ki kavivara banArasIdAsa jI ne kavi-samudAya kI isa mArgabhraSTatA aura banArasIdAsa kA sampUrNa cintana samAjavAdI dharAtala uttaradAyitva-hIna pravRtti kI kaTu-pAlocanA kI tathA kA thA, samanvayAtmaka thA, "vasudhaiva kuTumbakam'-kA vAstavika kavi-karma (jJAtavya) kA mAdarza svayaM prastuta thaa| ve kisI varga, sampradAya yA jAti-vizeSa ke na hokara kiyaa| banArasIdAsa jI ne kavi ko satya kA hI pracA- mAnava mAtra ke apane the| unakI kRtiyoM meM bhAratIya raka evaM vyAkhyAtA mAnA hai| saccI pratibhA dvArA satya saMskRti ke punarjAgaraNa aura navanirmANa kA jo svara haikA citraNa atyanta rocaka evaM lAlityamaya sarvathA sambhava sandeza hai, vaha hameM asthiratA ke viSama kSaNoM meM sadaiva bala hai| asamartha paura nimnakoTi ke kavi hI sarasatA ko ' detA rhegaa| indriya bhogoM aura azlIla varNanoM meM khojate haiN| aise Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArtikeya lekhaka - zrI satyAzraya bhAratI [1] usa dina rAja sabhA meM bar3e-bar3e vidvAnoM kA jamaghaTa thA / mahArAja ne nimantraNa dekara dUra-dUra ke vidvAnoM ko bulAyA thaa| bar3e-bar3e vedapAThI brAhmaNa, aura siddhAMtarahasana vidvAn ekatrita hue the| khabara thI ki Aja mahArAja saba vidvAnoM ke sAmane eka gambhIra prazna rakheMge, aura usa para vidvAnoM kA tarka-vitarka hogaa| mahArAja prAye / sabane uThakara unakA abhivAdana kiyA mahArAja kI umara qarIba battIsa tetIsa varSa kI thii| ceharA gaura aura bharA huA thA chAtI vizAla thii| mastiSka se buddhimattAmalaka rahI thI mA~khoM meM bhI teja thA parantu vaha aisA zuddha na thA jaisA ki cAhie / 1 mahArAja ke eka tarapha pradhAna maMtrI baiThe the| unakI najara mahArAja kI tarafa thii| aisA mAlUma hotA thA ki ve mahArAja ke kisI izAre kI bATa dekha rahe haiN| sabhA meM zAnti thii| sabhI soca rahe the ki, na mAlUma kauna sA prazna hai ? vidvAnoM ko mana hI mana yaha cintA satA rahI thI ki prAja kahIM vidvattA meM dAg2a na laga jAya / jaba sabhI loga utsukatA ke sAtha A~kheM phAr3a-phAr3akara mahArAja kI ora dekha rahe the taba mahArAja ne pradhAna maMtrI ko izArA kiyaa| izArA pAte hI mantrI mahodaya uThe dhaura dhIre-dhIre kintu gaMbhIra svara meM bolane lage- "Aja mahArAja ne eka gambhIra prazna para vicAra karane ke lie Apa logoM ko kaSTa diyA hai| yadyapi mahArAja sAhiba ne aura maiM ne isa prazna para khUba vicAra kara liyA hai, phira bhI Apa loga vidvAna hai, Apa logoM ke tarka-vitarka se jo bAta taya hogI vaha bilkula satya hogii| jo prazna mahArAja ko aura mujhe bahuta vikaTa mAlUma hotA hai, saMbhava hai vaha bhArako bahuta sarala mAlUma ho, kyoMki bhApa loga vidyA-buddhi meM bar3e bar3e hai jisakA ki hameM sadA bharosA hai|" paMDitoM ne jaba apanI prazaMsA sunI to phUlakara kuppA ho gye| bhApasa meM kahane lage- vAha ! kaisI vinaya hai| majI phUla jhar3ate haiM / bar3e pada para pahu~cakara bhI leza-mAtra ghamaNDa nahIM hai| jaba isa prakAra phusaphusAhaTa phailI to maMtrI mahodaya eka miniTa ko capa ho gaye aura usane pUrNa dRSTi se mahArAja kI tarapha dekhA / mahArAja ne apanI prAkheM aura muMha isa taraha maTakAyA jaise koI kisI ko zAbAsI de rahA ho| bAda meM maMtrI mahodaya ne phira bolanA zurU kiyaa| "mahArAja bhApa logoM se pahile yaha pUchanA cAhate haiM ki koI manuSya agara kisI cIja ko paidA karatA hai to usa cIja kA pUrA mAlika vaha manuSya hai ki nahI ?" - - prazna sunate hI prAyaH sabhI vidvAnoM ke muMha para ISaddhAsya kI rekhA bijalI kI taraha camaka gii| eka vRddha vidvAn ne uThakara jarA musakarAte hue gambhIratA se kahA - mahArAja ! sApa sarIle vidyA-premI nareza ko pAkara hama loga saubhAgyazAlI hue haiM / yadyapi prazna sAdhAraNa hai lekina sAdhAraNa se sAdhAraNa bAta bhI Apa vidvAnoM kI salAha lekara mAnate haiM, -yaha bAta asAdhAraNa hai| mahArAja isameM sandeha nahIM ki utpanna huI vastu para utpAdaka kA pUrNa adhikAra hai| hama saba loga isa bAta ko mAnate haiM / vRddha vidvAn kI bAta sunakara mantrI aura mahArAja ne isa taraha musakarA diyA jaise koI vyAtha ciDiyoM ko apane jAla meM pha~sA huA dekhakara musakurAtA hai| isake bAda mahArAja ne mantrI se kahA - pradhAnajI, Age bar3ho, ! mantrI phira kucha kahane ko taiyAra hI hue the ki eka tarafa se bhAvAja AI - "Thahariye mujhe kucha kahanA hai|" atha se iti taka sabhI loga cauMka pdd'e| sabakI najara eka patale aura lambe kada ke yuvaka kI tarafa par3I / mahArAja ne kahA- vidvan! kyA kahanA cAhate ho ? yuvaka vidvAn bolA- mahArAja utpAdaka hone se hI koI kisI pIja kA mAlika nahIM kahalA sktaa| yaha niyama jar3a yA jar3a tulya padArthoM ke lie hI banAyA jA sakatA hai, na ki cetana padArthoM ke lie manuSya vetana padArthoM kA saMrakSaka ho sakatA hai na ki mAlika " Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka choTI-sI bAlikA bho tAliyAM pITakara bola uThI 'nahIM re ! unake nAnA haiM hI nahIM' 'majA, mjaa| parantu geMdavAle lar3ake ko yaha bAta rucikara 'bAha ! binA nAnA ke bhI kyA koI ho sakatA hai ?' na huii| vaha bolA, hU~ ! kharAba ho jaaygii| 'kyoM nahIM ho sakatA?' 'to kyA dekhane ke lie hai ?' 'unake bApa hI nAnA hai| 'khelanA nahIM thA to lAye hI kyoM ?' 'tumheM nAnA ke sAtha khelanA hai yA geMda ke sAtha ?-yaha 'geMda vAle lar3ake ne socA, kahIM merI geMda china na jAve kaha kara usa bar3e lar3ake ne eka lar3ake ko geMda de maarii| isalie usane geMda pAkiTa meM rakha lI aura pAkiTa ko usane uThAkara tIsare para golA chor3a diyaa| basa, usa samarahAtha meM pakar3akara bolA-'nahIM duuNgaa'| abhI taka dene lene kSetra meM nAnA kI jagaha geMda ne le lii| geMda-yuddha madhyAnha kI bAta hI na thii| lekina bAta jaba nikalI to sabhI para jA pahuMcA, parantu kuMvara vahAM se Tasa se masa na hue| ve lar3ake cillA uThe-'kyoM na doge ?' parantu isI samaya isa mAMkheM phAr3akara jamIna kI tarafa dekhate hue isa taraha khar3e samara-kSetra meM eka nae sainika kA praveza huaa| rahe jaise koI patthara kI mUrti ho| eka pandraha varSa kA bAlaka jisameM sundaratA ke sAtha haSTa-puSTatA aura caJcalatA ke sAtha gAmbhIrya thA, vahAM rAnI ne apane bAlya-jIvana para pardA DAla rakkhA thaa| pAyA / use dekhakara saba lar3ake zAMta ho ge| jisakI geMda rAja-mahala meM kisI kI tAkata nahIM thI jo usake char3AI jA rahI thI vaha lar3akA bola uThA kuMvara jI, ye bAlyajIvana kI carcA muMha para lA sake / bar3I-bar3I dAsiyAM hamArI geda chInate haiM / kuMvara jI kucha boleM, isake pahile bhI jisa ne rAnI ko isI ghara meM apanI goda meM khilAyA hI eka lar3akA bola uThA-hama to khelaneke lie gaMda mAMga thA, kucha na kaha sakatI thiiN| zrAvaNa ke dina the yuvatI rahe the, chur3Ate thor3e hI the| kuMvara ne kucha na kahakara cupacApa dAsiyoM ko apane pIhara ke dina yAda pAte the| kadama kI apane pAkiTa se eka sundara geMda nikAlI aura kahA ki- DAla para jhUlA bAMdhakara jhUlane kI icchA hotI thI / mApasa lo, isase khelo! meM yaha carcA bhI karatI thIM, parantu chipakara bAlyakAla kI 'mahA ! kyA bar3hiyA geMda hai !' pratyeka bAta parde meM hI hotI thI / yaha pardA-prathA rAnI ko 'usase sau guNI acchI hai|' aisI hI mAlUma hotI thI jaise ki kurUpA strI ko bUMghaTa eka choTA lar3akA soca rahA thA ki macchI geMdeM sabake kI prathA / nAnA hI diyA karate haiM, isalie vaha usa lar3ake se bolA aisI kauna mAtA hogI jise aparI santAna se prema na jisakI geMda char3AI jA rahI thI-'lo! kuMvara jI ke nAnA ho ? phira mAtAoM ko putriyoM se to jyAdA prema hotA tumhAre nAnA se bhI acche haiM / unakI geMda terI geMda se sau- hai| parantu rAnI ko apanI putrI se vizeSa prema na thaa| ganI acchI hai|' phira usane kuvara kI tarapha mur3akara kahA yadi hogA bhI to kisI kAraNa se usane prakaTa nahIM kiyA kyA kuMvara jI ! tumhAre nAnA ne dI hai na yaha geMda ? thaa| lar3akI kA koI bhI khela rAnI ko acchA na lagatA lar3akoM meM jo sabase bar3A aura samajhadAra thA usane thaa| vaha cAhatI thI ki merI beTI khele aura haMse, parantu usa choTe lar3ake ko dhamakAkara vahA-'cupa aisI bAta mata parantu use haMsate-khelate dekhakara rAnI kI mAMkhoM meM prAMsa A jAte the| bAlikA isakA rahasya na samajhatI thI, 'kyoM, isameM kyA burAI hai ? parantu yA to vaha svayaM rone lagatI thI yA ha~sanA khelanA usakA yaha prazna sunakara saba lar3ake apane apane mana kI banda kara detI thii| bAta kahane lage / eka bolA-'jaba kuMvara jI ke nAnA nahIM lar3akI ke bAda rAnI ke eka lar3akA bhI humA / rAnI haiM taba unase nAnA kI bAta kyoM pUchanA ?' ke hRdaya kA santAna prema, jo ki hRdaya meM kisI taraha baMdhA 'kyoM ? kNa rahe nahIM haiM ?' humA thA, pravAha ke jala kI taraha bAMdha phor3akara baha nikalA khnaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA-'mAM! maiM tumhArA bhAI hai| rAnI kA mAthA ThanakA usane kahA isakA kyA matalaba ? 'matalaba yaha ki hamAre tumhAre pitA eka hI haiN|' aba rAnI se na sahA gyaa| use cakkara mA gayA / vaha jamIna para gira par3I / lAja kA jo pardA rAnI ne bar3e yatna se DAla rakkhA thA, prAja sahasA khula gyaa| rAnI kI kucha na clii| vaha bhI usI prema ke pravAha meM baha calI / vaha mAtA bana gayI / use putra, prANoM se bhI pyArA mAlUma hone lgaa| lar3ake ko khilAne haMsAne meM usakA dina bItane lgaa| lar3akI ko bhI vaha aisA hI cAhatI thI parantu use dekhate hI usake hRdaya meM cintA zoka aura pazcAtApa kA daurA ho jAtA thaa| use apane bAlyakAla kI ghaTanAeM yAda mAne lagatI thiiN| pAMkhoM se AMsU nikala par3ate the| aba yaha kauna kahe ki usakA jI-vAtsalya prAMsuoM ke rUpa meM hI bAhara nikalatA thA / putrI jyoM hI caudaha varSa kI huI ki usakA vivAha kara diyA gayA / apanI nizcintatA ke lie usane isa bAla-vivAha kI kucha bhI parvAha na kii| sacamuca isase rAnI ko bahuta nizcantatA ho gaI / aba vaha putra prema meM apanI atIta ghaTanAeM bhUlane lgii| vaha putra ko jarA bhI citata aura duHkhI na dekhanA cAhatI thii| usakI prasannatA kI eka eka adA para vaha nyauchAvara hone ko taiyAra thii| usa dina usakA lAla bar3I dera taka na paayaa| bhojana kA samaya huA, vaha bhI nikala gayA, parantu rAnI kA lAla na pAyA, rAnI ko khAnA pInA harAma ho gyaa| dAsiyoM se cillAkara kahane lagI-'mere lAla ko dekho !' bAhara bhI khabara bhejI gaI / parantu yahA~ se khabara pAI kI bar3I dera huI kuMvara jI andara pahu~ce haiM / rAnI ne bigar3akara kahAare to kahAM gayA ? sabhI dAsiyA~ bhauMcakkI sI raha gii| itane meM eka dAsI ne kahA-abhI to usa tarapha jAte hue hamane dekhA thaa| rAnI usI tarapha jhpttii| usa tarapha kaI kamare the| sabhI para bAhara se sA~kala car3hI thii| sirpha eka kamarA jisakI tarapha logoM kA mAnA jAnA bahuta kama hotA thA-laTakA thA / rAnI ne jaldI jAkara usI ko thapathapAyA! jora lagAne para mAlUma huA ki bhItara se banda hai / rAnI ne ghabarAI AvAja meM kahA-'bhItara kauna hai ?' parantu kucha uttara na milaa| saba logoM ne dvAra para jora lgaayaa| rAnI ne kucha ruMdhe gale se kahA-'bhaiyA kArtika' / abakI bAra mAvAja AI 'bhAI se kyA kahatI ho mAM mAvAja ke sAtha hI dvAra khula gyaa| kuMvara ne rAnI se dAsiyoM ne isa samaya vahA~ khar3e rahanA munAsiba na smjhaa| kamare meM mA~ aura beTe ke sivAya koI na rhaa| rAnI hoza meM thii| rAnI ne bar3e karuNa svara meM kahA-beTA jo humA aba vaha vApisa nahIM ho sktaa| aba isa dukhiyA maoN ko aura kyoM dukhI karate ho ?' parantu kuMvara ne kucha uttara na diyA / rAnI na bar3I dInatA se kahA-bhUla jAmo mere lAla ! purAnI bAteM bhUla jAmo ! maiM pApinI hU~ to tumhArI mA~ hU~ aura pizAcinI hU~ to tumhArI mAM huuN| mAtA kA nAtA amiTa aura aparivartanIya hotA hai|' kuMvara ne phira bhI mauna rakhA / kisI ajJAta bhaya se rAnI kA dila dahala gayA / use mAlUma par3A ki koI usake lAla ko chIna kara le jAnA cAhatA hai| usane jhapaTa kara kuvara ko chAtI se lagA liyA aura apanI komala bhujAoM se itane jora se jakar3a liyA mAnoM kisI chInane vAle ke hAtha se kuMvara kI rakSA kara rahI ho| kuvara ko jakar3a kara rAnI khUba roii| kuMvara bhI ro rahA thaa| ghRNA se usakA hRdaya jala rahA thaa| sAtha hI karuNA kI vedanA mI asahya thii| thor3I dera meM jaba donoM ke mAMsU ruke taba rAnI ne kahA-'beTA !' 'mAM!' 'terA kyA vicAra hai ? yaha kahakara rAnI phira hilaka hilakakara rone lgii| kuMbara ne kahA 'mAM ! tuma romo mata ! maiM tumhArA ronA nahIM dekha sktaa| tuma kaisI bhI raho, tumhAre viSaya meM mAlocanA karane kA maiM apane ko adhikArI nahIM samajhatA / tuma merI mAM ho| phira bhI maiM isa ghara meM to kyA, isa rAjya meM bhI nahIM raha sktaa|' phira maiM kaise jIU~gI? yaha kahakara rAnI phira jora Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anekAnta jora se rone lgii| usane donoM hAthoM se kuMvara ko pakar3a kA bhI svAmI hogaa| jima rAjya meM nArI jAti sampatti liyA kuMvara ne kahA mAnI jAtI ho usakA dAna kiyA jAtA ho, usa rAjya meM 'mA ! isa rAjya meM hamArA tumhArA pavitra sambandha bhI andhera na ho vahI thor3A hai| mAM! aise andhera rAjya meM kAyama nahIM raha sktaa| kaise rahU~ ?' 'kyoM ?' kuMvara kI bAta sunakara rAnI kA hRdaya tilamilA kyoMki isa rAjya meM nArI-jAti sampatti samajhI jAtI gyaa| parantu kuMvara kA kahanA apriya hone para bhI satya hai| isa rAjya meM pitA rakSaka nahIM svAmI hai| yahAM para thaa| usane nArI jAti ke padadalita hRdaya ko uttejita puruSa bhoktA hai, strI bhojya hai / aisI hAlata meM puruSa nArI kiyA thA, use dAsatA kI nidrA se jagAyA thaa| usake ke sAtha jaisA cAhe bartAva kara sakatA hai, vaha use dAna meM kaThora zabda meM mahilAmoM ke mahatva kA saMgIta pravAhita ho de sakatA hai, beMca sakatA hai / isa rAjya meM putriyoM kA vivAha rahA thaa| nahIM hotA, ve dAna meM dI jAtI haiN| agara dAna dene ke rAnI ko apane hI Upara ghRNA hone lgii| isalie bhAva na hoM to ve kAma meM lAI jAtI haiM / jahA~ kanyA-dAna nahIM ki vaha apane hI pitA kI patnI hai, kintu isalie kI prathA hai, vahA~ aisA karanA gairakAnUnI nahIM kahA jA ki vaha puruSoM kI sampatti hai| vaha gAya, bhaisa, kI taraha sktaa| mAM, tumhAre sAtha jo vyavahAra huA so humA isake kisI eka puruSa kA dhana hai| aba use bhI isa rAjya meM pIche merI bahina kA bhI dAna hI kiyA gayA-usakA rahanA pApa mAlUma hone lgaa| usane kahA-beTA, jo tuma vivAha nahIM huaa| karoge vahI maiM kruuNgii| yaha rAjamahala to mujha kArAgAra rAnI ne kahA-vivAha kyoM nahIM humA? hI nahIM varan naraka mAlUma hotA hai| kuMvara ne kahA-mAM binA icchA ke cAhe jisake sAtha bAMdha denA kyA vivAha hai ? jaba koI kisI ko godAna nadI se thor3I dUra eka choTI-sI pahAr3I thii| usake karatA hai taba kyA gAya kA vivAha kahalAtA hai ? Upara eka maidAna thA / maidAna lambA-caur3A thA parantu bhUtala rAnI isakA kucha uttara na de sakI / vaha cupacApa se bahuta U~cA na thaa| pahile ye maidAna yoM hI par3A rahatA paira ke aMgUThe se jamIna khodatI rhii| kucha dera bAda kuMvara thA, parantu aba isakI hAlata badala gaI thii| pahile jo ne phira kahA yahA~ para eka kuMpA thA vaha bilkula avyavasthita-sA par3A ___'maiM gata varSa bahina ke yahAM gayA thA / vaha rAnI hai thaa| aba usake cAroM tarapha U~cA cabUtarA-sA bana gayA parantu kyA bhikhArina ke barAbara bhI use sukha hai ? kyA thaa| usa para choTI-choTI zilAeM bicha gaI thiiN| usake usakA jarA bhI adhikAra hai ? yaha dukha cupacApa isIlie cAroM tarapha eka nAlI banA dI gayI thii| kueM se pAnI sahanA par3atA hai ki vaha pitAjI kI sampatti thii| unheM nikAlate samaya jo pAnI idhara-udhara giratA thA vaha isa adhikAra thA ki ve cAhe jisako sauMpa deN| jaba nAriyAM nAlI meM se bahakara pAsa ke paudhoM meM calA jAtA thaa| dAna kI jA sakatI haiM apane kAma meM lAI jA sakatI haiM, lAinavAra kucha paudhe lage the, jisase vahA~ kA dRzya eka taba becI aura kharIdI bhI jA sakatI haiM, parthAt nArI eka vATikA sarIkhA ho gayA thaa| usa vATikA ke kinAre eka pazu hai| jhoMpar3I thii| jhoMpar3I meM tIna kamare the| pahalA kamarA rAnI ne phira bhI kucha uttara na diyaa| kuMvara kahatA rasoI ghara mAlUma hotA thA; kyoMki usameM eka tarapha cUlhA hI gayA-mAM ! jaba nArI sampatti hai 'usakA koI na rakkhA thA, kucha miTTI ke bartana the jisameM zAyada kucha anAja koI svAmI hai taba jisa prakAra pitA ke marane para usakA hogA, miTTI ke do ghar3oM meM pAnI bhI thaa| kucha dhAtu ke putra pitA kI anya sampatti kA svAmI hotA hai usI prakAra bartana eka tarapha rakkhe the| dUsare kamare meM rAnI rahatI thii| pitA kI sampatti rUpa unakI strI kA prati apanI mAtA kamare meM eka tarapha dIvAsa se lagA humA eka miTTI kA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 // cabUtarA thA jo pattharoM se saTA thaa| dina meM yaha baiThane ke halakA bojha DAlakara zarIra nirvAha kara lenA cAhatA hai| kAma pAtA thA aura rAtri meM zayyA bana jAtA thaa| thor3e athavA jisa manuSya ne vizeSa svArtha tyAga karake yuvAvasthA se kapar3e, eka talavAra, do tIna tAla-patra kI pustakoM ke ke prArambha meM hI kAphI samAja-sevA kara lI hai; athavA sivAya isa kamare meM aura kucha na thaa| tIsarA kamarA bhI jisa manuSya ne jJAna pora caritra meM prasAdhAraNatA prApta kara isI taraha kA thaa| isameM eka dhanuSa aura eka tUNIra lI hai| aura usake bala para jo apanI prAtmonnati ke sAtha bANoM se bharA humA TaeNgA thA / ye tInoM kamare eka hI lAina samAjonnati kA kucha Thosa kAma karatA raha sakatA hai| meM the isalie dUsarA kamarA bIca meM A jAtA thaa| ina agara koI manuSya ina tIna zreNiyoM meM se kisI zreNI meM kamaroM ke dvAra ke pAge eka dAlAna thA, jisameM tInoM dara- nahIM AtA to samAja para bojha DAla kara usakA sAdhu vAjoM ke bIca meM dIvAla meM lage huye do cabUtare bane hue the, bananA anyAya hai / kuMvara ne socA-maiM abhI kisI bhI jo baiThane ke kAma mAte the| zreNI meM nahIM pAtA / isalie dUsarI aura tIsarI zreNI kI ghara se nikala kara kaI mAsa taka ghUmakara kuMvarane apane yogyatA prApta karane ke lie ve prayatna karane lage the| ina rahane ke lie yahI sthAna cunA thaa| apanI mAtA ke sAtha bhATha varSoM ke bhItara kuMvara ne acchI samAja-sevA kI thii| rahate-rahate unheM yahA~ pATha varSa ho gaye the| Asa-pAsa ke mAtA kI sevA karake guruyoM kA RNa bhI cukAyA thA, grAmoM ke kRSaka inheM bar3I zraddhA ke sAtha dekhate the| kuMvara zAstra-jJAna aura anubhava ke bala para paryApta jJAna prApta ne bhI yahAM para khetI karanA zurU kara diyA thA sabere kiyA thA aura sAdhu banane ke yogya saMyama kA abhyAsa bhI snAnAdi se nivRtta hokara ve apane kheta meM jAte, vahA~ se kara liyA thaa| pAsa-pAsa ke grAmoM meM cakkara lgaate| kisI ko sahAyatA [6] kI jarUrata hotI to sahAyatA krte| sabase kSema-kuzala ke rAnI kA jIvana niruddeza thA / agara usakA kucha uddeza samAcAra pUchakara lauTa Ate / bhojana karane ke bAda mAtA thA bhI, to itanA hI ki apane putra ke sAtha prema se rahanA, ke sAtha baiThakara kucha vArtAlApa yA tattvacarcA karate, phira yahA~ jIvana use itanA acchA mAlUma hotA thA ki vaha apane kheta para cale jAte / zAma ko lauTakara bhojana karate / isa rAjya-vaibhava ko bilakula bhUla gaI thii| use rAnI kahalAne samaya do-cAra kRSaka Akara unase gapa-zapa karate / prAsa- kI apekSA eka kRSaka mAtA kahalAnA acchA mAlUma hotA pAsa grAmoM meM kahI koI choTA-moTA jhagar3A hotA to use thA / vaha nahIM cAhatI thI ki usakA beTA rAjA baneM, parantu ye hI nipaTA dete / Aja taka kisI ne inakA phaisalA yaha jarUra cAhatI thI ki vaha vivAha karale / parantu isa amAnya nahIM kiyaa| saba inake vacanoM ko pramANa mAnate viSaya kA prastAva vaha putra ke sAmane kabhI rakha na skii| the| nau-dasa baje rAta taka yahI cahala-pahala rhtii| rAnI apanI putrI se usane manabhara prema na kara pAyA thaa| bhI isameM bhAga letI thii| isa taraha zAnti ke sAtha mAM- aba vaha usakI kasara putravadhU se nikAlanA cAhatI thii| beTe ke dina kaTa rahe the| parantu putravadhU mile kaise ? eka dina avasara pAkara usane jisa samaya kuMvara ghara se nikale the, usa samaya eka kuMvara se kahAbAra unake mana meM sAdhu banane ke vicAra paidA hue the| 'kuMvara ! jaba tuma bAhara cale jAte ho taba maiM yahA~ lekina pIche bahata vicArane para unane yahI nizcaya kiyA baiThI-baiThI Uba jAtI haiN| ki isa choTI-sI avasthA se hI samAja ke Upara apanA to calo mAM! gAMva meM rahane lgeN| vahA~ par3osa kI nirarthaka bojha DAlanA acchA nhiiN| kuMvara ke vicAroM ke striyA~ tumhAre pAsa baiThA-uThA kreNgii| anusAra usI manuSya ko sAdhu banane kA adhikAra thA- 'parantu yaha sthAna chor3ane ko jI nahIM caahtaa| ghara jisane yuvAvasthA meM samAja kI sevA kI hai, bhaura vRddhA- meM koI ekApa lar3akI hotI to saba suvidhA ho jaatii| vasthA meM penzana ke taura para samAja ke Upara halake se mA~! apana garIba haiM, eka jhoMpar3I meM rahate haiM isalie Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahina ko lAnA to ThIka nahIM ho sktaa| jIjA kA dina usane kuMvara se kahAsvabhAva bhI bahuta skhA hai isalie vahA~ jAne ko jI bhI 'kuMvara ! mere liye kyoM itanA kaSTa uThAte ho?' nahIM caahtaa| agara gayA bhI to ve bahina ko isa jhoMpar3I kuMvara ne ha~sate-haMsate kahA-'mA~ ! isameM kaunasA kaSTa meM kabhI na bhejeNge| unakA isameM apamAna hai| cauthI bAta hai? dinacaryA badala dene meM bhI kyA kucha kaSTa hai ?' phira yaha hai ki kisI bhI bar3e mAdamI se nAtedArI lagAnA mujhe jarA vicAra kara kucha haMsate hue kahA-'mA~ ! agara bilakula pasaMda nahIM hai| aba tumhIM batAyo mAM, maiM kise tumhArA thor3A-bahuta RNa cukAU~ to tumheM kyA burA lagatA bulA hU~? 'beTA ! tU apanA vivAha kyoM nahIM kara letA?' 'kaisA RNa?' kuMvara haMse ! parantu haMsI meM na to koI ulhAsa thA, 'vAha ! kyA yaha bhI koI pUchane kI bAta hai ? putra na zoka ! kevala upekSA thii| kuMvara ne kahA ke Upara mAtA kA kitanA RNa hai, yaha to sabhI jAnate haiN| ___ 'mAM ! Ajakala itane bacce paidA hote haiM, ki unheM lekina tuma to aisI mA ho jisane putra ke liye sarvasva pAlane vAle aura pAla-posakara saccA manuSya banA dene vAle khoyaa| rAjapada ko lAta mArakara kRSaka jIvana vyatIta nahIM milte| isalie aba aura bacce paidA karane kI kyA kiyA / maiM tumhArA RNa to kyA, usakA vyAja bhI nahIM jarUrata hai ? rahI sAMsArika sukha kI bAta, so jaba taka cukA sakatA huuN|' mujha se iMdriya-damana ho sakatA hai taba taka maiM vivAha karane kavara ! mAtA ke hRdaya kI ye svAbhAvika vRttiyA~ kI koI jarUrata nahIM smjhtaa| mA~, isa viSaya meM tuma haiN| mAtAe~ sAhukArI nahIM kiyA krtiiN|' se mAphI mAMgatA huuN|' kuMvara lajjita ho gye| unane socA-maiM jo kucha rAnI ne haMsate hue kahA-hara bAta meM tuma tarka hI karatA hU~ RNa yA vyAja cukAne ke liye / parantu mAtA ke calAyA karate ho / macchI bAta hai / jisa taraha tuma sukhI upakAra meM byAja yA RNa kA hisAba nahIM hai / vaha usakI raho mujhe usI meM sukha hai| svAbhAvika vRtti hai / kahA~ mA~ aura kahA~ maiM ? kuMvara ke hRdaya meM koI sthAyI cintA na baiTha jAya isalie rAnI ne haMsate-ha~sate ye bAteM kahI thIM / parantu vAstava meM usakA muMha hI haMsA thA, hRdaya nahIM ha~sA thaa| sandhyA kA samaya thaa| rasoI bana cukI thI, parantu dUsare dina se kuMvara ne apanI dinacaryA meM parivartana kisI kAraNa se kuMvara abhI taka nahIM pAye the| rAnI kI kara ddaalaa| ve sabere se uThakara kAma para tathA logoM kI cintA bar3ha rahI thii| yadyapi rAnI jAnatI thI ki kuMvara khabara lene cale jAte the aura gyAraha baje lauTakara bhojana kisI duHkhI ke kAma me hI lage hoMge parantu vaha mAtA thI karate the| rAnau isa samaya svAdhyAya, dhyAna aura roTI- vaha nizcinta nahIM raha sakatI thii| sUrya asta ho gayA, pAnI karatI thii| bhojana ke bAda donoM hI baiThakara kucha bAdaloM kI lalAI bhI miTa gaI, parantu kuMvara na pAye / dharma-carcA karate the| kuMvara idhara-udhara ke samAcAra bhI halakA-sA andhakAra cAroM ora phaila gyaa| isI samaya thor3I sunAte the| do-tIna baje ke bAda rAnI phira kAma meM laga dUra para eka Atadhvani sunAI dii| rAnI cauMka utthii| jAtI thii| isa samaya kuMvara phira kAma kara pAte the| isakA usane dekhA ki thor3I dUra para eka lakar3ahArina cillA rahI phala yaha humA thA ki rAnI ko phAlatU samaya meM akelA na hai| lakar3I kA gaTThA jamIna para par3A hai, usakA pATha-nava baiThanA par3atA thaa| varSa kA bAlaka usake pairoM se lipaTa gayA hai aura thor3I ___rAnI ko isase suvidhA to huI parantu hRdaya kI azAMti dUra para eka cItA unakI tarapha ghUra rahA hai| rAnI ko bar3ha gii| mere liye hI kuMvara ko itanI takalIpha uThAnI samajhane meM dera na lgii| parantu hAya ! kuMvara isa samaya par3atI hai, isa vicAra se usakA hRdaya dhikkArane lgaa| eka ghara para nahIM the| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 kArtikeya rAnI ne jyAdaH soca-vicAra nahIM kiyaa| vaha jhapaTakara kamare ke bhItara gaI aura talavAra uThAkara nIce utarI / cItA pAsa A gayA thA / lakar3ahArina ne apane lar3ake ko chAtI ke nIce vA / apanI sUkhI haDDiyoM ke zarIra kA lar3ake tarapha vitAnasA tAna diyA thaa| pItA lakar3ahArina ke Upara paTane vAlA hI thA ki rAnI ne eka lambI chalA~ga mArakara cIte ke Upara talavAra kA vAra kara diyaa| parantu vAra pUrA na baiThA aura rAnI chalAMga mArane se gira par3I / cIne lakar3ahArina ko chor3A parantu rAnI ke Upara AkramaNa kiyA / rAnI kI gardana para cIte kA pajA jama kara baitthaa| phira bhI rAnI uThI, uThakara baiTha bhI gaI parantu usI samaya cIte ne paJjA vakSaHsthala para jamAyA, jisane vakSaHsthala aura peTa ko cIra diyaa| khUna kA pravAha chUTA / isI avasthA meM cIte ne rAnI ko zikAra kI taraha uThAyA / parantu vaha uThA hI na pAyA thA ki eka tIra ne use Dhera kara diyA / ku~vara ne cIte ko Dhera kara diyA, paraMtu mAtA kI avasthA dekhakara ghabarA gye| lakar3ahArina ro rahI thI, parantu ku~vara ke hRdaya meM itanA uttApa thA ki bahane ke liye unake hRdaya meM mAMsU bace hI na the| [ 5 ] rAnI, ardhamRtaka avasthA meM par3I thii| koTharI me ku~vara, do-tIna puruSa aura tIna-cAra striyA~ thI / kuTI ke bAhara saikar3oM strI-puruSa baiThe-baiThe ro rahe the| abhI taka rAnI ke muMha se eka zabda bhI na nikalA thaa| bhASI rAta ke samaya rAnI ne prAMkheM kholiiN| kucha dera taka kuMvara kI Zhong Xin Jiu tarapha dekhatI rahI, phira dhIre se bolI- 'kuMvara tuma mere pIche rAjA se bhikhArI hue mujhe kSamA karanA aura para lauTakara rAjya samhAlanA / ' cour ku~vara kA galA ruMdha gayA thaa| unakI bhAMkheM dhA~sU bahA rahI thiiN| bar3I muzkila se unane kahA mA~ ! maiM bhikhArI banA, parantu apanI icchA se banA / mujhe isI meM sukha mAlUma huA, parantu tumheM bhikhArI kI mAM banane meM kaunasA sukha thA ? tumheM to mere pIche hI rAnI se bhikhArI kI mA~ bananA par3A / -- 'ku~vara ! putra hokara ke bhI tumane guru kA kAma kiyA hai / tumane mujhe dAsatA kI nIMda se jagAyA hai / tumane jo merI sevA kI vaha to alaga, parantu tumhAre isI kAma se tuma uRNa ho gaye ho / ' rAnI ne ye bAteM bar3I muzkila se eka-eka zabda para Thaharakara kaha pAI thiiN| isake bAda rAnI phira praceta ho gaI aura sadA ke liye so gaI / usa bhISaNa rAtri meM saikar3oM kaNThoM se nikale hue karuNa krandana se grAkAza gUMja gayA / dUsare dina hajAroM zrAdamiyoM ne milakara rAnI kA agni saMskAra kiyaa| usI dina zAma ko kuMvara zauca ko gaye the| parantu phira ve nahIM lauTe kisAnoM ne bahuta khoja kI, parantu ve saphala na hue| 1 aba usa TekarI para eka mandira bana gayA hai, jise loga 'mA~ beTe kA mandira' kahate haiN| sAla meM vahA~ eka bAra melA bhI lagatA hai / kahA jAtA hai ki aneka logoM ko mAtAjI aba bhI darzana diyA karatI hai aura usa TekarI ke Asa-pAsa koI jaMgalI jAnavara nahIM A pAtA / kramaza: anekAnta kI purAnI phAileM prakAnta kI kucha purAnI phAileM avaziSTa hai jinameM itihAsa purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiN| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai / phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAyeMgI, posTeja kharca alaga hogA / phAileM varSa 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 kI haiM agara Apane abhI taka nahIM maMgAI hai to zIghra hI maMgavA lIjiye, kyoMki pratiyA~ ghor3I hI bhavaziSTa hai| mainejara 'anekAnta' vora sevAmandira, 21 bariyAgaMja, billI Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kazyapa : RSabhadeva zrI bAbU jayabhagavAna eDavokeTa bAvajayabhagavAna jaina embokeTa, pAnIpata kA yaha lekha unakI gahana vidvattA kA paricAyaka hai| jana hote hue bhI vedoM ke uttama mAtA mAne jAte haiM / isa lekha se aisA spaSTa hai| kiMtu mohana-jobar3o ko mUti ke sambandha meM unhoMne tIsare pairAgrApha meM jo likhA hai, vaha bhAratIya purAtatvoM ke mata se bhinna hai| matavabhinna vidvAnoM kA guNa hai| bAyoTelAla jaina ema. prAra0 e0 esa0 (jaina purAtatva ke vizeSajJa) ne isa viSaya meM jo vicAra vyakta kiye haiM, ve isa prakAra hai, "yaha mUrti hAra kaMkaraNAdi prAbhUSaNa aura kavaM liMga-yukta hai| ziva jI kI I0pU0ko tathA bAda kI mUrtiyoM meM isI prakAra UvaliMga pracalita rahA hai| jabaki eka mI jainamUrti isa prakAra uliMga sahita prANa taka na prApta huI hai aura na koI pramANa hI upalabdha hai| ataH yaha mUrti zivamUti hI hai aura saba purAtatvoM ne ise zivamUrti hI mAnA hai|"-smpaavk] vRSabha bhagavAn kA eka nAma 'kazyapa' bhI hai| inakA sambhavataH yaha kazyapa parvata himAlaya kA hI koI bhAga yaha nAma sambhavata: mAnava jAti kI usa zAkhA ke kAraNa mAlUma hotA hai, jahA~ bhagavAn vRSabha ne tapa kiyA thaa| hai, jisameM bhagavAna kA prAdurbhAva humA aura jo vidvAnoM ke bhagavAn kI ukta prakAra kI ghora tapasyA kA paricaya vicArAnusAra karmabhUmi kI prAdi meM kazyapa (Caspian) hameM ziva, rudra, vRSabha va mahAdeva kI 3000 varSa IsA pUrva kSetra se calakara brahmaputra nadI ke rAste bhArata ke pUrvI bhAga kI usa prAcIna mUti se bhI milatA hai jo sindhu-upatyakA magadha deza meM pAkara pAbAda huI / prastu; bhagavAn kA nAma ke purAne dhvasta nagara mohana-jo-dar3o kI khudAI se milI kazyapa thaa| inakI stuti karate hue' jaina mAgama meM kahA hai vaha zira para trizUla dhAraNa kiye hue trimukhI mUrti hai, gayA hai ki "jaise nakSatroM meM candramA zreSTha hai, vaise hI dharma- vaha siMha, hAthI, geMDA Adi aneka jaMgalI pazuoM se ghire pravartakoM meM kazyapa zreSTha haiN| yajurveda meM bhI tatsambandhI aisA vana meM pacAsana mudrA meM dhyAnastha baiThI huI hai| hI bakhAna kiyA gayA hai "jaise nakSatroM meM candramA (indra) (indra) inhIM bhagavAn vRSabha kI tathA inake paramparAgata mArga zreSTha hai, vaise hI dharma-pravartakoM meM vRSabha zreSTha hai| amRtadeva (amRta ke cAhane vAle) yogIjana zuddha aura harSita mana se 1. uttarAdhyayana sUtra 25-26 nakkhaNANaM muha caMdo pAhvAna karate hue usakA abhinandana karate haiN| dhammANaM kAsavo muhaM / ina kazyapa bhagavAn kI durdhara tapasyA kI eka jhAMkI 2. stokAnAminduM prati zUra indro vRSAyamANo vRSabhahameM gopatha brAhmaNa' meM milatI hai| isameM vaziSTha, sturAbATa / vizvAmitra, jamadagni, gautama, bhAradvAja, gaMgu, tapasvI aura dhRtaghuSA manasA mohadAnA svAhA devA amRtA bhagastya mAdi aneka RSiyoM ke tathA unake tapa-pUta giri mAdayantAm / -"yaju0 20.46" khaMDoM kA ullekha karate hue kahA hai ki, "svayambhU kazyapa 3. gopatha brAhmaNa (pUrva) 2.8 / ne kazyapa parvata para tapa kiyaa|" 4. mohanjodaro and Indus civilisation-by kazyapa ne yaha tapa bher3iyA, rIcha, bAgha, lakar3abagdhA, John marshall-Vol 1 Plate 12 Figure varAha, sarpa, nevalA mAdi aneka krUra maura hiMsaka jantuoM N. 17Further excavation at mohanjodaro se ghire hue kSetra meM kiyA hai / isa kazyapatuGga ke darzanamAtra by J. H. Mackay Vol II folate N, XCW se athavA isakI pradakSiNA karane se siddhi milatI hai| Figure N, 420 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta -- - R - - Sri P EMA-- -.. ANANA e sa / aire FK patiyAna bAI mandira kA dvAra, dvAra para toraNa meM tIna tIrthakara-mUrtiyAM nIce dAhinI bhora makara-vAhinI gaMgA aura yakSa, bAI mora kUrmavAhinI yamunA aura ykss| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patiyAna dAI (eka bhUlA bisarA jaina mandira) nIraja jaina madhya pradeza ke satanA jile meM satanA nagara se dakSiNa- bAra anamola mUrtiyAM Dhokara le jAne vAle tathA kathita purApazcima lagabhaga 6 mIla para sinduriyA pahAr3a nAma se eka tatva jJAtA anveSakoM ne adyAvadhi na kevala isa mahatvapUrNa sundara pahAr3I hai jisakA vistAra pUrva-pazcima hai| sthAna kI ghora upekSA kI hai varan isa mandira kI ekamAtra ___usI pahAr3I ke eka sadhAraNa U~ce TIle para eka bhagna sundara devI-mUrti bhI sthAnAMtarita karake isa sthAna ko maMdira kA choTA parantu purNa surakSita aura sundara garbhAlaya astitva-vihIna banA dene ke prayAsa meM bhI saMkoca nahIM khar3A hai jise pAsa pAsa ke loga 'DubarI kI mar3hiyA' yA kiyaa| 'patiyAna dAI' ke nAma se jAnate haiN| yaha to isa garbhagraha kI nirmANa zailI kA prabhAva hai ki purAtattva kI carcA meM isa mandira kA ullekha zakti apanA sarvasva khokara bhI Aja taka yaha khaNDahara apanI maMdira ke nAma se kiyA gayA hai aura isa kSetra se ekAdhika gaurava garimA se mastaka uThAe khar3A huA hai, aura yadyapi awwwmamannmaan amummmmmmmsww ke anuyAyI yatiyoM kI tapazcaryA kI ora saMketa karate hue| yahA~ se jo devI-mUrti uThAkara le jAI gaI hai, vaha dekha pAne IsvI prathama zatI ke suprasiddha jaina prAcArya vaTTakerine apane kA saubhAgya mujhe abhI taka bAta nahIM huA parantu phira 'mUlAcAra' grantha meM kahA hai, "giri guphAmoM aura vanoM meM / bhI inhIM avazeSoM meM mujhe aise pramANa prApta ho gae haiM rahate hue ye yatijana yadyapi bher3iyA, rIcha, bAgha, cItA, maga / jinake AdhAra para maiM ise jaina mandira kahane kA sAhasa kara bhaisA, varAha, siMha, hAthI Adi jaMgalI pazuoM se ghire rahate pA rahA huuN| haiM; unakI bhayAnaka cIkha-ciMghAr3oM ko bhI sunate rahate haiN| yaha samUcA mandira bAhara se 6 // phuTa lambA, 6 // phuTa parantu ye nirbhaya bane hue kabhI bhI apane svarUpa se vica- caur3A bhora 7 // phuTa U~cA hai| yaha UMcAI sIr3hI ke Upara lita nahIM hote :" yogiyoM ke tapasvI jIvana kA yahI se lekara chata kI UparI kora taka kI hai / bhItara se isa varNana 'mahAbhArata' meM diyA hayA hai| yahI kAraNa hai ki garbhAlaya kI lambAI sAr3he cAra phuTa caur3AI pAMca phuTa, evaM 3 brAhmaNa graMthoM meM samasta jIvoM ke prati maMtrI bhAva rakhane UcAI 6 phuTa raha jAtA hai| cAro dIvAroM ko ke kAraNa ye 'bhUtapati', aura pazuoM ke madhya meM rahane ke iMca moThe caukora zilA khaNDa se Dhaka kara chata kA nirmANa kAraNa 'pazupati' nAma se prasiddha the| kiyA gayA hai jisane isa banAvaTa ko bahuta adhika majabUta kara diyA hai / isa sthAna ko isI dazA meM aba taka sura1. eyaMtammi vasaMtA vaya-vagdha-taraccha (cchu) accha kSita rakhane meM sacamuca isa chata ke zilA khaNDa kA yoga bhallANaM / mahattvapUrNa hai| AguMjiya mAsariyaM suNaMti sadaM giriguhAsu / mUlAcAra anagArabhAvanAdhikAra gAthA 24 / maMdira kA sAmanA uttara kI ora hai aura usI bhora 2. mahAbhArata zAntiparva adhyAya 162 / usakA eka mAtra dvAra hai jo kevala do phuTa caur3A aura 3. RSabho va pazUnAmadhipatiHtANDyabrAhmaNa sAr3he tIna phuTa U~cA hai| dvAra ke donoM ora savA phuTa UMcI 16-12-3 gaMgA yamunA kI mUrtiyAM kalaza lie hue-bhAvapUrNa mudrA meM -RSabho va pazUnAM prajApatiH-zatapatha brAhmaNa aMkita haiM / donoM deviyoM ke vAhana ke rUpa meM makara aura 5-2-5-17 kUrma kA spaSTa aMkana hai| ina mUrtiyoM ke eka hAtha meM kalaza Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anekAnta tathA dUsare hAtha meM camara aMkita kiyA gayA hai jo isa maMdira kI vizeSatA hai| deviyoM ke bar3e hone kI mudrA vizeSa kalA-pUrNa hai aura zarIra ke tribhaMga ko isa saMyama ke sAtha ubhAratI hai ki usakI pratikRti karane meM khajurAho kA kalAkAra bhI asaphala rahA pratIta hotA hai / ina donoM pratimAoM ke mukuTa, kuNDala, ratnahAra, kiMkaNI, kaMgana tathA vastra bar3e sundara bana par3e haiM, pratyeka aGgopAGga, alaMkAra, evaM mudrA bar3e sundara saMyojana ke sAtha prastuta kie gae haiN| dvAra ke dAhinI ghora, makara vAhinI gaMgA ke pArzva meM eka caturbhuja yakSa- mUrti bhAmaNDala sahita aMkita hai / isa pratimA kA eka hAtha khaNDita hai zeSa tIna hAthoM meM kramaza: gadA, nAga, aura zvAna aMkita kie gae hai| bAyIM ora kUrma vAhinI yamunA ke pArzva meM bhI isI prakAra caturbhuja yakSa-mUrti bhAmaNDala sahita dikhAI gaI hai / isakA bhI eka hAtha khaMDita hai jisameM kisI catuSpada prANI kI rassI rahI hai, jisake paira aura pUMcha kA AkAra abhI bhI dikhAI detA hai / zeSa tInoM hAthoM meM gadA, kamala aura nAga dikhalAye gae haiN| gaMgA yamunA ke zirobhAga se dvAra kI barAbarI taka sIdhe pASANa para sAdhAraNa beli kA aMkana hai, aura dvAra ke Upara ke toraNa para tIna digambara jaina tIrthakaroM kA spaSTa aMkana kiyA gayA hai, jo isa mandira ko jaina mandira siddha karatA hai / varSa 15 yaha maMdira 'jaina zAsana deviyoM ke svataMtra maMdiroM kI zrRMkhalA meM' seIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kI yakSI 'padmAvatI' kA mandira honA caahie| isa sthAna kA apabhraMza nAma 'patiyAna dAI bhI isa sthAna ko 'padmAvatI maMdira mAnane kI merI dhAraNA kI puSTi karatA hai| dvAra ke toraNa para utkINita pArzvanAtha kI do pratimAoM kA astitva bhI isa vizvAsa kA eka kAraNa hai| jahAM taka toraNa para madhya meM sthita AdinAtha kI mUrti kA prazna hai, parama maMgala-karttA prAdIzvara ke rUpa meM aise sthAnoM para unakA aMkana sAdhAraNataH pAyA jAtA hai, parantu donoM ora pArzvanAtha kA citraNa sAbhiprAya hI huA hai| dvAra para ke isa toraNa meM donoM choroM para tathA madhya meM, do-do stambhoM kI sahAyatA se tIna pratIva sundara koSThakoM kA nirmANa huA hai| inameM se madhya ke koSThaka meM vRSabha cihnAMkita yugAdi deva bhagavAna bhAdinAtha kI sundara pratimA utkIrNita hai tathA donoM dhora ke koSThakoM meM bhagavAna pArzvanAtha kI phaNAvati sahita pratimAe~ banI haiN| ye tInoM mUrtiyAM 5 inca UMcI pacAsana virAjamAna haiM saumyatA, / manojatA aura zArIrika anupAta kI dRSTi se ye pratimAe~ sundara haiM / isa maMdira ke bhItara eka sundara aura susajjita devI pratimA virAjamAna thI jo sabhI lagabhaga bIsa varSa pUrva yahAM se haTAI gaI hai, astu isa AdhAra para merA anumAna hai ki guptakAla meM satanA ke Asa pAsa bhumarA ke eka mukha ziva, nacanA ke caturmukha ziva aura pArvatI maMdira tathA saurA pahAr3a ke jinabimboM ke nirmANa ke kAla meM dharmAyatanoM ke mAdhyama se kalA ke pradarzana kI satyaM zivam ke sAtha sundaram ke savizeSa pradarzana kI hor3a sI laga gaI thii| nacanA kA ati sundara pArvatI maMdira evaM usake bhagnAvazeSa bhI isake pramANa haiM / yadi usI samaya jaina- vAstu nirmAtAoM meM bhI isa bhAvanA ne jora mArA ho to ise svAbhAvika hI mAnA jAnA caahie| jaina mUrti vidhAna meM upAsya deva kI gRhastha avasthA kA aMkana yA unake mAtA-pitA kI mUrtiyoM kA nirmANa kabhI pracalita nahI rahA, kevala bhitti citroM meM dakSiNa ke tirupattikunarama jina kAMcI-prAdi kucha sthAnoM meM aise citraNa madhya yuga ke prApta hue haiM aisI avasthA meM sambhavataH kalA kI abhivyakti kI laukika eSaNA pUrI karane ke abhiprAya se hI jainavAstu-nirmAtAoM ne jaina zAsana deviyoM ke svatantra maMdiroM ke nirmANa kA kArya prArambha kiyA hogA / satanA se lagabhaga sattara mIla dUra kaTanI ke pAsa bilaharI nAmaka sthAna meM bhAdinAtha kI zAsana devI ca svarI' kA eka svatantra mandira sthita hai jisakA ullekha prasiddha paryaTaka muni kAMtisAgara jI ne apanI pustaka khaNDaharoM kA vaibhava' meM kiyA hai| vilaharI kA prAcIna nAma 'puSpAvatI' bhI kahA jAtA hai aura vahA~ kA uparokta maMdira pUrva madhyakAla kI kalacurI kalA kI dena hai| sambhavataH satanA kA yaha padmAvatI maMdira ukta cakre Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 patiyAna bAI 176 zvarI maMdira se pUrva kA banA hai| merI isa ghoSaNA ke do kI sImA kA udghoSaka hone ke kAraNa gaMgA-yamunA kA kAraNa haiN| eka to yaha ki yahAM pAsa-pAsa guptakAlIna anivArya-praDUna karake hI mAnoM kalAkAra ne chenI ko kRta avazeSa adhika pAye jAte haiM aura madhyakAla meM yahA~ bahuta kRtya mAna liyA hai| toraNa ke nIce stambhoM para mithunakama nirmANa huA hai, dUsare usa padmAvatI maMdira kI nirmANa yugala, yA bhakti ke vyAja se apsarAnoM kA saundaryAkana paddhati bhI usa dhAraNA ko puSTa karatI hai| use taba abhISTa nahIM thaa| garbhAlaya bhI jitanA bhItara guptakAla ke uparAnta kalAkAra kI dRSTi kalA kI alaMkAra vihIna hai| bAhara bhI utanA hI sAdA hokara mAtmA se uThakara uttarottara kalA ke zarIra kI ora vItarAgatA kA udghoSa kara rahA hai| AkRSTa hotI calI gaI hai| jaina, zaiva, vaiSNava aura zAkta isa prakAra prApta prAdhAroM para aura sAdhAraNa sabhI prakAra ke maMdiroM ke nirmANa meM isa bhAvanA kA asara se meMrI dhAraNA hai ki yaha sthAna padmAvatI-mandira hI hai spaSTa dikhAI detA hai| madhya yuga meM dasavIM gyArahavIM aura isakA nirmANa uttara guptakAla athavA pUrva madhyakAla zatAbdI meM--khajurAho taka pAte to aisA lagatA hai ki meM huA hogaa| vahAM bhramaNa karate hue eka dina koTara kI sAMsArikatA aura sthUla mAMsalatA hI jaise kalA kA dhyeya eka jhAr3I meM mere sAthI zrI pannAlAla ko eka pAmraraha gayA ho| kalAkAra ke mAnasika dharAtala kI abhi- manjarI kA avazeSa prApta huA hai jisakA pAlekhana bAIsaveM vyakti ke usa jana-mAnasa-samarthita AdhAra kI pRSTha bhUmi tIrthakara neminAtha kI yakSI devI ambikA ke parikara meM meM yadi padmAvatI-mandira kA nirIkSaNa kiyA jAya to usake nirmANa kAla kA anumAna karanA AsAna ho jaaygaa| kiyA jAtA hai, ataH mujhe AzA hai ki isa sthAna para zodha aisA lagatA hai jaise saundarya ke pujArI kalAkAra kI kiye jAne para saMbhavataH kuSTha aura bhI sAmagrI mila sakegI chenI para yahA~ saMyama kA paharA thA / tatkAlIna sAmrAjya aura kAlAntara meM isa sthAna kI mahattA siddha ho skegii| jaina mitra kI bhUla maiM premacanda jaina, janasamAja ko sUcita karatA hU~ ki jaina mitra ke dinAMka 27-6-62 ke aGka meM 'vIrasevAmandira dehanI sambandhI sUcanA' ke antargata mere nAma se jo kucha chApA gayA hai, vaha bhramAtmaka hai| jainamitra ke sampAdaka ne mere patra ke Azaya ko binA samajhe, use kATa-chA~Takara chApa diyA hai / maiMne yaha nahIM likhA ki 'TrasTa kI ora se hamane kisI ko candA mAMgane ke lie nahIM bhejA hai|' yaha vAkya sampAdaka ne apanI bhora se hI jor3A hai| jaina mitra ke dinAMka .-10-62 ke aGka meM 'kheda-prakAzana' zIrSaka ke antargata jo yaha likhA gayA hai ki"paM0 balabhadra jI vIrasevA mandira meM mahIno me kAma kara rahe haiM", bilkula galata hai| vIra sevAmandira ne paM0 balabhadra jI ko kabhI niyukta nahIM kiyA, na vaha vIrasevAmandira meM kAma kara rahe haiM aura na vIrasevAmandira ne unheM candA ke lie kahI bhejA thaa| jaina mitra ne isI aGka meM Age calakara likhA hai, "lekina premacanda jI vIrasevAmagdira ke sadasya nahIM haiN|" isa viSaya meM itanA batAnA paryApta hai ki maiM vIrasevAmandira kA AjIvana sadasya hU~ aura usakA mantrI huuN| maiMne jo sUcanA jainamitra me bhejI thI, vaha vIrasevAmandira kI mora se bhejI thI, TrasTa kI ora se nhiiN| acchA ho yadi jainamitra ke sampAdaka sUcanAoM kA ThIka sArAMza diyA kreN| unheM zAyada yaha vidita nahIM hai ki vIra-sebA-mandira eka pablika saMsthA hai aura vIrasevAmandira TrasTa eka vyaktigata TrasTa hai| mantrI vIrasevAmandira, dillI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdikAlIna 'carcarI' racanAoM kI paraMparA kA udbhava aura vikAsa lekhaka-DA. harIza [gatAMka se mAge) isa uddharaNa meM carcarI zabda gAyaka ToliyoM yA meM carcarI ko vasanta gAna batAyA hai| ve ToliyA~ jo utsava maMDaliyoM ke lie prayukta huA hai| isI prakAra zeSa vasanta meM carcarI prastuta karatI haiM jinake sAtha tUrya Adi do uddharaNa dekhe jA sakate hai : vAdya bajAye jAte the| para ye ToliyAM kikara jese nimnastha 3: annayAyaM samAgamo vasanta smyo|-sui suha varga kI hotI thii| suvntcccriituurmhurnigyoso| carcarI sambandhI anya pramANa, jo prAcIna granthoM meM (isake bAda vasanta samaya mA paha~cA |-kaisaa? upalabdha hote haiM, saMkSepa meM isa prakAra haiN| ina ullekhoM aneka vizeSaNoM meM se eka vizeSaNa prApta karatA hai jo meM carcarI sambandhI arthoM meM parivartana milate hai / parcarI kA carcarI aura tUrya vAdya ko suna kara madhura nirghoSa zruti dUsarA artha eka prakAra kA gItavizeSa hai| sukha dene vAlA hotA hai aisaa'| zrI hemacandra prAcArya abhidhAna citAmaNi' meM likhate 4: evaM guNAhigame ya pavatte vasanta samae so seNa haiM :-zubhAkalyA carcarI camarI same ye vastra prApta kara kumArI kilAnimittameva visesajjalanevaccheNa saMgayo usakI vRtti meM cArumayate anayA--(jo bar3e cAra the, aise pariyaNeNaM payaTTo amaranandaNaM ujjANaM / divo ya-pavajja- sundara boloM vAlI zubha vANI carcarI / / mANeyA~ vasantacaccarItUreNaM naccamANehi kikaragaNehiM 1. abhidhAnacitAmaNi (2-187) hemacaMdrAcArya / erAvaNago viya tiya sakumAra pariyarimo devarAyokti 2. prAkRtApabhraMzAdibhASAyAM caccarI, cArcAra, iti(isa prakAra ke guNoM se sundara vasanta samaya ke Ane nAmnA saMskRtabhApAyAM ca carcarI iti sazayA prasiddhAyA para ve senakumAra krIr3A ke lie hI vizepa ujjvala naipathya gItenatya pUrvagAna krIDana gumphanAdipaddhatiH prAcInA parijJAyate vAle parijanoM sahita amaranandana udyAna meM pravRtta hue aura yataH kavikAlidAso vikramorvazyAzcaturthe graMke prabhUtAni carcarI unhoMne dekhA (kyA? mAne) vasanta kI carcarI gAyaka padAnyapabhraMzabhASAyAM vyaracayat / haribhadrasUriH samarA ToliyoM ke bajate hue tUrya vAdyoM para nAcate hue kiMkara dityakathA'do dAkSiNyacihrodyotanAcAryaH kuvalayamAlA kathAgaNa ke sAtha airAvata hAthI para baiThA humA tridazakumAroM dau, zIlAMkAcAryazcatuSpaMcAzanmahApuruSacarite, kaviH zrI arthAt devakumAroM ke parikara vAlA devarAja arthAt indra harSo ratnAvalInATikAyAH prAraMbhe cAnyatra smaraMti sma carcarI ho, aisA maa| piMgalanAgahemacandrAdayaH pratipAdayanti sma carcarIisa prakAra isa vivecana meM tRtIya uddharaNa meM carcarI lakSaNAni nijacchanda. zAstracchandonuzAsanAdau / kA artha sundara vAdyagAna karake use madhura nirghoSa zruti prasiddhaM yat khalu kavi solaNakRtA carcarI ita eva prakAsukha dene vAlA kahA gayA haiM / antima yA caturtha uddharaNa shitpraaciinguurjrvaavysNgrhe| upalabhyate cAnyA pattanIya jaina bhANDAgArAdI velAulI (vilAvala) rAgeNa gIyamAnA 1. samarAicca kahA : pro0 harmanajaikobI saMpAdita zatruJjaya mAunAdi jinastutirUpA paMcatrizagAthApramANApR0 636 / prAyo vikramIyacaturdazazatAbdIsambhavA, itarA ca gUrjarI 2. samarAicca kahA : pro0 jekobI, pR0 638 / rAgaNa gIyamAnA guru-stuti rUpA saMkSiptA paMcadazagAthA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa mAvikAlIna 'parI' racanAmoM kI paramparAkA padabhava aura vikAsa 11 apabhraMza kAvyatrayI meM carcarI para bahata vistAra se zabdoM Adi ke rUpa meM mila jAte haiN| vastutaH ye nAma vicAra kiyA gayA hai tathA usameM jina-jina vibhinna vidvAnoM atyanta prasiddhi-prApta gIta, nRtyayukta gAna-krIr3A gudanAdi dvArA carcarI kA prayoga kiyA gayA hai unakA bhI ullekha paddhati kI bhAMti prAcIna haiN| mahAkavi kAlidAsa ne hai| apabhraMza kAvyatrayI ke sAtha-sAtha kuvalaya mAlA kathAyAm 'vikramorvazIya' ke cauthe aMka meM bahuta se carcarI-padyoM kI meM bhI carcarI ko sambodhita karate hue ullekha mila jAtA racanA apabhraMza bhASA meM kI hai| haribhadra sUri ne bhI 'samarAicca-kahA' ke prAraMbha meM, udyotana prAcArya ne 'kuvalayaisa prakAra prAcInakAla meM carcarI kA svarUpa jisa mAlA-kathA' ke pUrvArddha meM, zolaMkAcArya ne 'cauppAnna mahAprakAra kA gItizilpa lie thA, usakI prAcInatA aura purisacariya' meM, sarvazrI harSa ne ratnAvalI-nATikA ke prAraMbha caccarI-cAMcari isa nAma kI sArthakatA ke pramANa prAkRta meM aura bhI anya kaiyoM ne carcarI kA varNana kiyA hai| aura apabhraMza meM caccarI-cAcari aura saMskRta meM carcarI hemacaMdrAcArya ke pahale ke prAkRta aura apabhraMza grantha kartAmoM ne bhI carcarI kA varNana kiyA hai / vastuta. yaha carcarI gIta primitaa| bahuta hI prasiddha gIta rahA hai| vikrama kI dazavI zatAbdI yamakAlaMkArAdyalaMkRtA prastutA carcarI tu saptacatvAriM- meM dhanapAla viracita bhavisayattakahA meM bhI isa gIta kA zatpadyapramitA jinavallabhasUristutirUpA caityavidhi ullekha milatA hai| ina ullekhoM ke atirikta aura bhI pradhAnA saMskRtavRttisamanvitA vRtti kRtsUcanAnusAreNa par3ha kaI tathya, jo carcarI zabda kI mahattA vibhinna rUpoM meM (Ta) maMjarIbhASayA nRtyadbhirgIyamAnA ca jJAyate / paTa- spaSTa karate haiM, vyavahRta hue haiN| maMjarIrAgo 'sUci khalu nAradakRte ita evaM prakAzite saMgItamakaraMdAdI dRzyante prabhUtAni paTamaMjarI padyAni vikra. 2. ghari ghari maMgalaI paghosiyAI, ghari ghari mihaNaI mIya saptamazatAbdIsambhUtaM laIpAda prabhRtibhivaraciteSu parimosi prAI carcacaryavinizcayAdipu zrIyuta mahAmahopAdhyAya hariprasAda dhari dhari toraNaI pamAhiyAI, ghari ghari sayaNa zAstrI mahAzayaH sampAdite bagIya sAhitya pariSadA appaahiyaaii| prakAzite bauddhagAne prau dohA saMjJake pustake vi0 saM0 1358 ghari ghari bahucaMdanacchaDaya dinna, marU kudavaNayadavaNAya varSe paTamaMjarI bhApayA racitaM gautama carita kulaka mupAlabhyate pattanIya jaina bhANDAgAre / anena paTa (Dha) maMjarIrAgasya ghari ghari sareNurai piMjarIu, sohaMti cUyatarUmaMjarIu cirAt pratiSThA'vasIyate / (apabhraMza kAvyatrayI pR0 114 ghari ghari caccari kohalAi, sI0 DI0 dalAla, bhUmikA bhaag)| ghari ghari aMdolaya sohalAhiM / 1. jahAteNa kevaliyA araNaM paesiUNa paMcacorasayAI ghara pari kayavatyA haraNa soha, rAsaNaccaNacchaleNa mahAmohagahagahipAiM akkhiviUNa dhari dhari pAiddha mahAjasoha / imAe caccarIe saMbohiyAI / praviya ghatA-ghari ghari jasa maMgala kalasa kiya ghari ghari ghara saMbujjhaha kiNNa bujjhaha eti laevi mA kici mujjhaha devaya avyriy| kariu jaM kariyavvayaM puNa dukkai taM bharimavvayaM // ghari ghari siMgAra vesu dhariNi naccau barajuvaihiM uttharivi kasiNakamaladalaloyaNa caloha tau pINa-pihulathaNa (bhvisyttkhaa-8-6| kaDimala bhAra / kilaMtau (ghara-ghara maMgaloM kA praghoSa thA, ghara-ghara vara vadhU kI tAlayali rayalayAvalikalayalasaddau rAsayammi jai- jor3I parituSTa thii| ghara ghara toraNa baMdhe the, ghara-ghara lanbhai jupratIsatthau saMbujjhaha kiNNa bujjhaha,puNodhuvayaM manuSya Atmahita sAdhate the, ghara para caMdana kA chir3akAva (kuvalayamAlA kathAyAm) hotA thaa| aura marave ke vRkSa kuMdavana meM hone vAle Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 apabhraMza ke carcarI-granthoM ke bhASyoM meM carcarI zabda kA artha spaSTa hote hai| ' hindI zabda sAgara ne bhI inhIM koSa artha khala batAyA gayA hai| jinadattasUri kI eka carcarI granthoM ke arthoM kA samarthana kiyA hai| meM usake TIkAkAra zrI jinapAla upAdhyAya ne likhA hai ki vAstava meM ina partho se yaha spaSTa hotA hai ki carcarI yaha bhASA-nibaddha-gAna nAca-nAca kara gAyA jAtA hai / isa eka prakAra kA gIta vizeSa thA jo samUha meM gAyA jAtA parcarI kA prathama pada isa prakAra hai thaa| yaha jJAna itanA adhika loka pracalita thA ki ise kavava prauvavu juvirabai navarasabharasahiu lokagIta kI saMjJA saralatA se dI jA sakatI hai| vAstava laddha pasiddhihi sukaihi sAyara jo mahiu meM isakI puSTi 13vIM zatAbdI ke jinadatta sUri nAmaka jaina sukaha mAhuti pasaMsahi je tasu suhagurUha saMta kavi ne loka pracalita carcarI aura rAsaka jAti ke sAhu na muNai bhayANuya maijiya suraguruhu / gItoM kA sahArA liyA thA, isa tathya se hotI hai |crcrii una dinoM janatA meM bar3e cAva se gAI jAtI rahI hogii| carcarI zabda kI vyutpatti kA anumAna (pA0 caccara) zrI harSadeva kI ralAvalI tathA bANabhaTTa kI racanAoM se bhI coraTTA-cauTuM, cauka se bhI kiyA jA sakatA hai, (jahAM carcarI gIta kI sUcanA prApta hotI hai / 12 vI zatAbdI loga ikaTThe hokara nRtya sahita gAna karate haiN)| nRtya meM somaprabha ne vasanta kAla meM carcarI kA gAna sunA thaa| sahita gAne vAloM ke samUha ko bhI carcarI kahate hai| saMskRta meM carcarI kA artha hai hAtha kI tAla kI AvAja 13vIM zatAbdI ke lavakhaNa nAmaka kavi ne yamunA nadI aura isa kAraNa bhI usakA yaha nAma par3A ho yaha asambhava ke Asa-pAsa base rAyavaDDiya nagara kA varNana kiyA hai| nahIM hai saMskRta zabdArtha kaustubha meM carcarI ke kaI artha die hue haiN|' pAiyasaddamahaNNavo' meM carcarI ke aneka prAcIna 1-dekhiye pAiyasaddamahaNNavo-paM. haragobiMdadAsa seTha kRta-pR0 367 / caccariyA (strI0) (carcarikA) davaNA jaise phUla phUla rahe the| ghara ghara reNu (raja) nRtya vizeSa (raMbhA) sahita rati piMjarita (vyApta) rahane vAlI) pAmratarU kI caccarI-strI [carcarI] 1. gIta vizeSa, ekaprakAra maMjarI zobhA pAtI thI, ghara-ghara carcarI kautUhala the| kA gAna-"vitthariya caccarIrava muhariya ujANa ghara-ghara hiMDole khAte hue jhUlate hue sohalA gAte the, bhu bhAge" (sura 3,54) / "pAraMbhiya caccarIgIyA" (supA ghara-ghara vastra-AbhUSaNoM kI zobhA kI gaI thii| ghara-ghara 55) / 2. gAne vAlI TolI, gAne vAloM kA yUtha "pavatte mahAna yaza ke podhabhare the| ghara-ghara rUpa se raMjita manavAlI mayaNa mahasave niggayAsu vicittavesAsu nayara caccarIsu kaha yuvatiyA~ darpaNa sahita dekhatI thI, ghara-ghara yaza ke maMgala nIya caccarI amhANA caccarIye samAsannaM parivyAi" (sa0 kalaza sajAe hue the| ghara-ghara devatA avatarita the aura 42) / 3. chanda vizeSa (piNg)| 4. hAtha kI tAlI kI ghara-ghara zrRMgAra veza dhAraNa karatI huI uttama yuvatiyoM AvAja / ne nAca prAraMbha kie the| (bhavisayattakahAdhanapAlakRta 8-6) 2-caccarI saMjJA (strI) saM0 1-bhramarA, bhaMvarI, 1. dekhie apabhraMza kAvyatrayI-zrI sI0 DI0 2-cAMcari holI meM gAne kA yaha gIta, 3-haripriyA dalAla---prastAvanA bhaag| chaMda 4-eka varNavRtta / cacarA / cNnlii| vibudha priyA 2. saMskRta zabdArtha kaustubha-saMgrAhaka dvArakA prasAda 5-chabbIsa mAtrAmoM kA eka chanda-saMkSipta hindI zabda zarmA caturvedI carcarikA (strI0) 1-gIta vizeSa, sAgara-rAmacandra varmA pR0 347 / 2-tAla denA / carcarI-paMDitoM kA pATha 3-utsava ke 3. pasaranta cAra caccariya bhAlu / janapada-varSa 1, samaya kA khela 4-utsava kA ullAsa 5-utsava 6- aMka 3, pR05-8 cApalUsI, 7-dhuMgharAle bAla / 5. jauNA gai uttara taDitya rAyavaDDiya-vahI / nAgA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvikAlIna 'carI' racanAmoM kI paramparA kA udamana aura tikAsa 11 prAgare ke pAsa sthita sambhavataH isa pura meM kavi ne nagara ke (2) saM0 1169 meM lakSmaNagaNi dvArA viracita caurAhe kA varNana kiyA hai, jo carcara dhvani se uddAma thaa| supAsanAhacariya meM bhI caccarI kA ullekha milatA haizrI agaracanda nAhaTA kA mata hai ki rAsa kI bhAMti tavala tvnniiy-dNdd-uusiy-ciinnaaNsuy-dhy-shss-rmnniiyaa| evaM nRtya ke sAtha vizeSataH utsava Adi meM gAI jAne vAlI ramaNIya-ramaNi-saharisa-pAraMbhiya caccarI-gIyA // 23,55 racanA ko carcarI saMjJA dI gaI hai| tapAkara zuddha kie hue sone ke daMDa Upara UMce kie ina saba ullekhoM ke atirikta carcarI kA eka chanda hue cinAi kapar3a ka sahasrA ramaNAya dhaya (dhvaja na hue cinAI kapar3e ke sahasroM ramaNIya dhaya (dhvaja) aura vizeSa ke rUpa meM bhI varNana milatA hai| yaha vaNika chandoM saharSa carcarI gItoM ko prArambha karane vAlI ramaNIka rama saha meM samavRtta kA eka bheda hai| mAnu ke chanda prabhAkara meM isa NiyoM vAlI (vArANasI ngrii)| carcarikA chaMda kA lakSaNa rasa jaba bharagaNa ke yoga se banatA (3) saM0 1211 mAM jinadattasUri ne apane guru zrI hai jisakA rUpa (15, 15, 11, 151, 51, 5Is) hai| prAkRta jinavallabhasUri ke lie guru stuti apabhraMza aura tatkAlIna piMgala meM (dekho 2:184) isa chanda kA nAma carcarI milatA dezI bhASA me kI hai| hai| chaMdonuzAsana (dekho hemacanda kRta 2:312, 312) meM usa para saMskRta meM saM0 1294 meM jinapAla upAdhyAya ujjavala, chanda : sUtra (8-16) meM vibudha priyA Adi nAma ne eka bhASya likhA hai / unhoMne usa stuti kA nAma carcarI milate hai| AlocakoM ne isa carcarI chanda kA zilpa isa rakkhA hai / yaha prathama maMjarI bhASA' meM tathA nRtya ke sahita prakAra mAnA hai| isa chanda meM 10,8 vargoM para yati hotI gAI jAtI haiN| unhI jinapAla upAdhyAya ne jinadattasUri hai para piMgala meM 8,10 varNo para yati mAnI hai| isakA ke apabhraMza kAvya nAma se 'upadeza dharma-rasAyana-rAsa' nAmaka mAtrika rUpa gItikA chanda hai| saMskRta TIkA racI hai usake prArambha meM batAyA gayA hai carcarI-rAsaka-prakhye prabandhe prAkRte kila / ukta pramANoM ke atirikta prAcIna granthoM meM upalabdha vRtti pravRtti-mAdhatte prAyaH ko'pi vicakSaNaH / / carcarI sambandhI aura bhI jitane pramANa tathA vibhinna artha (4) 'prAkRta-piMgala' meM carcarI nAmaka eka chanda sUcaka vivaraNa evaM varNana milate haiM ve isa prakAra hai / vizepa hai| prAkRta pigala sUtra tathA hemacandra apane grantha (1) saM0 1064 meM candrAvatI meM dhanezvara sUri dvArA chandonuzAsana meM 231 veM padya meM carcarI kA lakSaNa isa viracita prAkRta surasundarIcariya grantha meM caccarI kA prakAra spaSTa karate haiM-Adi meM ragaNa (gAlagA) phira ullekha dekhie sagaNa (lalagA) phira eka laghu phira tAla Adi guru vikala to erise vasaMte disi-disi psrNtpryaasdde| madhya meM ho / phira eka guru / phira eka laghu aura eka guru, vitthariya-caccarI-rava muhariya-ujjANa-bhUbhAge // 3,54 do laghu eka guru, eka laghu aura eka guru-uddhRta pada isa prakAra kI vasaMta Rtu meM dizA-dizA meM koyala ke ko dekhie - zabda prasArita haiM aura vistAra ko prApta hue carcarI ke rava . 1. paTamaMjarI nAmaka rAga nArada kRta saMgIta makaraMda meM se mukharita udyAna ke usa bhUbhAga meM-(AvAja karate the) batAI gaI hai| vi. kI 7vIM zatAbdI meM hue aneka kolaMta kAmiNI-yaNa raNaMta-neura raveNa taka paTamaMjarI kAvya yathA lUipAda viracita caryAcarya niyaro (taruNI-niyaro) mAdi kAvya mahAmaho0 haraprasAda zAstrI dvArA sampAmayaNa-mahasava-tuTTho gAyai iva cacari jattha // 3,108 dita tathA baMgIya-pariSad dvArA prakAzita bauddha gAna 'caccarI-sadda jaccaMta bahu-vAmaNaM' // 3,315 aura dohA anya meM mila jAte haiN| padamaMjarI bhASA 1. dekhie nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 58, aMka meM saM0 1358 meM racA humA eka apabhraMza kA kAvya 4 saM0 2010, pR0 432 para zrI agaracanda nAhaTA likhita hai usase spaSTa hotA hai ki paTa-maMjarI bhASA meM praNIta prAcIna bhASA kAvyoM kI vividha saMjJAeM-lekha / rAgoM kI pratiSThA avazya rahI hogii| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 'mAi raggaNa ratya kAhala tAla dijjahu malhahA, pibhapaccAsaha mahavA kintiu ratthAvarUNaNa karisaha nizcaha saddahAra pasanta viSNaci savva loma vibujjhimA / marisahu~ (rAi) tuhu jasu nAsai (46) vevi kA hala hAra pUrahu saMkha kaMkaNa sohnnaa| (viraha ke sukha se vaha na to dekhatI na haMsatI hai parantu NAmarAma bhaNanta sundari caccarI maNamohaNA / / 232 // kevala priyatama kI pratyAzA kA dhyAna karatI yA kitanA ukta padya kI saMskRta TIkA bhUSaNa meM prakArAntara se rathyAvarNana karUM vaha to zUnya varNana hogA, vaha nizcaya hI isa prakAra milatI hai| mareNI aura usakA yaza nAza ko prApta hogaa)| hArayukta suvarNakuNDala pANi zaMkha virAjitA, carcarI chanda kA udAharaNa dekhiepAda nUpura saMgatA supayodharadvaya bhUSitA / cacari cAccavahiM acchara kivi rAsau pessahi zobhitA valayena pannagarAja piMgalavarNitA, kivi-kivi gAyahiM vara dhavalu. carcarI taruNIva cetasi-cAkasIti susaMgatA // racahi racaNa-satthina ki vi dahi akkhaya giNa(5) prAkRta piMgala sUtra meM carcarI chaMda kA udAharaNa hahi kivi bhUmUsavi tuha jiNadhavalaha (46) isa prakAra diyA humA hai (jina vRSabha janmotsava meM koI apsarA sundara carcarI pAmaNeura jhaMjhaNakai haMsa-sadda-susohirA, bolatI hai, koI rAsa khelatI hai, koI uttama dhavala maMgala thova-thova thaNagga Naccada mottidAma mnnohraa| gAtI hai, koI ratna ke sAtha racatI hai, koI dahI akSata vAma-dAhiNa bANa dhAvai tikkha cakkhu kaDakkhiA , letI hai)| kAhi pUrisa neha-maMDali kheha suMdari pakkhiA // 232 (8) saM0 1241 meM somaprabha sUri racita kumArapAla (jisake pairoM meM nUpura haMsa zabda jaisA suzobhana jhana pratibodha meM' bhI carcarI kA ullekha milatA haikAra karatA hai, jisake thor3e-thor3e navIna ubhare hue stanoM ke graha pattu kayAi vasaMtasamau jo,saMjaNiya sayalajaNa cittapamayo Upara manohara muktAhAra nAcatA hai jisake dAhinI bAI ullAsiya rUkkha-pavAla-jasu pasaraMta cArU caccari ca mAsu bhora tIkSNa aAMkha ke kaTAkSa vANa kI bhAMti daur3ate hai aisI (phira eka bAra vasaMta samaya aayaa| vaha samasta sundarI kisa purupa ke ghara kI zobhA bar3hAtI hai so tU dekh)| zokoM se mana ko mukta karane (pramudita) vAlA, tathA vRkSoM (6) hemacandrAcArya ne apane chandonuzAsana ke adhyAya ke pallava samUha ko praphullita karane vAlA thA jisameM vela (7,46) meM rathyA varNaka chanda kA eka sUtra diyA hai ki (latA) samAna sundara carcarI gIta prasArita hote the)| "SacatA rathyA varNakaM Thaje ritiSaNa-mAtramekaM, caturmAtraMsa. (8) maMdeza rAsaka nAma apabhraMza kAvya meM carcarI pUtakaM trimAtrazca rathyAvarNa kaM Thajariti dvAdazabhiraSTabhizca saMjJaka kar3I dekhieyatiH / isa prakAra eka 6 mAtrA, sAta-cAra mAtrA aura eka cArahi geu muNi karivi tAlu trimAtra arthAt kula 37 mAtrAoM kA rathyAvarNaka hai ki naricayaha khauvva vasaMta kAlu jisameM 12vIM aura phira pAThavIM aura 20vI mAtrA para ghaNanivir3ahAra parikhillarIhi, yati mAtI hai| isake pazcAt (7,47) meM caccarI Thaja: rUNajhuNa rau mehala kiMkiragIhi jairiti caturdazabhiraSThabhizca yatizcet tadA tadaiva rathyAvarNakaM bccrii| jisameM 14vIM aura 22vIM mAtrA para yati (carcarI gAkara tAla sahita nRtya karake apUrva vasanta mAtI hai vaha rayyAvarNaka caccarI kahalAtI hai| kAla nRtya karatA pAtA hai vana nivir3a hAravAlI khetalI (7) svayaMbhUchandaH (4,165 tathA 196) meM bhI rathyA striyoM se unake mekhalA kI kiMkiNI bar3I rUNajhuNa zabda varNaka kA udAharaNa milatA hai| nimnAMkita udAharaNa meM karatI thii)| donoM kA mantara dekhie 1. dekhie kumArapAla pratibodha : somaprabha sUri, pR.544 viraha rahakkai suhaya na jaMpahana hasaha bhAvaha kevalu 2. jaina gurjara kaviyo-prastAvanA, pR0 56 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvikAlIna 'parcarI' racanAmoM kI paramparA kA udajaya aura vikAsa (10) DholA mArU rA dohA meM bhI carcarI kA catvara (saMskRta, prAkRta caMccara aura purAnI hindI meMprasaMga milatA hai caacr)| phAguNa mAsi vasaMta rUta pAyau jaina suNaki saM0 1286 vasaMta meM race hue pAbUrAsa kI kucha cAcariui misa khelatI holI bhaMpAvarU (145) paMktiyA~ dekhie: (vasaMta Rtu ke phAguna mAsa meM yadi tumhArA maanaa| gUjara desaha majjhi pahataNaM, caMdrAvatI nayari vakkhANaM mujhe na sunAI de, to carcarI ke bahAne maiM holI meM kheluuNgaa)| trigcAcari cauhaha thAga paDhamaMdira dhavala hara pagArA isameM sampAdaka carcarI sambandhI TippaNI likhate hai ki maiM ukta pada meM gurjara deza ke madhya meM 'caMdrAvatI' nAmaka phAguNa meM holikotsava ke upalakSya meM hone vAle gIta nagarI kA varNana prastuta karatA huuN| usameM tIna rAste jahAM nRtya Adi se cAcari carcarI holI meM gAye jAne vAle milate hoM aisA trika, cAcara-cAra rAste mileM, aisA cauka, eka rAga vizeSa ko kahate hai / / cauhaTTa-cauhaToM kA tathA vidyA-maMdiroM kA vistAra ho, mahala tathA bar3I-bar3I haveliyAM hoN| (11) hindI sAhitya meM kabIradAsa kI racanAoM meM eka anya koSa meM cAcara zabda kA artha pu. (saM0 bIjakameM cAMcara nAmaka eka adhyAya hai| isa cAMcara meM carcarI catvara) maNDapa ke bAhara jo khulA cauka hotA hai vaha, ke prAcIna zilpa ke aMkura vidyamAna haiM / isakA eka udA cakalo artha bhI diyA hai jo aneka pramANoM se akSarazaH haraNa isa prakAra diyA jA sakatA hai : gujarAtI zabda koSa meM bhI milatA hai-vaha cAcara ke khelatI mAyA mohanI jina jo kiyo maMsAra AdhAra se banA-cAcariyAM zabda kA mUla rUpa carcarI gIta racyo raMgate cUnarI koI sundari pahire pAya hI hai / yaha cAcara meM bolA jAne vAlA, gAyA jAne vAlA nArada ko mugva mAMDike lInho vamata chinAya gIta hI hai / phira nA0 koza meM isakA artha kartA ko jaisA garaba gahalI garaba te ulaTi calI musakAya bhI lagA vistAra se udAharaNa prastRta karake aimA spaSTa eka aora sura nara muni ThAr3he eka akelI prAya kiyA hai-cakalAkI-devI ke gaNa lagna ke cauthe pAThaveM diSTi pare una kAhu na chAr3e ke lInho eka dhAya dina cakalA kI rakSA karane vAlI devI kA pUjana kara bali (10) jAyasI aura tulasI ne bhI carcarI ke rAmaguNa dAna karate the phira usake gaNoM kI pUjA karate the cAroM grAmakA ullekha kiyA hai dizAoM ko cAra upahAra rakhe jAte the aura phira eka ke 1. khinahi calahi khina cAMcari hoi pIche eka pAnI kI dhAra karake pUchate the-cAcariyo / nAca kRda bhUlA saba koi-(jAyasI) cAcariyA~ / tuma kauna sI bAta kahane ke lie Aye ho to 2. tulasIdAma cAcari misa, kahe rAmaguNa grAma (tulasI) pAsa meM khar3A koI gaNoM kA praninidhi bola uThatA thA (13) hindI bhASA koza meM cAcara, aura cAMcara ki amuka vyakti ke lie-uname koI sambandhI kA nAma cAMcarI-vasaMta Rtu ke eka rAga holI meM gAvaMtu gIta, hI hotA thaa| phira unase pUchA jAtA thA ki isa pramuka ne carcarI rAga, holI ke khela-tamAze, dhamAla, upadrava, halacala, kyA kiyA hai ? to uttara hotA thA ki igane sArI jAti hallAgallA, zora Adi prathamAkSara anusvAra binA va ko to khaba bhojana kagayA para dhara ke anusAra dakSiNA anusvAra sahita rUpa vAle zabda haiN| nahIM dI / hamo re bhAI hA hA / isa prakAra ke cAra prazna yaha to haI caccarI zabda ke vividha prarthoM meM prayukta hote hai / isa prakAra cAMcariyoM meM adhikatara upahAsa va hue svarUpa ke pAraMparika pramANa sambandhI bAta / aba Adi- hAsya hotA hai| kAlIna hindI jaina sAhitya meM prayukta carcarI kI bhI thor3I cAcara- cauka meM gAne vAle carcarI gAyakoM kI TolI sI carcA karalI jaae| gujarAtI sAhitya meM carcarI ke lie yA unakA pramukha gAyaka-cAcarIyA kahalAtA thaa| usake kahA jAtA hai ki jahAM do yA do se adhika mArga milate hai| sambandha meM purAtana prabandha saMgraha tathA vastupAla prabaMdha ke kramazaH Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- pR0 76, 169 aura pR0 78 tathA 176 meM prayukta hue haiN'| unakA sArAMza isa prakAra hai : (1) eka vakta eka rAtri meM pAThazAlA meM rahanevAle zrI vijayasenasUri ko namaskAra karake maMtrI vastupAla dUsare bhAga meM rahate zrI udayaprabhasUri ko vaMdana karane gaye parantu ve vahAM nahIM the| isa prakAra tIna dina taka unakI pratIkSA karake cauthe dina vinaya pUrvaka bar3e gurU jI se pUchA to unhoMne uttara diyA mNtrii| Ajakala isa nagara meM eka cAcarIyaka mahAvidvAn prAyA hai| usake vizeSa vacanoM ko sunane ke lie pratidina veza parivartana karake sUri jAte the / yaha jAnakara maMtrI vastupAla vahAM gaye aura sUri ko pracchanna rUpa meM dekhA / prAtaH maMtrI ne usa carcarIyaka ko bulAkara 2000) rupayA dekara kahA tumhAre paudhazAlA ke dvAra ke pAsa ke caccara ( cauka) meM caccara maaNddo| isa prakAra 6 mahIne taka vaha mAMDatA rahA, phira usakA ucita satkAra karake usako vidAI dii| anekAnta (2) vIradhavala rAjA ke nA daudI (nAMdoda) nagara meM rahane vAlA maThArahIyo bahuprA haradeva thA / vaha bahudhA jina cAcara yAcaka kA ziSya thA / vaha eka bAra prazApallI meM A gaye sAta dina bAda unake parivAra kA khAnA samApta ho gayA / hameM cAcara pradAna kro| usane kahA peyaM dhAraNa karo maiM sadaiva manuSyoM kA manobhiprAya dekhatA rahatA huuN| itane meM hI mahArASTra kA goviMda cAcarIyAka bhrA pahu~cA / use aThAraha purANa 60 vyAkaraNa caupAI chaMda meM kaMThastha the / usane usako caccara dI to phira haradeva ne cAcarIyAka ko apane sAthiyoM dvArA protsAhana hone para sAtha-sAtha calate svAbhAvika rUpa se bAteM karate sItArAma prabaMdha ko kathA-rUpa meM kahanA prAraMbha kiyA / pahale 10 hajAra manuSya ikaTThe hue dhIre-dhIre aura adhika hue| madhya rAtri meM sukhAsana meM sthita mantrI yAdi bhI sunate the| yahAM se uThakara zrotAoM ko jJAta na ho aisA prayAsa karatA huA vaha sAbaramatI nadI ke kinAre gayA / phira vizeSa gAna chedd'aa| ThaMDa se prAkrAnta manuSyoM ne use kahA ki bhApa sabake sukha ke lie nagara meM calie phira usane punaH uttara munijina vijaya, pR0 1. dekhie purAtana prabaMdha saMgraha 76 aura vastupAla prabaMdha pU0 159 15 rAmacarita kA gAna prArambha kiyA / phira sarva rasa meM nimagna zrotAoM ko lekara cauka meM prAyA / logoM ne aMgUThI karNaphUla mAdi ke dAna se 3 lAkha 60 diyA " / ukta uddharaNa se spaSTa hai ki gujarAta meM kAvya meM kathA prabaMdha kahane vAle bAra rAste jahA~ mileM aise paurAste yA cauka meM baiThakara janatA ke mana kA anuraMjana karate the / unako dravya milatA thA aura ve saMskRti kI unnati meM paryApta sahAyatA karate the| ataH isase carmarIyAka aura carcarI zabda ke tatkAlIna rUpa aura mahatva para prakAza par3atA hai| saM0 1481 meM jayasAgara viracita jinakuzala sUri catuSpadikA meM munijI kI dIkSA samaya ke varNana meM carcarI kA ullekha AtA hai nAri divaha taba cAcarI e gurU garuprADiMga dahAdisi saMcarI e / sarala manohara rUpinarie phira kaThihi koila avatarIe // ataH isakA sambandha kisI rAga vizeSa se spaSTa hotA hai / ukta varNanoM tathA prasaMgoM dvArA carcarI ke vividha prasaMgoM meM vividha grayoM kI sUcanA milatI hai| vAstava meM carcarI kyA thI yaha inhIM uddhaharaNoM ke AdhAra para jAnA jA sakatA hai / niSkarSataH yaha kahA jA sakatA hai ki carcarI choTI jAti kI TolI kA eka vAsantika gIta vizeSa thA, jo prAcInakAla se cauhaTToM Adi para gAyA jAtA thA / yaha carcarI strI aura puruSa donoM gAte the / ina tathyoM ke AdhAra para carcarI ke zilpa sambandhI niSkarSo yA Avazyaka tathyoM para isa prakAra vicAra kiyA jA sakatA hai 1. yaha eka gIta vizeSa hai jo ullAsa pradhAna kSaNoM kI anubhUti hai / 2. yaha nimna varga ko gAyaka ToliyoM aura unake gItoM ke lie bhI prayukta hai / 3. tAlI bajAkara vizeSa dhvani utpanna karane vAle vAdya ko bhI carcarI kahate haiN| 4. carcarI eka prakAra kA gAna vizeSa hai, philmeM 2. vahI, pR0 78, vahI pR0 176 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdikAlIna 'varcarI racanAmoM kI paramparA kA udbhava aura vikAsa 187 gAna / nRtya, tAla samanvita phAguna kI vAsantI suSamA kA samA- ho ho gayA ho, kyoMki jinadattasUri ne caccarI kA prayoga veza hotA hai| kiyA hai| zAstrIya dRSTi se isa chanda ke lakSaNoM kA varNana 5. prAnanda pradhAna manamohaka nagara ke sthAnoM para milatA hai, jo vividha nAmoM ke rUpa meM pracalita rahA hogA utpanna hone vAlI carcara dhvani / ___ parantu phira bhI carcarI ko hama koI nizcita chanda vizeSa 6. vasaMta meM gAyA jAne vAlA vizuddha vasaMta giit| nahIM kaha skte| hA~, loka pracalita rUpoM meM bhAgarA paura 7. maMgala parvo para bhAnaMdotpatti karane vAlA manohArI usake pAsa-pAsa yaha loka gAna khUba gAyA jAtA rahA hogA, aisA pratIta hotA hai| yoM koI bhI sahRdaya isa bAta kA 8. carcarI eka prakAra kA khela vizeSa hotA hai| bhI anumAna lagA sakatA hai ki yaha gIta kabIra ke bIjaka hai. eka bhASA nibaddha gAna, jo nRtya vizeSa ke sAtha meM cA~cara bana baiThA hai, sAtha hI jAyasI meM bhI phAguna aura gAyA jAtA hai| holI ke prasaMga meM cAcari yA cAMcara kA ullekha milatA 10. yaha eka prakAra kA chanda vizeSa hai, jo vibhinna hai| kAlidAsa aura harSa ke nATakoM meM isa gIta kA zilpa graMthoM meM zAstrIya chanda ke rUpa meM prayukta huA hai| adhika spaSTa to nahIM hai, parantu unameM carcarI kA varNana 11. yaha eka loka gIta kA prakAra vizeSa thaa| avazya milatA hai / ataH itane prasiddha gIta se yaha nirdhAnta 12. carcarI eka prakAra kA rAga thA, jisako paravartI rUpa se kahA jA sakatA hai ki carcarI lokapriya geyatA. sAhitya meM carcarI rAga nAma se abhihita kiyA gyaa| pradhAna hai| yaha cAMcara se bhinna, kisI sAmUhika utsava tulasIdAsa ne bhI carcarI rAga ko apanAyA thaa| yA krIr3A yA khela nahI hokara sarala sammohana pUrNa vasanta ___isa prakAra carcarI ke zilpa kA anumAna ho sakatA hai| meM nAca-nAca kara ullAsa ke dvArA prakaTa kI huI AkarSaka vastutaH DA0 hajArI prasAda dvivedI ke zabdoM meM carcarI meM gIta zailI vizeSa hai| yaha bhI saMbhava hai ki loka sAhitya kevala gAna kA rUpa nahIM liyA hai| AdhyAtmika upadeza kI sarala tathA mohaka lokapriya gIta zailI yA gAna zailI meM carcarI jaise lokapriya gAna ke priya viSaya zRGgAra rasa hone ke kAraNa hI jaina kavi zrI jinadattamUri ne isako kA AbhAsa dene kA bhI prayatna hai| bIjaka se yaha AbhAsa apane granthoM meM apanAyA ho| eka viziSTa bAta yaha bhI ho jAtA hai ki cAMcara phagunA se sambaddha hai phira bIjaka' hai ki janaruci kA kaNThahAra banane aura lokapriya hone ke meM do pada cAMcara ke haiM donoM ke chanda alaga-alaga haiM imase kAraNa isa carcarI gIta kI dhvanyAtmakatA ne sabakA mana bhI sUcita hotA hai ki isake lie koI eka hI chaMda niyata mugdha kara diyA ho aura yaha chanda yA gIta pratyeka manuSya nahIM thA / ata: vaha to spaSTa hai ki carcage kA pracalana kA lokapriya gIta yA chanda bana gayA, yahI bAta isake mUla lokagItoM ke viziSTa prakAra ke rUpa meM 12 vIM zatAbdI meM nAyA thaa| svayaM tulasI ne carcarI gaga ko apanAyA thaa| - 1. janapada-varSa 1, aMka 3, pUSTha 5-8 dekhie-DA. janapada : varSa 1, aGka 3, pR0 5-8 hajArI prasAda dvivedI kA "loka sAhitya kA adhyayana" dUsarI cAMcara ke kucha zabda isa prakAra haiM :zIrSaka lekh| jArahu jaga ke neharA, mana baurA ho| 2. bIjaka kI dUsarI cAMcara ThIka isa pada meM to nahI jAmeM soga saMtApa, samujha mana baurA ho| hai para milate-julate chaMda meM avazya hai| jAna par3atA hai ki tana dhana sauM kA garvasI, mana baurA ho, carcarI yA cAMcara kI dIrgha paramparA rahI hogii| ina do bhasama kiribhi jAkI sAja' samujha mana baurA ho| cAra udAharaNoM se yaha pramANita ho jAtA hai ki bIjaka meM binA nIva kA devadharA mana borA ho, jina kAvya rUpoM kA prayoga kiyA gayA hai unakI paraMparA binu kahagila kI iMTa, samujha mana baurA ho / bahuta purAnI hai aura pAlocanA kAla meM vibhinna saMpradAyoM kAla baMta kI hastinI, mana baurA ho, ke gurumoM ne dharma pracAra ke lie ina kAvyarUpoM ko bhapa- citra racyo jagadIza samujha mana baurA ho| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhanekAnta meM rahI ho aura zilpa aneka bAra saphalatA se prayukta hone hai ki isa zabda ke artha meM thor3A antara parilakSita hotA ke kAraNa hI ise vibhinna prakAra kA viSaya banAyA gayA hai| cAMcara ina dinoM rAjasthAna kI natya, vAdya pradhAna, hogaa| ullAsamaya abhivyakti ko to kahate hI haiM, para vivAha meM isa prakAra ukta carcarI saMjJaka pramANoM zabdoM artho nRtya karatI haiN| yaha eka prakAra kA ullAsa pradhAna TonA tathA anya bAtoM ke AdhAra para carcarI kI paramparA tathA yA kriyA vizeSa hotI hai, jise ve hAthoM kI uMgaliyoM ke usakA zilpa paryApta spaSTa ho jAtA hai| carcarI kI yaha dUlhe para sira.se lekara paira taka aura paira se sira taka pUjA paramparA saMskRta prAkRta aura apabhraMza se akSaNya rUpa se ke sAmAna kA prayoga karatI haiM zeSa striyAM vAdyoM para nRtya calI A rahI hai| jisake pramukha sthaloM kA vivecana Upara karatI tathA gAtI rahatI haiN| isa kriyA ko cAMcara karanA kiyA jA cukA hai| kahate haiN| isake mUla meM kyA bAta hai? yaha to nizcita vastutaH adyAvadhi prAcIna prApta sAhitya meM carcarI nahIM kahI jA sakatA; kyoMki pUchane para ve batalAtI haiM, ki sambandhI jitane ullekha tathA pramANa upalabdha ho sake haiM yaha rUr3hi hai purAtana niyama hai, ataH aAMkha mIMca kara ise unakA paricaya yahAM diyA gayA hai| carcarI kA isa samaya pUrA karanA hI par3atA hai aisA unakA dRSTikoNa hai parantu maiM rAjasthAna meM jo svarUpa hai, vaha aAja bhI bhalI bhAMti dekhane vara vadhU ke ullAsapUrNa sukhI jIvana aura bhaviSya kI zubhako mila jAtA hai| carcarI gAna yahAM ullAsa pradhAna loka- kAmanA karane ke lie hI yaha saba kucha kiyA jAtA hogA gIta ke rUpa meM Aja bhI gAyA jAtA hai| isakA sahI va esA lakhaka kA anumAna hai| yathArtha svarUpa phAlguna ke dinoM meM gAe jAne vAle caMga-ke jo bhI ho, carcarI yA cAMcara ke rAjasthAna meM pradyAgItoM meM dekhA jA sakatA hai / caMga ke gIta jisa taraha Adi vidhi jo bhI rUpa dekhane ko milate haiM, una para prakAza kAla ke sAhitya kAvya rUpa (phAga) kA pratinidhitva karate DAlane kA prayAsa kiyA gayA hai| bahuta saMbhava hai ki loka haiM ThIka isI prakAra isameM carcarI kA rUpa bhI dekhA jA prathA yA rivAja hone se isa carcarI ne aba taka sabase sakatA hai / caMga ke gIta phAguna meM hI gAye jAte haiM madhumAsa adhika lokapriyatA pAI ho / carcarI ke zilpa para vistAra ke ullAsa pradhAna vAtAvaraNa ko mukharita karane vAle ye meM aura bhI vidvAnoM ke vicAra milate haiM' jinase carcarI loka gAna zata zata rUpoM meM rAzi rAzi kI saMgIta madhura ke zilpa ko samajhane meM sahAyatA milatI hai| vastutaH isa dhvaniyoM meM phUTa par3atA hai / ye carcarI gIta caMga bAje para sambandha meM avadhi carcarI kI jo bhI paraMparA tathA svarUpa gAye jAte haiM, jo vasanta kI zobhA kahI jA sakatI haiN| kI sthiti hai, use spaSTa kara diyA hai| yaha bhI bahuta prAcIna kAla kI bhAMti carcarI gAna kI ina ToliyoM meM sambhava hai ki zodha hone para isake zilpa para aura bhI madhyama varga tathA nimna varga kI hI ToliyAM rahatI haiM jo naye jJAtavya prApta hoN| nAca kara apane dave athava abole ullAsa ko vANI pradAna ---- karatI haiM / ataH caMga ke ina gItoM meM isa samaya carcarI kA1. vizeSa vistAra ke lie dekhie jaina satyaprakAza samyaka tathA kramika vikAsa dekhA jA sakatA hai| varSa 12, aGka 6 meM prakAzita zrI hIrAlAla kApaDiyA kA jahAM taka cAMcara zabda kA prazna hai yaha kahA jA sakatA 'carcarI' zIrSaka lekha / akabara jaina dharma se sneha karatA thA, isakA kAraNa usakI bhaNika uttejanA nahIM thii| usake jIvana kA antima bhAga jana upadezakoM ke prabhAva meM unako zikSAnusAra hI bItA thaa| -ema. esa. rAmasvAmI mApaMgara Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI jaina veli sAhitya : eka paricaya pro0 narendra bhAnAvata, ema0 e0 sAhityaratna veli sAhitya kI pamparA saMskRta-prAkRta aura apabhraMza veli sAhitya kA vargIkaraNa-rAjasthAnI veli se hotI huI pAge calakara rAjasthAnI, gujarAtI aura braja- sAhitya vibhinna jaina bhaMDAroM aura pustakAlayoM meM likhita bhASA meM vikasita huii| isa veli sAhitya kA adhikAMza pratiyoM ke rUpa meM bikharA par3A hai| aba taka pRthvIrAja kRta bhAga jaina saMtoM dvArA likhA gayA hai| prastuta nibandha meM 'kRSNa rukmaNI kI veli' hI prakAzita hokara vidvAnoM ke * ni mAhitya' kA sAmAnya paricaya prastata kiyA jA sAmane AI hai| usake prAdhAra para sAmAnyataH yaha dhAraNA rahA hai| banA lI gaI hai ki veli-sAhitya zRGgAraparaka hotA hai aura 'veli' kA nAmakaraNa-pahale apabhraMza se udbhata ho usameM vivAha athavA vilAsa kI hI pradhAnatA rahatI hai para kara hindI aura rAjasthAnI sAhitya meM kaI kAvya-rUpa CG vAstava meM aisI bAta nahI hai| veli sAhitya viSaya kI pracalita hue / rAsa, pavAr3A, DhAla, phAgu, carcarI, vivAhalo, vividhatA ko lie hue hai| viSaya kI dRSTi se sampUrNa maMgala, dhavala prAdi ke nAma isa dRSTi se ullekhanIya haiM / rAjasthAnI veli sAhitya ko sthUla rUpa se tIna bhAgoM meM 'veli' nAma bhI isI prakAra hai| vAGamaya ko udyAna mAna bAMTA jA sakatA hai--(1) cAraNI veli sAhitya, (2) kara graMthoM ko vRkSa aura vRkSAMgavAcI nAma se pukArane kI jaina veli sAhitya, (3) laukika veli sAhitya / paripATI prAcIna rahI hai| kucha upaniSadoM meM adhyAyoM yA 'cAraNI veli sAhitya' meM eka pora rAjakula tathA adhyAyoM ke vibhAga kA nAma 'vallI' milatA hai|' kAla sAmanta kula ke vibhinna vIroM kA yazogAna kiyA gayA hai, pravAha ke sAtha 'vallI' zabda adhyAya yA sarga kA vAcaka na tA dUsarA bhAra viSNu aura ziva ke prati apanI bhI rahakara eka svatantra kAvya-vidhA kA hI pratIka bana gyaa| bhAvanA bhI prakaTa kI gaI hai| 'laukika veli sAhitya' meM rAmadeva jI, AImAtA tathA unake bhakto kA jIvana carita 'veli' zabda kI vyutpatti ko lekara vidvAnoM meM pradhA varNita hai| nataH do mata pracalita haiN| pahale mata ke anusAra 'vaili' jaina-veli-sAhitya; viSaya aura zailI kI dRSTi zabda kA vikAsa saMskRta 'ballI' aura prAkRta 'vellI' se viziSTatA ko lie hue hai| isake tIna pradhAna bheda haihumA / saMyukta varNa ke pUrva kA jaba laghu varNa dIrgha hotA 1. aitihAsika stavanAtmaka, 2. kathAnaka aura 3. upahai taba mAge ke varNa dIrgha hone para laghu hone lagate haiN| dezAtmaka / vallI kA 'va' dIrgha huA arthAt 've' huA to 'lI' hrasva (1) aitihAsika janali sAhitya-isameM velikAroM ho gaI / dUsare mata ke anusAra 'veli' zabda saMskRta vilAsa' dvArA apane guruoM (dharmAcAryoM) kA aitihAsika jIvanase banA hai| isakI vikAsa rekhA yoM hai-vilAsa>vilAsa vRtta prastuta kiyA gayA hai| bhaTTAraka dharmadAsa ne bhaTTAraka >villa>velli>veli / guNakItti kI (guruveli), kAMtivijaya kI (sujasa veli), inameM antaHsAkSya ke AdhAra para pahalA mata adhika sakalacandra ne hIravijayasUri kI (hIravijayasUri deza saMgata pratIta hotA hai| nA veli), vIravijaya ne zubhavijaya kI (zubhaveli), 1. kaThopaniSad meM do adhyAya aura cha: valliyAM haiN| tathA mAdhukItti ne jinabhadra sUri se lekara jinacandra sUri taittirIya upaniSad ke sAtaveM, pAThaveM aura navameM taka kI kharataragacchIya pATa-paramparA kA varNana karate hue prapAThaka ko kramazaH 'zikSAvallI', 'brahmAndra vallI' yugpradhAna jinacandra sUri kI (sabvattha veli prabandha) jIvanaaura 'bhRguvallI' kahA gayA hai| gAthA ko apane-apane kAvya kA viSaya banAyA hai| samaya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 anekAnta sundara ne zramaNa hokara bhI 'somajI nirvANa veli' meM saMgha- haTAkara prAtma-jJAna prApta karane kI bAta kahI gaI hai aura pati zrAvaka somajI ko apanI zraddhAMjali arpita kI hai| ('pratimAdhikAra veli' meM jina pratimA ke pUjane kI dezanA kanakasoma ne 'jaitapada veli' meM kharataragaccha aura tapA- dI gaI hai| gaccha ke bIca huI aitihAsika pauSadha carcA (vi0 saM0 veli kAvya ko sAmAnya vizeSatAeM- antaHsAkSya ke 1625 migasara vadI 12, prAgarA) kA varNana kiyA hai| prAdhAra para veli kAvya kI sAmAnya vizeSatAmoM kA nirdeza (2) kathAnaka jaina veli sAhitya-isameM jaina kathAnoM isa prakAra kiyA jA sakatA haiko kAvya kA viSaya banAyA gayA hai| kathAeM vizeSakara (1) beli kAvya kI paramparA kAphI purAnI aura tIrthakara, cakravartI, baladeva, satI tathA anya mahApuruSoM se prasiddha rahI hai| yahI kAraNa hai ki kavi logoM ne apanI sambandhita haiN| tIrthakaroM meM RSabhadeva (RSabhaguNa veli, racanAoM ke prArambha meM yA anta meM saMjJA ke rUpa meM veliM yA prAdinAtha veli) neminAtha (nemiparamAnanda veli, nemIzvara 'vela' zabda kA prayoga kiyA hai| kI veli. nemIzvara sneha veli. neminAtha rasaveli, nemi- (2) veli kAvya kA varNya-viSaya pramukha rUpa se deva rAjula bArahamAsA veli-prabandha, nema rAjula veli) pArzva- tulya zraddheya puruSoM kA guNagAna karanA rahA hai| ye puruSa nAtha (pAzrvanAtha guNa veli) aura vardhamAna mahAvIra (vIra rAjA mahArAjA tIrthakara, cakravartI, baladeva, satI, dharmAcArya varddhamAna jina veli, vIra jinacaritra veli)kA pAkhyAna aura laukika devatA Adi rahe haiM / jaina veliyoM meM jahAM gAyA gayA hai aura cakravatiyoM meM bharata (bharata kI veli) kevala 'bhava sambodhana kAjai' upadeza diyA gayA hai vahAM bhI baladevoM meM balabhadra (balabhadra veli) tathA satiyoM meM candana prArambha me tathA anta meM tIrthakaroM, dharmAcAryAdi kA prAyaH bAlA (candrana-bAlA veli) aura rAjamatI kA vRtta apa- stavana kara liyA gayA hai| nAyA gayA hai| anya mahApuruSoM meM jambUsvAmI (jambasvAmI (3) isa veli sAhitya kA pramukha tatva geyatA hai| veli, prabhavajambU svAmI veli) bAhubalI (laghu bAhubalI jaina sAdhu isakI racanA kara bahudhA gAte rahe haiN| pATha karane veli) sthUlibhadra (sthUlibhadra mohana vaili, sthUlIbhadranI kI paramparA bhI rahI hai / pRthvIrAja ne apanI veli meM zIyala veli, sthUlibhadra kozyA rasa veli) rahanemi (raha- 1-pAlocakoM ne pRthvIrAja kRta 'kisana rukmaNI rI nemi vela) valkalacArI (valkalacIra RSiveli) sudarzana veli' ko sabase prAcIna batalAyA hai jo ThIka nahIM hai na svAmInI beli) mallidAsanI vali) prAdi ko (ka) Digala meM likhita veliyoM meM sabase prAcIna kathA ko kAvyabaddha kiyaa| tIrthavratAdi ke mahAtmya ko pRthvIrAja kI kisana rukmaNI kI veli hai- narottamadAsa batalAne ke lie 'siddhAcala-siddha veli' tathA 'karmacUra- svAmIH veliH prastAvanA- pR0 23 vratakathA veli' kI racanA kI gaI hai| (kha) pRthvIrAja kA yaha grantha (veli) eka paramparA (3) upadezAtmaka jaina veli sAhitya-isameM prAdhyA- kI sthApanA karatA hai jise rAjasthAna tathA vrajamaNDala ke smika upadeza diyA gayA hai| saMsAra kI sukhada dazA aura bhakta kaviyoM ne Age taka nivAhane kA prayatna kiyA haimasAratA kA varNana kara jIva ko janma-maraNa se mukta hone DA0 grAnanda prakAza dIkSita: veliH bhUmikA pR047 ke lie prerita kiyA gayA hai / yaha upadeza iMdriya (paMcendriya 2-18vIM zadI ke kavi jayacanda ne eka sthala para veli) gati (cihugati veli, paMcagati veli, vRhad garbha likhA hai ki mAdhu loga pRthvIrAja rAso, veli, nAgadamaNa veli, jIva velar3I) lezyA (SadalezyA veli) guNasthAna paMcAra mAna, harirasa mAdi kA vAcana kyoM nahIM karate? (guNagaNA vali) kaSAya (cAra kaSAya veli, krodha veli) pRthvIrAja rAso, 'veli' vacanikA, paMcAsyAna na bAMce / bhAvanA (bAraha bhAvanA veli) mAdi kA tAttvika vizle- nAgadamaNi, harirasa, aMga, sukana sAmudrika sAMce // SaNa kara diyA gayA hai / 'amRta velinI sajjhAya' tathA chIhala dama kAka vicAra aMga pharika, jai sAraka pAre / kRta 'veli' meM sAmAnya rUpa se mana ko viSaya-vAsanA se visaharA pallibheda, dipUchi tripucchi se bheda phArSe // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI na beli sAhitya : eka paricaya 191 pATha vidhi taka dI hai' / mAI-paMtha meM loka-veliyAM aba bhI (6) veli kAvya meM do prakAra kI bhASA ke darzana gAI jAtI haiN| hote haiM / eka sAhityika DiMgala-alaMkAroM se ladI huI aura (4) vesi-kAvya stotroM kA hI eka rUpa pratIta hotA dUsarI bolacAla kI sarala rAjasthAnI, alaMkAra virala para hai, jisameM divya puruSoM ke sAtha sAtha laukika puruSoM kA vIra- madhura aura sarasa / pahale prakAra kI bhASA cAraNI veliyoM vyaktitva bhI samA gayA hai| velikAroM ne racanA ke prArambha kA pratinidhitva karatI hai to dUsare prakAra kI bhASA jaina yA anta meM veli mAhAtmya batalAyA hai / aitihAsika tathA lokika valiyoM kaa| cAriNI veliyAM prazasti banakara raha gaI haiN| unameM kahI veli kAvya kI prabandhAtmakatA eka sAmAnya vizeSatA panta: mAdhya ke rUpa meM 'beli' zabda nahIM pAyA hai| hai / gIta zailI hote hue bhI prabandha dhArA kI rakSA huI hai| vahAM 'valiyoM' chanda meM racita hone ke kAraNa hI unhe 'vali' muktaka ke zarIra meM bhI prabandha kI AtmA hai| nAma de diyA gayA pratIta hotA hai| (6) prArambha meM maMgalAcaraNa aura anta meM svasti vAcana bhI veli kAvya kI eka sAmAnya vizeSatA hai| (5) veli kAvya vividha chandoM meM likhA gayA hai| jaina veliyoM meM DhAloM kI pradhAnatA hai| mAtrika chanda uparyukta sAmAnya paricaya se yaha spaSTa hai ki jaina veli dohA kuMDaliyA~, sAra, sakhI, sarasI, haripada bhI apanAye ___ kAvya-paramparA ne hindI sAhitya ke viziSTa kAvya-rUpa kI gae haiM / laukika veliyAM loka-dhuna pradhAna hai| lupta kar3I ko saMyojita kiyA hai ! yaha veli-kAvya choTe choTe guTako ke rUpa meM vibhinna digambara evaM zvetAmbara jaina ghugghu kalpa cora kAr3haNI svetoka gaNesa, vidhi jaikhe| mandiroM ke zAstra bhaNDArI meM bikharA par3A haiN| mujhe zoSa manTioM sAla gAi ugAla para maMjhArinI pUji jai-jai canda bhAge lahi / / prabaMdha likhate samaya rAjasthAna ke vibhinna bhaMDAroM ko dekhane -muni kAMtisAgara jI kA 'yati jayacanda aura una kA saubhAgya mi kA saubhAgya milaa| idhara mahAvIra bhavana, jayapura ke DA. kI racanAyeM zIrSaka lekha / kastUracanda jI kAsalIvAla ne rAjasthAna ke choTe-bar3e kaI 1. mahi suiI khaTamAsa, prAta jali maje, bhaNDAroM meM ghUmakara vahAM ke prApya hastalikhita granthoM kA 4 apasaparasa harU, jita-iMdrI (280) bhAgoM meM sUcI-grantha taiyAra kiyA hai| isase kaI alabhya evaM (cha mAsa taka pRthvI para sove, prAtaH kAla uThakara jala ajJAta grantha sAmane Ae hai / isa prakAra ke bhArata-vyApI se snAna kara aura sabakA sparza tyAga kara-ekAkI mauna prayatna kI nitAnta AvazyakatA hai ! isase anya kAvya-rUpoM dhAraNa kara-tathA jitendriya hokara nitya veli kA pATha kare) kI vilupta paramparA bhI jur3a skegii| pada mUrati dekhi sukha pAyo / maiM prabhu terI mUrati dekhi sukha paayo| eka hajAra pATha guna sohata / lakSaNa sahasa suhaayottik|| janama janama ke azubha karama ko| rinu saba turata cukAyo / paramAnanda bhayo pari pUrita / jJAna ghaTAghaTa chAyo / / / / ati gambhIra guNAnuvAda tuma / mukha kari jAta na. gAyo / / jAke sunata saradahe praannii| ka phanda surajhAyo / / vikalapatA sugaI aba merI / nija guNa ratana bhajAyo / / jAta hato kor3I ke badale / jaba lagi parakha na pAyo // 3 // (devIvAsa) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA mayaraNa parAjaya cariu sampAdaka - DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0, DI0 liTa0 pradhAna sampAdakIyavaktavya DA0 prA0 me0 upAdhye aMgrejI hindI prastAvanA lekhaka- DA0 hIrAlAla jaina, prakAzaka -- bhAratIyajJAnapITha, kAzI, zrI mUrtibebI granthamAlA- apabhraMza dhanyanaM0 san 1962, pRSTha saMsthA - 174, mUlya--8 rupaye / 'mayaNa parAjaya cariu' apabhraMza kA lalita kAvya hai / isameM siddhi rUpI vadhU ko prApta karane ke lie jinendra zraura kAmadeva kA yuddha dikhAyA gayA hai / jinendra caritrapurI ke rAjA haiM aura kAmadeva bhAvanagara kA, jinendra kA mukhya senApati samyaktva hai aura kAmadeva kA moha / darzana aura jJAna samyaktva ke tathA rAga aura dveSa kAma deva ke upasenApati haiN| pAMca mahAvrata, sAta tattva, dazavidha dharma- zukla dhyAna aura nirveda Adi jinendra ke pramukha bhaTa hai / kAmadeva ke sAtha bhI mithyAtva pA~ca Asrava, pAMca indriyAM, Arta-raudra dhyAna, aThAraha doSa aura tIna zalya Adi balazAlI yoddhA hai jinendra nAyaka darzana hAthI para savAra hai aura moha cittarUpI hAthI para car3hA hai| jinendra ke koI patnI nahIM hai, moha ke rati aura prIti nAma kI do patniyAM haiN| vizvabhara meM kevala siddhi eka aisI ramaNI hai, jo kAmadeva kA varaNa nahIM karanA cAhatI, isI kAraNa kAmadeva ne usake sAtha vivAha karane kI haTha ThAnI hai| siddhi jinendra se prema karatI hai; kintu usakI pratijJA hai ki jaba taka kAmadeva kA samUla nAza na kara leMge, mere sAtha vivAha na kara skeNge| jinendra ne aisA hI kiyA aura ve siddhi ke sAtha vivAha karane meM samartha ho sake / 'mayaNa parAjaya cariu' kI isa pratIkAtmaka zailI ke pIche eka lambI paramparA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bikharI / kathAyeM, chaThA bhUtAGga gAya dhammahAmo, prAkRtakathA vasudeva hiNDI (chaThI zatAbdI ), haribhadra sUrikRta samarAditya kathA ( 8 vIM zatI), udyotana sUri kI kuvalayamAlA kahA ( zaka saM0 700) siddhadhikRta upamiti bhavaprapaMcakathA (vi0 saM062) aura somaprabhAcArya kI 'manaH karaNa saMlApakathA (vi0 saM0 1241) ve pUrva-cihna haiM, jinakI mAne kI kar3I 'mayaNa parAjaya carita' hai| do jaina pratIkAtmaka nATaka bhI haiM jo 'mayaNa parAjaya cariu' ke pahale likhe gae / yazaH pAla mor3ha kA moha parAjaya' (1226-32 I0) gujarAta ke samrAT kumArapAla dvArA banavAye gae kumAra bihAra meM mahAvIrotsava ke samaya khelA gayA thaa| 'jJAna sUryodaya' adhyAtma kA eka sundara pratIkAtmaka nATaka hai| usake racayitA eka jaina sAdhu vAdicandra sUri the| tulanAtmaka parIkSaNa se siddha hai ki pratIkAtmaka zailI ke sabhI kAvyoM aura nATakoM meM 'mayaNa parAjaya cariu' kA apanA eka viziSTa sthAna hai / usake racayitA zrI haradeva eka maMje hue kavi tathA jaina siddhAnta ke jJAtA the / Age calakara unhIM ke vaMzaja zrI nAgadeva ne saMskRta meM madana parAjaya carita kA nirmANa kiyA thA kintu usameM bhI vaisA kAvya sauSThava nahIM hai| madhkAlIna hindI ke jaina kaviyoM ne aneka rUpaka kAvyoM kA nirmANa kiyaa| unameM adhyAtma parakatA hai aura lAlitya bhI / mayaNaparAjaya cariu kA una para spaSTa prabhAva dekhA jA sakatA hai| DA0 hIrAlAla jaina ne tIna hastalikhita pratiyoM ke prAdhAra para isa grantha kA sampAdana kiyA hai / sampAdana uttama aura sabhI dRSTiyoM se pUrNa hai prAkRta aura apabhraMza ke granthoM ke sampAdana meM DA0 hIrAlAla ko prAmANika mAnA jAtA hai| mUla kA hindI anuvAda atyAvazyaka thA, usake binA hindI pAThaka grantha ke rasAsvAdana se bancita hI raha jAte / saralabhASA meM hone se anuvAda upayogI pramANita hogA / prastAvanA aMgrejI aura hindI donoM hI. bhASAoM meM likhI gaI hai| usakA apanA eka pRthaka mahatva hai / use yadi hama eka zodha nibandha kaheM to pratyukti na hogii| usameM mayaNa parAjaya cariu se sambandhita sabhI paha tupoM para vicAra kiyA gayA hai pariziSTa sAta bhAgoM meM vibhakta hai| usameM prastAvanA kI prAdhArabhUta mUla sAmagrI kA saMkalana hai / isake atirikta zrayaM bodhaka TippaNa aura rAjya koSa pratya ke adhyayana kI kuJjI haiN| aise AkarSaka, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa sAhitya-samIkSA mahattvapUrNa aura upayogI prakAzana ke lie bhAratIya jJAnapITha banda karavA dii| makabara para jaina dharma ke prabhAva kI bAta kAzI dhanyavAda kA pAtra hai| manya itihAsajJa bhI batA cuke the, kintu usakA samUcA bhAratIya itihAsa : eka dRSTi vRtAMta prAmANika rUpa se isa gantha meM upasthita kiyA gayA lekhaka-DA. jyotiprasAda jaina, prakAzaka-bhAratIya hai| aise hI aise aneka tathya isa grantha meM saJcita haiN| jJAnapITha, kAzI, lokovaya granthamAlA : hindI pranyAMka- itihAsa ke jijJAsu pAThaka unakA niSpakSabhAva se sanmAna 145, granthamAlA sampAdaka-zrI lakSmIcanda jaina, pRSTha kareMge, aisA hameM vizvAsa hai / bhASA aura vAkyavinyAsa kI saMkhyA-714, mUlya-pATha rupye| saralatA se adhyayana sugama hI hai| jaina purAtattva aura sAhitya kA bhAratIya itihAsa ke grantha meM do kamiyAM bhI haiM-pahalI to yaha ki anta nirmANa meM mahattvapUrNa yoga rahA hai| isa bAta ko sabhI bar3e meM zabda saMketa nahIM hai, jisake AdhAra para grantha kA abhISTa itihAsajJa svIkAra kara cuke haiM / kintu abhI taka usakA sthala sugamatA se prApta kara liyA jAtA / aura dUsarI yaha vidhivat aura kramika rUpa meM adhyayana nahIM huA thaa| usake ki grantha meM liye gae uddharaNoM ke apane mUla grantha aura do mukhya kAraNa the-eka to jainoM kI apane sAhitya ko paSTha Adi kA kahIM havAlA nahI hai| yadi de diyA jAtA gopanIya rakhane kI pravRtti aura dUsare laganazIla vyakti kA to anusandhitsutroM ko paryApta mahAyatA miltii| vaise grantha abhAva / mamaya kI gati ne 'gopanIyatA' kI pAdata ko DhIlA uttama haiN| usake loka-prasiddha hone kI kAmanA karatA huuN| kiyA aura samaya ne hI DA. jyotiprasAda jaise laganazIla -DApremasAgara jaina vyakti ko janma diyA / DA0 sAhaba kA samUcA jIvana pramAraNa prameya kalikA jaina itihAsa ke anusandhAna meM bItA hai / yaha grantha usakA pratIka hai / 'eka dRSTi' kI maulikatA amaMdigdha hai| usameM mAriNakacandra digambara jaina-prantha mAlAyAH sapta catvApAThaka navInatA pAyeMge aura itihAsajJa apane sthApita tathyoM rizo granthaH / mUla lekhaka-narendrasena, sampAdaka-darabArI meM parivartana kA vicAra krege| lAla jaina koThiyA, prAkkathana-zrI hIrAvallabha zAstrI, naye tathya AkarSaka haiM / bimbasAra aura kuNika tathA prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, kAzI pR0 36, 60, 8,53 / cANakya aura candragupta ko prAcIna itihAsa ke sabhI mUlya 1-20 / vidyArthI jAnate hoge, kintu unheM yaha vidita na hogA ki samIkSya grantha 'pramANa prameya kalikA' kA prathama prakAbimbasAra bhagavAn mahAvIra ke mausA the aura unake jIvana zita saMskaraNa hai aura jaina-bhaNDAroM se upalabdha do pratiyoM ke kA uttarArdha jainadharma ke pracAra meM hI khapa gayA thaa| unheM mAdhAra para sampAdita kiyA gayA hai| prAcIna lipikAroM ke yaha bhI vidita na hogA ki samrAT candragupta 25 varSa skhalanoM kA saMzodhana sajagatA se kiyA gayA hai aura sarvathA nirvAdha zAsana karane ke uparAnta jaina sAdhU hokara dakSiNa samIcIna hai| vidvAna sampAdaka ne samagra pATha ko viSaya cale gae the| vahA jisa parvata para samAdhi maraNapUrvaka kI dRSTi se avataraNoM meM vibhakta kiyA hai aura usakA unakA svargavAsa huA, vaha Aja bhI candragiri ke nAma se kramika evaM mUkSmatara saMketa viSaya-mUcI meM diyA hai| mUlaprasiddha hai| DA. jyotiprasAda ne siddha kiyA hai ki yUnAnI pATha meM uddhRta avataraNoM ke srota, lokanyAya, nidarzanasamrATa sikandara ne paMjAba meM phaile digambara nirgrantha sAdhunoM vAkya aura viziSTa tathA lAkSaNika zabdoM ke mahatvapUrNa se bheMTa kI thii| kucha sAdhu usake sAtha yUnAna gae the| vahAM saMgraha pariziSTa meM die gae haiN| 'pramANa prameya kalikA' ve janavidhi kA pAlana karate hue divaMgata hue| grantha meM pramA- tulanAtmaka mahatva kI kRti hai prataH sampAdaka ne pAda TippaNita kiyA gayA hai ki azoka bauddha nahIM, apitu jaina thaa| NiyoM meM pATha bheda ullekha ke atirikta anya dArzanika madhyakAla meM samrATa akabara para jainadharma kA vizeSa prabhAva paramparAmoM ke granthoM ke tulanIya prasaGgoM ke pathA sthAna par3A aura usane apane rAjya meM Ida jaise tyohAra para kurvAnI utaraNa bhI die haiN| kahIM kahIM saMskRta-vyAkhyA mUla pATha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 15 ko spaSTa karane ke lie kAphI upayogI haiM / (puSTha 6, ke 'anya' bhAga meM jainatva kI vizada samIkSA hai-vizeSataH 14 bhaadi|) 'pramANa prameya kalikA' ke prasaMga meM / saMskRta na jAnane vAle viSaya praveza karane vAloM ke lie zrI hIrAvallabha pAThakoM ke lie mUla-graMtha gata viSaya kA boSa prastAvanA ke zAstrI kA prAkkathana kucha upayogI hai aura pATha sampAdana isa bhAga meM ho jAtA hai| kintu mUla-pATha na samajha pAne ko samajhane ke lie sampAdakIya draSTavya hai kintu isa vAle jijJAsuoM ke lie hindI-anuvAda upayogI hotA ! saMskaraNa kA vizeSa ullekhanIya aMza isakI prastAvanA hai jo 'grantha' aura 'granthakAra' do bhAgoM meM likhita hai| 'grantha saMskRta-granthoM ke sampAdana kI kaThinAiyoM aura utprekAra' kAphI saMkSipta hai kintu isameM narendrasena ke viSaya meM kSAmoM ko dhyAna meM rakhate hui, 'pramANa prameya kalikA' kA jJAta aura jJAtavya sAmagrI kA pramANa saGkalana hai / prastAvanA yaha saMskaraNa apane meM prAyaH pUrNa hai| avadhezakumAra zukla prAtma-vizvAsa mAtma-vizvAsa eka viziSTa guNa hai| jinakA pAtmA meM vizvAsa nahIM ve manuSya dharma ke uccatama zikhara para car3hane ke adhikArI nahIM haiN| mujhase kyA ho sakatA hai ? maiM kyA kara sakatA hU~? maiM asamartha hU~, dIna-hIna hU~, aise kutsita vicAra vAle manuSya Atma-vizvAsa ke abhAva meM kadApi saphala nahIM ho sakate / satI sItA meM yahI vaha prazasta guNa (mAtma-vizvAsa) thA jisake prabhAva se rAvaNa jaise parAkramI kA sarvasva svAhA ho gyaa| satI dropadI meM vaha cinagArI thI, jisane eka kSaNa meM jvalanta-jvAlA banakara cIra khIcane vAle duHzAsana ke durabhimAna-drupada (ahaMkArarUpI viSa vRkSa) ko dagdha karake hI chodd'aa| satI mainA sundarI meM yahI teja thA jisase vajamayI phATaka phaTAka se khula gye| satI kamalazrI aura mIrAbAI ke pAsa yahI viSahArI amogha mantra thA, jisase viSa zaravata ho gayA aura phukAratA huA bhayaMkara sarpa sugandhita sumanahAra bana gayA / assI varSa kI bur3hiyA prAtmabala se dhIre-dhIre paidala calakara durgama tIrtharAja ke darzana kara jo puNya saMcita karatI hai vaha avizvAsI-jano ko, jo DolI para car3hakara yAtrA karane vAloM ko kadApi sambhava nahIM hai| bar3e-bar3e mahatvapUrNa kArya jinapara saMsAra pAzcarya karatA hai Atma-vizvAsa ke binA sampanna nahI ho skte| -varNI vANI womewomeramananewwwwwwwmarwanamamawwamanawwwwwwwwwARALIAMALINImaawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww www aAgAmI sAhitya vividha jaina prakAzana saMsthAnoM se nivedana hai ki ve apane 'pAgAmI prakAzanoM kA pUrNa paricaya 'anekAnta' meM bhejane kI kRpA kreN| isase yaha lAbha hogA ki eka hI graMya ke prakAzana meM do saMsthAoM kI zakti aura dhana eka sAtha vyaya nahIM hoNge| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki eka dUsare kI gatividhiyoM ko na jAnane ke kAraNa do saMsthAeM eka hI graMtha ke prakAzana meM juTa par3atI haiM / yadi ve pRthak-pRthak graMthoM ko prakAzita kareM to vipula aprakAzita jaina sAhitya prakAza meM A skegaa| vyavasthApaka anekAnta wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwaam wwwwwwwwwwwwwwwwesouanwwwwwwwwwwwwwwaaNANIMNAAMIncomwww Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 500) zrI rAmajIvanadAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI gajarAja jI marAvagI, kalakattA 500 ) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI bhAkarI, kalakattA 251) ga0 vA0 harambacanda jI jaina, rA~cI 251) zrI samaracanda jI jaina ( pahAr3ayA), kalakattA 251) zrI sa0 mi dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 251) meTa mohanalAla jI jana kalakattA mai munnAlAla dvArakAdAma, kalakattA 250) zrI vIra jo gojI kalakalA 250) zrI mandiradAna jI jaina katA 21) zrI mapaI ku* dananAna jI kaTanI 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0 prA0 sI0 jaina, kalakattA 250) zrI rAmasvarUpa jo nemicanda, kalakattA 150 ) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakatA 150) zrI kastUracanda jI zrAnandIlAla, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150) zrI mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pAMDyA, kalakattA 150) zrI bhAgacandra jI pATanI, kalakattA 150) zrI zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 10) zrI surendranAtha jI narendranAtha, kanakalA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 100) zrI badrIprasAda jI zrAtmArAma, paTanA 101) thI mAravAr3I di0 jaina samAja, vyAvara 101) zrI digambara jaina samAja, kekaDI 'nekAnta' ke grAhaka baneM 'kAna' purAnA sthAni prApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke prativyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka sanyA kA bar3hanA anivArya hai / hama vidvAno, prophesaroM, vidyArthiyoM, seTiyoM, zikSA-premiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM kAlejoM aura dhana meM prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki hI anekAnta ke prAya isase samUcI jaina samAja meM eka zodha-patra pratiSThA aura gaurava ke sAtha cala skegaa| bhArata ke anya zodha patroM kI tulanA meM usakA samunnata honA yAvazyaka hai | vyavasthApaka zranekAnta Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana dIpAvali taka sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI- prAkRta ke prAcIna 46 mUlya-granthoM ko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantha meM uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahattva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DAkTara kAlIdAma nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Forewod) aura DA. e ena upAdhye ema. e DI. liT kI bhUmikA (Introduction) me bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAija sajilda 15) (2) prApta-parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda me yuvaMta, sajilda / 8) (3) svayambhastotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda, chandaparicaya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayoga kA vizleSaNa karatI haI mahattva kI gaveSaNApUrNa 106 pRSTha kI prastAvanA me muzobhita / (6) stutividyA-svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApoM se jItane kI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alakRta sundara jilda-sahita / / 1) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi gajamalla kI mundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda-mahita aura mukhtAra zrIjugalakizora kI 58 pRSTha kI vistRta prastAvanA me bhuussit| (6) yuktyanuzAmana-tattvajJAna se paripUrNa samantabhadra ko asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi meM alakRta, mjind| ... (7) zrIpurapArzvanAthamtotra-prAcArya vidyAnanda cita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi mahina / ... ) (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakI tikI 13vI zatAbdI kI racanA. hindI anuvAda-mahita / / ) (6) samIcIna dharmazAstra-svAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha. mukhyAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, majilda / ... (10) jainagraMtha-prazasti magraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita arthoM kI prazastiyo kA magalAcaraNa sahita apUrva maMgraha, upayogI 11 pariziSTo aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAma-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, majilda / (11) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahattva kI racanA, mukhtArI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita / ) (12) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAradhI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha kssetr| (14) mahAvIra kA marvodaya tIrtha =), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA = ) / (16) mahAvIra puujaa| / ) (17) jaina gratha prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraMza ke 116 aprakAzita groM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa maMgraha itihAsa 78 granthakAroM ke paricaya aura unake pariziSTo sahita / mampAdaka paM0 paramAnanda zAstrI mUlya majilda 1) (18) jaina mAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha makhyA 780 majilda (vIra zAsana magha prakAzana ... 5) (16) kamAyapAhuDa mutta-mUna grantha kI racanA prAja me do hajAra varSa pUrva zrI guNadhagacArya ne kI, jima para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa caNisUtra likhe| mampAdaka paM0 hIrAlAla jI middhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke mAtha baDI mAIja ke 1000 me bhI adhika pRSTho meM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI. pakkI jilda / 20) (20) Reality prA. pUjyapAda kI sarvArthamiddhi kA agrejI meM anuvAda baDe prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU0 6) prakAzaka-premacanda, vIra mevA mandira ke lie nayA hindustAna prema, dillI meM mudrina 2) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaimAsika anekAnta zrAdarza evaM yathArtha kA samanvaya hI manuSya ko manuSya banAtA hai / prAja ke yuga kucha hai yathArtha kucha / meM pradarza - amareza samantabhadrAzrama (vIra - sevA - mandira) kA mukhapatra disambara 1962 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha 3 MANN viSaya-sUcI citra-paricaya viSaya mukha pRSTha kA citra-sittannavAsala (padazrI vIra-jina-zAsana-stavana 195 1 koTTa, dakSiNa bhArata) ke jaina guphA-mandira kA prAcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kI bimba yojanA raMgIna bhitticitra hai| isakI racanA 8vIM zatI -DA0 nemicandra jaina ema. e. pI. eca. DI. 166 1 meM hii| siddhahemacandra zabdAnuzAsana -zrI kAlikAprasAda kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakA zukla ema. e. vyAkaraNAcArya 206 sUcanA bAraDolI ke jaina santa kumudacandra-DA0 kastUracandra anekAnta ke premI pAThakoM se nivedana hai, ki unake kAsalIvAla ema. e. pI. eca. DI. 21.1 pAsa anekAMta kI cArakiraNeM bhejI jA cukI haiM, yaha pAMcavI kArtikeya (kahAnI)-zrI satyAzraya bhAratI 216 kiraNa haiM / jinakA vArSika mUlya abhI taka bhI prApta nahIM sIrA pahAr3a ke prAcIna jaina guphA-mandira humA, unheM bhanekAMta kI AgAmI kiraNa vI0 pI0 se bhejI -zrI nIraja jaina 222 jaavegii| yadi kisI kAraNa se Apa anekAMta ke grAhaka godhakaNa (1 tIna vilakSaNa jina bimba, 2 patiyAnadAI) I I nahIM bananA cAhate hoM, to turanta hI sUcanA dene kI kRpA 3 bhagavAna mahAvIra jJAta putrathe yA nAga putra ? ikreN| tAki anekAMta kAryAlaya ko vI0 pI0 bhejane kA -zrI bAbuchoTelAla jaina 224, hai vyartha nukasAna na uThAnA pdd'e| daNDanAyaka gaMgarAja -zrI paM0 ke0 bhujabalI zAstrI 225 vyavasthApaka carcarI kA prAcInatama ullekha - DA0 dazaratha zarmA 228 'pranekAnta' rasika ananyamAla meM eka sarAvagI jainI kA vivaraNa vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, dillii| -zrI agaracanda nAhaTA 2266 prAcIna paTa abhilekha -zrI gopIlAla 'amara' ema. e. 2311 rASTrIya surakSA meM jaina samAja kA yogadAna 234 1. anekAnta vIra sevA-mandira kA khyAti prApta zodhagurvAvalI nanditaTa gaccha -paramAnanda jaina 235 1 patra hai| janasamAja ko cAhie ki vaha vivAha, parva aura jaina mUrtilekha nayA mandira dharmapurA mahotsavoM Adi para acchI sahAyatA pradAna kre|| -saM0 paramAnanda jaina 2371 2. pA~ca sau, do sau ikyAvana aura eka sau eka pradAna sAhitya-samIkSA -DA0premasAgara jaina 236 kara saMrakSaka, sahAyaka, aura sthAyI sadasya banakara anekAta 1 kI prAthika samasyA dUra kara use gauravAspada bnaaeN| -vyavasthApaka sampAdaka-maNDala DaoN0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta kA vArSika mUlya cha: rupayA hai| zrI ratanalAla kaTAriyA prataH premI pAThakoM se nivedana hai ki ve chaha rupayA DaoN0 premasAgara jaina hI manIArDara se nimna pate para bhejeN| zrI yazapAla jaina mainejara anekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdaka maMDala 'anekAnta' vIra-sevA-maMdira uttaradAyI nahIM hai| 21 dariyAgaMja,dilI anekAnta kI sahAyatA ke mArga Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom aham anakAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhanAtyabasindharavidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // amwmomsammommonommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmI AAAAAAAAAAAAAAm monwer varSa 15 vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, dehalI-6 disambara kiraNa, 5 ) magasira zuklA 12, vIra nirvANa saM0 2486, vikrama saM0 2016 ( san 1962 MARWAIMAAmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws zrI vIra-jina-zAsana-stavana tava jina ! zAsana-vibhavo jayati kalAvapi guNA'nuzAsana-vibhavaH / doSa-kazAsanavibhavaH stuvanti cainaM prabhA-kRzAsana vibhavaH // -samantabhadrAcArya he vIra jina ! prApakA zAsana-mAhAtmya-Apake pravacana kA yathAvasthita padArthoM ke pratipAdanasvarUpa gaurava-kalikAla meM bhI jaya ko prApta hai-sarvotkRSTa rUpa se varta rahA hai-usake prabhAva se guraNoM meM anuzAsana-prApta ziSyajanoM kA bhava vinaSTa huA hai-saMsAra paribhramaNa sadA ke lie chUTA hai-itanA hI nahIM; kintu jo doSa rUpa cAvakoM kA nirAkaraNa karane meM samartha haiM-cAvukoM ke samAna pIr3AkArI kAmakrodhAdi doSoM ko apane pAsa phaTakane nahIM dete-aura apane jJAnAdi teja se jinhoMne prAsana vibhuSoM koloka ke prasiddha nAyakoM ko-nisteja kiyA hai ve gaNadhara devAdika bhI Apake isa zAsana-mAhAtmya kI stuti karate haiN| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nemicandra siddhAnta-cakravartI kI bimba yojanA DA0 nemicandra zAstrI, ema0 e0, pI-eca0 DI0, pArA prAcArya nemicandra siddhAnta graMthoM ke racayitA ke rUpa meM forms of human expression." arthAt sAhitya jIvana prasiddha haiN| inake gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra, aura mAnavIya vyavahAroM para prakAza DAlatA hai / ataeva paura dravyasaMgraha prAdi saiddhAntika graMtha upalabdha haiN| ina graMthoM spaSTa hai ki saiddhAMtika granthoM meM bhI kAvya saundarya kA pAyA meM jIva aura karma kI vibhinna avasthAoM kA vistRta aura jAnA sambhava hai| sundara nirUpaNa kiyA gayA hai / ina graMthoM kI vizeSatA yaha kAvya aura zAstrakAra apanI anubhUti ko bimboM ke bhI hai ki saiddhAntika grantha hone para bhI inameM kAvyAtmaka mAdhyama se hI pAThakoM ke samakSa upasthita karate haiM / yaha sauSThava paryApta mAtrA meM pAyA jAtA hai| prastuta nibandha meM satya hai ki jitanA spaSTa aura svaccha bimba rahatA hai, anukAvya-saundarya ke spaSTIkaraNa ke hetu inakI bimbayojanA bhUti bhI utanI hI spaSTa aura svaccha hotI hai / para vicAra kiyA jAyagA / ___B. Day Lewis ne apanI 'The Poetic Image' ___ manISiyoM kA abhimata hai ki vizuddha rasAtmaka kAvya pustaka meM bimba kI paribhASA dete hue likhA hai-"The sAhitya ke atirikta prAcAra, siddhAMta, darzana aura nIti- poetic image is a picture in words touched mUlaka graMthoM meM bhI kAvya-saundarya yatheSTa mAtrA meM vartamAna with some sensuous quality."'arthAt bimba ke zabda hai| jIvana aura jagat kA vistAra evaM rUpamAdhurya kI anu- mitra haiM, jo bhAvanAoM ke spaSTIkaraNa hetu yA unheM mUrtarUpa bhUti isa koTi ke sAhitya meM kama nahIM hai / lekhaka apanI pradAna karane ke lie kavi yA zAstrakAra ke mAnasa meM bhAvanAoM aura siddhAntoM ke sphoTana ke nimitta bimboM, maMkita hote haiN| kAvyAtmaka bhAvanAoM kI vAstavika abhikalpanAmoM evaM alaMkAroM kI yojanA karate haiM, jisase vyaJjanA bimboM dvArA saMbhava hai| saiddhAMtika racanAoM meM bhI kAvyAtmaka camatkAra utpanna ho bimba zabda kavi kI una mAnasa pratimAoM kA paryAya jAtA hai| isI kAraNa pAzcAtya vicAraka vensana simaNDa, hai jo kAvyAtmaka saMvedanoM ko spaSTa karane ke lie mUttika gothe, raskina aura maithyU ArnalDa ne dharma aura sadAcAra ko rUpa meM sAkAra hote haiM / kavi yA zAstrakAra apanI anubhUti kAvya kA bhAvazyaka aMga mAnA hai / skaoNTa jemsa ne apanI ko pAThakoM kI anubhUti banAne ke lie bimba vidhAna kI "The making of Literature" nAmaka pustaka meM bata- yojanA karatA hai / vAstavikatA yaha hai ki jahA~ zabda arthalAyA hai "The feeling of the beautiful accord- grahaNa ke alAvA aura kucha kahane meM samartha ho, vahA~ zabda ing to Ruskin, does not depend on the senses, bimba bana jAtA hai / dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki nor on the intellect, but on the heart, and is vizeSa prakAra ke arthavAna zabda hI bimba haiN| due to the sense of reverence, gratitude and manovaijJAnikoM ne viSayoM kI dRSTi se bimboM kA joyfulness that arises from recognition of the adhyayana kiyA hai / aisI vastu, jo viSayI meM bAra-bAra eka handwork of God in the object of nature." hI prakAra ke manovegoM ko jAgrata kare, use usa bhAva kA marthAt raskina ke anusAra saundaryAnubhUti indriyoM aura buddhi bimba kahA hai / prakriyA yoM hai ki viSayI ke mana meM jabapara avalambita na hokara hRdaya para mAdhArita rahatI hai| jaba eka vizeSa prakAra kA bhAva uThegA, taba-taba usake isakI utpatti kalA ke prati zraddhA kRtajJatA aura prasannatA ke sAmane usase tulyArthatA rakhane vAlI vaisI hI vastu ho kAraNa hotI hai| venzana ne kahA hai-"All literature jAyagI / jaise Darapoka vyakti jaba bhI andhakAra meM jAyagA answers to something in life, some habitual 1. The Poetic Image. p. 19, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 usake sAmane ThUMTha bhI bhUta bana jaaygaa| isI taraha kisI vastu vizeSa ko apanI bhAvanAoM ke prakSepaNa se usa rUpa meM grahaNa kara lenA, jo usakA vAstavika svarUpa nahIM hai, vimba -vidhAna hai| vimba-vidhAna upamAna se bhinna hai| isakA kSetra bhI upamAna kI apekSA adhika vyApaka hai| prAcArya nemicandra siddhAntoM ko bimba yojanA AlocakoM kA mata hai ki upamAna apane mItara jitanA artha grahaNa karatA hai, usase kahIM adhika prarthaM bimbavidhAna ke peTa meM paiTha jAtA hai / upamAna zabda yaha prakaTa karatA hai ki jahA~ tulanA ho, vahIM isakA prayoga ucita hai aura unhIM alaMkAroM meM isakA prayoga pAyA jAtA hai jo, aupamyagarbha hai, kintu vimba-vidhAna vyApaka hai| isakA prayoga sabhI alaMkAroM meM pAyA jAtA hai / kavi yA zAstrakAra kisI vizeSa pratimA yA vimba ke dvArA kisI bhI mUrti bhAva ko camatkArI DhaMga se abhivyakta karatA hai| yahI kAraNa hai ki eka zabda, eka vAkya, eka sandarbha aura eka graMtha kA samasta viSaya bhI bimba kA kArya karatA hai / bimba ke viSaya jIvana ke sabhI kSetroM se liye jA sakate hai para isa bAta kA dhyAna rakhanA atyanta Avazyaka hai ki bimboM ke mAdhyama se vastunoM ke rUpa aura guNa kA anubhava tIvra ho sake / bhAvoM kA utkarSa dikhalAne, unheM tIvra karane, vyaJjita karane, subodha tathA prAJjala banAne ke lie bimboM kI AvazyakatA hotI hai| amUrta se amUrta bhAvanAeM bhI vimboM ke mAdhyama se sAkAra rUpa dhAraNa kara prasphuTita ho jAtI haiM / prastuta yojanA aura vAkyavakratA ke kAryoM kA bhI sampAdana bimbavidhAna dvArA sampanna hotA hai| bhASA aura cintana ke mUla upAdAna bimba hI haiN| bimba yA pratimAoM kA vargIkaraNa do prakAra se kiyA jAtA hai / udbhava ke AdhAra para bimba do prakAra ke hote hai-smRtijanya aura svaracita jJAnaprApti ke sAdhanoM ke / anusAra bhI bimba do prakAra ke mAne gaye haiM-aindrika aura atIndriya aindrika vigdhoM ke pAMca bheda haiM- (1) spAzika yA zItoSNa boSaka vimya, (2) rAsanika bimba, (3) ghANika bimba, (4) cAkSuSa bimba aura (5) zrAvaNa bimba / prAcArya nemicandra ne gommaTahAra meM sAdRzyamUlaka 157 vimboM kA prayoga adhika kiyA hai| upamA, utprekSA dhaura rUpaka alaMkAroM meM yathAtathya aura svaccha bimboM kA pracura parimANa meM prayoga huA hai| spAzika bimba isa koTi ke bimba paryApta mAtrA meM Aye haiN| isa prakAra ke bimboM kA pradhAna kArya sparzanaindriya dvArA bAhya padArtha kI pratimA vimba se kisI vizeSa bhAva prathavA siddhAnta kA spaSTIkaraNa karanA hai / yathA -- - - sammata ramaraNapamyayasiharAyo 'sAsAdana guNasthAna kA svarUpa spaSTa karane ke lie eka bimba upasthita kiyA hai ki parvata se girakara bhUmi ko prApta na hone kI sthiti arthAt madhyavartI avasthA --sAsAdana hai / bAta yaha haiM ki jIva samyaktva se cyuta hokara jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM hotA, taba taka madhyavartI sthiti sAsAdanaguNa-sthAna kI hai / prataH sAsAdanaguNasthAna ko hRdayaMgama karane ke lie prAcArya ne 'parvata se cyuta aura bhUmi ko praprApta' isa avyakta avasthA rUpa mAnasa pratimA dvArA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha meM se kisI bhI kaSAya ke udaya se samyaktva kI virAdhanA aura mithyAtva kI aprApti kI sUcanA dI hai| parvata ko ratna parvata kahA hai, jo spaSTataH samyaktva kA dyotaka hai aura parvata tathA bhUmi kI madhya sthiti avyakta pratatva zraddhAna kI abhivyaJjaka hai bimba paryApta svaccha hai, madhya sthiti kA sAdRzya lekara / avyakta atattvazraddhAna ko spaSTa kiyA hai / parvata kI coTI se koI bhI vyakti apanI kisI bhUla se hI giratA haipaira lar3akhar3Ane yA anya kisI kAraNa se apane ko na saMbhAla sakane se patana hotA hai, isI prakAra prathamopazama samyaktva yA dvitIyopazama samyaktva ke prantarmuhUrtakAla meM se jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaH bhAvalI zeSa rahane para dhanantAmubandhI kathAya kA udaya bhAne se samyaktva se patana hotA hai| yahAM madhyavartI avasthA kA bimba avyakta pratattva zraddhAnarUpa sAsAdana ke svarUpa ko spaSTa kara rahA hai / vimalayara kAraNa huyavahasihAhiM' - nirmala dhyAnAgni kI zikhA lapaToM se / yahA~ karma bandhana ke kAraNa hone vAle 1. gommaTasAra- jIvakANDa gAmA 20 2. gommaTasAra jIvakANDa gA0 57 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kleza, duHkha aura santApa kA bhUtimAna rUpa dikhalAne ke vAhI batalAne ke lie kAvar3I kA bimba upasthita kiyA lie bana bimba kI yojanA kI hai| vana jaise virATa, gayA hai jisa prakAra kAvar3I dvArA majadUra nirantara bojhA vizAla aura bhayaMkara hotA hai tathA isameM nAnA taraha ke DhotA rahatA hai, aura usase rahita hone para sukhI hotA hai; hiMsaka pazu vyApta rahate haiM, usI prakAra karmabandhana bhI usI prakAra yaha saMsArI jIva kAya ke dvArA karmarUpI bojhA sthiti aura anubhAgabandha kI apekSA saghana aura bhayaMkara ko nAnA gatiyoM meM liye calatA hai tathA kAya aura karma hai| nAnA prakAra ke kaSTa, janma-maraNa Adi karmoM ke kAraNa ke prabhAva meM parama sukhI hotA hai / yadyapi gAthA meM kAvar3I hI hote haiN| ata: bana bimba karmoM kA sAGgopAGga svarUpa kA dRSTAnta diyA gayA pratIta hotA hai, para yaha vAstava meM upasthita karatA hai| bimba hai| kAvar3I zabda hamAre mAnasa paTala meM eka aisI vana ko bhasma kara maidAna taiyAra kiyA jAtA hai| pratimA aMkita kara detA hai, jo bhAravAhaka kI bhAvabhUmi bhasma karane ke lie agni kI pAvazyakatA hotI hai / ataH kA pUrNa citra hai; usakI bAhyonmukhI svAbhAvika prati. yahA~ dhyAna ko agni kI lapaToM kA bimba diyA gayA hai| kriyoM kA bimba hai| isa bimba dvArA kAya-zarIra kA karmoM kA vinAza, unakI guNazreNI nirjarA, guNasaMkramaNa, svabhAva, kriyA-prakriyAeM aura usakI bAhopAdhi spaSTa sthitikhaNDana aura anubhAgakANDakakhaNDana prAdi kArya ho jAtI hai| atyanta nirmala dhyAnarUpI agni kI zikhAmoM kI sahA- tiNakArisiTTapAgaggi'-tRNa-kArISa-iSTapAka-agni / yatA se sampanna hotA hai| ataeva dhyAna ko agnizikhA puruSaveda strIveda aura napuMsakaveda meM hone vAle kaSAya paripaura karma ko vana kA bimba diyA gayA hai| NAmoM kI tIvratA aura mandatA vyakta karane ke lie ukta kammaraya'-karmaraja / karmoM kA svarUpa aura svabhAva bimba pAye haiM / puruSaveda meM hone vAle kaSAyabhAvoM kA batalAne ke lie raja-dhUli kA bimba upasthita kiyA gayA __ svarUpa prakaTa karane ke lie taNa-agni kA bimba upasthita hai| li kA kArya kisI bhI svaccha vastu ko malina karanA kiyA hai| tRNAgni kucha samaya taka prajvalita rahatI hai, hai| yadi vastu cikanI hogI to usa para dhUli aura adhika punaH zAnti ho jAtI hai / eka kSaNa ke lie hI prakAzita cipakegI tathA usa vastu ko adhika samaya taka malina hotI hai, sAtha hI yaha eka vizeSatA bhI hai ki thor3I sI banAye rkhegii| isI prakAra rAga-dveSa rUpI taila se lipta havA ke calane yA kisI anya nimitta ke milane se tRNAgni mAtmA meM karma-raja cipakatI hai aura mAtmA ko malina banA prajvalita ho jAtI hai| isI prakAra puruSaveda meM thor3e se usake jJAna, darzana aura sukhAdi ko AcchAdita kara detI nimitta ke milane se rAga utpanna ho jAtA hai| para yaha hai| prAcArya ne prayogakevalI kA svarUpa batalAte hue karmoM rAgabhAva TikAU nahIM hotA; kSaNavidhvaMzI hotA hai| kI nirjarA pradarzita karane ke lie 'kammarayavippamukko- tRNAgni ke samAna kSaNa bhara meM prajvalita aura kSaNabhara meM karma raja se rahita kahA hai| raja kA bimba kamoM ke sambandha zAnta hone vAlA hotA hai / strIveda meM hone vAle kaSAya parimeM pUrNa svaccha aura sAGgopAGga citra upasthita karatA hai| NAma kArISa agni ke samAna haiN| kArISa bhagni-aMgAre raja-dhUli jisa prakAra kisI svaccha vastu ko pAcchAdita kI agni rAkSa se dabI rahane para bhI dahakatI rahatI hai aura kara malina banA detI hai, usI prakAra karma bhI prAtmA ko paryApta samaya ke pazcAt zAnta hotI hai| isI prakAra strImalina banAte haiM / raja dvArA karmoM kA sparza, rasa, veda meM rAgabhAva bhItara hI bhItara prajvalita rahatA hai| gandha aura varNayukta honA bhI siddha hotA hai| raja vimba paryApta samaya ke pazcAt rAga zAnta hotA hai| kArISa yathArtha hai| agni kI vizeSatA yaha hai ki yaha kucha adhika yA mahat kAvaliyaM-kAvaTikA / zarIra ko prAtmA kA bhAra nimitta milane para uddIpta hotI hai tathA isakA upazamana bhI kucha adhika samaya ke bAda hotA hai / yaha magni paSika 1. vahI gAthA 65 2. vahI gAthA 201 3. gommaTasAra jIvakANDa gA0 275 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAcArya nemicannA sivAntAvatI kI bimba yojanA 199 samaya taka rahanevAlI hotI hai| isI prakAra strIveda meM kA hI sUcaka nahIM, apitu usake sthAyitva kA dyotaka hai| kaSAya pariNAma adhika samaya taka AtmA ko kaluSita patthararekhA jitanI sthAyI aura amiTa hotI hai, krodha kA karate rahate haiN| utanA hI ugra evaM adhika samaya taka rahanA anantAnubandhI napuMsakaveda meM hone vAle kaSAya pariNAmoM kI kaluSitA rUpa hai| patthararekhA hamAre samakSa tIna citra upasthita ko pravA-bhaTTA meM pakatI huI IMTa kI agni ke samAna karatI hai-(1) kaThoratA (2) gahanatA pAra (3) batAyA hai| IMTa kI agni ko havA Adi ke nimitta kI sthAyitva kA / anantAnubandhI krodha kaSAya meM bhI ye tInoM AvazyakatA nahIM; yaha binA kisI nimitta ke hI prajjva- bAteM vartamAna haiN| isa koTi kA koSa kaThora hotA hai, gaharA lita rahatI hai| isI prakAra napuMsakaveda ko kaSAyodreka ke hotA hai aura adhika samaya taka rahane vAlA hotA hai| isI lie nimitta kI AvazyakatA nhiiN| isa veda vAle prANI kAraNa yaha krodha samyaktva kI utpatti meM bAdhaka hotA hai| ke pariNAma yoM hI pratikSaNa kaluSita rahate haiN| yadyapi pRthvIrekhA kA bimba bhI tIna citra prastuta karatA hai| ukta tInoM prakAra kI agniyAM yahA~ upamAna haiM aura ina 1. alpa kAThinya-sparzana indriya janya anubhUti se paricita mUrtika upamAnoM dvArA vedoM meM hone vAle kaSAya avagata hotA hai ki pRthvI rekhA meM kaThoratA alpa parimANa bhAvoM kA vizleSaNa kiyA hai; to bhI ina tInoM ko hama meM rahatI hai| patthararekhA kA sparza kaThora hotA hai; para bimba mAnate hai / yataH ye tInoM upamAna pAThakoM ke samakSa pRthvIrekhA kA sparza kucha mRdu / bhAvoM ko parakhane ke lie eka nayA dRSTikoNa upasthita (2) gAmbhIrya-pRthvIrekhA bhI gaharI ho sakatI hai, karate haiM / ye tInoM bimba itane svaccha aura gambhIra haiM ki para isa gaharAI meM kaThoratA alpa parimANa meM rahane se Adhunika manovijJAna ke samAna puliGga, strIliGga aura sthAyitva nahIM rhtaa| gaharAI tabhI apanA mahatva rakhatI napuMsakaliGga meM hone vAle pariNAmodreka ko spaSTa karate hai| hai jaba usameM kaThoratA rhe| kaThoratA ke abhAva meM gaharAI kampravettaM'-kaSAya ke spaSTIkaraNa ke lie karma ko zIghra hI samApta ho jAtI hai| kheta-kSetra kA bimba diyA hai| kheta ko upajAU banAne (3) sthAyitva ke lie kAThinya kA rahanA Avazyaka ke lie jotA jAtA hai, usameM khAda bhI dI jAtI hai tathA hai| pRthvIrekhA meM amiTa hone kI zakti nahIM hai| ataH use caurasa kiyA jAtA hai| isI prakAra kaSAyakarma ko pRthvIrekhA kA bimba apratyAkhyAnAvaraNa krodha kI samyak adhika anubhAgazakti aura sthitibandhavAlA banAtI hai| abhivyaJjanA karane meM sakSama hai| yaha kaSAya dezacAritra yaha eka prakAra se hala kA kArya karatI hai; hala dvArA kI utpatti meM rukAvaTa DAlatI hai| jotane para hI kheta meM acchI phasala utpanna hotI hai, isI dhUli rekhA kA bimba tIna bAteM prakaTa karatA hai - prakAra sukha-duHkha kI bhAvanAoM kI utpatti karmakSetra ke 1. mRdutA-pRthvIrekhA kI apekSA dhUlirekhA mRdu karSaNa se hotI hai / kSetrabimba kheta kI mAtra lambAI-cor3AI hotI hai| kA hI citra sAmane upasthita nahIM karatA; balki kheta ke 2. adhika gahanatA kA prabhAva-dhUlirekhA meM adhika upajAU hone aura use urvarA zakti yukta banAne yA hone gahanatA nahIM pAI jaatii| yaha rekhA adhika gaharI nahIM ho kA bhI citra prastuta karatA hai| sktii| silputvibhed'...."| anantAnubandhI, apratyAkhyAna 3. sthAyitva kI alpatA-dhUli rekhA meM kaThoratA pratyAkhyAna aura saMjvalanakrodha kI zakti ko spaSTa karane ke aura gaharAI ina donoM guNoM ke nAmamAtra rahane se sthAyitva hetu-patthararekhA pRthvIrekhA dhUlirekhA aura jalarekhA ke bimba sakasI kI kamI rahatI hai| ataH isa koTi kA pratyAkhyAna krodha prastuta kiye gaye haiN| patthararekhA kA bimba mAtra kaThoratA hotA hai / yaha krodha bhI zIghra hI dUra hone vAlA hotA hai / 1. gommaTasAra jIvakANDa gAthA 281 yaha sakala cAritra kI utpatti meM bAdhaka hotA hai / 2. vahI gAthA 283-285 jalarekhA kA bimba bhI tIna bAteM upasthita karatA hai Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. 1. pUrNa mRdutA-jalarekhA atyanta mRdu hotI hai| 3. lepa svayaM bhautika evaM lipta karane kI yogyatA 2. gahanatA kA prAyaH prabhAva-jala rekhA gaharI nahIM sampagna hotA hai| hotii| isa bimba ke ukta tInoM citroM se spaSTa hai ki lezyA 3. masthAyitva-jalarekhA asthAyI hotI hai, jala meM karmapariNati se yukta prazuddha mAtmA meM hI pAyI jAtI hai| rekhA khIMcate jAiye aura vaha naSTa hotI jaaygii| ataH zuddhAtmA meM lezyA kA prabhAva hai| kaSAya aura yoga ke krodha kI aisI pariNati, jisameM pariNAma ugra na hoM tathA udaya se anuraMjita pAtma pravRtti meM isa prakAra kI yogyatA tatkAla hI pariNAmoM meM zAMti utpanna ho jAya / isa vidyamAna hai, jisase prAtmA puNya-pApa se lipta ho jAtI hai| prakAra kA kroSa manda aura kSaNabhaMgura hotA hai| yaha saMjva- prazuddha AtmA meM hI karmabandhApekSayA snigdha, rUkSatvAdi guNa lanakroSa yathAsyAta cAritra kI utpatti meM bAdhaka hotA hai| pAye jAte haiM, ataeva vikAroM aura manorAgoM kI utpatti patthara, haDDI, kATha aura veMta apanI kaThoratA kI hotI hai / ye vikAra aura manorAga mAtmA ko puNya-pApamaya hInAdhikatA ke kAraNa kramazaH anantAnubandhI, apratyAkhyAna, karmoM se lipta karate haiN| ataeva "liMpaI' zabda bimba hai pratyAkhyAna aura saMjvalana mAna kA yathArtha svarUpa upasthita aura yaha hamAre mUla manobhAvoM ke rAgAtmaka staroM kA saphala Akalana karatA hai| karate hai / bAMsa kI jar3a, mer3he kA sIMga, gomUtra aura khurapA karaNamovalANa-bhavasiddha kA svarUpa spaSTa karane ke apanI vakratA ke pariNAmAnusAra mAyA ke cAroM rUpoM kI abhivyaMjanA karate haiN| yahAM upamAnoM kA avalambana lekara lie upamAna ke rUpa meM isa zabda bimba ko prastuta kiyA gayA hai| kanakopala meM nimitta milane para zuddha svarNarUpa bimboM ko upasthita kiyA gayA hai| ina bimboM dvArA hone kI yogyatA hai, para nimitta ke prabhAva meM isa yogyatA upamAna kI apekSA bhAvoM kA utkarSa evaM kaSAyoM kA kI abhivyakti nahIM ho pAtI hai| isI prakAra jina jIvoM svarUpAnubhava aura guNAnubhava adhika spaSTa rUpa meM hotA meM ananta catuSTaya ko prApta karane kI yogyatA to hai, para hai| yadi ukta cAroM ko upamAna mAna liyA jAya to kaSAyoM ke rUpAnubhava ko tIvratA to prApta ho sakatI hai, para kriyA jo isa yogyatA ko nimittAbhAva ke kAraNa kabhI prApta nahIM kara sakate, bhavasiddha haiN| isa bimba dvArA nimna citra vyApAroM kI vyApakatA evaM vividhatA mUrtimAna hokara upasthita hote haiMsAmane upasthita nahIM ho sktii| ataH prAcArya nemicandra ke ukta upamAna bimba kA kArya kara rahe haiM, inake dvArA 1. azuddhatA hai| manovegoM kI gahanatA aura sthAyitva kA spaSTa bodha hotA 2. azuddhatA kA dUra honA sambhava hai| 3. azuddhatA ko dUra karane ke lie kAraNa-kalApa sambhava hai, para isa prakAra ke nimitta hI nahIM mila pAte, lipa -lezyA ke svarUpa ke spaSTIkaraNa ke hetu jisame va prazada hatu jisase vaha azuddhatA dUra ho ske| 'lipaha' zabda dvArA eka sundara aura spaSTa bimba upasthita 4. kanakopala kA maila sApha karane ke lie rAsAyanika hamA hai| dIvAla dharAtala yA anya kisI lambAI-caur3AI padArthoM kA upayoga kiyA jAtA hai, isI taraha prAtmA ke yakta rUpAkRtivAlI vastu ko lipta kiyA jAtA hai / ataH maila dUra karane ke lie ratnatraya ko dhAraNa kiyA jAtA hai| isa bimba dvArA nimna bAteM upasthita hotI haiM: muhakamala.--mukha kI mRdutA aura suSamA kA bhAva 1. kisI mUttika vastu ko lipta kiyA jAtA hai-- vyakta karane ke lie sAhityakAra kamala kA bimba upalipta karane ke lie kisI mAdhAra kA honA Avazyaka hai| sthita karate haiM / kamala meM komalatA, suSamA, sugandhi, mAdi 2. lepa ko grahaNa karane kI yogyatA-rUkSAdi guNoM guNa pAye jAte haiM; tIrthaMkara mahAvIra ke mukha meM bhI ina sdbhaav| 2. vahI gAthA 557 1. gommaTasAra jIvakANDa, gaayaa| 3. vahI gAthA 727 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirA mAcArya nemiyana sidvAnta- bhartI kI bimba yojanA guNoM kA sadbhAva dikhalAyA gayA hai sandhyA samaya kamala abhivyakti hai| prAcArya nemicandra ne isa koTi ke thor3e ke saMkucita ho jAne se bhramara kamala meM hI baMdha jAte haiM; hI bimna upasthita kiye haiN| para prAtaHkAla sUryodaya ke hote hI nikala par3ate haiN| tIrtha- mahuraMtu rasaM jahA jarido'-mithyAtva prakRti ke udaya kara mahAvIra ke mukha se bhI divyadhvani nikalI hai aura se vyakti ko dharma svarUpa, pittajvara se prAkAnta vyakti dvAdazAMgavANI kA saMkalana unhIM kI divyadhvani se huA ko madhurarasa ke samAna arucikara pratIta hotA hai| yahAM hai| kamala kI "kena mastakena malyate dhAryata kamalam"' 'mahuraM khu rasaM jahA jarido' bimba dvArA nimna anubhUtiyoM vyutpatti ke anusAra kamala mastaka para dhAraNa kiyA jAtA para prakAza par3anAhai; tIrthakara kA lAvaNya pUrva tejasvI mukha bhI vandanIya 1. bAhma rUpa meM svastha aura bhItara se asvastha dikhahotA hai| prataeva prAcArya nemicandra ne sparzana indriyajanya lAyI pdd'naa| anubhUti ke AdhAra para kamala kA sAdRzya lekara tIrthakara 2. antaraMga asvasthatA ke kAraNa yathArthAnubhava kI mahAvIra ke mukha meM kamala-bimba kA Ayojana kiyA hai| kmii| subasAyara'dvAdazAjavANI kI vizAlatA aura 3. asvasthatA ke kAraNa rasanendriya sambandhI anubhUti gambhIratA prakaTa karane ke lie sAgara kI bimba yojanA ko vipriittaa| kI gayI hai| isa bimba dvArA nimna tathya spaSTa hone haiM- 4, jvara ke kAraNa antaraMga jJAnAnubhUti kI prakriyA 1. samudra vizAla hotA hai, dvAdazAGgavANI bhI vizAla hai| meM vishRngkhltaa| jitane padArthoM kA nirUpaNa kevalajJAna karatA hai, zrutajJAna 5. jJAnAtmaka, vedanAtmaka aura kriyAtmaka manovRttiyoM bhI utane hI viSayoM kA nirUpaNa karatA hai| kA prabhAvahIna honA; pariNAmasvarUpa sahajakriyAoM meM bhI 2. sAgara meM amRta nikalatA hai, dvAdazAGgavANI ajara- upAdhiyukta parivartana kA pA jaanaa| amara banAtI hai| jisa prakAra samudra se utpanna amRta ko 6. mUla pravRttiyoM ke dhikRta hone se sthAyI bhAvoM ke pratyeka vyakti prApta nahIM kara sakatA hai, usI prakAra zruta- saMskAroM meM viparItatA aura saMvegajanya anubhUtiyoM meM jJAna ke adhyayana ke anantara bhI jaba taka prAtmAnubhUti kI kSINatA / phalasvarUpa saMvedana zakti kI apUrNatA ke kAraNa prApti nahIM hotI, taba taka ajara-amarapada-nirvANa prApta apUrNa yA adhUre vyaktitva kA nirmANa honaa| nahIM kiyA jA sakatA hai| bimbagata ukta anubhUtiyoM ke prakAza meM kahA jA 3. sAgara ratnAkara kahalAtA hai, zrutajJAna-dvAdazAMga- sakatA hai ki mithyAtva-prakRti ke udaya se utpanna hone vANI bhI ratnatraya rUpI maNi-mANakyoM kA bhaNDAra hai| vAle mithyApariNAmoM kA anubhava karane vAle vyakti ko 4. sAgara vizAla hone ke sAtha gambhIra bhI hotA hai| antaraMga asvasthatA ke kAraNa dharma acchA nahIM lgtaa| dvAdazAMgavANI bhI graMtha parimANa kI dRSTi se jitanI mithyAtva-prakRti mAnasika granthi hai, isake kAraNa Upara se vizAla hai, utanI hI gambhIra bhI hai| eka-eka grantha ke svastha rahane para bhI antaraMga meM dharmavRtti rucikara pratIta adhyayana meM jIvana kI samApti kI jA sakatI hai| nahIM hotii| bimba samyagdRSTi ke samAna pAcaraNa karane rAsanika bimba-isa zreNI ke bimboM meM rasanA vAle vyakti kI antaraMga pariNati kI yathArthatA prakaTa kara indriyajanya anubhUti ke AdhAra para bhAvoM kI abhivyaMjanA rahA hai| yahA~ abhidheya artha ko mAsvAdanAnubhUti dvArA kI jAtI hai| isa koTi ke bimba bhI upamA, utprekSA spaSTa kiyA gayA hai| aura rUpaka mUlaka hote haiN| bimboM kA upAdAna tattva dahiguDamiva vAmissa-dahI gur3a ke mizrita khaTa-miTTha yA vasAdRzya dvArA bhAvA kA sAkAra mAra saghana svAda kI anubhUti dvArA tRtIya guNasthAna meM jAtyAtara 1. nAmamAlA kA pramarakIrti kA bhASya pRSTha 10 3. jIvakANDa gAthA 17 2. karmakANDa gAthA 785 4. jIvakANDa gAthA 22 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 samyagmithyAtva prakRti ke udaya se samyaktva aura mithyAtva 4. dRSTAnta jaba bimba banate haiM, usa samaya unakI rUpa meM hone vAlI mitha pariNati kA citra upasthita kiyA mAvega koTiyA~ praudAtya kI mora jhukI rahatI haiN| antaraMga gayA hai / yaha bimba nimna tathyoM para prakAza DAlatA hai- dhAraNAeM, jinakA sambandha prastutoM ke sAtha hai, aprastuta 1. mizraNa rahanese pRthakkaraNa asambhava / dRSTAnta bimba dvArA sahaja meM prayoga sthAna, paristhiti, rIti 2. jAtyantara svAda-vicitrAnubhUti / evaM uddezyAnukUla abhivyakta hotI hai| ataeva gugAdi kI 3. eka hI samaya meM do vibhinna prakAra kI viparIta rasAnubhUtijanya zakti karmaprakRtiyoM kI zubhAzubha phalAnuanubhUtiyoM kA mizrita rUpa meM rhnaa| bhUti ko vyakta karatI hai| .. 4. vyaktitva nirmANa meM sahAyaka siddha hone vAle cAkSuSa bimba-cakSu indriya dvArA grahaNa kI jAne vAlI vicitra evaM mizrita sthAyI bhAvoM kA saMyoga-tRtIya pratimAnoM kI samAnatA se bhAvoM ke spaSTIkaraNa meM cAkSuSa guNasthAna meM mizrita pariNati rahane se jAtyantara saMvega bimboM kI yojanA kI jAtI hai| jo rUpa vyApAra hameM aura anubhUtiyoM dvArA mizrita prabhAva / tanika bhI AkRSTa nahIM karate, ve hI saundarya evaM aneka guDalaMgsakarAmiya'-maghAtiyA karmoM meM prazasta- manovaijJAnika masAloM ke mizraNa se pratyakSa jagat ke padArthoM puNya prakRtiyoM kI zubhaphaladAyaka zaktiyoM kA vivecana ke saundarya meM kaI gunI vRddhi kara dete haiN| abhiprAya yaha hai karate hue guDa, khAMDa, mizrI aura amRta ke svAda kA bimba ki bAhirI jagat ke jo padArtha hameM sAdhAraNataH prAkRSTa prastuta kiyA gayA hai / guDa, khAMDa, mizrI evaM amRta jisa nahIM karate, ve hI kalpanA ke mAdhyama se bimba kA rUpa prakAra svAda-madhurimA meM uttarottara zreSTa haiM, usI prakAra dhAraNa kara eka vicitra mohinI utpanna kara dete haiM / sUkSma puNya prakRtiyoM ke manubhAga meM bhI uttarottara sukhAdhikya evaM mAnasika saundaryAnubhUti ko AcArya nemicandra ne bhI pAyA jAtA hai| pApa prakRtiyoM ke duHkhAdhikya ke vizleSaNa cAkSuSabimboM dvArA abhivyakta kiyA hai| yadyapi inake ke lie nimba, kAMjIra, viSa aura halAhala ke svAda kI bimba sAdhAraNa padArthoM ke hI haiM, to bhI kalAgata camatkAra kaTutA kI hInAdhikatA kA bimba upasthita kiyA hai| evaM siddhAntoM kA spaSTIkaraNa samucita rUpa meM humA hai| ina bimboM dvArA nimna tathyoM para prakAza par3atA hai- pAThaka dekheMge ki eka siddhAnta nirUpaka dArzanika prAcArya 1. acchI vastuoM ke svAda meM uttarottara mAdhurya evaM kI sAhitya ke kSetra meM kitanI gaharI sUkSma paiTha hai| kaTu vastuoM ke svAda meM uttarottara kaTutA kI anubhUti guNarayaraNabhUmaNakyaM'-ratna mUlyavAn aura bhasvara hotI hai| padArtha hai| yaha patthara kA Tukar3A hote hue bhI sAdhAraNa 2. sApekSa anubhUti kI sthApanA / samasta sRSTi kI vastuoM kI apekSA apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| jaba sattA ke mUla meM rAga tattva vyApta hai aura isake mUlataH kisI vastu kI mUlyagata viziSTatA, upAdeyatA aura anupacAra bheda haiM-sAmAnya, tIva tIvratara aura tIvratam / guha, labdhatA dikhalAyI jAtI hai, taba isakA bimba upasthita khAMDa, prAdi cAroM padArtha sAmAnya, tIvra, tIvratara aura kiyA jAtA hai / kalAkAra yA zAstrakAra ke mAnasa meM ratna tIvratama ina cAroM zubharAgAtmaka anubhUtiyoM kI pabhi- kI prAkRtimAtra jar3a nahIM hai aura na carma cakSuSoM se dikhavyaMjanA karate haiN| isI prakAra nimba, kAMjIra, viSa aura lAyI par3ane vAlI hii| usake mAnasa meM usakA aisA bimba hAlAhala azubharAga kI sthitiyoM kA pratinidhitva karate haiN| hai, jo pAThaka yA zrotA ke bhAvanA-paTala para pratibimbita 3. mUrtika padArthoM kA prAsvAdana bhI mUrtika rUpa meM hI hokara usako bhAvamagna karane kI pUrNa kSamatA rakhatA hai| hotA hai| gur3a, khAMr3a prAdi mUrtika padArtha haiM, ye karma prakR- rala samyaktvAdi guNoM ke sambandha meM sAMgopAMga citra upatiyoM kI anubhAgazakti kA mUrtika rUpa meM vizleSaNa upa- sthita karatA hai| yaha guNoM meM pratIyamAna artha ke samasta sthita karate haiN| kArya-vyApAroM kI kalAgata-saundaryAnubhUti ko upasthita kara 1. karmakANDa gAyA 184 2. jIvakANDa gApA / gRha, khAMr3a prAdi mUttika SaNa upa- sthita karatA hai| pati ko upasthita kara Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraha prAcArya memiyana siddhAnta-mAvatI kI bimbayogamA rahA hai / ataH nimna tathya dRSTigata hote haiN| hai, jaba lAlimA kA sarvathA prabhAva ho jAtA hai aura vastra 1. samyaktvAdi guNa mahanIya haiM / * pUrNa zveta nikala pAtA hai| isI prakAra lobhakaSAya kA 2. ina guNoM kI anupalabdhatA-samyaktvAdi guNa sUkSma astitva dasaveM guNa-sthAna meM hai, para bArahaveM guNasthAna sarvatra upalabdha nahIM hote| meM lobha kA prabhAva ho jAtA hai aura pAtmA pUrNa svaccha 3. samyaktvAdi guNa antaraMga aura bahiraMga ko ujjvala nikala AtI hai| banAte haiM tathA inake prakAza se rAgAtmika vRtti kA mano- kavakakalajubajalaM -gyArahaveM upazAnta kaSAya nAmaka vaijJAnika prakriyA pradAna, viliyana, mArgAntarIkaraNa aura guNasthAna meM hone vAle bhAvoM kI nirmalatA ko spaSTa karane zoSa dvArA pariSkaraNa hotA hai| ke lie katakaphalayukta jala athavA zaratkAlIna sarovara ke 4.mAtmA ke vAstavika upAdeya guNa ye samyaktvAdi jala meM bimba kI yojanA kI gayI hai| nirmalI DAlakara hI haiM aura ye hI prAtmA ke bhUSaNa haiN| svaccha kiyA gayA jala Upara se svaccha dikhalAyI par3atA galiyatimirehi'-timira andhakAra saghana aura hai, para gandagI usake nIce dabI raha jAtI hai / isI prakAra kRSNavarNa kA hotA hai, jaba isake kaI parata ekatra ho jAte zaratkAlIna tAlAba kA jala Upara se nirmala dikhalAyI haiM aura isakI saghanatA bar3ha jAtI hai, to rUpadarzana kA par3atA hai, para thor3A hI bAhya nimitta milate hI gandA ho prabhAva ho jAtA hai / ajJAna ke isI svarUpa kI abhivyaMjanA jAtA hai, nIce dabI huI gandagI Upara A jAtI hai| yaha ke nimitta timira bimba kI yojanA kI gayI hai| prajJAna bimba zuddhapariNAmoM kI taha meM sthita kaSAya pravRttike pUrNataH naSTa hone para kevalajJAna kI prApti hotI hai upazAnta kaSAya kA spaSTIkaraNa karatA hai| aura usa samaya divya mAloka chA jAtA hai| andhakAra ke phalihAmalamAyaNabayasamacitto'-'sphaTika ke pAtra meM naSTa hone para bhI prakhaNDa prakAza vyApta ho jAtA hai| rakhA humA nirmala jala' pratyadhika yA pUrNata: nirmalatA kA timira bimba ajJAna ke samasta svarUpa kI pUrNatayA abhi- bimba upasthita karatA hai| kSINakaSAya guNasthAna meM samasta vyaJjanA karatA hai| vikAroM ke nikala jAne se prAtmapravRtti bilkula nirmala ho dhudako bhayavatvaM sUkSmasAmparAya nAmaka dasaveM guNa- jAtI hai| samasta mohanIya karma kA vinAza hone se pratyaMta sthAna meM sUkSmalobha ke rahane se hone vAlI bhAtmavRtti ko zuddha pariNati utpanna hotI hai| isa bimba dvArA nimna citra dhule lAla vastra ke bimba dvArA udghATita kiyA gayA hai| upasthita hote haiN| lAla raMga se raMge vastra ke dhulavA dene para bhI usameM halkI 1. nirmala vastu nirmala pAtra meM atyadhika nirmala sI lAlimA lagI raha jAtI hai / isI prakAra saMjvalana lobha pratIta hotI hai / prAtmA svabhAvataH nirmala hai| mohanIya karma ke avazeSa rahane para dasaveM guNa-sthAna meM yaJcit rAga- ke vinAza se prAtmA ke bhopAdhika vikAra bhI naSTa ho jAte vRtti lagI raha jAtI hai| isa bimba dvArA nimna tathya haiN| jisase prAtmA pUrNataH nirmala pratIta hone lagatI hai| dRSTigata hote haiN| 2. nirmala jala ke samAna citta ko nirmala kahane se 1. lAla raMga ke pakke hone ke samAna lobhakaSAya kA hamAre netroM ke samakSa do dRzya upasthita hote haiN| pahalA sthAyitva / dRzya to yaha hai ki pratIndriya saMvedana ke atirikta anya 2. lAla ghule vastra kI halkI lAlimA ke samAna dasaveM kisI byApAra kI avasthiti nahIM hai / mUlavRttiyA~-kSuSAdi guNa-sthAna meM saMjvalanalobha kA astitva / kI vRtti, jinakI utpatti se citta meM vikAra utpanna hotA 3. uttarottara lAla vastra ke dhulavAne para bhI usakI hai, samApta ho cukI hai| sahaja kriyAmoM dvArA hone vAlI lAlimA kama hotI jAtI hai aura eka aisI sthiti mAtI mAnasika pratikriyAeM bhI nahIM rahI haiN| dUsarA citra yaha 1.jIvakANDa gA0 54 3. vahI gAthA 61 2. vahI gAthA 59 4. vahI gAthA 62 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 / sAmane AtA hai ki nAr3ImaNDala kI naisargika pravRttiyAM calanA, uThanA baiThanA yAdi bhI itane pariSkRta aura vita kSaNa hai ki inake kAraNa bhI citta meM koI vikRti saMbhava nahIM / phalataH prasAdhAraNa pravRttiyoM ke kAraNa pitta pUrNataH nirmala hai| saMsAra ke samasta prANiyoM kA hita sAdhana hotA hai| zarIra meM itanI zakti utpanna ho gayI hai, jisase kisI bhI prANI ko tanika bhI kaSTa nahIM hotA / phalataH pUrNa ahiMsaka hone ke kAraNa citta meM sthAyI nirmalatA nivAsa karatI hai| 3. yaha bimba anvIkSAvRtti (laoNjikala phaikalTI) dvArA eka navIna jAtIya dRSTi kA unmeSa karatA hai / carmacakSutroM se hama jala kI nirmalatA ko dekhate haiM tathA antabilAsa dvArA usake saundarya kA nirIkSaNa karate haiM; phalataH yaha bimba hamAre netroM ke samakSa prayojana vihIna citta kI sthiti ko upasthita karatA hai / yataH prakAra - prakArIgata viziSTatAoM se mukta hone para hI citta meM sthAyI nirmalatA bhAtI hai / dha gipazvatyAdiyAI 'ghara aura vastrAdi padArthoM kI pUrNatA apUrNatA ke bimba dvArA jIvoM kI paryApta aura aparyApta avasthA kA svarUpa vyaJjita kiyA gayA hai| gRhIta mAhAravargaNA ko khasarasa bhAgAdirUpa parimita karane kI jIva kI zakti ke pUrNa ho jAne ko paryApti aura yaha paryApti jinake pAI jAye, unako paryApta tathA jinakI zakti pUrNa nahIM huI hai, una jIvoM ko aparyApta kahate haiN| gRha aura vastra padArthoM kA bimba hamAre sammukha eka aisI prAkRti prastuta karatA hai, jisameM bhautika padArthoM kA samavAya hai| yaha rAmanAma pUrNa aura apUrNa ina donoM avasthAoM ke citra khIMcatA hai / masUraMkuvindu pRthvI, ap, teja aura vAyu kAya ke jIvoM kI zarIrAkRti ko avagata karAne ke lie upamAna rUpa meM masUra, jala-bUnda, sUcikA - samUha zraura dhvajA kI yojanA kI gaI hai / ye upamAna bimba haiM; inake dvArA hameM una cAroM kAya ke jIvoM kA svarUpa spaSTa avagata ho jAtA hai / masUra ke samAna pRthvIkAya ke jIva kI prAkRti, jala ---- 1. vahI gAthA 117 2. vahI gAthA 200 14. bindu ke samAna jaMtakAya ke jIva kI prAkRti muddayoM ke samUha ke samAna dhanikAya ke jIva kI prAkRti aura dhvajA ke samAna vAyukAya ke jIva kI prAkRti hotI hai| yahAM para ye upamAna vimboM kA kArya karate haiN| / kaMcaNamaggiyaM - zuddha svarNa ke bimba dvArA siddhoM kI zuddhatA kI bhAvAvyakti kI gaI hai| agni meM tapAye jAne para svarNa ke bAhya aura Abhyantara donoM hI bhAga zuddha ho jAte haiM, usakA ubhaya prakAra kA mala jalakara bhasma ho jAtA hai| isI prakAra zukladhyAnAgni dvArA mrAtmA apane karmamala ko bharama kara zarIra aura karma se rahita ho siddha padavI ko prApta kara letI hai / kAya aura karma bandhana se muktA mAramA kI sthiti kA bhavabodha 'agnigata kaMcana' ke bimba dvArA kiyA hai| 8- - kimirAyacakka mala dhanantAnubandhI, apratyAkhyAna Adi lobha ke svarUpoM ko avagata karane ke lie phimirAga, cakramala, zarIramala aura haridvAraMga ke upamAnoM kA prayoga kiyA hai| ye upamAna lobhakaSAya kI zakti ke spaSTIkaraNArtha vimvarUpa meM prayukta haiN| krimirAga Adi ke varNoM kI gaharAI aura sthAyitva kI uttarottara hInatA dvArA lobhakavAya meM hone vAlI hisaka yA rAgAtmakavRtti kA vizleSaNa kiyA gayA hai / ana tAnubandhI lobha kI apekSA pratyAkhyAnalobha kI vRtti kama gaharI aura sthAyI hotI hai, zragratyAkhyAna se pratyAkhyAna aura pratyAkhyAna se saMjvalana kI vRtti kama gaharI aura sthAyI hotI hai / prAcArya ne bhautika padArthoM ke varNoM dvArA Antarika rahasya kA udghATana kiyA hai| isa bimba se nimna sthitiyoM kI jAnakArI prApta hotI hai| 1. krimirAga Adi ke varNoM ke samAna lobhakaSAya kI rAgAtmikA vRtti dvArA zrAtmA anuraMjita hotI hai / rAgavRtti AtmA ko bhI raMga detI hai, yahI rAgavRtti karmAsrava meM kAraNa banatI hai / 2. cetana acetana -- vyakta-avyakta AkAMkSAoM evaM kAmanAoM meM lobha avazya vartamAna rahatA hai| paudgalika 3. vahI gAthA 202 4. vahI gAthA 286 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya nemicana sivAnta-bakravartI kI vimba yojanA 205 samasta padArthoM meM jisa prakAra koI na koI varNa rahatA hai, subavarapabasaMta'-vasantazrI kisI bhI udyAna kI usI prakAra samasta mAkAMkSAmoM aura kAmanAmoM ke mUla meM zobhA meM cAra-cAMda lagA detI hai| yana praphullita ho jAte haiM lobha vartamAna rahatA hai / lobha ke vibhinna rUpoM kA nizcaya aura apane lAvaNya se sabhI ko mugdha kara dete haiN| unakI raMgoM ke saMyojana ke samAna pRthak rUpa meM saMbhava nhiiN| nava-cetanA jar3a-cetana sabhI meM navollAsa bhara detI hai / isa gaMgAmahAraNaissa pavAhovva'jaghanya dezAvadhi se lekara aprastuta dvArA prastuta zrutajJAna ke vikAsa meM bhaMga-prapaMca ke sarvAvadhijJAna paryata avadhijJAna ke dravyapramANa ke Anayana vaiziSTya kA nirUpaNa kiyA hai| bhaMga-prapaMca zrutajJAna ke hetu pravRtta hone vAlA bhAgahAra gaGgA nadI ke pravAha ke saundarya aura vRddhi meM sahAyaka hotA hai / ataeva yahAM bhaMgasamAna sAtatyarUpa se pravRtta hotA hai| yahAM para 'gaMgA nadI prapaMca ko vasanta kA bimba diyA gayA hai aura zrutajJAna ko ani kA pravAha' eka dezIya bimba hai| mAtra pravAha kI gati- vana kaa| vana zIlatA kA hI citrAGkana karatA hai, zItasparzajanya anandA bAvaraNa bimba-zravaNa indriya-janya anubhUti ke nubhUti kI abhivyaJjanA nhiiN| yataH prastuta bhAgahAra meM AdhAra para kI gayI aprastuta yojanA ukta koTi ke eka hI dharma pAyA jAtA hai, dUmarA nahIM / ataH yaha bimba bimboM ke aMtargata pAtI hai| isa koTi ke bimboM kA eka dezIya hai, mana ke AvegoM ko jAgRta karane kI kSamatA AcArya nemicandra kI racanA meM prAyaH prabhAva hai| isameM nahIM hai| atIndriya bimba-pratIndriya viSayoM kI aprastuta yojanA dvArA uccakoTi ke bimboM kI yojanA kI gaI sumovahI-Agama kI vizAlatA aura gambhIratA / hai| yahA~ sirpha eka bimba kA vizleSaNa kiyA jAtA hai| prakaTa karane ke lie isa bimba kI yojanA kI gaI hai| bhAvakalaMka supaurA"-isa sthala para vizeSaNa hI jisa prakAra gIta meM svaralaharI aura usake sAmaJjasya bimba bana gayA hai / bhAvoM ke atyadhika kaluSita hone rUpa ko eka sAtha prakaTa kiyA jAtA hai / usI prakAra isa biMba / bimba se nigoda paryAya kA sAtatya dikhalAyA gayA hai / isa meM vizAlatA aura gaharAI ko eka sAtha rakhA gayA hai| bimba dvArA hamAre mana meM dRzya jagat ke nAnA rUpoM tathA samudra jitanA vizAla hotA hai, utanA hI gaharA bhI, vyApAroM meM bhAvAtmaka kalaMka-pApa kI pracuratA yA manomAgama bhI samudra ke samAna vizAla aura gambhIra hotA hai| rAgoM kA ghanatva pratibimbita hotA hai| atIndriyAnubhUti ___ pAvamalaM-pApa kI pUrNa avadhAraNA prastuta karane ke ke samakSa aisA citra sAkAra rUpa meM upasthita hotA hai, lie mala kA bimba diyA gayA hai| mela kRSNavaNaM evaM jisameM kleza. pApa, vAsanA evaM anantAnubandhI kaSAya ka ghRNotpAdaka hai, pApa bhI isI prakAra kA hai| kisI svaccha utkRSTa zakti aMza kA Alekhana kiyA gayA hai| vastu meM bhI lagakara maila vastu ko dUSita aura gandA banAtI isa prakAra prAcArya nemicandra ne bimbayojanA yA hai, isI prakAra pApa nirmala aura jJAna-darzana guNa se yukta aprastuta yojanA dvArA siddhAntoM evaM bhAvoM kI abhivyaMjanA prAtmA ko malina banAtA hai, usake vAstavika svabhAva ko meM tIvratA, spaSTatA, evaM camatkAra utpanna kiyA hai| jisa mAcchAdita kara detA hai / mala aura vastu donoM kA astitva siddhAnta yA bhAva ko prAcArya pATakoM ke hRdaya meM pahuMcanA svatantra rUpa se pRthak-pRthak rahatA hai, imI prakAra prAtmA cAhate haiM, use bimba dvArA hI unhoMne pahuMcAyA hai jina biMboM aura pApa ye donoM bhI pRthak-pRthak svatantra astitva kA Upara ullekha kiyA gayA hai, unake atirikta anya rakhate haiN| bimba bhI milane haiM / avasara milane para vizuddha saiddhAntika - -- --- - - 1. vahI gAthA 414; bimboM para bhI prakAza DAlane kA prAyAsa kiyA jAyagA / 2. karma kANDa gAthA 408 4. karmakANDa gAthA 784 3. vahI gAthA 408 uttarArdha 5. jIvakANDa gAthA 168 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhahamacandra-zabdAnuzAsana zrI kAlikAprasAda zukla, ema0 e0, vyAkaraNAcArya (gatAMka se mAge) niyama prakaraNa vibhAga adhyAya pAda sUtra saM0 prakaraNa vibhAga prathama prathama 42 saMjJA isa vyAkaraNa meM mATha adhyAya haiN| unameM uNAdi dvitIya 41 svarAdi sandhi prabhAga sahita prathama sAta adhyAya saMskRta bhASA kI vyavasthA ke tRtIya 65 vyaMjana sandhi lie haiM tathA pAThavAM adhyAya prAkRta evaM apabhraMza ke niyama caturtha 63 nAma prakaraNa di0bhAga ko batAtA hai| sAta adhyAyoM ke sUtroM para do svopajJa dvitIya prathama 1187 vRttiyA~ haiM / (1) laghuvRtti, (2) vRhadvRtti (tattvaprakA- dvi0 124 } kAraka } tR0 bhAga shikaa)| ina donoM kI paddhatiyoM meM paryApta sAmya hai / tR0 105 } Sattva, Natva saMskRta prAkRta Adi bhASAmoM kA vyAkaraNa sAtha hI likhane ca0 113 strIpratyaya kI paripATI hemacandrAcArya ne hI claaii| vararuci, bhAmaha pra0 163 samAsa sAmAnya ca0 bhAga prabhUti vaiyAkaraNoM dvArA racita prAkRta vyAkaraNa evaM hema , dvi0 156 } samAsa vizeSa ni.) candrAcArya viracita vyAkaraNa kI racanA meM mahAn bheda parilakSita hotA hai| prAkRta, apabhraMza Adi bhASAoM ke nirUpaNa se prAcArya kA viziSTa sthAna sarvavidita hai| laghuvRtti aura (2) mAlyAta batti bRhavRti meM itanA hI bheda hai ki laghuvRtti meM matAntaroM kI pAkhyAtavRtti meM 10 prakAra ke pratyaya, bhAvakarma carcA kA avakAza nahIM hai, prAkRtigaNa kA ullekha nahIM haiN| prakriyA, pyanta, sannanta, yaGanta, nAmadhAtu, seT tathA aniT vistAra se sUtroM kI vRtti kA nirUpaNa nahIM hai, kintu hai| eka dhAtumoM kA vimarza prAdi viSaya vaNita haiN| isa vibhAga meM parigaNita udAharaNa aura pratyudAharaNa aura tadupayogI yANA nimnAMkita sUtra, adhyAya aura pAda haiMvRttiyAM nirUpita haiN| vahadvatti meM to sUtroM kI vistRta vyAkhyA, pUrvAparasambandha, bahuvacanAdi padoM kA prayojana, 64 matAntaroM kA ullekha, sUtraghaTaka pratyeka pada kI yathArthatA 121 ke sUcaka udAharaNa evaM pratyuvAharaNa arthAt saMskRta bhASA ko samajhane ke lie sabhI apekSita sAmagrI saMgRhIta hai / 123 115 122 isa vyAkaraNa ke prathama sAta adhyAya 4 bhAgoM meM vibhakta haiM-(1) catuSkavRtti, (2) pAlyAtavRtti (3) kadvatti (4) taddhitavRtti / (1) catuSkavRtti catuSkavRtti meM sandhi, nAma, kAraka evaM samAsa ina cAroM kA vivaraNa hai| isake nimnalikhita 4 vibhAga haiM- 683 (3) kRvRtti isameM kRtya pratyaya sambandhI niyama nirdiSTa haiN| paJcama adhyAya ke dvi0 pAda meM antima sUtra "uNAdayaH 5 / 2 / 63" isakI pUrti ke lie vRtti sahita 1096 uNAdi sUtra pRthaka Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. - - pra0 145 saptama siDahemAna-sammAnuzAsana 207 nirmita haiN| isa tIsare vibhAga meM nimnAMkita sUtra, pAda mataH syAdAda kA mAzrayaNa karake', yaha artha hogA; zabdAmAdi hai nuzAsana kA prakaraNa hone se sUtra meM 'zabdAnAm' isakA 174 adhyAhAra hogA; tathA siddhi zabda kA artha zabdAnityatva13 bAdI ke mata meM "niSpatti" evaM zabdanityatvavAdIke mata 141 meM 'zapti; syADAdamata meM niSpatti evaM jJapti donoM artha mAnane meM koI Apatti nahIM hai| isa prakAra syAdvAda kA 498 prAzrayaNa karake zabdoM kI niSpatti yA jJapti hotI hai, aisA (4) taddhita vRtti sUtrArtha samajhanA caahie| syAdvAda zabda kA artha yaha haiisa vibhAga meM taddhita pratyaya, samAsAnta, pluta vive- "syAd rUpo vAdaH syAdvAdaH" aisA samAsa karane para vAda cana, nyAyasUtra tathA unakA vistRta vivecana samyak nirU- zabda anekAnta kA dyotaka hai| 'syAdityetasya vAdaH' aisA pita hai| vivaraNa nimnAMkita hai: samAsa karane para 'syAt' yaha avyaya vAcaka rUpa se SaSTha anekAnta kA dyotaka hai| isa taraha do prakAra se syAdvAda padArtha kA nirUpaNa una una granthoM meM kiyA gayA hai| 216 'syAt' isa avyaya ko vAdaka mAnA jAya to usI se 185 sabhI artha kA bodha ho jaayegaa| "syAdastyeva" ityAdi 172 prayogoM meM 'prastyeva' Adi prayoga vyartha athavA punarukta ho 182 jAyegA; isalie 'syAt' isa avyaya ko bhanekAnta dyotaka 122 hI svIkAra karanA cAhiye / yadi nipAtoM ke dyotakatva pakSa ke abhiprAya se 'syAt' isa avyaya ko guNabhAvaM se 1365 anekAnta kA dyotaka mAneM, to anekAnta vAcaka pada kA bhI isa vyAkaraNa kA AThavAM adhyAya dvitIya mahAvibhAga ke guNabhAva se hI vAcakatva svIkAra karanA pdd'egaa| kyoki, rUpa meM prasiddha hai| isake cAra pAda haiN| cAroM pAdoM meM aisA siddhAnta hai ki jisa rUpa se vAcaka pada kahatA hai, 1116 sUtra hai / isa adhyAya meM kevala prAkRtAdi bhASAoM kA vyAkaraNa hai| zaurasenI bhASA ke lie 27, mAgadhI usI rUpa se nipAta-dyotana karatA hai| yadi 'syAt' yaha avyaya kisI se bhI anukta anekAnta artha kA dyotana bhASA ke lie 16, paizAcI bhASA ke lie 22, cUlikA karatA hai, aisA mAneM to syAt zabda ke prayoga bala se hI paizAcI bhASA ke lie 4, apabhraMza bhASA ke lie 120, anekAnta artha kI pratIti hone se syAt zabda ko vAcaka prAkRta bhASA ke lie 630 sUtra haiN| saMskRta bhASA evaM hI mAnanA par3egA, gauNarUpeNa usako anekAnta ghotaka prAkRtAdi 6 bhASAoM ke parijJAna ke lie yaha eka hI mAnanA asaMbhava hai| isI taraha pradhAna rUpa se syAt isa zabdAnuzAsana sarvatobhAvena paryApta hai| avyaya ko anekAnta kA dyotaka mAnanA bhI sAmaJjasyapUrNa syAdvAda aura hemazabdAnuzAsana nahIM hai, kyoMki pradhAna rUpeNa asti ityAdi zabdoM se isa vyAkaraNa ke kisI bhI vibhAga aura prayoga kA astitvAdi artha ke bodha hone para 'syAt' pada se prAdhAnyena vicAra karate samaya "siddhiH syAdvAdAt"', yaha adhikAra usI artha kA dyotana, vyartha hai| syAt zabda ko nAstisUtra upasthita hI rahatA hai| kyoMki samagra zabdAnuzAsana meM tvAdi partha kA dyotaka bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vyApakarUpa se isa sUtra kA adhikAra hai / 'syAdvAdAt' isa anabhihita artha kA dyotana, nahIM dekhA gayA hai| asti pada pada meM "gamyapaH karmAdhAre"" isa sUtra se paJcamI hotI hai| pradhAnatayA astitva ko kahatA hai aura 'syAt' pada gauNa1. hema0 13112 / 2. haima0 2 / 2 / 74 / tayA nAstikatva ko kahatA hai| isa prakAra 'syAt' pada pradhAna 00000 mAtahI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rUpa se aura gauNa rUpa se anekAnta kA dyotaka hai, yaha bhI vizeSya-vizeSaNabhAva, sthAnyAdezabhAva, prakRti-vikRtibhAva, kahanA pasiddhAnta hI hai, kyoMki jaise 'syAt' isa pada se kAryakAraNabhAva prAdi nahIM utpanna ho sakate haiM, kyoMki manukta nAstitvAdi artha kA boSa hotA hai, usI prakAra varNoM ke nityatva pakSa meM jisa varNa kA hrasva vidhAna hogA, usase anukta sabhI arthoM kA bhabhidhAna hone lgegaa| usI pakSa meM dIrgha vidhAna kaise ho sakatA hai? kAraNa, 'syAdastyeva' yahAM para anya yoga ke vyAvartaka 'evaM' zabda hrasvatvAdi apane pUrva dharma kI nivRtti karake hI hote haiN| se saba prayoM kA vyAvartana hone se, 'syAt' zabda una vargoM ke pranityatva pakSa meM unakA nAza ho jAyegA, ataH vyAvRtta arthoM kA ghotaka nahIM ho sakatA / isa tulya yukti eka hI kA hrasvatvAdi vidhAna vyartha hogaa| syAdvAda se jisa prakAra eva se saba arthoM kA vyAvartana hotA hai, siddhAnta svIkAra kara lene para varNa rUpa se zabdoM kI usI prakAra saba arthoM ke hI antargata Ane vAle nAsti- nityatA tathA hrasvAdi rUpa se anityatA hone se hrasvAdi svAdi kA bhI vyAvartana hogA aura isa taraha 'syAt' zabda ke vidhAna kI upapatti ho jAtI hai / isa prakAra "pIyamAnaM bhanekAnta kA dyotaka nahIM hogA, aisA yadi kaheM, to yaha madhu madayati" yahAM 'pA' dhAtvartha kI apekSA madhu ko karmaanucita hai, kyoMki aisA siddhAnta hai ki 'asti' prAdi pada kArakatva tathA 'mada' dhAtvartha kI apekSA kartRtva eka hI meM prAdhAnyena tathA gauNatayA jisa prakAra astitva Adi artha aneka kAraka hote haiN| bhinna pravRtti nimittaka zabdoM kI ko kahate haiM, usI prakAra 'syAt' zabda bhI pradhAnatayA tathA eka artha meM vRtti honA sAmAnAdhikaraNya hai / vaha sAmAnAgauNatayA una-una arthoM kA dyotana karatA hai| dhikaraNya, jahAM sarvathA bheda rahegA, vahAM nahIM ho sakatA abhiprAya yaha hai ki dravya rUpa se astitva tathA paryAya tathA jahAM sarvathA abheda rahegA vahAM bhI nahIM ho sktaa| rUpa se nAritatva hai| ataH dravyAthikanaya kI dRSTi se isalie 'nIlamutpalam' yahA~ bheda rUpa ekAnta pakSa meM athavA astitva ko mukhyatA tathA nAstitva ko gauNatA hai; kyoMki abheda rUpa ekAnta pakSa meM sAmAnAdhikaraNya ekAntavAdiyoM nAstitvAdi kI apekSA rakhane vAle astitya ko hI bhava- ke mata meM nahIM bana sktaa| ataH apekSAkRta bheda evaM sthiti saMbhava hai| isI prakAra paryAyAthikanaya kI dRSTi se apekSAkRta prabheda, yaha mAnanA hI pdd'egaa| isI prakAra nAstitva ko mukhyatA tathA astitva ko gauNatA hai| ekAntavAdI ke mata meM vizeSya vizeSaNabhAva bhI nahIM bana kyoMki astitvAdi kI apekSA rakhane vAle nAstitva kI hI sakatA / prataH syAdvAda kA anusaraNa karanA hI caahiye| avasthiti saMbhava hai| ataH dravyArthika evaM paryAyAthika naya isa prakAra sakala grAhya na hone se, na to ekAntataH kI apekSA rakhane vAle pradhAnabhAva evaM guNabhAva se 'syAt' zabda nityatAvAdI ke mata se, na zabdAnityatAvAdI ke mata zabda anekAnta kA dyotaka tathA taditara kA vAcaka se yaha zabdAnuzAsana sarvasAdhAraNa hogA; apitu kevala siddha hotA hai| eka ko hI aneka rUpa meM samajhanA syAdvAda siddhAnta se hI sarvasAdhAraNa ho sakatA hai aisA anekAnta kahalAtA hai| sabhI vastu dravyarUpa se nitya graMthakAra ne bhI svayaM kahA hai|'tthaa paryAyarUpa se anitya; svarUpa se satya tathA anya rUpa se asat haiM / isa prakAra azvatva, jo sakala prazva 1. "syAditya vyayamanekAntadyotakam, tataH syAdvAmeM sAmAnya hai, sattA kI apekSA vizeSa hai| zarkarAdi do'nekAntavAda:, nityAnityAdyanekadharmazabalaka vastvakA mASurya zabda dvArA kahA jA sakatA hai, ataH bhyupagama iti yAvat / tataH siddhiniSpattirjaptirvA vaha mabhilApya hai, kintu usakA nyUnAdhikya zabda dvArA prakRtAnAM zabdAnAM veditvyaa| ekasyaiva hi hrasvadIrdhAdi nahIM kahA jA sakatA, mataH vahI anabhilAppa bhI hai| isI viSayo'nekakAraka sannipAtaH, sAmAnAdhikaraNyaM, vizeSaNa prakAra eka hI varNa meM hrasvatva, dIrghatvAdi, syAdvAda ke vizeSyabhAvAdayazca syAdvAdamantareNa noppdynte| sarva binA utpanna nahIM ho sakatA tathA eka hI vastu meM aneka pArSadatvAcca zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasaeDAtmakakAraka kA pratipAdana, sAmAnAdhikaraNya, vaiyadhikaraNya, syAdvAda samAdhayamatiramaNIyam / yakvocAm stutiSa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kira jo loga syAdvAda ko nahIM mAnate unakA aisA abhi-, prAya hai ki jo vastutaH satya hai, vaha sarvathA / sarvatra sarvato bhAvena nirvacanIya rUpa se hai hI nahI hai, aisA nahIM, jaisepratyagAtmA / aura jo kahIM, kisI prakAra, kabhI, kisI rUpa se hai, yaha kahate haiM, jaise-- prapaJca, vaha to vyavahArataH hai, na ki paramArthataH; kyoMki vaha vicAra kI kasauTI para kharA nahIM utaratA / kevala kisI vastu kA jJAnamAtra usakI vAstavikatA kA vyavasthApaka nahIM ho sakatA, anyathA zuktima marIcikAdi meM rajatatoyAdi kI vAstavikatA siddha hone lagegI / laukika janoM ke vicAra ke AdhAra para yadi padArthoM kI vAstavikatA kI vyavasthA mAneM, taba to deha meM AtmAbhimAna kI vAstavikatA svIkAra karanI par3egI / vidvAnoM ke mata meM, dehAtmAbhimAna, vicAra se sarvathA bAdhita hotA hI hai| 206 zrataH 'sthANurvA puruSo vA' isa saMzaya sthala kI taraha sattva evaM prasatva ke sandeha sthala ke lie syAdvAda siddhAnta mAnane vAle ko koI anya upAya DhUMDhanA par3egA / yadyapi jaina sampradAya meM hamacandrAcArya ke pahale bhI zrI gautamasvAmI, zrI suSamaMsvAmI prabhRti aneka gaNadhara, zrI bhadrabAhu prabhUti zrutakevalI, zrIsiddhasena divAkara, 1444 granthoM ke praNetA haribhadrasUri tattvArthAdhigama sUtra ke praNetA umAsvAti, devadhigaNikSamAzramaNAdi aneka pUrvadhara, praur3hagItA mahAprabhAvaka huye haiM; tathApi jainetara darzanoM meM inakA evaM inake sAhitya kA jaisA viziSTa sthAna hai, vaisA anya logoM kA nahIM hai / jainetara darzanAcAryoM kA kisI bhI hetu yadi jainadarzana ke sAtha kucha bhI sambandha hotA hai, to sarvaprathama isI mahAmahimazAlI vidvAn ke sAhitya para dRSTi par3atI hai / 12vIM zatI se lekara prAja taka ke sabhI zreSTha sAhityakAro ke gaNanAprasaGga meM isa mahAn vidvAn kA nAma AdarapUrvaka liyA jAyegA, isameM do mata nahIM / aise mahAn puruSa dvArA viracita vyAkaraNa kisI bhI vidvAn ko prabhAvita karane meM samartha hai / ataeva somezvara kavi ne kahA hai "vaiduSyaM vigatAzrayaM zritavati zrI hemacandre divam / " anta meM yaha AzA evaM pUrNa vizvAsa hai ki apekSita yAvat sAmagrI se saMbhUSita isa vyAkaraNa kA vidvAn loga avazya avagAhana kareMge / granthakAra ke iloka meM 'padalAMkhitA ime' kI jagaha 'syAtpadasatyalAMdhitA' pada pAyA jAtA hai| -sampAdaka siddhamacA zabdAnuzAsana api ca sattva aura asattva ke paraspara virodhI hone se unakA samuccaya nahIM hotA hai, aisA mAnane para vikalpa hogA / kintu vastu meM vikalpa kI saMbhAvanA hotI nahIM / anyonyapakSa pratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchanna pakSapAtI samayastathA te // stutikAropyAha- nayAstavasyAtpadalAJchitA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitoSiNaH / " wwwwwwwwww. wwwww wwwwww anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM avaziSTa haiM jinameM itihAsa purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiN| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai / phAileM pranekAnta ke lAgata mUlya para dI jAyeMgI, posTeja kharca alaga hogA / phAileM varSa 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 kI haiM agara Apane abhI taka nahIM maMgAI haiM to zIghra hI maMgavA lIjiye, kyoMki pratiyA~ thor3I hI bhavaziSTa haiM / mainejara 'anekAnta' bora sevAmandira, 21 dariyAgaMja, billI Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI ke jaina santa kumudacandra DA. kastUracanda kAsalIvAla ema0 e0 pI-eca0 DI0 bAraDolI gujarAta kA prasiddha nagara hai| san 1921 ne unakI nimna zabdoM meM prazaMsA kI hai :meM yahAM sva0 saradAra vallabhabhAI paTela ne bhArata kI svata- kalA bahottara aMga re, sIyale jItyo anaMga, ntratA ke liye satyAgraha kA bigula bajAyA thA aura bAda mAhaMta munI mUlasaMgha ke sevo suratarU jii| meM vahIM kI janatA dvArA unheM 'saradAra' kI upAdhi dI sevo sajjana prAnaMda dhani kumudacanda muNida, gaI thii| mAja se 350 varSa pUrva yaha nagara adhyAtma kA __ratanakIrati pATi caMda ke gachapati guNanilo jii| kendra thA / yahA~ para hI santa kumudacandra apane guru bha0 ratna jIvoM kI rakSA karane ke kAraNa loga unheM dayA kA kIti evaM janatA dvArA bhaTTAraka ke pada para mabhiSikta kiye vRkSa kahate the| vidyAvala se unhoMne aneka vidvAnoM ko gae the| inhoMne vahAM ke nivAsiyoM kI dhArmika cetanA apane vaza meM kara liyA thaa| unakI kIrti cAroM ora phaila jAgrata kI evaM unheM saccaritratA, tyAga tathA saMyama apanAne gayI thI tathA rAjA-mahArAjA evaM navAba unake prazaMsaka ke lie bala diyaa| bana gaye the| ___ santa kumudacandra vANI se madhura, zarIra se sundara tathA kumudacandra kA janma gopura grAma meM hamA thaa| pitA mana se svaccha the| jahA~ bhI unakA vihAra hotA janatA kA nAma sadAphala evaM mAtA kA nAma padmAbAI thA / inhoMne pIche ho jaatii| unake ziSyoM ne apane gurU kI prazaMsA meM moDha vaMza meM janma liyA thaa| inakA janma kA nAma kyA vibhinna pada likhe haiN| saMyamasAgara ne unake zarIra ko thA, isake viSaya meM koI ullekha nahIM miltaa| lekina ve battIsa lakSaNoM se suzobhita, gambhIra buddhi ke dhAraka tathA dhAraka tathA janma se honahAra the| vAdiyoM ke pahAr3a ko tor3ane vAle vaz2a ke samAna kahA hai bacapana se hI ye udAsIna rahane lage aura yuvAvasthA se te bahu kUkhi upano vIra re, battIsa lakSaNa sahita zarIra re| pUrva hI inhoMne saMyama dhAraNa kara liyaa| indriyoM ke grAma buddhi bahottariche gaMbhIra re, vAdI naga khaMDana va sama dhIra re|| ko ujAr3a diyA tathA kAmadevarUpI sarpa ko jIta liyaa| unake darzanamAtra se hI prasannatA hotI thii| ve pAMca adhyayana kI pora inakA vizeSa dhyAna thaa| ye rAta-dina mahAbata teraha prakAra ke cAritra ko dhAraNa karane vAle evaM vyAkaraNa, nATaka, nyAya, mAgama evaM chanda alaMkAra zAstra bAIsa parISaha ko sahane vAle the| eka dUsare ziSya dharma prAdi kA adhyayana kiyA karate the| gommaTasAra Adi sAgara ne unakI pAtrakezarI jaMbukumAra, bhadrabAhu evaM gautama ... gaNaghara se tulanA kI hai| unake vihAra ke samaya kuMkama 4. moDha vaMza zRMgAra ziromaNi, sAha sadAphala tAta re / chir3akane tathA motiyoM kA cauka pUrane evaM baghAvA-gAne ke jAyo yativara juga jayavaMto, padmAbAI sohAta reN| lie bhI kahA jAtA thaa| unake eka aura ziSya gaNeza 5. bAlapaNe piNe saMyama lIgho, gharIyo verAga / 1. paMcA mahAvata pAle caMga re, trayodaza caritra ke abhaMga re| indriya gAma ujArayA helA, jItyo mada nAga re // bAvIsa parIsA sahe maMgi re, darazana dIThe raMga re|| X 6. mahanizi chaMda vyAkarNa nATika bhaNe, .. . 2. pAtrakezarI sama jANiyere, jANoM ve jNbukumaar| nyAya mAgama alNkaar| ___ bhadrabAhu yativara jayo, kalikAle re goyama avatAra ve // vAdI gaja kesarI viruda bAra vahe, X X X 3. suMdari re sahu bhAvo, to kaMkama chaDo devgvo| sarasvatI gaccha siNagArara / / vArU motiye coka pUrAvo, rUDA saha gurukumudacaMda nebaSAve -gIta dharmasAgara kRta Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI ke baina, santa kumuvacandra 211 anthoM kA inhoMne vizeSarUpa se adhyayana kiyA thaa| vidyArthI ke avasara para hI kumudacandra saMgha sahita ghoSAnagara pAye, avasthA meM hI ye bha0 ratnakIrti ke ziSya bana gaye / inakI jo unake guru ratnakIti kA janma-sthala thaa| bAraDolI vidvattA vAkcAturyatA evaM agAdha jJAna ko dekhakara bha0 ratna- vApasa lauTane para zrAvakoM ne apanI apAra sampatti kA kIti ina para mugdha hote gaye aura inheM apanA pramukha ziSya dAna diyaa| banA liyA / dhIre-dhIre inakI kIrti bar3hane lgii| ratnakIrti kumudacanda prAdhyAtmika evaM dhArmika santa hone ke sAtha ne bAraDolI nagara meM apanA pada sthApita kiyA / aura saMvat sAtha sAhitya ke parama pArAdhaba the| paba taka inakI choTI 1656 (san 1566) vaizAkha mAsa meM inakA jano ke bar3I 28 racanAe~ evaM 30 se bhI adhika pada prApta ho pramukha santa (bhaTTAraka) ke pada para abhiSeka kara diyaa| cake haiN| inakI sabhI racanAeM.rAjasthAnI bhASA meM haiM, jina yaha sArA kArya saMghapati kAnha jA, sagha bAhana jAvAda, para gujarAtI kA prabhAva hai / aisA jJAta hotA hai ki ye sahastrakaraNa evaM unakI dharmapatnI tejalade, bhAI malladAsa / cintana, manana evaM dharmopadeza ke atirikta apanA sArA evaM bahina mohanade, gopAla prAdi kI upasthiti meM huA thA mahuA thA samaya sAhitya-sRjana meM lagAte the / inakI racanAoM meM tathA zrAvakoM ne kaThina parizrama karake mahotsava ko saphala gIta adhika hai, jinheM ye apane pravacana ke samaya zrotAoM banAyA thaa| tabhI se kumudacandra bAraDolI ke santa kaha- ke mAtha gAte the'* neminAtha ke toraNa dvAra para Akara lAne lge| vairAgya dhAraNa karane kI adbhuta ghaTanA se ye bahuta prabhAbAraDolI nagara eka laMbe samaya taka AdhyAtmika, sAhi- 6. saMghapati kahAMna jI saMgha vega jIvAdeno kanta / tyika evaM dhArmika gatividhiyoM kA kendra rhaa| santa sahesakaraNa sohe re taruNI tejalade jayavaMta // kumudacandra ke upadezAmRta ke sunane ke liye yahA~ dharma premI maladAsa manaharU re nArI mohanade prati saMta / sajjanoM kA hamezA hI pAnA-jAnA rhtaa| kabhI tIrtha- ramAde vIra bhAI re gopAla vejalade mana mohanta / / 6 / / yAtrA karane vAloM kA saMgha unakA AzIrvAda lene pAtA to -guru gIta kabhI apane-apane nivAsa-sthAna ke rajakaNoM ko saMta ke xx pairoM se pavitra karAne ke liye unheM nimantraNa dene vAle vahAM ___ saMghavI kahAna jI bhAiyA vIra bhAI re|| mAte / saMvat 1682 meM inhoMne girinAra jAne vAle eka mallidAsa jamalA gopAla re|| saMgha kA netRtva kiyaa| isa saMgha ke saMghapati nAgajI bhAI chapane saMvatsare uchava ati karayo re| the, jinakI kIrti candra-sUrya-loka taka pahuMca cukI thii| yAtrA saMgha melI bAla gopAla re|| 7. saMvat sola chapanne vaizAkhe pragaTa paTodhara thApyA re / gIta gaNezakRta / ratnakI ti gora bAraDolI vara sUra maMtra zubha prApyA re|| 10. iNi pari uchava karatA mAvyA ghoghA nagara mjhaari| mAI re mana mohana munivara sarasvatI gaccha sohaMta / nemi jinezvara nAma japaMtA utA jalanidhi pAra // kumudacanda bhaTTAraka udayo bhaviyaNa mana mohaMta re|| gAjate bAjate sAhamA karIne bhAvyA bAraDolI grAna / guru stuti gaNezakRta yAcaka jana saMtoSyA poSyA bhatali rAkhyo nAma // 10 // - X X X 1. bAraDolI madhye re pATa pratiSThA kISa manohAra / saMvata sola vyAsIye saMvacchara girinAri yAtrA kIdhA / eka zata pATha kuMbha re, DhAlyA nirmala jala atisAra // zrI kumudacandra guru nAmi saMdhapati tilaka kahavA // 13 // sUra maMtra prApayo re, sakala saMgha sAnidhya jayakAra / gIta-dharmasAgara kRta 'kumudacandra' nAma kahyare, saMghavi kuTaMba pratapo udaar|| 1. deza videza vihAra kare guru pratibodhe praannii| guru gIta gaNezakRta dharmakathA rasane varasantI, mIThI cha vANI re bhAya / x Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pranekA vita hue the, isIlie unhoMne neminAtha evaM rAjula ke brahma sutA sama matidAtA, jIvana para kaI racanAyeM likhIM haiN| unameM neminAtha guNagaNa maMDita jaga vikhyAtA / bAraha mAsA nemIzvara gIta, nemijina gIta Adi ke nAma vaMdavi guru vidyAnaMdi sUrI, ullekhanIya haiM rAjula kA saundarya varNana karate hue inhoMne jehanI kIrti rahI bhara puurii| likhA hai tasa paTTa kamala divAkara jANa, rUpe phaTaDI miTe jUThaDI bole moThaDI vaalii| mallibhUSaraNa guru guraNa vaktA / viDama uThaDI pallava goThaga rasanI koTarI balAlI re tasa paTTe paTTopara paMDita, sAraMga bayaNI sAraMga napaNI sAraMga manI zyAmA hrii| lakmIcanda mahA jaza maMDita / laMbI kaTi bhamarI baMkI zaMkI harinI mAri re| abhayacanda guru zItala vAyaka, sehera vaMza maMDana kavi ne adhikAMza choTI racanAyeM likhI haiN| unheM sukhadAyaka / abhayanaMdi samarUM mana mAhi, kaNThastha bhI kiyA jA sakatA hai / bar3I racanAmoM meM Adi mava bhUlA basa gADe bAMhi / nAthavivAhalo nemIzvarahamacI evaM bharatabAhubali chanda teha tariNa paTTe guNabhUSaNa, haiN| zeSa racanAeM gIta evaM vinatiyoM ke rUpa meM haiM / yadyapi baMbavi ratnakorati gata dUSaNa / sabhI racanAyeM sundara evaM bhAvapUrNa haiM lekina bharatabAhuvali bharata mahIpati kRta mahI rakSaNachanda, AdinAthavivAhalo evaM nemIzvarahamacI inakI bAhubali balavaMta vicakSaNa // utkRSTa racanAyeM haiN| bharatabAhubali eka khaNDa kAvya hai, bAhubali podanapura ke rAjA the / podanapura dhana-dhAnya, jisameM mukhyataH bharata aura bAhubali ke yuddha kA varNana kiyA bAga-bagIcA tathA jhIloM kA nagara thA / bharata kA dUta jaba gayA hai| bharata cakravatti ko sArA bhUmaNDala vijaya karane podanapura pahuMcatA hai to use cAroM ora vividha prakAra ke ke pazcAt mAlUma hotA hai ki abhI taka usake choTe bhAI sarovara, vRkSa, latAyeM, dikhalAI detI haiN| nagara ke pAsa hI bAhubali ne unakI adhInatA svIkAra nahIM kI hai to gaMgA ke samAna nirmala jala vAlI nadI bahatI hai| sAta-sAta samrAT bharata bAhuvali ko samajhAne ke liye dUta bhejate haiN| maMjila vAle sundara mahala nagara kI zobhA bar3hA rahe the| dUta aura bAhubali kA uttara-pratyuttara bahuta sundara huA hai| kumudacandra ne nagara kI sundaratA kA isa rUpa meM jo varNana anta meM donoM bhAiyoM meM yuddha hotA hai, jisameM vijaya kiyA hai use paDhiye-. bAhubali kI hotI hai| lekina vijayazrI milane para bhI cAlyo dUta payANe re heto, bAhubali jagata se udAsIna ho jAte haiM aura vairAgya dhAraNa poDo dina poyaNapurI pohoto| kara lete haiM / ghora tapazcaryA karane para bhI maiM bharata kI vIThI sIma saghana karaNa sAjita, bhumi para khar3A humA hU~, yaha zalya unake mana se nahIM haTatI vApI kUpa tamaga virAjita / aura jaba svayaM bharata samrAT unake caraNoM meM jAkara girate kalakAraM jo nala jala kuMDI, haiM aura vAstavika sthiti ko pragaTa karate haiM to unheM nirmala nIra nadI prati uuNddii| tatkAla kevala jJAna prApta hokara muktizrI mila jAtI hai| vikasita kamala amala balapaMtI, pUrA kA pUrA khaNDa-kAvya manohara zabdoM meM gaMthita hai| komala kumuda samujjala kNtii| racanA ke prArambha meM kumudacandra ne jo apanI guru paramparA bana vArI pArAma suraMgA, dI hai vaha nimna prakAra hai aMba kaba ubaMvara tuNgaa| pararAvivi pada mAvIzvara kerA, karaNA ketakI kamarakha kelI, baha mAmeM lUTeM bhv-keraa| nava pAraMgI nAgara belii| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa bAraDolIkesanta kumuvacana agara tagara tara tiduka tAlA, sarala sopArI tarala tamAlA // badarI vakula madADa bojorI, jAI duI jaMbu jNbhiirii| caMdana caMpaka cAu raulI, vara vAsaMtI vaTavara solii| rAyaNarA jaMbu suvizAlA, vADima bamaNo dvASa rsaalaa| phUlA sugulla amUlla gulAbA, nIpanI bAlI nibuka nivaa| karaNapara komala saMta suraMgI, nAlIparI doze prati cNgii| pADala panaza palAza mahAdhana, lavalI lona lavaMga latAdhana / / bAhubali ke dvArA adhInatA svIkAra na kiye jAne para donoM pora kI vizAla senAyeM eka dUsare ke sAmane prA ddttiiN| lekina jaba devoM evaM rAjAoM ne donoM bhAiyoM ko hI carama zarIrI jAnakara yaha nizcaya kiyA ki donoM ora kI senAmoM meM yuddha na hokara donoM bhAiyoM meM hI jalayuddha mallayuddha evaM netrayuddha ho jAve aura unameM jo bhI jIta jAve use hI cakravati mAna liyA jaave| isa varNana ko kavi ke zabdoM meM par3hiye: anya yuddha tyAre sahu veDhA, nora netra mallAha va paraMDhyA / jo jIte te rAjA kahiye, tehanI prANa binaya suM vahIye / eha vicAra karIna naravara, calyA sahu sAthe mahara bhara / ho ho kAra karite pAyA, vacho baccha pakhyA le raayaa| harakAre padhAre pADe balagA balaga karI te paare| paga paDaghA pohodI-tala bAje, karakaDatA taruvara se mAne / nAThA banacara prAThA kAyara, chUTA mapagala phUTA sApara / gaha gaDatA girivara te paDImAM, phUta pharaMtA phariNapati uriimaa| gaDha gaDagaDImA maMdira pagemA, biga baMtIva makyA cala cliigraa| jana khalabhalI prAvAla kachalImA, bhaya-bhIra avalA klmliigraa| topaNa le gharaNI dhavaIke, laDa paDatA paDatA nadi cuukeN| ukta racanA Amera zAstra bhaMDAra ke guTakA saM0 52 meM patra saMkhyA 40 se 48 para hai| isakA dUsarA nAma RSabha vivAhalo bhii| yaha choTA sA khaNDa-kAvya hai, jisameM 11 DhAleM haiN| prArambha meM RSabhadeva kI mAtA ko 16 svapnoM kA AnA, Rpabhadeva kA janma honA tathA nagara meM vibhinna utsavoM kA prAyojana kiyA gayA hai / phira RSabha ke vivAha kA varNana hai / aMta kI DhAla meM unakA vairAgya dhAraNa karake nirvANa prApta karanA bhI batalA diyA gayA hai| kumudacandra ne ise bhI saMvat 1678 meM ghoSAnagara meM racA thaa| racanA kA eka varNana dekhie: kacha mahAkacha rAyare, jehana jaga jaza gaayre| tasa kuMparI rUpaM sohere, jotAM janamana mohe re| sundara veNI vizAla re, araSa zazI sama bhAla re| nayana kamaladala chAje re, mukha pUraNacandra rAje re| nAka sohe tilanu phUla re, ghara suraMga taNu nahi bhUla re| RSabhadeva ke vivAha meM kauna-kauna sI miThAiyAM banI thIM, usakA bhI rasAsvAdana kIjiye: cAlyA malla prasADe balImA, sura nara kinnara jovA mliinaa| kAchayA kAcha kazI kaDa tAraNI, bole bAMgara bolI vANI / bhujA daMDa mana khaMDa samAnA, tAtAvaMkhAre naanaa| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahi lAge varane dona, kolhApAka patAsAM miitthaa| bhakti evaM madhyAtma-padoM ke atirikta nemirAjula sambandhI dUdha pAka paNA sAkarImA, sArA sakarapArA kara kriimaa| bhI pada haiM, jina meM neminAtha ke prati rAjula kI saccI moTA motI prAmoda kalAce, balImA kasamatomA bhaave| pukAra milatI hai / neminAtha ke binA rAjula ko na pyAsa prati suravara sevaImA suMdara, pAroge bhoga purNdr| lagatI hai aura na bhUkha satAtI hai| nIMda nahIM pAtI hai aura prose pApaDa moTA talomA, purI mAlA prati mjliimaa| bAra-bAra uThakara gRha kA prAMgana dekhatI rahatI hai| yahA~ neminAtha ke viraha meM rAjula kisa prakAra tar3aphatI thI pAThakoM ke paThanArtha do pada diye jA rahe haiN| tathA usake prathama bAraha mahIne kisa prakAra vyatIta hue, isakA neminAtha bAraha mAsA meM sajIva varNana huA hai| isI rAga dhanazrI taraha kA varNana kavi ne praNaya-gIta evaM hiMDolanA-gIta meM bhI kiyA hai| maiM to narabhava vAdi gmaayo| phAguNa kesU phUlIyo, nara nArI rame vara phAga jo| na kiyo tapa japa vrata vidhi sundara / hasa vinoda kare ghaNA, kima nAhe dharyo bairAga jii| kAma bhalo na kamAyo / maiM to0|||| neminAtha bAraha mAsA vikaTa lobha teM kapaTa kUTa kro| nipaTa viSaya lpttaayo|| sIyAlo sagalo gayo pariNa nAviyo yadurAya / viTala kuTila zaTha saMgati baittho| teha binA mumane jhUratAM eha dohA re varasA so thaapke|| sAdhu nikaTa vighaTAyo / maiM0 // 2 // praNaya-gIta kRpaNa mayo kachu dAna na donoN| vaNajAgagIta meM kavi ne saMsAra kA sundara citra utArA dina dina dAna nilaayo| hai| yaha manuSya vaNajAre ke rUpa meM yoM hI saMsAra meM bhaTa jaba jovana jaMjAla paDyo tatra / katA rahatA hai| vaha dinarAta pApa kamAtA hai aura saMsAra paratriyA tanu citalAyo / maiM // 3 // bandhana se kabhI bhI nahIM chuutttaa| anta sagaya kou saMga na pAvata pApa karyA te anaMta, jIvavayA pAlI nhiiN| jhUThahi pApa lgaayo| sAMco na boliyo bola, marama mo sAbaha boliyaa| kumudacandra kahe cUka parI mohii| zIla gIta meM kavi ne caritra pradhAna jIvana para pratya prabhu pada jasa nahIM gAyo maiM0 // 4 // dhika jora diyA hai| mAnava ko kisI bhI dizA meM Age bar3hane ke lie cAritra bala kI AvazyakatA hai / sAdhu-saMtoM pada rAga-sAraMga evaM saMyamI janoM ko striyoM se alaga hI rahanA cAhie mAdi kA acchA varNana milatA hai isI prakAra kavi kI sabhI sakhI rI praba to rahyo nahi jAta / racanAyeM sundara haiN| prANanAtha kI prIta na visarata chaNa charaNa chIjata gAta / padoM ke rUpa meM kumudacandra ne jo sAhitya sRjana kiyA sakhI0 // 1 // hai vaha aura bhI ucca koTi kA hai| bhASA, zailI evaM bhAva nahi na bhUkha nahIM sisu lAgata, gharahi gharahi murajhAta / sabhI dRSTiyoM se ye pada sundara haiM / 'maiM to nara bhava vAdi hAmi mana to urajhI rahyo mohana suM sevana hI surabhAta // gamAyo' pada meM kavi ne una prANiyoM kI saccI prAtma-pukAra sakhI0 // 2 // prastuta kI hai, jo jIvana meM koI bhI zubhakArya nahIM karate nAhine nIMda paratI nisi bAsara, hota bisurata prAta / haiN| aMta meM hAtha malate hI cale jAte haiM / jo tuma dIna candana candra sajala milinIdala, manda mAyatana suhAta / dayAla kahAvata' pada bhI bhakti rasa kI sundara racanA hai| sakhI0 // 3 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraDolI meM jaina santakumuvacanda gRha prAMganu belyA nahIM bhAvata, bona bhaI vilalAta / 1. racanAeMvirahI vArI, kivata giri-giri, lokana tena lajAta // 1.pana kriyA vinatI skhii0||4|| 2. prAdinAtha vivAhalo pou vina palaka kala nahIM jIukU, na racita rasika gubAta / 3. neminAtha dvAdazamAsA kumuvacandra prabhu sarasa barasa kU, nayana capala lalacAta // 4. nemIzvara hamacI skhii0|||| 5. paNya rati gIta vyaktitva 6. hiMdolA gIta 7. vaNajArA gIta saMta kumudacandra saMvat 1656 se 1687 taka bhaTTAraka pada para rhe| itane lambe samaya meM inhoMne deza meM aneka 8. dazalakSaNa dharmavata gIta 6. zIla gIta sthAnoM para vihAra kiyA aura jana-sAdharaNa ko dharma evaM adhyAtma kA pATha par3hAyA / ye apane samaya ke asAdhAraNa 10. saptavyasana gIta santa the| unakI gujarAta tathA rAjasthAna meM acchI pratiSThA 11. aThAI gIta thii| jaina sAhitya evaM siddhAnta kA unheM apratima jJAna thaa| 12. bharatezvara gIta ve saMbhavataH pAzu kavi bhI the, isalie zrAvakoM evaM jana 13. pArzvanAtha gIta sAdhAraNa ko padya rUpa meM hI kabhI-kabhI upadeza diyA karate 14. andholaDI gIta the| inake ziSyoM ne jo kucha inake jIvana evaM gatividhiyoM 15. AratI gIta ke bAre meM likhA hai, vaha inake abhUtapUrva vyaktitva kI eka 16. janma kalyANaka gIta 17. citAmaNi pArzvanAtha gIta jhalaka prastuta karatA hai| 18. dIpAvalI gIta ziya parivAra 16. nemi jina gIta vaise to gaTTArakoM ke bahuta se ziSya huA karate the| 20. caubIsa tIrthakara deha pramANa caupaI jinameM prAcArya, muni, brahmacArI, AryikA Adi bhI hote 21. gautama svAmI caupaI the / abhI jo racanAe~ upalabdha huI haiM, unameM abhayacaMdra, 22. pAzvanAtha kI vinatI brahmasAgara, dharmasAgara, saMyamasAgara, jayasAgara evaM gaNeza 23. loDaNa pArzvanAtha jI sAgara Adi ke nAma ullekhanIya haiM / ye sabhI ziSya hindI 24. prAdIzvara vinatI evaM saMskRta ke bhArI vidvAn the aura inakI bahuta-sI raca 25. munisuvrata gIta nAeM upalabdha ho cukI haiM / abhayacandra inake pazcAt bhaTTA- 26. gIta raka bane / inake evaM inake ziSya parivAra ke viSaya meM 27. jIvaDA gIta Age prakAza DAlA jaavegaa| 28. bharata bAhubali chanda kumudacandra ko aba taka 28 racanAe~ evaM pada upalabdha inake atirikta unake race huye 31 pada aura mile ho cuke haiM unake nAma nimna prakAra haiM / haiM / ve bhI sarasa aura hRdayagrAhI haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAttikeya zrI satyAzraya bhAratI (gatAMka se mAge) gye| vyabhicArajAtatA pApa nahIM hai| beTI, bahina se sambhoga 'vatsa ! tuma sarIkhA satpAtra pAkara mujhe bahuta prasa- karanA pApa hai, parantu aise sambandha se paidA honA pApa nahIM nnatA hotI hai| tumane kisa vaMza ko saubhAgyazAlI banAyA hai| dharma to manuSyamAtra kA nahIM, prANimAtra kA hai|' 'guruvarya / kyA dharma meM pAtra-apAtra kA vicAra nahIM 'mahArAja! mere pitA ne apanI hI kanyA ke sAtha kiyA jAtA?' zAdI kara lI thii| usI kA phala merA yaha zarIra hai|' kiyA jAtA hai| kIr3e-makor3e Adi tuccha prANI dharma 'hAya! hAya!! taba to maiM tumheM dIkSA nahIM de sktaa|' nahIM dhAraNa kara sakate, isaliye apAtra haiN| parantu pazu, 'parantu yaha kukarma mere pitA ne kiyA hai| maiMne nhiiN|' pakSI aura manuSya (strI-puruSa, U~ca-nIca, saMkara-prasaMkara 'kucha bhI ho / tumhAre dIkSA lene se dharma DUba jaaygaa| sabhI) dharma dhAraNa karane ke liye pAtra haiN| samajhadAra kuMvara ne kucha na kahA, aura dUsarI jagaha prasthAna kara prANiyoM meM ve hI apAtra haiM jo dharma ke mArga meM svayaM calanA nahIM cAhate yA apanI zakti lagAnA nahIM caahte|' 'kyA durAcArI apAtra nahIM hai ?' 'vatsa ! tumhArA kahanA ThIka hai| aparAdha tumhAre 'durAcArI tabhI taka apAtra hai jaba taka vaha durAcAroM pitA kA hI hai / parantu loga isa bAta ko nahIM smjhte|' meM lIna hai| durAcAra kA tyAga karane vAlA vyakti, yA 'to unheM samajhAnA cAhiye / yadi unakA yaha ajJAna durAcAra se paidA hone vAlA vyakti, apAtra nahIM hai|' hai to usake dUra karane meM hI samAja kA kalyANa hai| kyA aise logoM ke pAsa dharma ke cale jAne se dharma kI zAniyoM ko prajJAniyoM kA anusaraNa nahIM karanA caahiye|' haMsI na hogI?' ___ 'yaha ThIka hai parantu ajJAniyoM kA virodha kauna sira 'yadi nIca se nIca vyakti ke Upara sUrya kI kiraNe para le|' par3ane para bhI sUrya kI haMsI nahIM hotI to mahAsUrya ke ___'taba jAne dIjiye ! mujhe to aise guru kI jarUrata hai jo samAna dharma kI ha~sI kyoM hogI ?' satya ke liye akele dama para duniyA ke sAmane khar3A raha 'kuMbara mana hI mana khuza hue / jisa ratna kI khoja meM sake, antarAtmA kI AvAja se jo yaza-apayaza kA nirNaya ve prAja taka phira rahe the, vaha unheM mila gyaa| mAtA ke karatA ho, jo duniyA kA pathapradarzaka netA ho, use khuza avasAna ke bAda unane saikar3oM sAdhuveSiyoM kI khoja kI karane vAlA gulAma nhiiN| mujhe vaidya cAhiye-na ki ntt|' thii| unane vItarAgatA kA DhoMga karane vAle, aneka jIva prAcArya ne bhaipa kara muMha phera liyaa| dekhe the| ziSyoM aura bhavatoM kA ThATha lagAne vAle, nAma ke (11) pIche marane vAle, dambhI bhI unheM mile the| ajJAnatA se yA 'vatsa! tumhAre mAtA-pitA kaise bhI hoM, mujhe isase yaza kI icchA se, bhUkhoM marane vAle yA aneka taraha ke kucha matalaba nahIM / dharma kA nivAsa pAtmA meM hai, hAr3a, mAMsa kAyakleza sahane vAle pazu bhI unakI najara meM pAye the| paura camar3e meM nhiiN| phira hAr3a mAMsa kisa kA zuddha hotA durAcAra ke putale ghora vyabhicArI baguloM ko unane logoM hai, jo usa para vicAra kiyA jAya ! vyabhicAra pApa hai, ke dvArA pUjate dekhA thaa| sAdhu-veSa se Dhake hue kaI bhole-bhAle Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrkha jantu bhI unheM mile the| sabhI janatA ke gulAma the| 'guruvayaM ! maiM aise guru kI khoja meM thaa| saubhAgya se koI peTAyUM the to koI nAma ke bhUkhe the| satya ko grahaNa mujhe pApa sarIkhe satguru kI prApti huI hai| aba maiM mokSa karane kI, yA usako prakAza meM lAne kI himmata kisI meM mArga meM calanA cAhatA hai| yadi Apa mujhe sAdhu-dIkSA deM nahIM thii| parantu kuMvara ko mAja eka aisA guru milA thA to bar3I kRpA ho / kyA maiM isa dIkSA ke yogya huuN| jo satya kA pujArI thaa| saMsAra kI bhalAI karane vAlA guruvarya kucha cintA meM pdd'e| phira bole-'tuma yogya yA usakI bhalAI cAhane vAlA thaa| vaha saMsAra kA gulAma ho, isameM sandeha nhiiN| parantu yaha khayAla rakho ki apane nahIM thaa| use satya kI paravAha thii| logoM ke bakavAda jIvana ko dUsaroM ke sira kA bojha banA dene se koI sAtha kI paravAha na thii| nahIM banatA / sAghu prAtmosAra aura paropakAra kI pratima kaMvara ne pUchA-guruvarya ! maiMne aisA kyA kiyA thA mUrti hotA hai?' jisase isa janma meM mujhe pApI honA par3A ?' 'guruvarya ! Apa jo prAjJA kareMge usakA pAlana maiM tana 'vatsa ! maiM samajhatA hU~ isa janma meM tuma pApI nahIM aura vacana se hI nahIM, mana se bhI kruuNgaa| mApa batAiye baneM / pApa karane vAlA pApI kahalAtA hai-pApa kA phala ki mujhe sAdhu banane ke liye kyA karanA cAhiye aura kisa bhogane vAlA pApI nahIM khlaataa| kaSTa aura ApattiyA~ veSa meM rahanA cAhiye ?' pApa kA hI phala hai aura sacce se sacce mahAtmA ke Upara 'sAdhu hone ke liye sabase bar3I prAvazyakatA isa bAta bhI pAtI haiN| kyA isaliye ve pApI kahalAte haiM ? agara kI hai ki vaha kisI se dveSa aura moha na rakkhe aura usake tumhArA janma tumhAre liye kaSTaprada huA to vaha pApa kA hRdaya meM kisI bhI kaSAya kI vAsanA eka muhUrta se adhika phala kahA jAyagA, na ki pApa / ' na tthhre| kapAya kA prAvega kabhI tIvra na ho| rahI veSa harSa ke mAre kuMvara ke zarIra para kAMTe mA gye| unane kI bAta, so veSa koI bhI ho, cintA nhiiN| hAM! vaha jijJAsA ke bhAva se pUchA-'guruvarya ! maiMne aisA kyA pApa alpArambhI honA cAhie / vAstava meM veSa kA dharma se koI kiyA thA ki mujhe aisA janma milA?' sambandha nahIM hai / veSa to isaliye rakkhA jAtA hai ki loga 'vatsa ! prakRti kA niyama hai ki jo jaisA karatA hai sAdhAraNa pahicAna kara skeN| sAdhutA to niHkaSAya, udAra, use vaisA hI phala bhoganA par3atA hai| isaliye yaha bAta paropakAramaya, apramatta jIvana meM hai|' nazcita hai ki tumane avazya hI pUrva janma meM, janma kA kuMvara ne bhakti se gadgad hokara sAdhu jI ke caraNoM bahAnA nikAla kara kisI manuSya ke dhArmika adhikAroM para meM namaskAra kiyA, aisA namaskAra karane kA kuMvara ke jIvana DAkA DAlA hogA / isaliye tumheM isa janma meM usakA phala meM yaha pahilA hI avasara thaa| bhoganA pdd'aa| jo loga janma ke bahAne UMca-nIca chUta (12) achuta, pAtra-apAtra kI kalpanA karate haiM unheM aneka taraha do-tIna dina meM hI roheDa nagara kI kAyApalaTa ho ke bure janma milate haiN| tuma pUrvajanma meM bahuta dharmAtmA gaI / logoM meM dharma ke nAma para jo andha zraddhA thI, samAjavyakti the kintu Aveza meM Akara tumhAre muMha se ekAdha hita ke nAma para jo rUr3hi-prema thA, uccatA ke nAma para bAra aise zabda nikala gaye hoMge isaliye tumheM aisA janma jo jAti mada thA, vaha saba naSTa ho gyaa| logoM ne mnmilaa| jo loga bagulA-bhakta aura chipe hue durAcArI haiM Syatva kA sanmAna karanA siikhaa| hara eka kArya meM bakhi phira bhI janma kA mahaMkAra rakhate haiM yA jo dUsaroM ko aura viveka ko sthAna milaa| amAvasyA ke sthAna para janma se nIcA ginate rahate haiM aura aisI hI bAtoM kA pracAra zarat-pUrNimA ho gii| yaha saba kArtikeya muni kA prabhAva karate haiM, unake pApa kA kyA ThikAnA?' thaa| munirAja ke Ane ke pahale yahA~ striyoM kI aura zUdroM kaMbara kI prAMkhoM meM mAMsU bhaagye| yaha kauna kaha sakatA kI bar3I durdazA thii| zUdroM kA samparka karanA, unheM dharmAhai ki harSa ke the ki zoka ke ? unane prArthanA kI- yatanoM meM pAne-jAne denA, striyoM se salAha lenA, pApa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dhanezAnta samaya jAtA thaa| jisa dina zAma ko munirAja padhAre, usa dina bAga meM saikar3oM prAdamI the| bAga ke kinAre eka pakkA maNDapa sA banA thA, jahA~ para ki loga baiThA karate the| vahIM para kArtikeya muni phuNce| isase bAga meM ghUmane bAloM kA dhyAna AkarSita ho gyaa| eka muni ko dekhakara janatA ne unheM ghera liyaa| thor3I dera ke liye munirAja tamAzA bana gaye / / bAga meM kucha paNDita mI vihAra kara rahe the| unane jaba maMDapa ko bhIr3a se bharA huA dekhA to ve bhI phuNce| vahA~ bilakula zAMti thii| paNDitoM ke pahu~cate hI janatA ne rAstA de diyA / paNDita loga munirAja ke samIpa pahu~ce / aura pUchA paNDita - ApakA paricaya ? muni maiM eka muni hai, yaha to Apa dekha hI rahe haiN| merA nAma kArtikeya hai| 15 isa uttara se pahelI aura jaTila ho gii| eka pavita ne kucha rUkSatA ke sAtha kahA- eka hI janma meM kyA jAti bhI badala sakatI hai ? paNDita - ApakI jAti ? muni muniyoM ke to koI vyavahArika jAti nahIM hotI hai| ve to manuSya jAti ke hote haiN| merI jAti bhI manuSya hai| paNDita - phira bhI brAhmaNa, kSatriya yA vaizya meM se koI to hoMge ? muni - koI nahIM / paNDita - to kyA zUdra ? muni- zUdra bhI nhiiN| paNDita loga eka-dUsare ke muMha kI ora tAkane lage / unakI ghAMseM eka-dUsare se pUcha rahI thIM ki yaha kaisI vicitra bAta hai ! munirAja ne unake prAzcarya ko samajhakara kahAjo loga adhyApana Adi kAryoM se apanI AjIvikA calAte haiM ve brAhmaNa haiM / jo loga saMnikavRtti se yA prajA rakSaNa se bhAjIvikA calAte haiM ve kSatriya haiN| jo loga kRSi vANijya bhAdi se dhAjIvikA karate haiM ve vaizya haiM, dhaura jo loga sevA cAkarI karake brAjIvikA karate haiM ve sUdra hai| maiM aba jIvikA ke kSetra se bAhara nikala gayA hU~, isa liye aba manuSya sivAya grantha kisI bhI jAti kA nahIM rahA hU~ hA~ muni hone ke pahale maiM kRSaka vaizya banA thA parantu mere mAM-bApa kSatriya the / muni mahArAja ne kahA- jaba AjIvikA kA upAya badala sakatA hai taba jAti kyoM nahIM badala sakatI ? gharIrAdhita, manuSyatva ghazvasva mAdi jAtiyAM eka hI janma meM nahIM badala sakatIM, parantu prAcArAcita bhAvAdhita bhAjIvikAzrita jAtiyoM kA jIvana ke sAtha kyA saMbaMdha ! brAhmaNAdi prAjIvikAzrita jAtiyA~ haiN| bhAjIvikA ke badala jAne para inakA badala jAnA anivArya hai / paNDita loga kucha khisayAkara bole- taba to ApakI dRSTi meM zUdra bhI brAhmaNa bana sakatA hai ? isa taraha to saba ekAkAra ho jAyagA ? munirAja ne gambhIratA se kahA--mAna lo, ekAkAra ho gayA to Apa dUsare kI unnati meM duHkhI kyoM hote haiM ? paNDita parantu isameM unnati kyA hai? brAhmaNa meM aura zUdra meM phira bheda hI kyA raha jAyagA ? muni - hAtha, paira, kAna, nAka Adi sabhI bAteM brAhmaNa aura zUdra ke samAna pAI jAtI haiN| phira donoM meM abhI kyA bheda hai ? - paNDita - sadAcAra durAcAra kA / muni-so to taba bhI hogaa| duniyA se durAcAra kA nAza na hogaa| agara ho bhI jAya to kyA burA hai ? paNDita - parantu durAcArI sadAcArI ko eka-sA kara denA to acchA nahIM kahA jA sakatA / muni-yaha ThIka hai parantu magara durAcArI sadAcArI bana jAya to kyA hAni hai ? zUdra bhI hiMsA ke tyAgI hote haiM, satya bhI bolate haiM, acaurya pAlana karate haiM, brahmacarya se rahate haiM, tyAga karate haiN| kyA taba bhI ve ucca nahIM haiM ? uccatA kA sambandha agara Apa zarIra kI pavitratA se mAnate ho to pRthvI jala sanni vAyu vanaspati bhAdi bhI ucca kahalAyeMge / hADa, mAMsa se banA hudhA manuSya zarIra ucca na kahalAyagA / agara grAtmA kI pavitratA se uccatA kA sambandha hai taba to sUtra bhI ucca ho sakatA hai| jaba tuma brAhmaNa kulotpanna durAcArI ko bhI ucca kahate ho mora zUdrakulo Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa kAtiba tpanna sadAcArI ko bhI nIca kahate ho taba kyA tuma sadA- kI bAta kahI thI? kyA vaha rAjavidroha kI taiyArI karA cAra kA apamAna aura durAcAra kA sammAna nahIM karate rahA hai ?' ho ? sadAcAra ko saralatA se prApta karane ke lie kula eka paMDita ne kahA-mahArAja ! vaha jora dekara eka sAdhana hai| parantu agara kisI ne kisI taraha sadAcAra kahatA hai ki agara koI zUdra pAja kSatriya bananA cAhatA prApta kara liyA hai taba kisI eka sAdhana ke na rahane para hai yA koI manuSya rAjA bananA cAhatA hai to banane do| bhI kyA hAni hai ? rAjA banane ke liye rAjakula meM janma lene kI koI jarUpaMDita loga pasIne se bhIga gaye, aneka logoM ke hRdaya rata nahIM hai / phala isakA yaha hamA hai ki logoM ke hRdaya meM meM tUphAna-sA maca gayA, bahuta se logoM kA bukhArasA utara aApake Upara bhakti hI nahIM rahI hai| yaha bahuta bhayaMkara gayA / bar3I muzkila se eka paMDita jI bole-pApa bila- pracAraka hai, mahArAja! kula zAstra-viruddha bolate haiN| __ mahArAja ne moMTha cabAkara khaa-huN| bIjAkSarI ___munirAja muskarAye, phira kucha gambhIratA se bole- saMhAraka maMtra ke samAna isa 'hUM' meM aparimita krUratA bharI jo bAta tarka se siddha hotI hai, jisase samAja kA kalyANa thii| hai, jisase gire huye logoM kA uddhAra hotA hai, jisase mada (14) rUpI jvara zAMta hotA hai, jo hara taraha satya hai, kyA vaha muni kArtikeya kA lokopakAra bhI pAtmoddhAra ke lie zAstra yA dharma se viruddha ho sakatI hai ? satyatA hI zAstra thA, AtmoddhAra lokopakAra ke lie| paropakAra ke lie kI aura dharma kI kasauTI hai| zAstra ke viruddha jAne se ve jitanA bAharI kAryoM para jora dete the usase jyAdA satya, asatya nahIM hotA, kintu satya ke viruddha jAne se prAtmazuddhi para jora dete the| prAvazyaka kAryoM ke sivAya zAstra kuzAstra, dharma kudharma ho jAtA hai / agara koI saccI ve sadA mauna rakhate the, aura rAtri meM to mauna nizcita bAta dharmazAstroM meM nahIM likhI hai to yaha usa bAta kA thaa| jisa samaya rAjA ke sipAhI munirAja ke pAsa pahuMce durbhAgya nahIM hai kintu yaha dharmazAstra kA durbhAgya hai| usa samaya ve dhyAna meM baiThe the| pAsa-pAsa do-cAra nAgarika isa vArtAlApa se janatA kI prAMkheM khula gaI baha the jo ki bhaktivaza abhI taka ghara nahI gaye the| rAja prasannatA se nAcane lgii| parantu paMDitoM ko to aisA puruSa ne pUchA-vaha nayA sAdhu kahAM hai / nAgarikoM ko yaha mukkA lagA ki unake pAMDitya kA aura abhimAna kA kacU- ekavacana khttkaa| ve tAjjuba se rAjapuruSa kI tarapha dekhane mara nikala paayaa| lge| rAjapuruSa ne eka krUra-dRSTi nAgarikoM para ddaalii| dUsare dina sudhAra kA pavana aisA prabala ho gayA ki phira idhara-udhara najara DAla kara aura pAsa hI baiThe hue usane purAne se purAne ghUre bhI ur3Akara sApha die / paMDitoM kArtikeya ko dekhakara bar3e mijAja se unake pAsa phuNcaa| kI to mAnoM thAlI china gii| unheM mAlUma hayA ki mukke 'tuma ko mahArAja ne giraphtAra karane kA hukma diyA hai| kI coTa, peTa para bhI jamakara baiThI hai| ve mana hI mana ye zabda usane adhikArapUrNa svara meM kahe parantu uttara kucha karAhane lge| na milA / 'kyA suna nahIM par3atA ? 'tuma ko abhI calanA (13) par3egA' prAdi kA bhI kucha uttara na milaa| taba eka rAtri ke pATha baje the| sajA humA kamarA thaa| mahA- sipAhI ne hAtha pakar3a kara uThAnA cAhA parantu uThA na rAja ne saba suna karake dhIre-dhIre dAMta pIse maura kahA- skaa| nAgarikoM ne kahA-'Apa isa taraha anyAya kyoM 'ThIka ! maiM abhI dekhatA huuN|' isake bAda ve phira cintA meM karate ho? pApa sabere taka zAnta rhie'| rAjakarmacArI par3a gye| pAgaMtukoM ke dila isa samaya dhuka-dhuka ho rahe ne tamaka kahA-'cupa rho| eka sipAhI ne eka nAgarika the| thor3I dera bAda mahArAja ne kahA-kyA sacamuca usa ko dhakkA dekara girA diyaa| sAdhu ne UMca nIca, rAjA prajA ke bheda-bhAva ko naSTa karane jaba kucha basa na calA, to eka ne sira, eka ne kamara, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 eka ne paira pakar3a kara uThA liyA aura isa taraha lAdakara cAroM tarapha se ghirA thaa| rAjA ko samajhane meM dera na lamI, ve rAjamahala meM phuNce| rAjA ne kahA-yaha kyA ! vaha rAnI ke kamare kI ora bhaagaa| 'mahArAja! na to yaha bolatA hai, na hilatA-julatA rAnI abhI taka bistara para par3I thii| rAjA ne use hai| 'rAjA ne krUratApUrvaka ha~sate hue kahA-acchA jarA AvAja dekara jagAyA parantu rAnI ne kucha bhI uttara na isakI marammata kara do|' diyaa| rAjA ne bharrAI huI AvAja meM kahA-'yaha rijhAne sipAhI, bhUkhe, bher3ie kI taraha Ta pdd'e| zora hone kA samaya nahIM hai / maiM mauta ke muMha meM phaMsa gayA hai| sirpha lagA / rAnI ke kAnoM taka bhI yaha samAcAra pahu~cA / usakA antima bheMTa karane pAyA huuN| abakI bAra bhI rAnI na bolii| komala hRdaya pighala utthaa| vaha daur3a kara nIce aaii| 'acchA ! itanA krodha !' 'itanA abhimAna / ' yaha kArtikeya kA zarIra khUna se lathapatha ho rahA thaa| rAnI ne kahakara vaha kamare se bAhara ho gayA parantu kamare se cillAkara kahA-pare yaha kyA karate ho| yaha to merA bAhara koI dUsarA AdamI thA hI nhiiN| nIce bahuta se bhAI kArtikeya hai| rAjA eka kSaNa ke lie cauMkA, parantu AdamiyoM kI mAvAja pA rahI thii| rAjA ne daur3akara bIca dUsare hI kSaNa usane kahA-koI bhI ho| jo rAja-drohI ke do tIna daravAje banda kara diye| phira mana hI mana hai usakI yahI dazA honA cAhiye rAnI ne kucha na sunaa| gunagunAyA-rAnI, maiMne tumhAre sAtha anyAya kiyA hai / khana se snAna kie haye apane bhAI se lipaTa kara rone parantu antima samaya meM tuma mujhase bAta bhI na karo, yaha lgii| to samasta apamAnoM kA bahuta adhika pratizodha hai| usakI rAjA ne kaThoratA se kahA-rAja zAsana meM Ar3e pAne bhA~khoM se prAMsU bahane lge| umane eka bAra rAnI ko kA tujhe kucha adhikAra nahIM hai| gulAma kI taraha rahanA to hAtha pakar3akara uThAne kA vicAra kiyaa| isalie kamare meM rh| isake bAda rAjA ne rAnI kA hAtha pakar3akara dUsarI pahu~cA / rAnI kA hAtha pakar3A parantu vaha bilakula ThaMDA thA, tarapha Dhakela diyA, aura cillAkara kahA- haTAmo isako ! nAr3I banda thii| ganI to kabhI kI svarga calI gaI thii| pAMsU barasAtI huI dAsiyoM ne rAnI ko apane hAthoM para rAjA rAnI kA mira apanI goda meM rakhakara A~sU bahAne rakkhA aura bhItara le gii| lagA itane meM eka jora ke dhakke se kamare ke kivAr3a TUTakara gira par3e aura pA~ca sAta prAdamiyoM ne kamare meM praveza kiyaa| bAkI loga bAhara khaDe rahe / rAjA ne grAmU bharI A~khoM se rAjamahala ke bAhara kArtikeya kA ardhamRtaka zarIra eka kambala se Dhaka kara DAla diyA gayA thA jise ki turanta unakI tarapha dekhA aura najara pheMkakara phira rAnI kA muha dekhane lgaa| prAgantukoM meM se eka ne kahA-roheDa rAjya hI kucha loga uThA le Aye the| rAtri bhara khUba paricaryA kI prajA kI tarapha se tuma ko giraphtAra karatA huuN| hotI rahI parantu saphalatA ke cinha na the| dUsarI tarapha rAtri bhara lokasabhA kI baiThaka hotI rahI thii| saba kAma rAjA ne kucha uttara na diyaa| dUsarA bolA-tumane prajA ke pUjya vyakti kA vadha cupacApa ho rahA thaa| roher3anagara eka taraha se zAnta thA kiyA hai| parantu yaha zAnti aisI thI jaise tUphAna Ane ke pahale samudra tIsarA bolA-tumako mRtyudaNDa diyA jAyagA / meM hotI hai| rAjA ne kucha uttara na diyA / vaha uThA aura usane hathakar3I pahinane ke lie apane hAtha bar3hA diye| prAta:kAla jaba rAjA sokara uThA taba use rAjamahala bilakula zAnta mAlUma huA / naukaroM ko pukArA parantu kArtikeya kI avasthA bahata kharAba thI bIca-bIca meM koI uttara nahI / rAjA pahile kruddha huA, phira cintaatur| ve vehoza ho jAte the / jisa samaya prajA ke mugviyoM ne vaha utthaa| vir3akI meM se bAhara najara ddaalii| rAjamahala rAjA ko lAkara vahA~ khar3A kiyA usa samaya ve behoza the| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 cikitsaka loga kaha rahe the -- thor3I dera meM inheM hoza mA jAyagA / unakI bAta saca huI / kArtikeya ko hoza AyA / unane zrAkheM kholI aura pairoM kI tarapha thor3I dUra para hathakar3iyoM se jakar3e hue rAjA kI tarapha unakI dRSTi par3I / rAjA ne zarama se sira jhukA liyaa| eka nAgarika ne kahA - Apake Upara atyAcAra karane ke kAraNa prajA ne ise qaida kiyA hai / ise mRtyudaMDa diyA jAyagA / ApakI prAjJA bhara kI dera hai / kArtikeya 121 use apane kRtya kA tIvra pazcAtApa huA usane kahAmahArAja ! maiM kSamA nahIM cAhatA huuN| prAyazcitta cAhatA hU~ / asahya vedanA ke rahane para bhI kArtikeya ke mu~ha para halakI ha~sI dikhAI dene lgii| ve bole - inane jo kucha kiyA, ajJAna se yA kisI ke sikhAne se kiyA / maiM inheM kSamA karatA hU~ / inheM chor3a do / saba ne bar3e prAzcarya se yaha prajJA sunii| rAjA ke Azcarya kA kucha ThikAnA na rhaa| usakA hRdaya jo abhI taka vivazatA se saba saha rahA thA, galakara pAnI ho gayA / kArtikeya ne kahA - prAyazcitta tapa hai| vaha karAyA nahIM jA sakatA, kiyA jA sakatA hai| isake bAda unakI avasthA bigar3ane lagI / anta meM lar3akhar3Ate hue zabdoM meM kahA - inheM chor3a... do... isake bAda mahAtmA ne mahAyAtrA kI / sabako prasahya duHkha huA / parantu jo duHkha rAjA ko huA vaha apratima thA / madhyAhna ke bAda mahAtmA kI smazAna yAtrA kA bar3A bhArI julUsa nikalA / sArA nagara umar3a aayaa| mahAtmA ke zarIra ke lie jo vimAna banAyA gayA thA usake agale bhAga meM jo eka AdamI thA usake dhAMsU sabase jyAdA baha rahe the| vaha rAjA thA / isa samaya nagara meM koI na bacA thA / prakAza ke bhaya se ullU kI taraha sirpha vahI paMDita ghara ke kisI a~dhere bhAga meM chipe par3e the / 'anekAnta' ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAti prApta zodha-patra hai / aneka vidvAnoM aura samAja ke pratifood vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hanA anivArya hai / hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-premiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura jainazruta kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve zIghra hI anekAnta ke grAhaka bneN| isase samUce jaina samAja meM eka zodha-patra pratiSThA aura gaurava ke sAtha cala skegaa| bhArata ke anya zodha-patroM kI tulanA meM usakA samunnata honA Avazyaka hai / vyavasthApaka pranekAnta Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIrA pahAr3a ke prAcIna jaina guphA mandira - zrI nIraja jaina - nAga vaMzIya zAsaka parama zeva the, apane adhiSThAtA sthAna taka phailA humA hai, jahAM usake dUsare sire para vAkAdeva ko mastaka para dhAraNa karake unake bhAravAhaka banane Taka kAla ke prati prasiddha caturmukha ziva aura pArvatI ke kAraNa ve "bhAra ziva" bhI kahalAe, bhArazivoM kA uttarA- mandira avasthita haiM, yahAM kA caturmukha ziva liMga, jo dhikAra unakI putrI kI saMtati hone ke kAraNa kAlAMtara meM cambukanAva ke nAma se vikhyAta hai, mUrtikalA kA apane vAkATakoM ko prApta humA, saMkSepa meM yahI bhAratIya itihAsa DhaMga kA eka hI udAharaNa hai| yahA~ ke bhI aneka anupama ke usa mahatvapUrNa kAla kI kathA hai jo kuSANa kAla aura kalAvazeSa tathA zilAlekha prayAga aura rAmavana meM suragupta kAla ke bIca kI aitihAsika lar3I ke rUpa meM jAnA kSita haiM / jAtA hai vAkATakoM ke zAsanakAla meM bhAratIya mUrtikalA meM pahilI bAra ina sthAnoM kA bhramaNa karate hue sahaja hI yaha prazna mere mana meM uThA ki jisa kAla meM bhUmarA tathA bar3e mahattvapUrNa paura katipaya vismayakArI vikAsa hue haiM, nacanA ke una adbhuta maMdiroM kA nirmANa ho rahA thA usa yuga taka mUrtikalA manuSya kI dhArmika zraddhA kA kendra usa samaya ina sthAnoM para jaina mUrtiyoM evaM maMdiroM kA hone ke atirikta mAnava-mana ke sauMdarya-bodha kI abhi nirmANa apane kramika vikAsa kI kisa sthiti meM thA ? vyakti kA eka pramukha sAdhana bhI bana cukI thii| usake merI isa jijJAsA kA sapramANa, vistRta aura saTIka samApUrva, yadyapi bauddhoM meM bhagavAna buddha kI mUrti banAne kA niSedha dhAna mujhe nacanA ke pAsa hI sIrA pahAr3a aura siddhanAtha thA, to bhI bhinna-bhinna jAtakoM kA prazraya lekara bauddha maThoM meM prApta bhI ho gayA / siddhanAtha kA jaina sthApatya eka paura vihAroM ko alaMkRta karane kA mArga dRr3ha nikAlA gayA prathak lekha kA viSaya thA jo "tIna vilakSaNa jina bimba" thaa| aisI sthiti meM zava kaise santoSa karate ? ataH unhoMne zIrSaka se anekAMta ke julAI 62 ke aGka meM jA cukA hai, ziva liMga meM ziva mukha kI prAkRti utkIrNa karane kI prathA prastuta lekha meM kevala sIrA pahAr3a para prakAza DAlanA hI kA prArambha kiyaa| satanA ke pAsa nakaTI kI khoha kA merA abhISTa hai| eka mukha ziva liMga-jo prayAga ke saMgrahAlaya meM vartamAna hai-isa kAla kA utkRSTa udAharaNa hai, usase bhI adhika nacanA ke caturmukha ziva evaM pArvatI maMdiroM ke koTara utkRSTa aura manorama ekamukha zivaliMga bhUmarA ke maMdira se lagA huvA, kamala puSpAcchAdita eka sundara sarovara hai, meM pravasthita hai| sva. zrI kAzIprasAda jAyasavAla ne bhAra jisakI dakSiNa mora vindhya kI eka sundara zAkhA pUrvakula bAbA nAma se usa maMdira kA vRhat anusaMdhAna kiyA pazcima khar3I huI hai, yahI sIrA pahAr3a hai, tAlAba ke usa thA, yaha maMdira parasamaniyAM pahAr3a para satanA se peMtIsa mIla mora sAmane se hI Upara jAne ke lie mArga hai aura kucha dUra jaMgala meM sthita hai / isake bhI adhikAMza avazeSa prayAga dUra taka sIr3hiyAM bhI banI huI haiM para car3hAI sugama nahIM hai, saMgrahAlaya meM tathA rAmavana (satanA) ke tulasI saMgrahAlaya para jAne para eka prati vizAla zilA khaMDa ke nIce prakRti meM surakSita haiN| zivamukha kI ye prAkRtiyAM itanI sundara, nirmita do guphAeM milatI haiM, una donoM guphAmoM meM jaina 'sajIva praura kalApUrNa asita huI haiM ki samUcI aura bar3I- pratimAeM virAjamAna haiM, pahilI guphA meM eka mUrti hai aura bar3I deva pratimAeM bhI unakI tulanA meM unnIsa hI pratIta dUsarI meM pATha, donoM guphAeM pahile sAmane kI ora se khulI hotI haiN| thIM para bAda meM unameM daravAjA chor3akara IMToM kI dIvAra bhUmarA kA yahI pahAr3a sIdhA nAgoda ke nacanA nAmaka uThA dI gaI hai| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sIrA pahAr3a kI dUsarI guphA kI pratimAe~ pa "vizAla padmAsana pratimA kA keza-saMyojana aura pIThikA meM dharmacakra darzanIya hai|" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saurA pahAra ke prAcIna jaina guphA mandira pahalI guphA ke pArvatI maMdira ke avazeSoM meM tathA samIpa hI upalabdha bIsa phuTa lambI aura caudaha phuTa caur3I isa uttara-mukha rAma-kathA ke zilApaTToM meM rAma-lakSmaNa ke pahinAve se guphA ke pazcimI sire para eka vizAla zilA ke tIna phuTa ina indroM ke pahinAve meM adbhuta sAmya hai, indroM ke karNacaur3e, pAMca phuTa UMce phalaka para aMtima tIrthakara bhagavAna kuNDala evaM keza-vinyAsa bhI sundara bana par3e haiM, mukuTa se mahAvIra kI ati sundara padmAsana pratimA pUrva kI ora mukha jhUlatI huI maNimAlAeM buddha sajjA ke kIti-mukha kA kie virAjamAna haiM, nIce siMhapITha meM donoM ora do bahi- smaraNa dilAtI haiN| isI prakAra Upara eka hAtha meM puSpa mukha, sundara pAyAla se gajjita siMhoM kA aMkana hai, unakI gucchaka aura dUsare meM mAlA lekara gagana vihArI vidyAdhara pUMcha kA ghumAva sundara hai, pIThikA ke bIcoM bIca aMkita yugala citrita kie gae haiM, indra kI taraha dAhinI bhora kA dharmacakra kI arcanA karate hue mUrti pratiSThApaka zrAvaka yugala bhI khaMDita hai para vAyIM bhora kI jor3I surakSita hai, sakuTumba dikhAe gae haiM, bAyIM ora puSpamAla lie aura isa yugala kA keza-vinyAsa bhI isa mUrti ko pUrva guptakAla aura karabaddha do puruSa haiM aura dAhinI ora bhAratI karatA kI nidhi ghoSita karatA hai, vidyAdhara ke zarIra para kuNDala humA eka puruSa aura.pAbharaNa alaMkRtA eka saubhAgyavatI maNimAlA, bhujabaMdha aura kaMgana yathA sthAna zobhita haiM, isa nArI aMkita hai| gagana cArI kI sahacarI isI kI pITha para mAlambita pIThikA ke Upara atyaMta manohArI, manojJa aura mano- Asana meM mugdha-mudrA aura nAnA pAbharaNa alaMkAroM se rama mudrA me, smitavadana, nAsAgradRSTi, sanmatinAtha kI sajjita aMkita kI gaI hai vidyAdharI ke hAthoM kI sthiti 30 iMca UMcI padmAsana mUrti pratiSThita hai jo sAdhAraNa darzanIya hai, jaise isa jIvana kA hI nahIM, AgAmI bhavoM mAnavAkAra se Devar3hI avagAhanA kI pratIta hotI hai, mUrti kA bhI, bhAra, usane apane jIvana dhana para nizcita hokara pUrNataH akhaMDita hai aura usa para kie hue anya pAliza ne sauMpa rakhA ho / vidyAdhara ne to mAno jinendra ke pUjana meM hI pratimA ko sajIvatA aura ananta AkarSaNa pradAna kara diyA jIvana kI sArthakatA mAna rakhI hai| hai, guptakAla ke purAtatva meM bhI itanA bar3hiyA pAliza bahuta sarIphA kama dekhane meM AtA hai| pratimA kA aMkana karane meM itanI bArIka chanI kA isa guphA meM bhI mUla nAyaka bhagavAna mahAvIra hI haiN| prayoga kiyA gayA hai ki pairoM kI aMguliyoM meM tathA pagatala para unake atirikta sAta anya pratimAeM bhI yahAM avasthita meM vibhinna rekhAeM aura hAtha kI aMguliyoM meM maMgala cinha haiM / isa guphA kI lambAI ikkIsa phuTa evaM caur3AI teraha tathA hathelI kI rekhAeM taka suspaSTa parilakSita hotI haiN| / phuTa hai| ise bhI kAlAntara meM sAmane se eka dvAra chor3akara gale kA utAra tathA hAthoM kI DhAla ati svAbhAvika IToM se banda kara diyA gayA hai| bana par3I hai, kezAvali ko challoM ke mAdhyama se suruci pUrNa dvAra ke sAmane hI guphA ke bIco bIca, sanmatinAtha kI vyavasthA meM saMyojita kiyA gayA hai, pratimA ke prAsana meM padmAsana pratimA uttara mukha virAjamAna hai| yaha zilA phalaka bhavyatA evaM nirdoSa mukha-mudrA para khelate hue vItarAgatA ke paune cAra phuTa caur3A aura pAMca phuTa UMcA hai| pIThikA spaSTa-bhAva darzaka kA mana anAyAsa moha lete haiN| meM do bahirmukha siMha aura madhya meM dharmacakra aMkita hai, jala pAsana ke samAnAntara hI cAmaradhArI saudharma aura puSpa vI paMkhuriyoM se sajjita vedikA para savAtIna phuTa UMcI aizAna indra sevA rata dikhAye gae haiM, dAhinI mora kA indra pratimA zobhita hai / isa mUrti kA keza saMyojana-vilakSaNa khaMDita hai parantu vAyIM ora kA aMkana manohara hai, kevala hai| sampUrNa kezoM ko jaise kaMghI se hI saMvArakara vyavasthita jAMgha taka kI dhotI kA bundelakhaMDa kA yaha viziSTa pahi- DhaMga se aMkita kiyA gayA hai| donoM pArzva meM cAmara dhArI nAvA gupta pUrva kI (vAkATakoM evaM bhAra zivoM kI) kalA indra vizeSa sundara mukuTa maura malakAvali se sajjita hai| meM tathA guptakAla kI kalA meM hI pAyA jAtA hai, nacanA Upara donoM mora do vidyAdhara yugala eka hAtha meM puSpa gucchaka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-kazA zrI choTelAla jaina, kalakattA prAMta kI gata tRtIya aura caturtha kiraNoM meM uparokta zIrSaka se do tela bhInIrajajI ke prakAzita hue the| lekhaka ne jainapurAtatva ke kaI nUtana nidarzanoM para acchA prakAza DAlA hai / ina lekhoM ke sambandha meM kucha aura jJAtavya bAtoM kA ullekha karanA Avazyaka hai / 1. tIna vilakSaraNa jinabimba - isa lekha meM AdinAtha kI pratimA kA vivaraNa likhate hue lekhaka ne "do siMhA~ ke bIca meM dharmacakra ke aMkama" ko buddha zilpa kI pratikRti batAI hai, yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'dharmacakra' kA aGkana donoM--jaina aura bauddha sampradAyoM meM pracalita thaa| bahi - kha do siMhoM ke bIca meM dharmacakra hote hue bhI, vahAM do siMhoM se sihAsana sUcita hotA hai aura dharmacakra ke sAtha unakA koI saMbaMdha nahIM hai| hAM, jahAM do mRgoM ke madhya meM dharmacakra kA aDuna hotA hai, vahA~ buddha ke mRganyAna (sAranAtha) meM pahile-pahala dharmacakra pravartana ko sUcita karanA vidvAna loga mAnate hai para isa prakAra do mugoM sahita / dharmacakra, jaina pratimAoM meM bhI upalabdha hai| lekhaka ne jo zrIra dUsare meM surakSita jala kA pAtra lie hue aMkita hai / vidyAdharI kA citraNa bhI pUrvogata mudrA meM AbharaNa sahita kiyA gayA hai / isa pratimA ke atirikta isa guphA me bhagavAna yAdi nAtha kI do, pArzvanAtha kI tIna tathA anya tIrthaMkaroM kI tIna, isa prakAra sAta lar3agAsana tathA padmAsana pratimAe~ aura haiM ye Der3ha phuTa se lekara paune cAra phuTa taka U~cI hai jina meM se do sirobhAga se khaMDita haiM / inameM se do tIna mUrtiyAM madhyakAlIna pratIta hotI hai jo sambhavata: ina guphA ke jIrNodvAra ke samaya anyatra kahI se uThAkara yahA~ rakha dI gaI hoMgI / jaina guphA mandiroM kI zrRMkhalA meM sIrA pahAr3a kA sthAna bahuta mahatvapUrNa hai aura yahA~ mAsa-pAsa vizeSa anusaMdhAna kI AvazyakatA hai / yaha likhA hai ki "tIrthakara pratimAoM meM isa prakAra ke kezarAzi - saMyojana ( jaTAjUTa) nizcita hI adyAvadhi anupalabdha haiN|" yaha ThIka nahIM hai| maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki AdinAtha (RSabhadeva ) kI jitanI prAcIna mUrtiyA~ bAja taka upalabdha huI haiM, ve saba jaTAjUTa sahita hai| paura unakI saMkhyA kaI sau hai jisa prakAra pArzvanAtha kI mUrti sarpakoM sahita hotI hai usI prakAra prAdinAtha kI jaTAjUTa sahita ina donoM tIrthakaroM ke jIvana kI ye vizeSa ghaTanAoM ko sUcita karatI haiM / zrAdipurANa parva 1 zloka 1 me likhA hai / 'ciraM tapasyato yasya jaTAmUni vabhustarAm / dhyAnAgnidagdhakarmendhanirmad dhUmazikhAiva // 6 // arthAt cirakAla taka tapazcaraNa karane ke kAraNa jinakI bar3hI huI jaTAe~ aisI zobhAyamAna hone lagI mAnoM zukla dhyAnarUpI agni ke dvArA jalAye hue karmarUpI IMdhana se nikalI huI ghUma kI zilA hI hai| 2. patiyAna dAI - isa maMdira ke dvAra ke donoM prora gaMgA-yamunA kA jo aGkana kiyA gayA hai, vaisA hindu maMdiroM meM hI upalabdha hotA hai, para jaina maMdiroM meM aise na virala hI upalabdha hote hai / vAstava meM nIraja jI ne eka durlabha jaina kalAkRti prastuta kI hai| gaMgA-jamunA ke pArzva meM jina do caturbhuja mUrtiyoM kA ullekha kiyA hai ve yaha na hokara dvArapAla hai aura aise dvArapAla anyatra bhI upalabdha haiM kintu inake hAthoM meM gadA, nAga aura pAza haiM para koI catuSpada prANI nahIM hai yaha bhrama huA hai| 3. bhagavAna mahAvIra jJAta putra the yA nAga putra ?jainabhAratI ke tA0 18 navambara 1962 ke varSa 10 aGka 46 meM terApaMthI vetAmbara sampradAya ke AcArya zrI tulasI ke ziSya muni zrInathamala jI kA eka noTa prakAzita huA hai jisakA sArAMza yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ikSvAkuvaMzI, kAzyapagotrI kSatriya the aura nAgavaMzI the / nAgavaMza kI utpatti ikSvAkuvaMza se huI hai| bhagavAna mahAvIra ko - Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 daNDanAyaka gaMgarAja kI vRtti meM nAya kA artha jJAta athavA nAga ( nAga vaMzI) kiyA hai itihAsa meM jJAta nAma kA koI prasiddha vaMza nahIM hai| nAgavaMza bahuta prasiddha hai| mahAbhArata ke anusAra nAgoM kI utpatti kazyapa muni kI patnI kadra se mAnI jAtI hai| mahAbhArata aura viSNupurANa meM jahAM inake vartamAna vaMza kA ullekha milatA hai, vahA~ inheM nAgavaMzI mora jahA~ inake mUla vaMza aura gotra kA ullekha hotA hai, vahA~ unheM ikSvAkuvaMzI aura kazyapa gotrI kahA gayA hai| jainadharma se nAga jAti kA sambandha bahuta purAnA hai| kaccha aura mahAkaccha ke putra nami aura vinami ko nAgarAja ne vidyAe~ dIM aura vaitADhya parvata para unake liye nagara banAye the / jaina paramparA meM nAga pUjA kA itihAsa kI lagabhaga usI samaya kA hai / kiraNa 5 aneka prasaMgoM meM nAthaputa kahA gayA hai| bauddha piTakoM meM bhI unakA ullekha 'niggaMTha nAsaputta' ke nAma se huA hai nAma aura nAva kA saMskRta rUpa 'jJAta' hotA hai| isaliye bhagavAna ko jJAta putra mAnA jAtA hai| nAya kula kA nAma hai| bhagavAna mahAvIra kA kula nAya yA nAta thA isaliye ve jJAta putra yA jJAna sutra kahalAte the / kucha prAdhunika vidvAna 'nAtha' kA saMskRta rUpa zAtU mAnate haiN| isa jJAta zabda ke AdhAra para hI ne jJAtR kA sambandha bihAra ke bhUmihAroM kI jayariyA jAti se jor3ate haiN| kiMtu pratIta hotA hai ki jJAta aura jJAtR ye donoM yathArtha nahIM haiM / bhagavAna kA kula nAga honA cAhiye / NAya-putta kI saMskRta chAyA 'nAga putra' bhI ho sakatI hai| cUrNiyAM prAkRta meM hai aura unameM gAya yA NAta hI milatA hai / kvacit jJAta bhI milatA hai| TIkAkAla meM yaha bhrama puSTa huA hai| prabhavadevasUri pahale TIkAkAra haiM, jinhoMne bhopapAtika sUtra 14 daNDanAyaka gaMgarAja bhagavAna suvrata aura ariSTa nemi gautama gotrI harivaMzI ye aura zeSa 22 tIrthakara kAzyapa gotrI ivAkuvaMzI me lekhaka - vidyAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalI zAstrI mahApracaMDa daNDanAyaka gaMgarAja una gaMga narezo kA vazaja thA, jo pUrva meM gaMgavADi 96000 pradezoM ko svataMtratA se matta hAthiyoM kI taraha zAsana karane vAle the / isakA zraddheya pitA daNDanAyaka eca nareza nRpa kAma kA prApta mitra thA / vimaNi mullUra ke prAcArya kanakanandI hI eca ke guru the / isake eca, rAja, ecija, ecigAMka evaM ecirAja Adi aneka nAma the| eca ko 'budhamitra' upAdhi bhI rhii| daNDanAyaka ecavIra ho nahIM thA, dharmAtmA bhI thA aura isane devAlayoM ko dAna bhI diyA thA / eca kI dharma patnI evaM gaMgarAja kI pUjya mAtA pocikabbe ke dvArA bhI aneka dharma - kArya saMpanna hue the / isake dvArA zravaNabelagola meM kaI jinAlaya nirmANita hue the| pociye aMta meM salekhanApUrvaka pavitra zravaNabelagola mahA kSetra meM svargAsIna huii| usakI smRti meM putra daMDa nAyaka gaMgarAja ne zaka saM0 2047 (vi0 saM0 1978 ) meM eka niSidhikA kA nirmANa karAyA thA / gaMgarAja kI samAdhi gata paJca mahAza, mahAsAmatAdhipati, mahApracaNDa daNDanAyaka, vairibhayadAyaka, gotra pavitra, budhajanamitra zrIjainadharmAmutAmbudhi pravardhanasudhAkara samyakuvaratnAkara mAhArAbhaya bhaiSajyazAstradAnavinoda bhavya janahRdayapramoda, viSNuvardhana bhUvAla hoyasalamahArAja rAjyAbhiSeka pUrNakabha, dharmahamyaddharaNa mUlastaMbha aura drohagharaTTa Adi upAdhiyAM thiiN| isane cAlukya nareza tribhuvanamalla permADideva kI vizAla senA ko jIta kara pratyadhika pratApa dikhalAyA thaa| isI prakAra talakA koMgu, giri Adi jItane evaM bhAviyama narasiMha, dAmodara aura tigaloM ko parAsta karane meM apane asIma zaurya ko vyakta kiyA thA / jisa prakAra iMdra ko vajja, balarAma ko halAyudha, viSNu ko cakra, zaktidhara ko zakti aura arjuna ko gAMDIva sahAyaka thaa| usI prakAra rAjA viSNuvardhana ko gaMgarAja sahAyaka thA / yaha jitanA parAkramI yA utanA hIM dharmAtmA Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhI thA gaMgarAja ne bhavaNabelagolasya vidhyagiri meM virAja mAna gommaTezvara ke cAroM ora parakoTA nirmANa karAyA, gaMgavADi ke sabhI jinAlayoM kA jIrNodvAra karAyA aura anekatra navIna jina maMdiroM ko bnvaayaa| yaha prAcIna kuMdakuMdAnyaya kA uddhAraka thA / isIlie gaMgarAja cAyuNDarAya se bhI zatazaH ghanya kahA gayA hai / dharma ke bala se isameM alaukika evaM atula zakti vidyamAna thI, isI se vaha apane kartavya meM saphalatA prApta karatA thA / jisa prakAra jinadharmaM prabhAvikA attimabbe ke prabhAva se godAvarI nadI kA pravAha eka dama ruka gayA thA, usI prakAra kAverI nadI kA pradamya evaM apAra pravAha jinabhakti ke kAraNa gaMgarAja ko tilamAtra bhI hAni nahIM pahu~cA skaa| kannegala meM cAlukyoM ko jItakara gaMgarAna jaba lauTA taba viSNuvardhana ne isakI vijaya se saMtuSTa hokara koI vara mAMgane ke lie ise vivaza kiyaa| isane rAjA se 'parama' nAmaka grAma ko mAMgakara use apanI pUjyA mAtA evaM dharmapatnI ke dvArA nirmANa karAye gaye jina mandira ko saharSa dAna kiyA / isI prakAra 'goviMdavADi' nAmaka grAma ko prAptakara gommaTezvara ko samarpita kiyaa| gaMgarAja zubhacaMdra siddhAMtadeva' kA ziSya thA / * dhamekAnta varSa 15 patnI sabhI jinadharma ke bar3e bhakta rhe| gaMgarAja kA lar3akA daNDanAyaka boppadeva bhI pitA kI hI taraha vIra tathA dharmiSTha thaa| gaMgarAja ke sambandha meM Upara kahI gaI sabhI bAteM anyAnya prAmANika prAcIna zilAlekhoM ke prAdhAra para hI likhI gaI hai| gaMgarAja kI dharmapatnI lakSmImati bhI bar3I dharmaniSThA rhii| isane vaNabelagola meM apane anyAnya bandhuoM ke svargabAsa ke smRtirUpa meM katipaya zilAlekhoM ko khudavAyA hai| zubhacaMdradeva kI ziSyA yaha lakSmImati viduSI, patiparA yaNA, rUpavatI, vinayazIlA, vineyajana bhaktA, caturA, jina bhaktA, saubhAgyavatI svanAmadhanyA, sAkSAt lakSmI evaM dAna sUrA thii| isane zravaNabelagola meM 'eNDa kaTTe basti' ke nAma se eka bhavya jinAlaya nirmANa karAyA hai / zravaNabelagolastha 'kasale basti ko gaMgarAja ne apanI pUjyA mAtA pocikabbe ke vAste nirmANa karAyA thaa| yahAM ke 'zAsana basti' ke nAma se prasiddha, jinAlaya ko bhI isI ne banavAyA thaa| jinanAmapura ko bhI isI ne basAyA / daNDanAyaka gaMgarAja se zravaNabelagola meM guru zubhacaMdra meghacaMdra vidya, mAtA pocikabbe evaM patnI lakSmImati ke nAma se kaI sundara smAraka banavAe gaye haiN| isI kI taraha bar3e bhAI, bhAI kI patnI, mAmA, mAmA kA lar3akA, usakI daNDanAyaka gaMgarAja hoysala senA kI sevA meM hI apanI dhAyu ko bitAne vAlA vayovRddha senAnAyaka thaa| isakA pitA daNDanAyaka eca bhI pUrvokta prakAra, rAjA nRpa kAma kA prAptamitra thaa| usI samaya se gaMgarAja rAjamahala, saciva varga aura parivAra sabakA paricita banakara kArya sAhasa evaM dharmaniSThA Adi se sabake vizvAsa tathA prIti kA pAtra bana gayA thA / viSNuvardhana ke liye to gaMgarAja pitRvat gaurava kA evaM aprajavat prIti kA pAtra bana gayA thaa| rAjA viSNuvardhana kA vizvAsa thA ki senAnAyaka gaMgarAja apanA sudRr3ha vajra kavaca hai / isIlie gagarAja ko rAjA evaM sacitroM ke sAtha niHsandeha aura nirbhaya bolane kA adhikAra thaa| gaMgarAja ko vizvAsa thA ki vizvAsa drohI tathA dharmaghAtaka ke lie puNya kA bala nahIM hai / apane pUrvajoM kI rAjadhAnI meM phaharAte hue voloM ke dhvaja ko dekhakara mAtRbhUmi kA bhakta aura abhimAnI gaMgarAja kA hRdaya duHkhI hokara gaMgavADi ke bhayaMkara yuddha ke lie taiyAra huA / gaMganareza apane zAsanakAla meM jainadharma ke anuyAyI hI nahIM the, usa dharma ke protsAhaka bhI rhe| unake zAsanakAla meM gaMgavADi jainadharma kI mAtRbhami rahA / zravaNabelagola meM vizva ko Azcarya meM DAlane vAlI bAhubali mUrti kA nirmANa gaMgarAjA rAjamahala ke senAnAyaka vIramArtaNDa cAmuNDarAya ne karAyA thaa| usa mUrti kI pratiSThA ke uparAnta zravaNabelagola kI mahattA bahuta bar3ha gaI zravaNabelagola hanasoge, kalesavAdi Adi kucha sthAna nahIM haiM, gaMgoM ke zAsanakAla meM pratyeka grAma jina maMdiroM se suzobhita ho, gaMgavAdi jinavAdi bana gayA thaa| durbhAgyavaza gaMganareza cola narezoM se parAjita hue maura jaba gaMga sihAsana ulaTa gayA taba unhIM ke dvArA unnati ko prApta jainadharma ne bhI apanI pratiSThA ko eka dama kho diyaa| vahAM para zaiva-vaiSNava dharma prabala ho gayA aura kramazaH jaina maMdira naSTa hone lage / jaina maMdiroM kI saMpatti ko Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 baDanAyaka gaMgarAja 227 cola senAnAyaka upayoga karane lge| vaMza kI apekSA apane kisI bhI prakAra bAdhaka nahIM bana sakatI hai, isa uttama pATha dharma kI hAni ko gaMgarAja kA mana na saha sakA, mAcaMdArka ko anAyAsa sIkha sakate haiM / yadyapi jainadharma mahiMsAvAdI sthAyI rahane vAle devAlaya jinAlayoM kI hAni ko dekhakara hai| phira bhI usane apane kSAtra-dharma ko kabhI vismaraNa parama mAstika gaMgarAja ko asIma du.kha honA svAbhAvika nahIM kiyA / gRhasthoM kI bAta jAne dIjiye / sarvasaMga parihI hai / saboM meM dharmabuddhi paMdA kara paramAnanda evaM zAMti tyAgI muniyoM ne bhI rAjya sthApanA meM saharSa bhAga liyA ko dene vAlI devamUrtiyoM ko tor3akara apane aMdha dharmaprema hai| hoyasala rAjya ko sthApita karane vAle sudatta muni ko prakaTa karane vAle dharmAndhoM ko pUrNata. nAza karane kA aura gaMgarAjya ko sthApita karane vAle siMhanandI ye donoM mana gaMgarAja meM paidA honA alaukika nahIM hai| gaMgavADi muni the / rASTrakUTa nareza nRpatuMga athavA amoghavarSa ke ko jIta kara vahAM para coloM ke atyAcAra se jIrNa jinA- zraddheya guru AcArya jinasena the| tAtparya yaha hai ki karNATaka layoM kA uddhAra kara phira gaMgavADi kI kIrti ko phailAne ke zAsakoM ke prAsthAnoM meM jaina sAdhuoM kA vizeSa Adara kI zapatha gaMgarAja ne lI vaha yathArtha thii| isa zapatha ne hI thaa| karNATaka ke zAsakoM ko sadA jaina sAdhunoM kI madada gaMgarAja ko coloM para AkramaNa karane ke lie protsAhita rahane se unhoMne dharma ko na bhUla kara usI kI nIMva para kiyaa| yaha jainadharma ke parama bhakta pUNisamayya, mariyaNNa, rAjya sthApita kara dharma se rAjya kiyaa| jainazAsakoM ke bharata Adi senAnAyakoM ko bhI sammata huaa| daNDanAyaka dvArA jainetara dharmoM ko kisI prakAra kI hAni pahu~cAne kA bharata gaNDavimukta siddhAMtadeva kA ziSya thaa| daNDanAyaka udAharaNa itihAsa meM hameM kahIM bhI nahIM milatA hai / jainemariyaNNa bharata kA bar3A bhAI thaa| bharata ne aneka dharma- tara zAsakoM ke dvArA jainadharma ko hAni pahu~cAne ke udAkAryoM ko kiyA thaa| isane gaMgavADi meM do jina mandiroM haraNa hameM eka-do nahIM, aneka milate haiN| khaira, yaha viSakA jIrNoddhAra karAyA aura 80 navIna mandiroM ko yAMtara hai / vastutaH samrATa caMdragupta, khAravela, kumArapAla, bnvaayaa| mAsiha, nRpatuMga, vastupAla, tejapAla, Adi jaina zAsakoM ne saMgharSamaya bhayaMkara yuddho meM vikramapUrvaka bhAga lekara prastu, gaMgarAja kI talakADa kI vijaya prAcaMdrArka hamAre bhAratavarSa ke gaurava ko bar3hAyA hai| jaina zAsakoM ke amara rhegii| gaMgarAja ne dharma-sevA evaM deza-sevA donoM zAsanakAla meM bhAratavarSa parAdhIna nahIM huA thaa| isalie ko ekaniSThA se karake rASTra ke sAmane apanA prAdarza upa- bauddha evaM jainoM kI ahiMsA se bhAratavarSa parAdhIna huA, yaha sthita kiyA hai| isase vaha, dharmabhakti, dezabhakti meM kahanA sarvathA nirAdhAra hai| "mithyAtva ke udaya se prANiyoM ko yahAM taka dRSTibhrama humA karatA hai ki ve apanI parAjaya ko jaya samajhate haiN| ve kavAyoM ko jItane kA prayatna karate haiM, kintu khuba kavAyoM se jIte jAte hai aura phira bhI samajhate haiM ki hama kavAyoM ko jIta rahe haiN|" sahAyatA vIra sevA mandira ke saMyukta maMtrI bAbU premacandajI ke suputra bA0 harizcandrajI kA vivAha saMskAra suzrI saMtoSa kumArI ke sAtha sAnanda sampanna emaa| vivAhopalakSa meM nikAle ebAna meM se 31) rupayA anekAnta kI sahAyatA prApta hamA, isake liye ve dhanyavAda ke pAtra haiN| -vyavasthApaka anekAnta Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'carcarI' kA prAcInatama ullekha zrI DA0 dazaratha zarmA agasta 1962 ke 'anekAnta' meM DA. harIza ne 'sama- madanikA-duvadIkhaMDa kkhu edN| (prathamAGkaH) / inameM rAicca-kahAM ke kucha avataraNoM ko dekara, unheM carcarI ke pahale avataraNa se spaSTa hai ki carcarI ke sAtha mRdumRdaGga kI prAcInatama ullekha mAnate hue, carcarI ke svarUpa ko sama- dhvani bhI rahatI hai| dUsare avataraNa meM svacchanda mardala jhAne kA prayatna kiyA hai| prayatna prazasya hai| kintu ye (mRdaGga-vizeSa) kI dhvanise uddAma carcarI ke zabdase rathyAoM avataraNa 'carcarI' ke prAcInatama ullekha nahIM haiN| zrI ke mukharita hone kA varNana hai / tIsare avataraNa meM nRtya ke haribhadrakA samaya supuSTa pramANoM ke AdhAra para lagabhaga sAtha 'dvipadIkhaNDa' ke gAyana ko vidUpaka 'carcarI' samajha san 700 se 770 I. taka rakhA jA sakatA hai| 'samarA- baiThatA hai| isameM gAne vAlI kevala do ceTiyAM haiM, koI iccakahA' kI racanA zAyada zrI haribhadra ne san 740 yA bar3I TolI nhiiN| 750 ke mAsapAsa kI ho / isase lagabhaga eka sau varSa pUrva kuvalayamAlA meM varNita 'carcarI' para hama anyatra likha kAnyakubjAdhIzvara zrI harSa kI ratnAvalI nATikA likhI cuke haiN| amarakoza meM carcarI zabda vidyamAna hai| karpUrajA cukI thii| usake kucha avataraNa hama nIce de rahe haiN| maJjarI meM carcarI kA khUba vizada varNana hai| samarAicca inase carcarI kA vAstavika rUpa aura spaSTa ho skegaa| kahA ke do avataraNoM kA DA. harIza ne nirdeza kiyA hI avataraNa hai| kintu 'unake hindI anuvAda se hama sarvathA sahamata nahIM (ka) yaugandharAyaNa:-'aye madhuramabhihanyamAna-madu- haiN| 'samAsannacAriNI' kA artha "pAsa meM baiThI huI bhAga mRdaGgA'nugatasaGgItamadhuraH puraH porANAmuccarati 'carcarI' letI huI" na karake "pAsa se nikalatI huI" karanA caahie| dhvaniH / (prathamAGka) yahI artha "amhANa caccarIe samAsannaM parivvayai" se spaSTa (ba) vidUSaka:-pekkha pekkha dAva mahumattakAmiNI hai| isame bhI DA. harIza kA artha 'carcarI gAyaka TolI jaSAsa aMgoha-gahida-siMgakajalappahAsNaccanta-NAbharajaNa hamArI TolI ke pAsa baiThakara phiratI haiN| ThIka pratIta nahIM jaNidakodahalassa samantado succhanda-maddalodAma-caccarI hotA hai| zAyada harIza jI ne samAsanna ko samAsInaM meM saha-muhara-ratthAmuha-sohiNo paiNNapaDavAsa-puMja-piMjarida parivartita kara liyA hai| dUsare avataraNa meM 'nagarakI carcadahamuhassa sassirIpradaM mapraNa-mahUssavassa / (prathamAGka) riyAM pravartI ke sthAna meM 'nagara meM carcariyAM pravRtta huI' kara diyA jAe to zAyada ThIka ho / kathA ke anya do ava(ga) (tataH pravizatomadanalIlA nATayantyo dvipadI taraNoM meM carcarI ke tUryoM kA nirdeza hai jisase spaSTa hai ki khaNaM gAyantyo ceTyau / )...... carcarI sadA mardalamRdaGga Adi ke zabda se anugata rhtii| vidUSaka-bho vapassa! ahaM vi edANaM bajmapariprarANaM jaina granthoM meM carcarI ke aneka anya ullekha bhI haiN| majha Naccanto gAmanto maaNamahUssavaM sammANaissaM / rAjA-(sasmitam) evaM kriyatAm / vidUSaka-jaM bhavaM maannvedi| (ityutthAya ceTyomadhye nRtyan) bhodi mamaNie / bhodi cUdaladie, edaM 'caccari' meM sikkhaavehi| ubhe-(vihasya) hadAsa Na hodi esA cncrii| 1. dekhiye 'marubhAratI', 8.1, pR. 3-4; marubhAratI, vidUSaka-tA kiM makhu evaM ? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "rasika ananya mAla" meM eka sarAvagI jainI kA vivaraNa zrI pragaracanda nAhaTA jaina itihAsa kI sAmagrI bahuta hI bikharI huI hai ke atyAcAra evaM apane svArthavaza kucha jainI anya dharmAvausako ekatrita karake prakAzita karane kA prayatna idhara bahuta lambI bhI banate rahe haiN| jisa prakAra prosavAla jAti yA hI kama ho pA rahA hai| aba se 30-40 varSa pUrva zve. jaina vaMza mUlataH jainI hI thA para kaI mosavAla jo rAjAmoM ke zilAlekhoM, prazastiyoM aura aitihAsika rAsa, tIrtha yAtrA adhika samparka meM rahe, ve rAjamAnya-vaiSNava bhAdi dharmaprAdi se granthoM kA prakAzana jisa rUpa meM huA thA, usase sampradAyoM ke anuyAyI bana gye| phalataH jodhapura mAdi meM ina 10-12 varSoM meM jaina aitihAsika sAdhanoM ke saMgraha evaM saikar3oM aise posavAla kuTamba haiM jo aba vaiSNava dharmAnuyAyI prakAzana kA prayatna pUrvApekSA kama hI humA hai| digambara haiN| isI taraha anya jAtiyoM meM bhI khojane para mileNge| sampradAya ke sAhitya aura itihAsa ke sAdhana idhara phira vartamAna meM bhI patroM meM kabhI-kabhI aise samAcAra par3hane ko bhI kucha ThIka rUpa meM prakAzita ho rahe hai, para aise prakA- milate haiM ki samAja se bahiSkRta hone athavA ucita sthAna zanoM kI vikrI adhika nahI ho pAtI isalie kAma Age yA sahAyatA na milane ke kAraNa amuka vyakti yA amuka nahI bddh'taa| yadyapi DAkTareTa ke lie zodha-prabandha likhe kuTumba anya dharmAvalambI ho gayA hai bIca meM do-cAra bAra jAne kA prayatna idhara kAphI tejI para hai para aitihAsika to aise bhI samAcAra chape the ki koI jainI musalamAna ho sAdhana jahAM taka aprakAzita avasthA meM raheMge, zodha-prabandhoM gayA hai| eka janmajAta ahiMsaka kA isa prakAra hiMsaka meM utanI hI kamI rahegI, ve Thosa nahIM ho paayeNge| samAja meM calA jAnA, avazya hI ullekhanIya ghaTanA hai| jaina granthoM ke atirikta jainetara granthoM meM bhI kabhI- jainetara sampradAyoM ke granthoM ko par3hane se aisI kaI kabhI kucha aise mahatva ke ullekha mila jAte haiM yadyapi aneka ghaTanAoM kA ullekha milatA hai ki amuka vyakti pahale bAra virodhI dRSTi ke kAraNa una granthoM meM tathyoM ko tor3a- jaina thA phira usa sampradAya ke dharmAcArya ke samparka meM maror3a diyA jAtA hai phira bhI kucha naI jAnakArI milane pAkara jainadharma chor3akara unakA anuyAyI bana gayA / vallabha ke kAraNa unakA bhI apanA mahatva hai| sampradAya ke 84 yA 252 vaiSNavana kI vArtA graMtha meM aisA ullekha dekhane meM mAyA thA para abhI use DhUr3hane meM jaina granthoM ke anusAra samaya-samaya para jainAcAryoM ke samaya lagegA, isalie phira use kabhI prakAzita kiyA upadeza se hajAro-lAkhoM janetara vyakti jainI bne| jaina jaayegaa| isa lekha meM to "rasika ananya mAla" ke eka aise jAtiyoM ke itihAsa ko dekhane para prApako yahI pratIta prasaMga kA vivaraNa prakAzita kiyA jA rahA haihogA ki usa jAti kI sthApanA se pUrva unake pUrvaja anya / dharmAvalambI the aura kaI jainAcAryo ne amuka samaya meM itane gauDIya yA caitanya sampradAyake kavi bhagavat mudita racita hajAra yA lAkha jainI banAye-unako mAMsAhAra, pazu bali "rasika ananya mAla" grantha rAdhA vallabha sampradAya ke 36 Adi hiMsaka pravRttiyoM se virata karake ahiMsA dharma kA bhaktajanoM ke paricayI ke rUpa meM hai| isa grantha kA prakAzana anuyAyI banAyA / para aime ullekha prAyaH nahIM milate ki gata vasanta paMcamI ko veNu prakAzana, vRndAvana meM huA hai| amuka samaya meM amuka kAraNa se amuka jainI ne jainadharma gata 20 agasta ko merA lazkara (gvAliyara) jAnA huA chor3akara anya dharma, sampradAya ko apanAyA / yadyapi yaha to to isa grantha ke sampAdaka zrI lalitAprasAda purohita ne nizcita hI hai ki saMkhyA meM cAhe kama hI hoM, para aisI mujhe isakI eka prati bheMTa kii| isameM prathama paricayI naraghaTanA bhI huI avazya hai ki rAjakIya kAraNoM se yA samAja vAhana jI kI hai / naravAhana, bhogAMva nivAsI luTe thaa| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 varSa 15 bar3e-bar3e rAjA bhI usase bhayabhIta the, usakA bar3A mAtaMka prAyo eka bar3o vyApArI, lAdai nAva sauja bahubhArI / thaa| para saMyogavaza vRndAvana Ane para rAdhA vallabha sampra- dehi jagAta na sabasoM parai, tupaka jamUrana sauM bahu larai // dAya ke hita harivaMza kA darzana use ho gayA aura unase yehU mAgana lage jagAta, vaha mada andha suneM kyoM bAta / bAtacIta karane para vaha unakA anuyAyI ho gyaa| apane hau sarAvagI dharma virodhI, hari bhaktanisoM laryo kirodhii|| rAste kI lUTa-pATa karane kA kAma unake upadeza se baMda tupaka sAtasai vAke saMga, duI disi lAge larana abhaMga / kara diyA / isake bAda eka prasaMga meM yaha batalAyA gayA hai tIna lAkha mudrA ko vitani, lAye lUTi nivedyau bhRttani / / ki eka bar3A sarAvagI vyApArI bahuta sA sAmAna lekara vAko bAMdhi gAMva meM lAye, tupaka hathayAra sabai gharavAye / usake gAMva se nikalA aura usane naravAhana se jagAta koThe madhi sauMja saba rakhAI, gara tauka paga berI nAI / / mAMgane para nahIM dii| yahI nahIM usake pAsa bhI astra-zastra itanauI dhana avara magAvai, taba yaha hyAM teM chUTani pAvai / the, isalie usane lar3AI bhI kI para anta meM naravAhana ne vAkoM baMdhe bahuta dina bIte, dhana na magAva mArauM jIte // usakA saba sAmAna jabta kara liyA aura use baMdhana meM baiThi sabhA meM yaha ThaharAI, so ghara kI cerI muni paaii| DAla diyaa| naravAhana ne usase aura bhI dhana apane ghara se sughara taruNa sundara vaha sAha, dekhana kauM ceriya umAha / / maMgAne ke lie dabAva DAlA aura nahIM maMgAne para use mArane dAsI ke jiya dayA juAI, sunI ju tyoM hI tAhi sunaaii| kA bhI vicAra kiyA / dAsI ne dayA karake usa sarAvagI kAlhi tohi mAreMge rAva, jIvana ko nahiM kou upAva / / vyApArI ko jIne kA upAya batAyA ki zrI rAdhAvallabha tuhIM bacAi jyAi jiya merau, janma janma guna mAnauM terau / harivaMza kA smaraNa karo, naravAhana unakA bhakta hai isa- eka maMtra hoM tohi batAU~, tAta nerau prANa bacAU~ / / lie vaha apanA dharma bhAI samajhakara tumheM chor3a degaa| apunau darva pheri saba pahai, Adara sauM apane ghara jaihai| usane marane ke bhaya se vaisA hI kiyA taba naravAna ne kahA mAla tilaka dhari kaMThI mAlA, mo pai muni lai nAuM rasAlA // ki maiMne tumheM jainI jAna kara lUTA thA para tuma mere guru kA (zrI) rAdhAvallabha zrI harivaza', sumirata kaTai pApa jama phaMsa / nAma le rahe ho to mere guru bhAI ho gae, isalie tumheM jo pichalI rAti pukAri pukAri, kahiyau aisI bhAMti sudhAri / / kaSTa diyA hai usake lie kSamA karanA / itanA hI nahIM naravA- itanI sunata Apu cali pAve, berI kATi tohi batarAva / hana ne use vastrAbhUSaNa diye aura usakA saba sAmAna vApasa taba kahiyo maiM unako sevaka, bhava tariva koM beI khevaka / / dekara use gAMva pahu~cA diyaa| rAdhAvallabha zrI harivaMza ke yaha sikhAi rAvara meM pAI, lAgI Tahala na kAha janAI / nAmoccAraNa ke kAraNa apanI jAna bacI, isalie unakA bhaI pratIti bAta mana mAnI, pichalI raini vahI dhuni tthaanii| upakAra mAnakara vaha vyApArI vRndAvana jAkara unakA bhakta dhuni suni uThi naravAhana pAyau, guru bhAI lakhi pada lpttaayo| ho gayA / vyApArI kA nAma nahIM diyA hai para use "sarA- mahAdIna ha vacana sunAye, bAra bAra aparAdha chimAye // vagI" aura "jainI" batalAyA gayA hai isalie vaha diga- jainI jAni lUTi hama lInhI, yaha guru bheda na kinahU~ ciinhiiN| mbara jainI hI hogaa| digambara sAhitya meM isakA kucha bhI gurU ko nAma leta maiM jAnI, dAsI nai taba rIti bakhAnI / / vivaraNa mila sake to khoja kI jAnI caahie| meTau cUka ju mote bhaI, kachu icchA prabhu yoM hI tthii| naravAhana paricayI meM ukta prasaMga ke jo padya haiM unheM bhora hota snAna karAya, ujjvala paTa bhUSaNa pahirAye // yahAM uddhRta kiyA jA rahA hai sigarI darva pheri kara diyau, ratI na mana meM lAlaca kiyo| "naravAhana bhaigAMU nivAsI, vAra pAra meM eka mvaasii| zrI gurU ko vizvAsa suhAyau, sevA kari caraNani sira nAyI jAkI AjJA kou na TAra, jo TArai tihiM car3hi kari maarai|| kari daNDavata bidA jaba kIne, pahu~cAvana sevaka bahu dIne / basa kari liyau sakala vraja deza, tAsauM DarapaiM bar3e nresh| dekhi sAha ke bhakti jumAI, siSya hauna kau mati lalacAI / / pAtazAha ke vacanani TAra, mana Avai to dagarau mAra // jinako chalasauM nAma ucAracau, tAna tana dhana prANa ubAracau / aba to unako darazana karauM, sarvasu unake mAge dharauM / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prAcIna paTa-abhilekha paM. gopIlAla 'pramara' ema0 e0 paricaya tIrthakara kI mAtA kA svapna-darzana, pati se unakA sAgara jile kI baNDA tahasIla meM eka 'par3avAra' nAmaka phala pUchanA, solaha svapna, tIrthakara kA janmAbhiSeka, rAja grAma hai| yahA~ ke eka jaina bandhu ke pAsa eka 17'x' darabAra, dIkSA ke lie pAlakI meM vana ko jAnA, vana meM kA paTa-abhilekha prApta huA hai| abhilekha ke akSara dIkSA grahaNa karanA, kevalajJAna, samavazaraNa, siddhazilA, to sundara haiM hI, jisa kapar3e para vaha likhA gayA hai vaha paJca anuttara vimAna, nava anudizavimAna, solaha svagoM kapar3A bhI acchI kisma kA hai| ke pATha paTala, caubIsa tIrthakara aura jaina muni dvArA upaisa paTa para sundara evaM raMgIna citrakArI hai| citra- deza dAna / kArI ke nIce saMskRta bhASA meM lekha hai| paTa kI lambAI abhilekha kA viSaya caur3AI se hI lekha ke vistRta hone kA anumAna lagAyA jA abhilekha 26 paMktiyo meM haiN| prati paMkti meM 45 se sakatA haiN| 48 taka akSara hai| anuSTupa, upajAti, zArdUlavikrIr3ita citroM kA viSaya Adi 25 zloka aura aThArahaveM tathA cauvIsaveM zloka ke citra bahuta sundara bana par3e haiN| unakI saMkhyA lagabhaga bAda kucha gadyAMza haiN| cauvIsaveM zloka kA uttarArdha jIrNa 15 hai| zailI praur3ha na hokara bhI yugAnukala pratIta hotI (aspaSTa) ho gayA hai| tatIya zloka prasiddha maGgalASTaka hai / sampUrNa citro kA viSaya tIrthakara bhagavAna ke paJca- se uddhRta kiyA gayA hai| kalyANakoM se sambandhita haiN| citroM ke viSayoM ko hama prArambha ke gyAraha zlokoM meM maMgalAcaraNa aura phira mukhyataH ye nAma de sakate haiM tIna zlokoM meM, apane dhana kA puNyakArya meM sadupayoga karane yo kahi vanika vRndAvana pAyau, pasari daMDavata kari sira nAyau vAle gRhasthoM kI prazaMmA hai| pandraha se aThArahave zloka apanI sakala pivasthA kahI, tAteM prAi zaraNa meM gahI // tathA usake bAda ke gadyAMza meM chullaka sumatidAsa kA baMzA. sarata jigamo tastarI yA samadhana nahI bhyaa| nukrama se paricaya hai jinake upadeza se zAntiyajJa kiyA sATha bAsanI muharana bharI, lai hita jU ke Age dhrii|| gyaa| gumani kahI dhana tumahI rAkhau, hari-harijana bhaji ke rasa caakhau| unnIsaveM zloka me likhA hai ki una chullaka mahArAja zraddhAlakhi kai nAma sunAyau, rIti dharma saba kahi smujhaayo|| ke upadeza me 'vRSabhUmi maMjJa pure' arthAt dharmAvani nagara meM vaha dhana hAthana hu~ nahi chiyau, yoM kahi vanika vidA kara diyo| jinhone zAMtikrama nAmaka vidhAna kagayA ve sukhI rheN| jana-patroM meM bhI aitihAmika lekha bahuta hI kama prakA- bImaveM aura ikkIsaveM zlokoM meM zAntiyajJa ke prArambha kI zita hote hai / kucha varSa pahale aisI kaI patrikAeM prakAzita tithi bhAdrapadakRSNA tRtIyA zukravAra vi0 saM0 1716 dI huI thIM jinameM jaina-mAhitya evaM itihAsa sambandhI naI huI hai| bAImaveM se cauvIsa taka zlokoM meM likhA hai ki jAnakArI prakAzita hotI rahatI thii| jaina-siddhAnta bhAskara zUdravarNI sulatAna rAjA ke rAjya meM 'dharmAvani', ghAmonI anekAnta, janayuga, jaina sAhitya-saMzodhaka, jaina satya- meM candraprabhajina mandira meM mahAn zAntiyana kiyA jA rahA prakAza, jana hitaiSI Adi se sabhI patra aba banda ho gae hai| isake pazcAt eka lambA gadya hai jisameM zAntiyajJa ke haiM, ataH anekAnta aura jaina-siddhAnta bhAskara ko to zIghra yajamAnoM kA vaMzAnukrama se paricaya hai| yaha paricaya saMkSepa hI cAlU karane kA prayatna karanA caahie| meM diyA jAtA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 anekAnta vaizya varNa golApUrva jAti ke sanakuTA gotra meM saMghapati (saMghavaI, saMpaI, siMghaI) prAsakaraNa the| unakI patnI kA nAma mohanade thA / unake do putra huye| bar3e putra kA nAma saMghapati ratanAI aura usakI patnI kA nAma sAhibA thaa| unake pA~ca putra huye, narottama, maMDana, rAghava, bhAgIrava bhaura nandI ghAsakaraNa ke dvitIya putra saMghapati hIrAmaNi the / unakI do striyAM thIM, kamalA aura vasantI / unake balabhadra nAma kA putra thaa| gadya ke anta meM ina sabhI yajamAnoM ko bhAzIrvAda diyA gayA hai / antima zloka meM jinendradeva kI pUjAdi kA mahattva batalAyA gayA hai / 14 vizeSatA kA dyotaka hai| zlokoM kI bhASA bhAvapUrNa evaM praur3ha hai| isa abhilekha ke racanAkAra kauna haiM yaha jJAta nahIM hotA bahuta kucha sambhava hai ki svayaM illaka sumatidAsa ne hI use racA ho / / lekhaka ke hastAkSara Adi jaisI koI cIja bhI isa abhilekha meM nahIM hai| nivedana isa paTa ke citra bar3e hI AkarSaka evaM preraka haiM / vividha raMgoM kA prayoga avazya hI citrakAra ke cunAva kI isa abhilekha kA sampUrNa pATha vahAM diyA jA rahA hai| vidvadvagaM se sAdara nivedana hai ki ve isa para se anya tathyoM kI bhI khoja kareM aura yadi anucita na mAneM to mujhe bhI sUcita karane kI kRpA kreN| vibhinna sthAnoM para likhe hue isa abhilekha vAle yajamAnoM ke vaMzajoM se bhI nivedana hai ki ve apane isa gauravapUrNa itihAsa kI vizeSa khoja kreN| aura Aja taka kA apanA samUcA itihAsa taiyAra kareM / mUla pATha mahatva isa para abhilekha kA kaI dRSTiyoM se bar3A mahatva hai / dhArmika, sAmAjika, aitihAsika aura kalA evaM sAhitya kI dRSTi se isa abhilekha kA vistRta adhyayana kiyA jA katA hai| abhilekha kA 'zAntikrama nAmaka vidhAna' kaunasA vidhAna thA, usakA samIkaraNa aura anveSaNa vidvarga kA kArya hai| // zrIM namo jinAya // vi0 saM0 17.6 meM dhAmonI para kisa sulatAna kA zAsana thA aura phira yaha nagara kyoM aura kaise bhAjajaisA ajar3a ho gayA, yaha saba itihAsavettAoM ke vizeSa adhyayana kI vastu hai| vartamAna meM isa nagara ke avazeSa sAgara zahara se lagabhaga 40 mIla para prApta hote haiM / pravazeSoM se isake atIta vaibhava kA spaSTa bodha hotA hai| zAntiyajJa ke yajamAnoM ke vaMzaja bhAja bahuta bar3I saMkhyA meM par3avAra grAma tathA sAgara zahara meM vidyamAna haiN| kucha loga kucha anya sthAnoM para bhI jA base haiN| sAgara meM rahane vAle ye loga par3havAra se hI sabhI ke 20-25 varSoM meM Aye haiN| par3avAra meM ina logoM kA bar3A vaibhava rahA hai| vahAM inakA manavAyA jaina mandira darzanIya hai| vahAM lagabhaga 65 varSa mAnandadazrI rabhinanditezaH satAM samarthaH sumatiH sukhAndhiH svasti zrI jinamAnamya paMcakalyANa nAyakam / likhAmi TippikAM ramyAM sarvakalyANasiddhaye // 1 // arhanto maGgalaM santu tava siddhAzca maGgalam / maGgalaM sAdhavaH sarve maGgalaM jinazAsanam // 2 // nAbheyAdijinAH prazastavadanAH khyAtAzcatuvizatiH / zrImanto bharatezvaraprabhRtayo ye cakriNo dvAdaza // ye viSNu prativiSNulAGgaladharAH saptAdhikA viMzatim / vailokyAbhayadAstriSaSTipuruSAH kurvantu te maGgalam ||3|| sapreritAM darzana karNadhAre yaMnnAmanAvaM pariramya bhavyAH / bhavAmbudhiduHkhajalaM taranti sa trAyatAM vo vRSabhojinendraH ||4|| jino'jitoyAjjita duHkharANi bhaMgyAn sukhI saMbhavanAtha IDyaH // // 5 // pUrva inhoMne gajaratha bhI calavAye the| bhAja bhI isa vaMza meM bahuta se ucca koTi ke tyAgI vidvAn zrImAn vidya mAna haiN| padmaprabhaH padmadalAbhanetraH zubhAya bhUyAcca supArzvadevaH / candraprabhazcandrasamAnakAntiH satAM subuddhiH suvidhiH prabuddhaH // 6 // zrI zItalezo'vatu bhavyasaMdhaM zreyojinazcAkSayasaukhyarAziH / zrIvAsupUjyaH puruhUtapUjyo malApahArI vimalezvarazca ||7 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka prAcIna paTa abhilekha anantanAtho'ntavihInakIti rdhamAmbudhirdharmajinojitAkSaH / raka zrI6 lalitakItidevAstacchiSya challakavratadhara brahmazrI zivAyazAntIzvaranAmadheyaHkunthurbudhAnAmanagho'stu pUjyaH // 8 // sumatadAsaH // vibhuH satAM syAdaranAthadevo malliH sukhApatya jitmohmllH| tasyopadeza (zAda ?) vRSabhUmisaMjJe pure'bhavatyatra (puNya?) vratAGkitadhImunisuvratezo namitAneka vineyavargaH // 6 // mahaH smiiddyH| zrI neminAtho yaduvaMzabhUSaH pArzvaprabho dezitamuktipAvaH / zAntikramo 'nAma' vidhAnasAraM kurvanti te syuH sukhino vIrezvaro'vyAjjinavardhamAnaH sNsaarkRcchraadvrbhvyvRndm||10|| nitAntam // 19 // doSASTAdazavajitA atizayariddhAH parA saMzraya indutattvenduSaDvarga likhite sumanohare / raSTaprotasahasralakSaNadharAH satprAtihAryAnvitAH / / saMvatsare vikramarkAt gate mAsi subhAdrake // 20 // dRSTijJAnasuvIryasaulyasuguNarantAtigai bandhurA / kRSNapakSa tRtIyAyAM tithau shriishukrvaasre| bhUtAnAgatavartamAnaviSayA vaH pAntu tIrthaGkarAH // 11 // zAntikarma satAM zAntipradamArabhyate zubham // 21 // kAle duHSamasaMjJake jinapate dharma gate kSINatAm / antyavarNasamudbhUtaH sulitAnasubhUmipaH / ye kurvanti sudharmasAdhanaratA gehasthitAH sAmpratam / / tasmin rAjani sadrAjye prajAkSemakare zubhe // 22 // dharmazrIjinabhApitaM zubhataraM kSetreSu coptaM yaka puNyAM dharmAvanau zumbhaccandraprabhajinAlaye / dravyaM kaSTazatarUpAjitamato dhanyAhi te bhUtale // 12 // jinazAntikriyAyajJavidhizcaSa viracyate // 23 // gehinAM dAnapUjAthai vinA dharmasya sambhavaH / mahotsava zatAkIrNe puNyApanyapaNe pre| kadAcinna bhavettasmAtkArya dhImatA sadA // 13 // ..........||24|| gurvAjJayA prApya dhanena siddhiH sahAyato dharmavatAM narANAm / tatra zuddhasamyaktvAlaGkArabhAroddharaNadhIrAn SaTpratikAryomahAn (mahaH? ) zrIjinayajJanAmA svargApavargAdi mAdhArakadvAdazavatagAtrAhArabhayabhaiSajyazAstradAna vitaraNakavibhUtidAyI // 14 // zreyonRpatitulyajIrNanUtanajinaprAsAdakaraNakArApaNasamarthapA - zrImUlasaMghe vAggacche balAtkAragaNe tathA / tradAnajinapUjAmAnyamAnanajinasmaraNajanitapuNyaH pavitrIpaTTamAlAnukramo'yaM maGgalaM kurute sadA // 35 // kRtabAhyAbhyantarapravRttiH vaizyavarNe sanakuTAgotre golApUrvavaMze kundakundamunervaze'bhUbhaTTArakasattamaH / saMgha-pati AsakaraNa bhAryA mohanade, tayoH putrI ho jaatii| pacanandizca tatpaTTe yazaskItiryazonidhiH // 16 // tayormadhyejyeSThaH saM0 ratanAI bhAryA sAhivA, tayoH putrAH tatpa? lalitAdikItirabhavat syAdvAdavidyAnidhim paMca, jyeSTho narottamaH, dvitIyoH maMDanaH, tRtIyo rAghavatasmAt zrIvRSakIrtivAgvaramativAtAcito'bhUttataH / / zcaturtho bhAgIrathaH, paJcamo nandIti / dvitIyaH putraH saM0 zumbhadbhAgyavatAM variSTha iti sadbhaTTArako bhaasuro| hIrAmaNiH bhAryA kamalA tathA basantI, putro valabhadrazcate yogIzaH zubhapadmakItiramalaH sevyaH sadA zrIzritaH // 17 // sagotrA sakuTumbA nityaM jinadharmaprasAdAccirajIvAbuddhitadanupaTTadharo dharaNIpati-pravarapUjitapAdapayoruhaH : yuktA jinabhaktikAH bhavantu / sakalakIrtirihAsti satAM sadA'dbhuta sukhokhyakaraH karuNA layaH // 18 // ye jinendraM namasyanti pUjayanti stuvanti ca / tatra saMghe zrIpaNDitadvArikAdAsaH ||ch| pUrvokta bhaTTA- teSAM sarvANi bhadrANi gRhe vasanti nizcitam / / 2 / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya surakSA koSa meM jaina samAja kA yogadAna prAja hamArA rASTra saMkaTakAla se gujara rahA hai| vizvAsaghAtI cIna ne hamArI mAtRbhUmi para hamalA kiyA hai| jisakA hameM muMhator3a uttara denA hai aura apanI svAdhInatA kI rakSA karanI hai| sArA deza jAga gayA hai| deza ke netAnoM ne apane sabhI matabheda bhulA diye haiM aura rASTrIyarakSA ke kArya meM juTa gae hai| anya samAjoM ke sAya jaina samAja ne bhI rASTrIya saMrakSaNa koSa kholA hai| yadyapi jaina samAja ko anya aneka samA sosAiTiyoM ko pora se surakSA koSa meM dhana denA par3atA hai| phira bhI dillI aura bAhara kI jaina samAja ke bAna kI jo sUcI paba taka prApta huI hai usako nIce diyA jA rahA hai| samAja ko cAhie ki prayatna aura utsAha ke sAtha isa kArya meM pUrA yoga dekara deza ko prAjAdI ko akSuNya banAne kA prayatna kareM aura jagata ko yaha dikhalA deM ki hiMsaka jaina samAja apane kartavya pAlana meM kabhI pIche nahIM rahI hai| 50.000) sAhU zAntiprasAda jI, sAhU jaina udyoga kala- 1001) jaina saMskRta kamaziyala skUla, seTha kA kUcA, kattA / dillii| 200 tolA sone ke AbhUSaNa zrImatI ramA- 1351) jainasamAja sAgavAr3A, rAjasthAna / rAnI jana klkttaa| 73 tolA sonA zAha kezarImala jI / 100000) seTha chidAmIlAla jI jaina, glAsavarksa, phiro- 1100) di. jainasamAja jasavanta nagara (ittaavaa)| jAbAda / 1001) janasamAja, magaraunI / 51000) khelazaMkara bhAI durlabha jI jauharI, jayapura / 1001) zrImatI viduSI kRSNAbAIjI, zrI mahAvIrajI 50.00) seTha sohanalAla jI dUgar3a, klkttaa| 213) jainasamAja dariyAgaMja, dillI dUsarI kizta / 25000) zvetAmbara jaina samAja, durga / 1480) jainasamAja tijArA, nATakoM ke TikaToM dvaaraa| 15000) jainasamAja, bAlAghATa / 2100) ganapatarAya jI seThI, lADanU / 11000) svastikameMTalavarsa, jgaadhrii| 21 tolA sonA sAgaramala jI, lADanU / 9501) jaina bAdarsa, rAjanAMda gAMva / 500) janasamAja, abAgar3ha (ettaa)| 6300) jaina mahilA saMgha sadara bAjAra dillI aura 2100) rAjendraprasAda urpha kammojI mAnastambha pratiSThA 36 tolA sonA ke avasara para dharmapurA, dillI / 5001) di jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI / 1001) zrIkRSNalAla jaina, iTAvA adhyakSa nagarapAlikA 5000) bhAU sAhaba kundanamala jI phirodiyA parivAra 1100) di. jainamandira bhIlavAr3A aura ahamadanagara aura 31 tolA sonA / 121 tolA cAMdI ke vartana / 5006) haMsarAja jI surANA cUrU, tathA 1000) 3000) jaina yuvaka saMgha, rAmapura / maasik| 1100) zrImatI momaprabhA jaina upazikSAmaMtrANI paMjAba, aura 6 tolA sonA / 2951) hIrAlAla jaina hAyarasekeNDarI skUla, sadara 800) di. jaina DigarI kAleja, bar3auta (meraTha) aura bAjAra dillii| 16000) ke rakSA sArTIphikeTa / 2210) jaina hAyarasekeNDarI skUla dariyAgaMja, dillii| 200) seTha acalasiMha jI AgarA prArambhika bheMTa tathA 2 do sone kI aMgUThI / aura 100) mAsika saMkaTa kAla taka / 1100) janasabhA dariyAgaMja dillI, pahalI kizta / (zeSa pRSTha 242 para) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurvAvalI nandItaTa gaccha lekhaka-paM0 paramAnanda zAstrI, billI gurvAvalI prastuta gurvAvalI kASThAsaMgha ke nandItaTagaccha kI hai| vijayasena, svarNakIti, bhAnukIti, saMbhasena, vikhyAtakIti, isa gaccha kA udaya 'nandItaTa grAma' se huA hai| bhAcArya laghurAjakIti, naMdakIti, cArukIrti, vizvasena, devakIrti, devasena ke anusAra bha0 kumArasena ne kASThAsaMgha kI sthApanA lalitakIti, zrutakIti, jayasena, udayasena, guNadevasUri, kI thii| isa gaccha kA dUsarA nAma 'vidyAgaNa' bhI milatA jinasena, sUryakIrti, azvasena, zrIkIti, cArusena, zubhakIti, hai, jo sarasvatI gaccha kA hI anukaraNa mAtra hai| isakA kIrtideva, bhavAMtasena, lokakIti, trilokakIrti, amarakIti, tIsarA nAma 'rAmasenAnvaya' bhI hai| nAMdeDa se hI nandItaTa kamalasena, surasena, vijayakIrti, rAmakIrti, udayakIrti, rAja gaccha kA udaya hamA hai| yaha gurvAvalI isI nandItaTagaccha kIti, kumArasena, paprakIti, panasena, bhuvanakIti, vikhyAtakI hai / isakA udaya kaba aura kaise huA? yaha vicAraNIya kIti bhAvasena, ratnakIrti, lakSmasena, dharmasena bhImasena, hai| bhaTTAraka sampradAya meM ima gaccha ke kucha vidvAn bhaTTA- vijayasena, kamalakIti, ratnakIti, mahendrasena, vizAlakIrti, rakoM kA paricaya diyA gayA hai, para usameM bhI yaha nahIM aura vizvabhUSaNa / batalAyA jA sakA ki ukta 'nandItaTagaccha' kA udaya aura jAna par3atA hai ki Upara ke nAmoM meM se kitane hI nAma abhyudaya evaM hrAsa kaba huA hai ? gurvAvalI meM batalAyA anya paTTAvaliyoM ke gaNa-gacchAdi ke hoMge, para unakA gayA hai ki rAmasena se isa gaccha kI paramparA calI hai jo yathArtha paricaya na hone se unake sambandha meM vizeSa prakAza narasiMhapurA jAti ke saMsthApaka the| para ve kaba hue, prari DAlanA sambhava nahIM hai| unakA janma sthAna kahA~ hai, unake guru kauna the, aura unhoMne narasiMhapurA jAti kI sthApanA kahAM aura kaba kI, yaha kucha jJAta nahIM ho skaa| isake jAnane kA bhI koI vRSabhAdivIrapayaMtAn natvA tIrthakRtastridhA / sAdhana prApta nahIM hai / nandItaTagaccha kI sUcaka prazastiyA~ sa-gaNezAnahaM vakSye guruNAmAvalI mudA // 1 // aura mUrtilekha prAdi sabhI arvAcIna haiM, unakA samaya 16vIM vRSa vRSabhasenAdyAH siMhasenAdayo'jitaM / 17vIM zatAbdI hai / ataH upalabdha sAmagrI bhI usake iti- saMbhavaM cAruSeNAdyAH vajanAbhi purassarAM // 2 // vRtta para ThIka prakAza nahIM ddaaltii| kapidhvajaM cAmarAdyAH sumati pada lAMcchanaM / ___ isa gurvAvalI ke kucha padya pratiSThAsAra aura anya ye baca camaraspRSTAH mupAvaM balipUrvakaM // 3 // gurvAvaliyoM meM bhI pAye jAte haiN| mahAvIra kI aGgazruta caMdraprabhaM dattamutkSI puSpadantaM samAzritA / paramparA ke bAda jina vidvAnoM aura prAcAryoM tathA bhaTTArakoM vidarbhAdyA zItalezaM munigAra purasmarA // 4 // kA ullekha kiyA gayA hai| unake nAma isa prakAra hai kaMthu pradhAnAH zreyAnsaM dharmAdyA dvAdazaM jinaM / rAmasena (narasiMhapurA jAti ke saMsthApaka) nemasena, vimalaM merU paulastyA jayAdyAzcaturdazam // 5 // narendrasena, vAsavasena, mahendrasena, Adityasena, sahasrakIrti zruti dharma tvariSTasenAdyA zAMti cakrA yudhAdayaH / kIrti, devakIti, mArasena, vijayakIrti, kezavasena, mahAsena, svayaMbhU pramukhA kuMthu kU bhAryAdyAstaraprabhuM // 6 // meghasena, vaNasena, vijayasena, harisena, caritrasena, vIrasena, malli vizAkhapramukhA malyAdyA munisuvrataM / merusena, zubhaMkarasena,jayakIti, candrasena,somakIrti, laghusahasra- namIzaM suprasannAtmA varadatta purassarA // 7 // kIti, mahAkIti, yazaHkIti' guNakIrti padmakIrti, bhuvana- nemi pAzvaM svayaMbhUvA-dyA gautamAMdyAzca sanmati / kIti, mallakIti, madanakIti, merUkIrti, guNasena, ratnakIrti, tebhyo gaNagharezebhyo datto?yaM punaH punaH // 8 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayaH kevalinaH paMca te catuIzapUrviNaH / krameNaikAdazaprAjJo vijJeyA dazapUrviNaH // 6 // paMcakekaM dazAMgAnA dhArakA parikIrtitA / pAcArAGgAsya catvAraH paMcaSeti yugasthitiH // 10 // varSamAna jinendrasya indrabhUtiH zrutaM dadhau / tataH sudharmastasmAt ca jaMbU nAmAMtya kevalI // 11 // tasmAdviSNu kramAt tasmAt nNdimitropraajitH| tato govardhano daH bhadrabAhuH zrutaM tataH // 12 // dazapUrvI vizAkhAkhyaH proSThilaH bhatriyo jayaH / nAma-siddhArtha nAmAnI pattiSeNa gurustataH // 13 // vijayo buddhillAlyo' gaMgadevo yatista: dazapUrvIparoMtyastu dharmaseno munIzvaraH // 14 // nakSatrAkhyo yazaHpAlaH pAMDurekAdazAMgabhUt / dhra vasenamunistasmAt kaMsAcAryastu paMcamaH // 15 // subhadrau tau yazobhadro bhadrabAhuranaMtaraM / lohAcAryasturIyobhUdAcArAMgadhRtAM tataH // 16 // prahaMdallabhasUribhi viracitaH prAgeva saMghomahAn / zrInaMdItaTa saMjJayA tribhuvane gaMgApravAhojjvalaH // nyastenaH prasarova namransurairAsevyate yaH sadA / dharmasthaika nidhividhivazca tapasAMvRddhi parAM gcchtu17|| praNamya vItarAgasya pAdapapaM bhvcchidN| vakSye buddhadhanusAreNa gurU nAmAvalIM mudA // 18 // kASThAsaMgho bhuvi khyAto jAnaMti nRsurAsurAH / tatra gacchAzca catvAro rAjante vizrutA kSitau // 16 // zrInaMdItaTa saMzazca mAthurA bAgaDAbhiSaH / lAlabAgaDa ityete vikhyAto kSitimaMDale // 20 // tatra naMdItaTe gacche zrImanAdyanusAra tN| krameNa munayo vakSye ye ratnatrayamaMDitA // 21 // pravillabhasUrizca zrIpaMcaguru saMzakaH / gaMgaseno tato jAto nAga-siddhAnta-senako // 22 // gopaseno guNAMbhoSiH zrImanno ya gurustataH / tatpaTTamaMDane dakSo jJAna-vijJAna-bhUSitaH // 23 // rAmaseno'tividitA pratibodhana paMDitaH / / sthApitA yena sajjAti narisiMhAbhiSA bhuvi // 24 // 1. budilAbhAlyo ityapi pAThaH / yastapobhiH samAsAca pAvatyA paraM brN| paMcatIrtha cAnte caryA cakAra nemasenakaH // 25 // narendrasenazca tatpaTTe paTTe vAsavasenakaH / mahendrAditya senau ca sahasrakIttistataH paraM // 26 // zrutakItti devakIti tataH zrImArasenakaH / vijayakIti muneH paTTe kezavasena prasiddhavAk // 27 // mahAsena meghaseno'sau vaNaseno munIndrakeH / vijayaseno harizcaiva senazcAritrasenakaH // 28 // vIrasena kulasyaiva bhUSaNe melsenakaH / tataH zubhaMkarasenazca jayakIttizca kItibhUt // 26 // candrasena somakIti llaMghusahastrakItikaH / mahAkatti yaza:kottiguNakIttirguNAM budhIH // 30 // zrIpaprakItirbhuvanAdikItti vai mallakItimadanazcakIti / zrI merUkItirguNasenanAmA tataH paraM zrI guru ratnakIti 31 // vijayAdiseno'tha suvarNakIrti zrIbhAnukItikavibhUSaNo'bhUt / tataH paraM saMyamasenadakSo vikhyaatmuutirldhuraajkiitiH||32|| zrInaMdakItigarucArukItirvAdI prasiddho bhuvi vizvasenaH / zrIdevakItilalitAdikItiH shaastraarthcetaashrutkiirtidkssH|33|| jayasyasenodayasenanAmA guNaH prasiddho guNadevasUti / vizAlakIrtizca anantakIrti mahendraseno vijayasyakItiH // 34 // kavIzvaro'sau jinasenasaMjJaH zrI sUryakotizcavarAzvasenaH / zrI kItiramyo'pi ca cArusenaH zubhasyakIti vikIrtideva 35 bhavAMtasenopi lokakItistrilokakItiramarAdikotiH / karmaghnaseno surasenaramyo vijayasyakItigururAmakItiH // 36 // udayAdikIrtizca surAjakItiH kumAraseno'tha supagrakItiH / zrI pagraseno bhuvanasyakIrtivikhyAtakIrtijitamAramUrtiH // 37 // zrI bhAvasenopyudayakavAsa statpAdasevI tapasAM nivAsaH / svatakanirvAsitasarvaDaMbha zrIratnakIrtirgaNagehastaMbhaH // 38 // zrImAna (stU?)paTTodharaNakadhIro vyAkaraNavetA jinamAra bIra zrIlakSmaseno guNaratnazailo virAjate.........(?) // 36 // tatpazrRMgAra paraMparAye paraM prasiddhI viditI muniindrii| zrIdharmaseno'pi bhImasano jAto pRthivyAM praSirtA pradhAnau / / tAbhyAM munimyAM svayameva dattaM paTaTeciraM pAlaya somkiiti| tebhyo munimyo (pi) prasAdamAyA jamAnisaMca jinpaavsevii|| zAstrasyasAraM paThanepravINaH dharmAmatAMbhonidhi varSaNIyaM / zrIbhImasenasya suramyapaTTe zrIsomakIrti bhuvi bhAni nityA 2 // (zeSa pRSTha 236 para) guNagehastaMbhaH / / zrIlammasenApaTToparaNakadhI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojaka vIra sevA mandira saMka0 paramAnanda zAstrI nayAmandira dharmapurA dillI ke jaina mUrti-lekha (vedI naM0 eka-bAyeM se bAI zrora) 7. AdinAtha padmAsana UMcAI 22 iMca caur3AI 18 iMca, sapheda pASANa / saMvat 1714 mAgha sudI 13 mAroTha nagare mahArAjAdhirAja mahArAjA zrI prabharyAMsaMha jI prasAdAt mer3atyAsAkhe mahArAja sAvaMtasiMha jI, zrI bambatasiMha jI, zrI sa ( kha ) trasAla rAjye zrI mUlasaMdhe naMdyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche kuMdakuMdAcAryAnvaye maMDalAcArya zrI jagatkIrtidevAstatpaTTe maM0 zrI bhUSaNadevAstatpaTTe maM0 zrI dharmacandradevAstatpaTTe maMDalAcArya zrI devendrakItidevAstatpaTTe maMDalAcArya amarendrakIrtidevAstatpaTTe maMDalAcArya ratnakItidevAstatpaTTe maM0 zrI vidyAnandi tatpaTTe maMDalAcArya anantakIrtidevAstadAmnAye khaMDelavAlAnvaye pAnDyAgotre sAha zrI giradhara tatputra sAdhu bhUdharadAsa tatputra sA0 rAmasiMha tadbhAryA rAyavade, tatputrAH [paMca] sA0 manoharadAsa, daulatarAma, bakhatarAma, suratarAma, sAhibarAma etaiH saha rAmasiMhena pratiSThA kAritA / 8. bAhubalI khaDgAsana, sapheda pASANa sAija - U~cAI 24 iMca caur3AI 16 iMca atha svasti zrI vIra saMvat 2446 vikrama saM0 2016 phAlguNa zuklapakSe bhraSTamyAM tithI zukravAsare zrI mUlasaMdhe di0 jaina kuMdakuMdAmnAye zrImatI sevatIdevI dharmapatnI bAbUmala jauharI dehalI nagare pratiSThitaM pratiSThAcArya zrI nanheMlAlena pratiSThApitA, zubhaM bhavatu / 9. saptaphaNI pArzvanAtha cinha sarpa, sAija - U~cAI 15 I0 caur3AI 7 iMca, sapheda pASANa saM0 1935 mAgha zuklA 3 kASThAsaMghe lohAcAryAnvaye bha0 rAjendra kIrtistadAmnAye agrotakAnvaye garga gotre sAdhuIzvarIprasAda suputra meharacandreNa pratiSThA karApitA indraprastha nagare / 10. neminAtha kRSNa pASANa, cinha zaMkha sAija - U~cAI 17 iMca, caur3AI 8 iMca zrI vIrAt saMvat 2446 vi0 saM0 1976 mAgha sudI 13 candravAsare kuMdakuMdAmnAye dillI pratiSThitam / vedI naM0 1 kaTanI naM0 2 (bAyeM se dAyeM) 1. neminAtha cinha zaMkha, padmAsana sapheda pASANa, sAija - U~cAI 104 iMca caur3AI 53 iMca / saM0 1935 mAgha zuklA 3 bha0 rAjendrakIrti dillI nagare pratiSThitam / 2. pArzvanAtha cinha sarpa, padmAsana sapheda pASANa, sAija - U~cAI 13 iMca caur3AI 6 iMca / saM0 1935 mAgha zuklA 3 kASThAsaMghe lohAcAryAnvaye bha0 rAjendrakIrti tadA0 ( snAye ) pragrotakAnvaye sAdhu IzvarIprasAda tatputra meharacandeNapraNama ( mi ) ti / 3. candraprabha cinha candramA, padmAsana, saphedapASANa, sAija - U~cAI 133 iMca caur3AI 73 iMca / saMvat 1623 jyeSTha sudI 10 zukravAre kASThAsaMce mAthuragacche puSkaragaNe bhaTTAraka rAjendrakIti tavAmnAye(mAge ke akSara par3he nahIM jAte, pASANa sira gayA hai / ) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. zAntinAtha cinha hirana sapheda pASANa, pacAsana sAija-UMcAI 13 iMca, caur3AI 6 iMca, prAsana lambAI 6 iNc| ___ saMvat 1548 vaizAkha sudI 3 bhaTTAraka zrI jinacandradeva sAha zrI jIvarAja pApar3IvAla pratiSThitaM / 5. paraprabha cinha kamala, papAsana, sapheda pASANa, sAija-UMcAI 12 inca, caur3AI 63 inca / saMvat 1548 varSe vaizAkha sudI 3 zrI mUlasaMdhe bhaTTAraka jinacandradeva sAha jIvarAja pApar3IvAla nityaM praNamiti / 6. mAdinAtha cinha baila sapheda pASANa, papAsana sAija-UMcAI 14 inca, caur3AI 10 inca / moM namaH siddhebhyaH / saMvat 1428 varSe jyeSTha sudI 12 dvAdazyAM somabAsare zrI kASThAsaMdhe mAthurAnvaye bhaTTAraka devasenadevAstatpaTTe trayodaza-cAritra ratnAlaMkRtA sakala vimala muni maMDalI ziSya zikhAmaNayaH pratiSThAcArya zrI bhaTTAraka zrI vimalasenadevAH teSAmupadezena jAisavAlAnvaye sA. bUipati bhAryA madanA putra vijayadeva patnI pUjA dvitIya putra lAlasiMha tatputra vijayadeva tatputra samasta dAtRdhurINa sAdhu zrI bhoja bhAryA IsarI putra hammIradevaH dvitIya bhAryA karSI sAha kara pUrA putra zubharAja, kolhAko, hammIradeva bhAryA dharmazrI tatputra dharmasiMha ete svazreyothaM zivaM tatputraH zrI AdinAtha candradeva nemicandrAbhyAM pratiSThitam / 7. neminAtha cinha zaMkha sAija-UMcAI 6 iMca, caur3AI 4 iMca / saMvat 1935 mAgha zuklA 3 kASThAsaMghe lohA cA0 (ryAnvaye) bhaTTAraka rAjendrakIti stadAmnAye anotakAnvaye sAdhu IzvarIprasAda tatputra meharacandreNa pratiSThA kArApitA indraprasthanagare / 8. samyak cAritra yantra sAija nau iMca gola, piitl| saMvat 1673 varSe prASAr3ha sudI 2 guruvAre ajameragar3hamadhye zrI pAtizAha jahAMgIra rAjye zrI kASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcAryAnvaye bha. ja(ya) zaHkIrti tatpa. bha. khe (kSe) makIrti tatpa0 bha0 zrI tribhuvanakIrti tatpa0 bha0 sahasrakIrti tadAmnAye agravAla (lAnvaye) gargagotra (a) sAhU padAratha tatputrAzcatvAraH 4 pra0 abharAja dvi0cetana (tu.) vacchA (ca.) nAhara eteSAM madhye sA0 abhairAja bhAryA 2 dvau, prathama bhA. duyo dvi. bhA. nihAle tatputra malUkacandra tat bhA0 dvau paradana, malUkA putra 3 prathama putra tulasIdAsa dvitIya padamasiMha tRtIya pu. sUratasiMghena yantra pratiSThApitam / 6. bha. mahAvIra cinha siMha kRSNa pASANa, sAija-U~cAI 8 iMca, caur3AI 43 iNc| vIra ni0 saM0 2468 vi0 saM0 2000 vaizAkhamAse zuklapakSe pUrNimAtiyo dehalInagare di. jaina kundakundAmnAye pratiSThApya sthApitamidaM bimbaM / chajjUmala / 10. bha. mahAvIra cinha siMha kRSNa pASANa sAija-UMcAI 18 iMca, caur3AI 10 iNc| vIra ni0 saM0 2468 vi0 saM0 2000 vaizAkhamAse zubhe zuklapakSe tithau 15 budhavAsare dillInagare di. jaina kundakundAmnAye pratiSThApya sthApitamidaM (bimba) kalyANArthaM bhavatu / 11. bha. neminAtha cinha zaMkha sAija-UMcAI 16 iMca caur3AI 8 iMca / vIra ni0 sa02446 vi0 saM0 1976 mAghazuklA trayodazI caMdravAsare kundakundAmnAye dillI nagare pratiSThitam / 12.bha. neminAtha cinha zaMkha kRSNa pASANa sAija-UMcAI 143 iMca caur3AI 8 iMca / vIra ni0 saM0 2446 vi0 saM0 1976 mASa mAse zukla (pakSe trayodazyAM) 13 caMdravAsare kundakundAmnAye dillI nagare pratiSThatam / / 13. bha. mAdinAtha cinha vRSabha, sapheda pASANa, sAija U~cAI 14 iMca, pIDAI 7 iNc| saM01548 varSe vaizAkha sudi 3 bha. zrI jinacandradeva sAhajIvarAja pApar3IvAla pratiSThitam (zeSa pRSTha 242 para) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA mAtma rahasya lekhaka ne anya ko tIna khaNDoM meM vibhAjita kiyA lekhaka-ratanalAla jaina, prakAzaka-sastA sAhitya hai-pAtma-anusandhAna, satyamArga aura samanvaya yA ekImasala naI dillI, san 19610, bhUmikA lekhaka- karaNa / prAtma-anusandhAna meM mAtmA kA pudgala se pRthaka sampUrNAnanda, pRSTha saMkhyA-228, mUlya-3 rupaye 50 astitva dikhAte hue, usakA vAstavika svarUpa, nivAsa nae paise| sthAna aura amaratva siddha kiyA gayA hai| aisA karane meM, yaha 'mAtmarahasya' kA dUsarA saMskaraNa hai / isase spaSTa zrI ratanalAlajI ne prAdhunika vijJAna aura manovijJAna ke hai ki isa prantha ko par3hane meM logoM ne rasa liyA hai / nirA- tathya bhI upasthita kiye haiM, jisase unake niSkarSoM meM kAra, arUpI, adRSTa AtmA kA vivecana eka zuSka viSaya sabalatA aura mAkarSaNa pA sakA hai| yathAsthAna dRSTAntoM hai| kintu lekhaka ne usakA gaharA adhyayana kiyA, samajhA ko upanyastatA ne viSaya ko sugama maura subodha banAyA aura phira prAsAna zailI, sarala bhASA meM prakaTa kiyaa| hai / isI khaNDa meM karma-siddhAnta aura jagata-nirmANa jaisI isI kAraNa isa nIrasa se mAbhAsita viSaya meM prAtmAnanda kaThina aura vivAda-grasta samasyAoM ko bhI uThAyA gayA jhalaka uThA hai| madhyama ddhi kA pAThaka use bhalI bhAMti hai| prAtmA ke svarUpa para vicAra karane ke lie yaha samajha letA hai / yaha hI usakI khUbI haiN| svAbhAvika thaa| yaha satya hai ki lekhaka ne jina tathyoM para pahu~canA cAhA, ve jaina prAcAryoM ke dvArA pratipAdita the, (pRSTha 236 kA zeSa) mAzAMbarebhyaH kamanIyakIrti zrIsomakIrtiH kila yo babhUva / / kintu anya prAcAryoM ke pratipAdita viSaya kA nirAkaraNa tasmAtparaM zrIvijayAdisenaH paTTe tadIyaM paramaM babhAra / 43 // karake nhiiN| lekhaka kI yaha zAlInatA samUcI pustaka meM __chAI huI hai| sacchAstra ratnAkara caMdratulyaH zIlaguNabhUSita divyadehaH / dUsare khaNDa meM prAtmA ke 'saccidAnanda' rUpa para vicAra paTTa zubhaM vaijayasena mugraM puNyAdvibhatyaMbujakIrti reSaH / / 44 / / kiyA gayA hai| prAtmA kI saccidAnanda avasthA sadaiva kaMdarpa soddhata vainateyaH sAmyAgni nirdagdhakaSAyavRkSaH / lakSya hI banI rahatI hai athavA prApta bhI kI jA sakatI zuddhapade zrIkamalAdikIrteH zrIratnakItiH kila saMbabhUva // 45 // hai ? eka mahatvapUrNa viSaya hai, jisa para lekhaka ne gambhIratA cAritrasaMbhAra vibhAvitAtmA vidvajjaneSvAthatamo guNodhaH / se vicAra kiyA hai| karma-bandhana se mukta hote hI pAtmA sadralakIti prabhupaTTadhArI sUryagramo'bhUta sumahendrasenaH / / 4 / / alaukika divya prAnanda meM magna ho jAtI hai| lekhaka kA vAdIbhapaMcAsya samAnasattvaH paMcAkSasaukhyeSu viraktacittaH / kathana hai, "karma-paramANumoM ke samUha karmANa zarIra ke zrIrAmasenasya paraMparAyA mAsIdvariSThastu vizAlakItiH / 47 / sarvathA naSTa ho jAne se, saMsAra bhramaNa, roga-vyAdhi prAdi tatpaTTa paMkeruhacitrabhAnuzcidrUpadhyAnAmRtapAnapuSTaH / samasta dukhoM se sadA ke lie mukta ho jAyagA ," mAge mAnyaH satAM saMyama zIlabhAjAM pAyAjjanAn vizvavibhU SaNAlyaH // 4 // isa saccidAnanda ko prApta karane ke upAyoM kA nirUpaNa zuddha dvAdazabhAvanAnu bhavataH prAptazcaritraM prN| karate hue nivRtti aura pravRtti-mArgoM kI tulanA kI gaI hai| dhyAyat dharmamaghApahaM sumanasA raudrAtabhedojjhitaH // isameM bhI jainasvara prabala hai| zAyada donoM kA sUkSma dArza nika bheda dikhAnA na to lekhaka ko abhISTa hI thA aura dika saMghottama rAmasena kularavejAtoMzumAlI mahAn / tatpadrezvaravizvabhUSaNaguru kuryAtsatAM saMpadA // 4 // na dikhAyA hI gayA hai| yaha bhI saca hai ki sAMsArika sukha yAvanmerUvizva mahIyAvat yAvat cNdraaktaarkaa| kI pora duHkha kI apekSA adhika jhukAva prAtmA ke mAnanda gurvAvali zubhArceSAM tAvannaMdatu sAsvatI // 50 // rUpa hone kI puSTi nahIM krtaa| donoM eka dUsare ke // iti gurdAvali smaaptaa|| ulTe haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 tIsarA khaNDa 'samanvaya yA ekIkaraNa' zIrSaka se rakhA hindI-anuvAda paM0 bAlacandra jI zAstrI kA kiyA gayA hai / isameM syAvAda ko samanvaya kA pratIka mAnA hai| humA hai| jIvarAjagranthamAlA ke anya granthoM ke hindI-anubhAratIya darzanoM meM jo bhinnatA pAI jAtI hai. vaha vAsta- vAda bhI unhoMne kiye hai| mUla zlokoM kA bhAva spaSa bika nahIM hai, apekSAkRta dRSTi se vicAra karane para ve aura saralatA se ve abhivyakta karanA jAnate haiN| manuvAda sabhI apane-apane sthAna para ThIka hai| una saba meM ekatA meM yaha hI honA bhI caahie| mAja se 100 varSa pUrva isa kA pratipAdana karane vAlA 'syAdvAda' jaina prAcAryoM kI grantha kA DhuMDhArI hindI meM do vyaktiyoM ne anuvAda kiyA mahatvapUrNa dena hai| lekhaka ne bar3e AsAna DhaMga se ise dikhAne thA, kintu usameM aneka truTiyAM thiiN| vi0 saM0 1955 meM kA prayAsa kiyA hai anta meM 'darzanoM kA samanvaya' atyadhika marAThI-anuvAda aura 1971 meM kie gaye hindI-anuvAda prAkarSaka aura vidvAn lekhaka ke maje adhyayana kA pratIka bhI 'prastuta' kI tulanA nahIM kara paate| Adhunika pAThaka haiM / saba se bar3I vizeSatA hai ki kahIM ulajhana nahIM hai| isa anuvAda ke sahAre mUla viSaya ko pUrNarUpa se avagama isase spaSTa pratIta hotA hai ki lekhaka ne saba kucha bhalI kara letA hai| bhAMti samajhA-dekhA hai| hama sastA sAhitya maNDala ke isa prastAvanA pahale aMgrejI meM hai, phira hindI meN| kintu prakAzana kA hArdika svAgata karate haiN| pAThaka ruci leMge, hindI kI prastAvanA aMgrejI kA anuvAda nahIM hai| donoM aisA mujhe vizvAsa hai| svatantra likhI gaI haiM aura eka-dUsare kI pUraka haiN| unameM padamanandi paMcaviMzatiH grantha-grantha kA viSaya, granthakAra, kAla-nirNaya mAdi choTelekhaka-muni pacanandhi, sampAvaka-DA. mA0 ne0 choTe zodha paraka nibandha haiN| yaha Avazyaka nahIM hai ki hama upAdhye aura DA.hIrAlAla jaina, prakAzaka-anasaMskRti unake dvArA sthApita tathyoM se sahamata hI hoM, kintu unheM saMrakSaka saMgha, solApura, san 1962, hindI anuvAdaka- puSTa karane kA acchA prayAsa kiyA gayA hai| bAlacandra zAstrI, pRSTha-saMkhyA-62, 284, mUlya 10 isa grantha ke racayitA muni padmanandI vi0 saM0 1073 rupyaa| se 1193 ke madhya kabhI hue haiN| DA. e. ena. upAdhye ke isa saMskaraNa meM mUla grantha ke sAtha saMskRta TIkA, anusAra isa grantha ke cauthe prakaraNa ke kannar3a-TIkAkAra hindI-anuvAda, prastAvanA aura pradhAna sampAdakIya vaktavya padmanandI hI muni padmanandI the| yadi aisA satya hai to haiM / prUpha kI kahIM azuddhi nhiiN| chapAI uttama / bAhya ve 1193 ke nikaTa kahIM pAsa-pAsa hue haiN| kintu yaha sAja-sajjA kA pUrNa dhyAna rakhA gayA hai| yadyapi grantha do kevala anumAna para bhAdhArita hai| usakI puSTi sapaSTa bAra pahale bhI prakAzita ho cukA hai, kintu unameM na to tathyoM para nirbhara honI cAhie / grantha aura granthakAra kA samIkSAtmaka vivecana hI thA aura sampAdakoM kA yaha uhA-poha ki jaba grantha kA nAma na aisA anuvAda / prata yaha grantha vidvAn aura janasAdhAraNa paMcaviMzati hai, phira usameM 26 prakaraNa kyoM haiM, nirarthaka-sA pAThaka donoM hI ke lie lAbhakArI hai| hI hai / satasaiyA, zataka, chattIsI, battIsI aura paccIsiyoM grantha kA sampAdana pATha hastalikhita aura do mudrita ke hindI pAThaka jAnate haiM ki unake racayitA nAma ke dvArA pratiyoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| prAcIna granyoM kI nirdhArita sImAmoM meM kabhI baMdhe nhiiN| sabhI meM dohe, sampAdana-kalA kA eka viziSTa DhaMga hotA hai| jIvarAja kavitta yA koI anya chanda do-cAra idhara-udhara bana hI pranthamAlA ke sampAdaka usameM nipuNa haiM / ve bhArata kI jAte the| isa pAdhAra para khoja kA koI khAsa pahala yA usa zailI se paricita haiM aura pazcAtyazailI kA adhyayana pAlIkAmAyana mor3a nirbhara nahIM karanA caahie| kiyA hai| donoM kA samanvaya unake sampAdana kI vize- yaha graMtha 1000 varSa se jaina janatA ke madhya prasiddha hai SatA hai| isakI lokapriyatA ke do mukhya kAraNa ho sakate haiM-prathama Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira to yaha hai ki isameM adhyAtma aura bhakti kA samanvaya hai / 'ekattvasaptati' meM yadi cidAnandasvarUpa paramAtmA kA saiddhAM tika vivecana hai, to 'siddha-stuti' meM usI kI bhAva-vibhora vandanA hai| RSabha strota to bhakti kA pratIka hI hai| isa grantha meM guru bhakti ke nidarzana pada-pada para bikhare hue haiN| dUsarA kAraNa hai bhASA kI saralatA aura pravAhamayatA / yadyapi do prakaraNa prAkRta bhASA meM nibaddha haiM, kintu vaha to aura bhI AsAna haiN| bhAvoM kA tAratamya saMskRta aura prAkRta donoM hI meM eka-sA hai| maiM isa grantha ke adhikAdhika pracAra kI kAmanA karatA sAhitya-samIkSA jaina tIrtha aura unakI yAtrA lekhaka - zrI kAmatAprasAda jaina, sampAdaka paNDita paramAnanda zAstrI, prakAzaka- mA0 vi0 jana pariSad, behalI san 1962, pRSTha 181, mUlya do rupaye / isa pustaka kA pahalA prakAzana san 1943 meM huA thaa| aba yaha tIsarA saMskaraNa hai| isase pramANita hai ki janasAdhAraNa ke madhya pustaka lokapriya rhii| isakI racanA ma0 bhA0 da0 jaina pariSad kI parIkSAoM meM baiThane vAle vidyArthiyoM ko lekara kI gaI thii| isI dRSTi se, "isameM kevala tIrthoM kA mahatva aura unakA sAmAnya paricaya karAyA gayA hai|" isase vidyArthiyoM ko bhAratavarSa meM phaile jaina tIrtho kA nAma, mahattva aura sAdhAraNa paricaya prApta ho jAtA hai| dUsarI dhora jaina bhaktoM ko isake sahAre tIrthayAtrA sugama ho jAtI hai| vidyArthI bhaura jaina bhakta isase lAbhAnvita hue aura hoNge| isa saMskaraNa ke pariziSTa 2 meM katipaya tIrtha kSetroM kA aitihAsika paricaya bhI diyA hai| usake racayitA paM0 paramAnanda zAstrI haiN| jaina tIrtha kSetroM ke aitihAsika ghara bhaugolika paricaya kI nitAMta bhAvazyakatA hai| usa para eka prAmANika grantha adhikArI vidvAnoM ke dvArA likhA jAnA caahie| maiM jahA~ taka samajhatA hai, usake lie jisa 241 sAmagrI kI AvazyakatA hai, usake saMkalana meM hI varSoM laga jaayeNge| bhaugolika adhyayana ke lie bhArata-vyApI bhramaNa aura prAcIna tIrthayAtrA-vRttAntoM kA adhyayana aura khoja karanI hogI / yaha pustaka to vidyArthI aura parIkSA kI sImA taka hI rahatI to acchA thA / pustaka kI bhASA AsAna hai bhora sarvasAdhAraNa kI samajha meM A jAtI hai / kahIM-kahIM prUpha-sambandhI azuddhiyAM vama raha gaI hai| vaise pustaka meM lokapriya hone ke sabhI guNa maujUda haiN| zrI hanumAnacaritra lekhaka- mAsTara sukhacanda padamazAha poravAra, padyaracayitA kavi bhI brahArAya jI prakAzamUla kisanadAsa kApar3iyA, sUrata, pRSTha- 144, mUlya-vo rupaye / hanUmAna caritra ke isa saMskaraNa meM vizeSatA kevala itanI hai ki isake sAtha 'brahmarAyamalla' kA padyabaddha 'hanu mAna caritra' bhI prakAzita huA hai / brahmarAyamalla ne isakI racanA vi0 saMvat 1616 meM kI thii| ve eka uccakoTi ke kavi the| unakI anya racanAyeM bhI upalabdha haiM / 400 varSa purAne isa kAvya kA prakAzana prasannatA kA viSaya hai / kintu sAtha hI usakI azuddhiyoM para jaba dhyAna jAtA hai, to hRdaya ko duHkha honA svAbhAvika hI hai| acchA hotA yadi use chApane ke pUrva kisI hindI ke vidvAn ko dikhA liyA hotA / isa grantha ke 'prAkkathana' meM, brahmacArI zItalaprasAda jI granthamAlA ke antargata prakAzita 11 graMthoM kA ullekha kiyA gayA hai| dAna dekara isa grantha-mAmA ko samunnata banAne kI bAta bhI likhI hai| maiM usakA samarthana karatA hU~ kintu merA nivedana hai ki bhale hI tIna varSa meM eka grantha nikale, susampAdita dhaura vizuddha honA caahie| ina graMthoM ko janamitra ke pracAra kA sahAyaka bhAra na banAyA jAye / -DA0 premasAgara Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 nayA mandira dharmapurA dillI ke jaina mUti-lekha (pRSTha 237 kA zeSa) 14. bha. pArzvanAtha saptaphaNI sAija-U~cAI bhAsana sahita 17 iMca, caur3AI 5 iMca, mAsana 5 iMca / saMvat 1935 mAgha zuklA 3 kASThAsaMghe lohAcAryAnvaye bha. rAjendrakIrtistadAmnAye agrotakAnvaye garga gotre sAdhu IzvaradAsa tatputra meharacandreNa pratiSThitam dillI ngre| 15. bha. pArzvanAtha saptaphaNI cinha sarpa sAija-U~cAI 103 iMca, caur3AI 46 iNc| (lekha pUrvavat naM0 13 ke samAna) 16. bha. AdinAtha cinha vRSabha khaDgAsana, dezIpASANa yakSa yakSiNIsahita sAija-UMcAI 10 iMca, grAsana sahita caur3AI 43 iNc| saM0 1112 caitra su013 ravI / 17. dazalakSaNa dharma yantra tAMbe kA sA0 caukora 6 iMca / saM0 1688 varSe phAguna sudI 8 zanibAsare zrI kASThAsaMghe mAthuragacche puSkaragaNe lohAcAryAnvaye bha0 ja (ya) zakIti devAH, bha0 khemakIrti devAH, bha. zrI tribhuvanakIrti devAH, tatpaTTe bha. zrI sahastrakIrti devAH tasya ziSyaNI pajikA pratApazrI kurujAMgaladeze sayIdo nagare agrotakAnvaye gagaMgotre caudharI indrarAja tasya bhAryA sukkho tasya putrI dAmodarI dvitIya nAma arjikA idaM yaMtraM karApitaM karmakSayanimittaM zubhaM bhavatu, mAMgalyaM dadAtu tasyA ziSyaNIvAI dharmAvatI pAMDe raamsiNh| 18. cinha praspaSTa padmAsana sapheda pASANa sAija-UMcAI 73 iMca, caur3AI 4 iMca / saMvat 1923 kA dvitIya jyeSTha sudI 10 zukravAre kASThAsaMghe lohAcAryAnvaye bha. rAjendrakIti' (kramazaH) rASTrIya surakSA koSa meM jaina samAja kA yogadAna (pRSTha 234 kA zeSa) 1000) udyoga pradarzanI seTha pracalasiMha jI dvaaraa| 500) esa. esa. jaina virAdarI, ludhiyAnA / 500) mAtmArAma jainasabhA, ludhiyAnA / 1500) mAtmAnanda jaina hAyarasekaNDarI skUla, ambAlA 2100) jaina garlsa hA0 se. skUla / 1100) jaina mADala hAI skUla / 6 tolA sonA kumArI vAlA jaina chAtrA pharIdakoTa / mukhtAra zrI jugalakizora jI ne apanI 86vIM varSagAMTha ke avasara para ghAyala sainikoM kI marahamapaTTI ke liye25) ru. mAsika dene kA nizcaya kiyA aura cAra mahIne ke 10) kA caika pradhAnamaMtrI ke pAsa bhejaa| 51000) ke lagabhaga jaina samAja dillI dvArA bhejA jAne ko hai, jo prAyaH saMkalita ho gayA hai| 2000) jayaprasAda jI jaina jagAdharI pratimAsa / 5 ginnI dharmapatnI seTha zrI mAnandarAjajI surANA dillii| 50 tole sonA sthAnakavAsI jaina samAja prAgarA / 101) satanA nagara pAlikA ke sadasya zrI nIrajajI jaina dvArA, Apake suSamA presa ke karmacAriyoM ne bhI eka dina kA vetana pradAna kiyA hai| 2081) di. jaina samAja lakhanaU dvArA (mukhyamaMtrI surakSA koSa meM) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA 500) zrI rAmajIvanadAsa jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 251) rA. bA. harakhacanda jI jaina, rA~cI 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADyA), kalakattA 251) zrI sa0 si dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 251) seTha sohanalAla jI jaina maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 250) zrI vaMzIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI, 250) zrI mahAvIrapramAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0Ara0 sI0jaina, kalakattA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicanda, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candra kumAra, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI kastUracanda jI mAnandIlAla, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150) zrI mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pAMDyA, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 150) zrI zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI, kalakattA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 100) zrI badrIprasAda jI AtmArAma, paTanA 101) thI mAravAr3I di. jaina samAja, byAvara 101) zrI digambara jaina samAja, kekar3I 101) zrI seTha candUlAla kastUracandajI bambaI naM02 zoka samocAra 1. zrImAn dharmapremI seTha baijanAthajI sarAvagI kalakattA dillI janasamAja ko baDI kSati pahuMcI hai| ve prabhA0di. kA jayapura meM bImArI ke bAda svargavAsa ho gayA hai| Apa jaina padiSad ke koSAdhyakSa the| anekAnta parivAra svargIya dalAlu the aura dIna-dukhiyoM kI sadA sahAyatA karate the| AtmAko paraloka meM sukha-zAMti kI prApti aura kuTumbIjanoM sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM udAratA se dAna dete the| ko.viyogajanya duHkha sahane kI kSamatA kI kAmanA karatA hai| sarAka jAti ke uddhAra meM bhI Apane brahmacArI zItalaprasAdajI ke sAtha yoga diyA hai| anekAnta ko bhI prApane 3. mahAtmA bhagavAnadIna jI janamamAja aura rASTra ke sacce sevaka the / acche lekhaka aura vaktA the| Apane aneka sahAyatA pradAna kI hai| anekAnta parivAra kI kAmanA haiM ki divaMgata prAtmA paraloka meM sukha-zAnti prApta kareM aura pustakeM likhI haiN| prApakI vicAradhArA sulajhI huI thI, kuTumbI janoM ko dhairya dhAraNa karane kI zakti prApta hoN| pApako apanI pratiSThA kA koI moha na thaa| unakA anu. bhaba baDhAcar3hA thaa| ve gAMdhI jI ke siddhAntoM para niSThA 2. jaina samAja dillI ke karmaTha kAryakattI, samAja- rakhate the| unakA 5 navambara ko svargavAsa ho gayA hai| sevI dezabhakta lAlA nanheMmalajI kA 7 disambara ko 61 anekAnta parivAra kI bhAvanA hai ki divaMgata AtmA paraloka varSa kI umra meM prAtaH 4 baje svargavAsa ho gayA hai, isase meM sukha-zAMti prApta kreN| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana sabhI anya paune mUlya meM 1) purAtana-janavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUlya-pranyoM kI pacAnukamaNI, jisake sAtha 48 TIkAvinya meM ur3ata dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 paya-vAkyoM kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DAkTara kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Forewod) maura ga. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zoSa-khoja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAija sajilda 15) (2) mApta-parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka papUrva kRti, pAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva pantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda, chandaparicaya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayoga kA vizleSaNa karatI huI mahattva kI gaveSaNApUrNa 106 pRSTha kI prastAvanA se suzobhita / . 2) (4) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / .. 1 // ) (5) madhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara mAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda-sahita paura mukhtAra zrIjugalakizora kI 18 pRSTha kI vistRta prastAvanAse bhuussit| .. 1 // ) (6) yuktyanuzAsana-tattvajJAna se paripUrNa mamantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM humA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sjild| ... 12) (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahattva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... // ) (4) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrtikI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-sahita ) (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhyAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / (10) jainagraMtha-prazasti saMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita graMthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / (11) pranityabhAvanA-prA0 padmanandI kI mahattva kI racanA, mukhtArazrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (12) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtArazrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha kssetr| (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha =), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA =) / (16) mahAvIra puujaa| / ) (17) jainagraMtha-prazasti saMgraha bhA02 mapabhraMzake 116 aprakAzita proMkI prazastiyoMkA mahatvapUrNa saMgraha 74 pranthakAroMke aitihAsika prantha-paricaya aura unake pariziSToM sahita / sampAdaka paM. paramAnanda zAstrI mUlya sajilda 12) (18) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana ... 5) (19) kasAyapAhuDa suta-mUlagrantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrIguNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra loka pramANa yUNisUtra likheM / sampAdaka paM.hIrAlAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAIja ke 1000 se bhI adhika pRSThoM maiM / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / 20) (20) Reality pA. pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU. 6) prakAzaka-premacanda, vIra sevA mandira ke lie nayA hindustAna presa, dillI meM mudrita Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaimAsika akAta Adarza evaM yathArtha kA samanvaya hI manuSya ko manuSya banAtA hai| Aja ke yuga meM pradarza kucha hai yathArtha kucha | - amareza eka advitIya toraNa dvAra (saMgrahAlaya navAgar3ha) samantabhadrAzrama (vIra- sevA - mandira) kA mukhapatra pharavarI 196 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 viSaya-sUcI bhUla-sudhAra viSaya kArtikeyAnuprekSA eka adhyayana nAmaka lekha ke anuvAdaka-pro0 kundanalAla jaina ema0 e0 hai, zrI bhara-jina-stavana bhUla se unakA nAma vahAM raha gayA hai / kArtikeyAnuprekSA : eka adhyayana -DA. e. ena upAdhye ema0 e0 DIliT anekAnta ko sahAyatA anuvAdaka-pro0 kundanalAla jaina, ema0 e0 244 marAThI jaina sAhitya-DA. vidyAdhara joharA purakara 11) zrImAn lA0 sumeracanda jI suputrI ci0 saMtopa ema. e. pI. eca. DI. 253 // vAlA jaina ke vivAhopalakSa meM / madhyakAlIna jaina hindI-kAvya meM premabhAva 7) ci0 vinayakumAra jaina suputra lA0 manamohanadAsa -DA. premasAgara ema0 e0 pI0 eca0 DI. 2 jI ke vivAhopalakSa meM prApta, mA0 zrI mahArAjaprasAda jI dharmasthAnoM meM vyApta soraTha kI kahAnI kezila deharAdUna dvArA -mahendra bhanAvata ema0 e0 6) zrImAn lA0 zyAmalAla jI ThekedAra dehalI dvArA digvijaya (aitihAsika upanyAsa) apanI dha0pa0 zrI campAdevI ke svargavAsa para nikAle -mAnandaprakAza jaina jambuprasAda jaina 267 hue 1500) ke dAna meM se prApta / dAtAroM ko sAbhAra dhanyavAda, navAgar3ha (eka mahatvapUrNa madhyakAlIna jaina tIrtha mainejara anekaant| -zrI nIraja jaina jhAlarApATana kA eka prAcIna vaibhava anekAnta kI sahAyatA ke cAra mArga -DA. kailAzacanda jaina ema0 e0 pI0 eca0 DI0 276 1. anekAnta vIra sevA-mandira kA khyAti prApta zodhajaina parivAroM ke vaiSNava banane sambandhI vRttAnta patra hai / jaina samAja ko cAhie ki vaha vivAha, parva aura -zrI agaracanda nAhaTA 282 mahotsavoM Adi para acchI sahAyatA pradAna kre| jJAta vaMza -zrI paM0 vecaradAsa jI dozI 286 2. pA~ca sau, do sau ikyAvana aura eka sau eka pradAna sAhitya-samIkSA -DA. premasAgara jaina 288 kara saMrakSaka, sahAyaka aura sthAyI sadasya banakara anekAMta kI Arthika samasyA dUra kara use gauravAspada bnaaeN| 3. anekAnta ko bhAratIya vizvavidyAlayoM, jaina jainetara kAlejoM, saMskRta vidyAlayoM, pAThazAlAoM, hAyara sekeNDarI / skUloM aura lAyaberiyoM tathA pustakAlayoM ko pAnI ora se phrI bhijvaaeN| 4. jo sajjana anekAnta ke 5 sadasya banAkara unakA sampAdaka-maNDala 30) mUlya bhijavAeMge, unheM anekAnta eka varSa taka phrI DaoN0 prA0 ne0 upAdhye bhejA jaavegaa| -vyavasthApaka zrI ratanalAla kaTAriyA anekAnta kA vArSika mUlya chaH rupayA hai| DaoN. premasAgara jaina ata: premI pAThakoM se nivedana hai ki ve chaha rupayA hI manIgrArDara se nimna pate para bhejeN| zrI yazapAla jaina mainejara anekAnta meM prakAzita vicAroM ke liye sampAdaka maMDala 'anekAnta' vIra-sevA-maMdira uttaradAyI nahIM hai| 21 dariyAgaMja,dillI - 'anekAnta' vIra-sevA-maMdira Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 15 kiraNa, 6 dhamma anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddhanAtyanyasindhuravidhAnam / / sakalanayavilasitAnAM virodhamadhanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA-mandira, 21, dariyAgaMja, behalI-6 mAgha zuklA 12, vIra nirdhAraNa saM0 2486, vikrama saM 2016 pharavarI san 1963 zrI ra-jina -stavana .moharUpo ripuH pApaH kaSAya- bhaTa- sAdhanaH / dRSTi-saMvidupekSA'straistvayAdhIra ! parAjitaH // 5 // artha :- kaSAya-bhaToM kI - krodha-mAna- mAyA lobhAdika kI --- sainya se yukta jo moha rUpa-mohanIya karmarUpa - pApI zatru hai - mrAtmA ke guNoM kA pradhAna rUpa se bAta karane vAlA hai--use he dhIra ara-jina ! zrApa ne samyagdarzana samyagjJAna aura upekSA - paramodAsInya lakSaNa samyak cAritra - rUpa astra-zastroM se parAjita kara diyA hai|' kandarpasyoddharo vastralokya-vijayAjitaH / he payAmAsa taM dhIre tvayi pratihatodayaH // 6 // dharma : tIna loka kI vijaya se utpanna hue kAmadeva ke utkaTa darpako mahAn grahaMkArako dhApa ne lajjita kiyA hai / grApa dhIra vIra - prakSubhitacita --munIndra ke sAmane kAmadeva hatodaya ( prabhAvahIna) ho gayA usakI eka bhI kalA na calI / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArtikeyAnuprekSA : eka adhyayana ga0 e0 ena0 upAdhye ema. e. ga. liT kArtikeyAnuprekSA' kA prakAzana sabhI san 1960 meM rAyana zAstramAlA, pragAsa se humA hai jisake sampAdaka sAmAdinAtha neminAtha upAdhye haiN| isa saMskaraNa meM unakI eka vistRta aMgrejI prastAvanA hai| anuvAdaka ne usakA sArAMza yahA~ diyA hai| vistRta adhyayana ke lie mUla prastAvanA dekhanA caahie| -sampAdaka svAmI kArtikeya kI "bArasa anuvekkhA", jo kArti- sAmyAsaH" athavA "adhigatArthasya manasAbhyAso'nuprekSA" isa keyAnaprekSA ke nAma se bhI prasiddha hai, eka khyAta evaM zreSTha prakAra anuprekSA ke lakSaNoM para mukhyatayA do dRSTiyAM prApta racanA hai, jisase jaina zrAvakoM vA sAdhuoM ne adhika dhArmika hotI haiM para prAge calakara vyAkhyAkAroM ne ina proM ko preraNA prApta kI hai, phala svarUpa jainagraMtha-bhaMDAroM meM isa graMtha mizrita kara diyA hai| kI anekoM pAMDulipiyAM upalabdha haiN| inameM se kuchameM bha. anuprekSA sAdhAraNatayA yAtmoddhAra kA viSaya hai jisameM zubhacandra kI saMskRta TIkA bhI upalabdha hotI hai / isa graMtha prAyaH jainadarzana evaM siddhAntoM ke sabhI viSaya sammilita ho kI taiyArI ke lie anekoM hastalikhita pratiyoM kA prayoga jAte haiM / ve 12 hotI haiM-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva kiyA gayA hai| unameM sarvAdhika prAcIna prati saM0 1603 anyatva, azuci pAzrava, saMvara, nirjarA, loka, boSi durlabha kI bhaMDArakara proriyaNTala risarca iMsTITyUTa pUnA kI hai| aura dhrmsvaasyaattv| jaina darzana meM anuprekSA kA sthAna yaha pAMDulipi bha0 zubhacandra kRta isa graMtha kI saMskRta TIkA bar3A mahatvapUrNa hai / kyoMki karmoM kI nirjarA tapa se hotI hai, se prAcIna hai| jo do prakAra ke haiM bAhya aura mAbhyaMtara / prAbhyaMtara tapa saMskRta kA 'anuprekSA' zabda prAkRta meM anuppehA, anupehA chaH prakAra kA hotA hai, jisameM se svAdhyAya pAMca prakAra kA bhanavehA, anuppekkhA, aura anuvekkhA prAdi aneka prakAra hotA hai-vAcanA, pracchanA, AmnAya (smRti pariyaTTanA) se likhA jAtA hai| yaha anu aura pra upasarga pUrvaka ikSa dhAtu anuprekSA aura dharmakathA tathA dhyAna cAra prakAra kA hotA se banA hai jisakA artha hai cintana, manana yA praatmniriikssnn| hai-AtaM, raudra, dharma aura zukla, dharmadhyAna ke cArabheda haiM, pUjyapAda svAmI ne sarvArthasiddhi meM "zarIrAdInAM svAbhAvAnu- jinake vAcanA, pucchanA, mAmnAya evaM dharmakathA ye cAra cintanam anuprekSA" kahA hai| svAmIkumAra ke anusAra bhAlaMbana haiM, jo kisI bhanitya, mazaraNa, ekatva aura saMsAra "sutattaciMtA aNuppehA" hai, siddhasena ne bhASyaTIkA meM "anu- ina cAra anuprekSAmoM para prabhAva DAlate haiN| usI prakAra prekSaNam anucintanam anuprekSA, anuprekSyante bhAvyanteiti vAnu- zuvala dhyAna ke cArabhedoM ke cAra pAlambana bhAva haiM tathA prekSA, tAdRzAnucintanena tAdRzAbhirvA vAsanAbhiHsaMvaraH sulabho avAya azubha pramaMtavattIya aura vipariNAma ye cAra sahayogI bhavati" anuprekSA kI paribhASA dI hai| nemicaMdra ne anuprekSAeM haiM / isa prakAra anuprekSA kA dharma evaM zukla"uttarAdhyayana" meM ise cintanikA kahA hai / paM0 mAzAghara dhyAna se pUrNatayA nikaTa kA saMbaMdha hai / zivAyaM ne bhagavatI ke anusAra "anuprekSyante zarIrAdyanugatatvena stimita cetasA ArAdhanA meM aisA hI mAnA hai / unhoMne anuprekSA ko dharmadRzyante ityunuprekSA" hai| kArtikeyAnuprekSA ke TIkAkAra bha0 dhyAna kA antima pAvalambana kahA hai, jise ve 'saMsthAna zubhacaMda ke anusAra "anu punaH punaH prekSaNaM cintanaM smaraNa- vicaya' kahate haiN| para zukladhyAna ke vivaraNa meM anuprekSA, manityAdi svarUpANAmityanuprekSA nijanija nAmanusAreNa kA koI ullekha nahIM hai / tattvArthasUtra ke anusAra maprekSA tatvAnucintanamanuprekSA ityarthaH" hai| pUjyapAdane svAdhyAya karmoM kA saMvara karatI hai aisA hI prAyaH anya prAcAryoM kA ko bhI anuprekSA kahA hai, yathA "anuprekSAgranthArthayorevamana- abhimata hai, para jahAM anuprekSA kA artha svAdhyAya hai, vaha Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAtikeyAnupreNA : eka adhyayana 245 sarvathA bhinna hai, jise dhyAna ke prakaraNa meM sammilita nahIM jaina sAhitya meM anuprekSA-jaina sAhitya kA kucha aMza kiyA jAtA hai| isa prakAra janasiAMta meM anuprekSA kA bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke do sau varSa bAda se hI upamahatvapUrNa sthAna hai| vaha karmoM ke saMvara maura nirjarA meM laSa hone lagA thA, jo pATaliputra kI pariSad meM saMgrahIta sahAyaka hotI haiM tathA dhyAnAvasthiti meM yoga pradAna karatI kiyA gayA thA, para usI kA antima rUpa, jo pAjakala hai aura pavitra jJAnArjana kA sAdhana banatI hai| prApya hai, pAMcavIM zatI meM taiyAra kiyA gayA thaa| yaha aMza anuprekSA kA uddezya aura usakA prAtmA para prabhAva devarSigaNi kI adhyakSatA meM vallabhI-pariSad meM likhA yA saMgraDAlane ke saMbaMdha meM uttarAdhyayana sUtra meM bar3e vistAra se hIta kiyA gayA thaa| mUlarUpa se anuprekSAnoM kA saMketa 11 varNana diyA gayA hai| anuprekSAtroM dvArA AyuSkarma ko bhaMga 12 upAMga 10 prakIrNaka 6 chedasUtra 4 mUlasUtra aura pUrvI chor3akara zeSa sabhI karmoM kI sthiti kSINa ho jAtI hai aura meM se milatA hai / jinakA vizada vivecana uparyukta graMthoM se ve antima vikAsa kA mUla sAdhana haiN| jaba manuSya sAMsArika prApta kiyA jA sakatA hai| anuprekSAmoM kA vivecana tatvArthagatividhiyoM se Uba jAtA hai to usakA sujhAva prAtmA kI sUtra ke kartA umAsvAti tathA usake TIkAkAra evaM bhASyapora hotA hai aura dhIre-dhIre apanI mAtmA ko saMsAra se kAra Adi ne bhI vistAra pUrvaka kiyA hai| tatvArthAdhigama vimukha karatA humA mukti kI ora agrasara hotA hai| bhASya aura sarvArthasiddhi meM anuprekSAoM kA vivaraNa anAdi kAla se yaha prAtmA karmoM se saMlagna hai ataH unase prAyaH samAna hai| rAjavArtika ke kartA prakalaMkadeva jo chuTakArA pAne ke lie ye 12 anuprekSAeM vizeSa mahatvapUrNa sAtavIM satI ke pUrvArSa ke sarva zreSTha naiyAyika evaM jainadharma haiM / vyakti ke dhArmika jIvana evaM prAtmika vikAsa ke kSetra ke mahApaMDita the, ne anuprekSAmoM kA vivaraNa sarvArthasiddhi meM inakA bahumUlya sthAna hai ye anuprekSAeM vyakti kA puna- hI jaisA nahIM, apitu aura adhika vizada vivecana kara prastuta janma, karma, karmoM ke kSaya kSayopazama, sthiti, prAtmaniyaMtraNa kiyA hai| siddhasena (7vIM se vIM sadI) ne tattvArthasUtra yama, niyama kI upayogitA tathA jIvana kA antima lakSya kI TIkA 'bhASyAnusAriNI' meM anuprekSA kA sUtrAnusAra Adi viSayoM kI ora dhyAna prAkarSita karatI haiM / yogiyoM vivecana kiyA hai para jitanA vivAda evaM vistRta vivecana kI dhyAnAvasthiti ko vikasita karane ke lie hI inakA unhoMne dhyAna kA kiyA hai utanA anuprekSA kA nahIM vidyAmAviSkAra huA thaa| vicAroM kI pavitratA evaM dharma ke naMda (755-840 saM0) ke tatvArtha zlokavArtika meM bhI sakriya AcaraNa meM bhI inakA apanA vizeSa mahatva hai / anu- anuprekSA ke sambandha meM kucha navInatA nahIM miltii| unhoMne prekSAmoM ke nAmakrama meM do mAnyatAyeM pramukhatayA prApta haiM- to kevala akalaMkadeva ke vArtikoM kI punarAvRtti athavA eka umAsvAti kI tattvArthasUtra meM, jise prAyaH paravartI sAdhAraNa byAkhyA hI kara dI hai athavA sarvArthasiddhi jaise prAcAryoM ne svIkAra kiyA hai| vaha isa prakAra hai-anitya hI vicAra prastuta kie haiN| zrutasAgara (vi0 saM0 16vIM mazaraNa, saMsAra ekatva, anyatva, azuci, pAzrava, saMvara, sadI) ne tattvArthavRtti jo sarvArthasiddhi kI TIkA hai meM 14 nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dhrmsvaakhyaattv| zivAyaM ne zArdUlavikrIDita chaMdoM meM 12 anuprekSAoM kA vivaraNa diyA mUlArAdhanA gAthA 1715 meM, vaTTakera ne mUlAcAra meM tathA hai, jo kucha maulika evaM navIna sA pratIta hotA hai| kundakunda ne SaT prAbhUta saMgraha ke 'vArasa anuprekSA' meM pRthak tattvArtha sUtra se bhI prAcIna granthoM meM anuprekSAmoM kA krama diyA hai-adhruva, asaraNa, ekatva, anyatva, saMsAraloka, vivaraNa milatA hai |kundkundaacaary kI "vArasa anuppelA" mazuci pAzrava, saMvara, nirjarA dharma aura bodhi / 'maraNa samAdhi' prAkRta bhASA kI sarvazreSTha racanA hai| isameM 61 gAthAeM kA krama umAsvAti se milatA julatA hai| svAmI kumAra haiN| vahAM anuprekSAoM kA vivecana prAcIna paramparAvAdI kA krama bhI umAsvAti jaisA hI hai para anitya kI jagaha DhaMga para kiyA gayA hai| isakI kucha gAthAeM ThIka mUlAcAra madhruva anuprekSA ko unhoMne vizeSa pasanda kiyA hai, jo meM milatI hai, 5 gAthAyeM (25 se 29) pUjyapAda ne apanI zibAba mAdi prAcAryoM kI mAnyatA hai| sarvArtha siddhi meM bhI ullikhita kI hai| prAcArya baTTakera ne 1 gAyA vivecana kiyA gayA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -246 prakA bhI mUlAcAra ke pAThaveM adhyAya meM 74 gAthAoMoM meM bAraha bhAvanAoM kA varNana kiyA hai| yaha racanA bhI kundakunda kI "vArasa anuvekkhA" jaisI hI prAcIna ThaharatI hai, donoM kI gAthAyeM kahIM aMzataH aura kahIM pUrNatayA milatI-julatI sI haiN| zivArya ne "bhagavatI bhArAdhanA" kI lagabhaga 160 gAthAnoM meM 12 bhAvanAoM kA varNana kiyA hai / unameM upamAdi alaMkAroM kI spaSTa jhalaka dikhAI detI hai| isakI kucha gAthAyeM vaTTakera aura kundakunda se milatI-julatI haiN| ina tInoM prAcAryoM ke kAla nirNaya kA nizcaya bhava taka nizcita nahIM ho sakA hai| tInoM ke anuprekSA varNana ke tulanAtmaka adhyayana se tInoM samakAlIna yA thor3e-bahuta antara se Asa-pAsa ke hI pratIta hote haiM / zubhacandrAcArya jo apane samaya ke sarvazreSTha yogI evaM kavi the, ne jJAnArNava (yoga pradIpAdhikAra) meM bhI 188 zlokoM meM anuprekSAgroM kA varNana kiyA hai| zubhacaMdrAcArya kA samaya samaMtabhadra' devanandi akalaMka aura jinasena (837I0) tathA zAyada yazastilaka ke kartA somadeva ke bAda kA hai| para hemacandra ( 1172 I0) se pUrva kA hai / bhartRharizataka tathA zramitagati ke subhASitoM kA zubhacaMda para spaSTa prabhAva dikhAI detA hai isIlie saMbhavataH zubhacandra aura bhartRhari ke bhAI-bhAI hone kI kimvadantI pracalita ho gaI hai| hemacandrAcArya (1089 se 1172 ) gujarAta meM siddha rAja aura kumArapAla ke zAsana kAla meM sarvazreSTha vidvAn the / unhoMne yogasAra ke cauthe prastAva meM anuprekSAoM kA varNana kiyA hai| ve zubhacaMdra ke jJAnArNava se vizeSatayA prabhAvita the / abhayadeva ke ziSya maladhArI hemacandra ( 1131 I0) ne apane " bhAva bhAvanA" kI 531 gAthAoM meM bhI anuprekSA kA varNana kiyA hai jinameM se 322 gAthAoM meM kevala saMsAra bhAvanA kA hI varNana hai| inakI racanA para prAkRta (ardhamAgadhI) bhASA meM varNita anuprekSAtroM kA prabhAva bahulatA se vidyamAna hai| inhoMne nemi, bAla, naMda meghakumAra sukauzala bhAdi kI kathAnoM kA bhI ullekha kiyA hai| kucha jaina carita prathavA purANa granthoM meM bhI anuprekSAtroM kA varNana milatA hai varAMgacarita ke kartA jaTila nandi (sAtavIM sadI I0) ne 28veM sarga meM anuprekSAoM kA 15 varNana kiyA hai / udyotanasUri (779 I0) ne "kuvalayamAlA" meM 62 gAvAbhoM meM dhanuprekSA vivaraNa diyA hai| mahApurANa ke kartA jinasena- guNabhadra (havIM I0) ne 12 anuprekSAoM kA varNana kiyA hai / somadeva ( 956 I0) ne apane yazastilaka ke 52 vasantatilakA chandoM meM manuprekSA varNana kiyA haiM / apabhraMza ke zreSTha kavi puSpadanta (965 I0) ne apane mahApurANa kI sAtavIM sandhi ke 1 se 18 kaDavaka meM anuprekSAoM kA varNana kiyA hai| kanakAmara muni (1065 I0) ne apane karakaM cariu ke haveM pariccheda ke 6-17 kaDavaka meM anuprekSA varNana kiyA hai| kSatracUDAmaNi ke kartA vAdI siMha (11vIM I0) ne 50 anuSTupa zlokoM meM anuprekSAoM para likhA hai| unakA 33vA zloka somadeva ke yazastilaka ke dvi0 adhyAya ke 112veM zloka jaisA hI hai / gadya cintAmaNi aura jIvaMdhara caMpU meM bhI anuprekSA varNana hai / somaprabha (1184 I0) ne apane 'kumArapAla pratibodha' nAmaka grantha ke 36 prastAva ke anta meM kumArapAla ke jainI banane para apabhraMza meM 12 anuprekSAtroM kA varNana diyA hai| vAcakamukhya umAsvAti ke " prazamarati prakaraNa" 146 se 162 kArikAbhoM meM 12 anuprekSAoM kA varNana hai| 'cAritrasAra' ke kartA cAmuNDarAya (10vIM sadI I0) ne anuprekSAoM kA varNana kiyA hai, jo sarvArthasiddhi aura rAjavArtika ke anuprekSA prakaraNa se bahuta kucha milatA-julatA hai| yahA~ gommaTasAra kI 5 gAthAoM kA bhI ullekha milatA hai| bhramita gati (994- 1015 I0) ke upAsakAcAra ( pramitagatizrAvakAcAra ) meM 84 upajAti chandoM meM anuprekSAoM kA varNana milatA hai jo jJAnArNava ke DhaMga para racA gayA thA / vIranandi (1153 I0) ke "AcArasAra" ke 12 zArdUlakrIDita chandoM (x 32-44) meM anuprekSA varNana vidyamAna hai / nemicandra ke 'pravacana sArodvAra kI 1577 prAkRta gAthAoM kI saMskRta TIkA siddhasena ne 1171 I0 meM pUrNa kI thii| isakI lagabhaga 133 gAthAoM meM anuprekSA varNana milatA hai / prAzAdhAra (1228-1243 I0) ke 'dharmAmRta' 6veM adhyAya 57-82 zlokoM meM anuprekSA varNana kiyA gayA hai| nemicandrAcArya kA dravya-saMgraha tathA brahmadeva (13vIM sadI I0) kI paramAtmaprakAza' TIkA bhI anuprekSA varNana milatA hai| sivadeva sUri ke Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArtikeyAnunekA : eka adhyayana 240 ziSya jayadeva muni ne apane apabhraMza bhASA ke 'bhAvanA kundakunda kI nimna mAyA se spaSTa pratIta hotA hai ki saMdhi prakaraNa' ke 6 kaDavakoM meM 12 anuprekSAghoM kA varNana bhAvanA zabda anuprekSA ke lie kaise prayukta humA-"mAvahi , kiyA hai| jayadeva hemacandrAcArya ke bAda ke pratIta hote / aNuvekkhAmo pravare paNavIsa bhAvaNA bhAvi / bhaavrhiennhai| isa vivaraNa meM dRSTAntoM kA prayoga bahulatA se milatA kiM puNa bAhira liMgeNa kaayvvN"| kundakunda ne bhAvanA zabda ko sIdhe anuprekSA kA paryAyavAcI nahIM kahA hai, para bhAvanA zabda kA prayoga-jaina zabda koSa meM "bhAvanA" azucitva ko prakaTa karane ke lie sahasA prayukta kiyA hai| zabda kA vibhinna proM meM prayoga kiyA gayA hai para yaha baTTakera ne bhAvanA zabda hI prayoga kiyA hai| 'kattigeyAbar3A hI rocaka hai ki yaha zabda mAdhunika hindI-gujarAtI. napekkhA' meM donoM zabdoM kA prayoga milatA hai para anusAhitya meM "anuprekSA" rUpa meM kaise parivartita huaa| prekSA ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| prAcArAMgA kI tIsarI cUlikA kA 15vAM bhASaNa 'bhAvanA" maraNa samAdhi meM to anuprekSA kA sthAna spaSTatayA nAma se prasiddha hai jise DA. jekobI paMcavratoM kA eka bhAvanA ne hI le liyA hai / isa prakAra dhIre-dhIre yaha zabda aMza mAnate haiN| hara mahAvrata ko pAMca-pAMca bhAvanAyeM hotI bhAvI sAhitya meM atyadhika prasiddha hotA gyaa| uparyukta haiM jinase mahAvata kI sthiratA hotI hai |kundkund ne apane vivaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki anuprabhA zabda sarva carita pAhur3a meM bhAvanA ko mahAvata ke sAtha hI sammilita prathama dhyAna kA aMza thaa| bAda meM dhArmika adhyayana ke bhAga kiyA hai| baTTakerane mUlAcAra meM bhAvanAoM ko vratoM kI rUpa meM prayukta hokara jaina sAhitya meM atyadhika prasiddhi dRr3hatA kA mUla srota mAnA hai / tatvArthasUtra meM ve sAdhAraNa- pAtA rahA hai| isa prakAra anuprekSA zabda prAkRta, apabhraMza, tayA drata kI sahAyaka mAnI gaI haiM / jinasena ne jJAna, darzana saMskRta kannaDa aura anya Adhunika bhAratIya bhASAmoM ke carita aura vairAgya ke rUpa meM bhAvanA cAra prakAra kI mAnI sAhitya meM jainadarzana evaM pAdoM ke prasAra, evaM unnati haiM / jJAna bhAvanA meM vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, parivartana meM vizeSa sahAyaka rahA jo kathAnoM, purANoM, kAvyoM, nIti aura dharma dezanA bhAdi sammilata haiM, jo svAdhyAya kI zAstroM, sAdhu va gRhasthoM ke upadezoM Adi meM prayukta kiyA vibhinna pravRtiyA~ kahI jAtI haiM darzana bhAvanA meM saMvega, jAtA rahA hai| prazama, sthairya, prasammudhatva, asAmya, mAstikya aura anu- jaina dharma kI taraha bauddha dharma bhI zramaNa saMskRti kA kampA Adi sammilita haiN| inameM se nirveda sahita cAra to prabala poSaka rahA hai, ataH anuprekSAoM kI bhAvabhUmi bauddha samyaktva ke kAraNa haiM aura zeSa tIna samyaktva ke aMga kahe darzana meM prApta honA svAbhAvika hI hai| dhammapada 277, jAte hai (sthairya - saMzayaruciH prasammudhatvaanudhAdRSTi aura bodhicaryAvatAra II 286 ividama (lbidem) II 62 asmy)| carita bhAvanA meM pAMca samiti tIna gupti, VIII 33, Ibidem v62-3 VIII 52 Adi meM antima pariSaha, dharma, anuprekSA aura carita haiM jo saMvara ke kAraNa prazaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva prAdi bhAva-gamoM kA varNana hai / vairAgya bhAvanA meM prAnanda kI nirapekSatA, zarIra kI milatA hai| mAdhava saMvara, nirjarA bhAvanAe~ vizuddha tayA prakRti kA satata cintana aura caritra saMrakSaNa kI bhora jainatva se saMbaMdhita hai, paraloka bodhidurlabha aura dharma bhAvanA dRSTi rahatI hai| ina bhAvanAmoM se mAnasika zAMti prApta ke vicAra jaina aura bauddha sAhitya meM samAna rUpa se prApta hotI hai / tIrthakara nAma-karma ke 16 kAraNa bhI bhAvanAyeM hote haiM / anuprekSA zabda bauddha sAhitya meM 10 anussati yA SoDaza kAraNa bhAvanAyeM kahalAtI haiM / isa prakAra dhIre- ke nAma se prasiddha hai jinakA vizuddhi magga meM nirUpaNa hai, dhIre anuprekSA zabda bhI bhAvanA rUpa meM prayukta hone lagA ve haiM bauddha, dhamma, saMgha, zIla cAga, devala, maraNa kAyagata bhale hI usakA prayoga kisI anya artha meM hoN| anuprekSA mAna pAna, aura upazama anussati / anussati zabda kA zabda sarva prathama ThANAMga pora (abavaiya) movavAiya artha manusmRti hai jo anuprekSA zabda ke bilkula hI najadIka meM milatA hai, jo zivArya kI bhagavatI pArAdhanA meM bhI hai| hai| isakA spaSTa artha hai dhyAna athavA pAtma-darzana jaisA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 . anekAnta ki nimna vAkyoM se spaSTa hai "iti imAsu dasasu anussatisu prekSA kA varNana hai| kArtikeyAnuprekSA kI kucha gAthAe~ buvAnussati tAvabhAvetu kAmena praveccappasAdasamannAgatena vibhinna graMthoM kI gAthAmoM se bhAva, bhASA, vicAra evaM yoginA paTirUpe senAsane rahogatena paTisallInena "iti pi viSaya kI dRSTi se milatI julatI haiM jinakA ullekha nimna so bhagavA arahaM sammAsaMbuddho vijjAcaraNa sampanlo sugato prakAra hai| vibhinna graMthoM ke saMketa nimnalikhita hai : lokavidU anuttaro purisadammasArathi satyA devamanussAnaM kumArakRta kArtikeyAnuprekSA (kA.) kuMda-kunda kRta buddho-bhagavA "iti (maM0 3/285) evaM buddhassa bhagavato vArasa anuvekkhA (vA.) bhagavatI ArAdhanA zivArya kRta guNa anusritmbaa"| isa prakAra jaina va bauddha darzana meM (bha. bhA.) baTTakerakRta mUlAcAra (mU.) maraNa samAdhi bhAvanA dvArA jisa lakSya kI prApti hotI hai, vaha donoM meM (ma. sa.) pUrNatayA samAna hai| kA. 6-8-21 vA. 4-5 =bhA. mA. 1717-16, 1725. kattigeyAnuppekvA-vartamAna meM svAmI kArtikeyAnuprekSA kA. 26-28 vA. 8,6-mU.7=bha. mA. 1743 nAma se prasiddha graMtha kA prAkRta bhASA meM kyA zIrSaka hogA kA. 30-31-vA.11,13-ma.bhA. 1746 yaha khojanA pratyadhika prAvazyaka hai| graMtha ke prAdi meM kartA kA. 56 =bha.pA. 1801, ne "voccha bhaNupemo' tathA aMta meM "vArasa anu'pekkhAmo kA. 63 =mU.27 =bha. A.1802. bhaNiyA" vAkyoM kA prayoga kiyA hai jisase yaha spaSTa kA. 64-65=mU. 26 -bha.pA. 1769-1800 pratIta hotA hai ki prAcArya dUsarA nAma "vArasa anupsekkhA" kA. 66 =vA. 24-26 bha. pA. 1773. rakhanA cAhate hoMge para kunda-kunda ke 'vArasa anuppekkhA' graMtha kA. 68 bha. mA. 1775%=ma. sa. 564 se bhinnatA dikhAne ke lie hI bAda ke prAcAryoM ne dUsarA kA. 78 - bha. bhA. 1752 nAma kartA ke nAmollekha sahita 'svAmI kumArAnuprekSA" kA. 12 vA. 23 / rakhA / yaha nAma saM0 1603 kI prati meM upalabdha hai, jo kA. 83 =vA. 43 bhaMDAra kara risarca iMsTITyUTa pUnA meM 1500 naM0 kI hai| kA. 89 =vA. 47 =bha.pA. 1825 yaha prati isa graMtha kI zubhacaMda kRta TIkA se prAcIna hai| kA. 101 -bha. pA. 1826 (1) para isake TIkAkAra zubhacaMdra ne isakA nAma kArtikeyA- kA. 104 vA. 67. nuprekSA rakhA, jise paM0 jayacaMdra jI ne apanI hindI vaca- kA.305-6 - vA. 66. nikA meM bhI svIkAra kiyA hai| isa graMtha ko vidhivat kA. 393 =vA. 70 rUpa se sajA-saMbhArane kA zreya TIkAkAra zubhacaMdra jI ko uparyukta tulanAtmaka adhyayana se spaSTa pratIta hotA hai hI hai| isameM 461 gAthAeM hai / jinakA tIna-cauthAI bhAga ki svAmI kumAra kuMda-kaMda, zivArya aura vaTTakera Adi kevala loka aura dharma anuprekSA kA hI varNana karatA hai zeSa AcAryoM kI racanAmoM se atyadhika prabhAvita hue haiM, sAtha bhAga meM 10 bhAvanAoM kA vistRta varNana hai| jinakA hI apanI pratibhA zakti kA prayoga kara apane graMtha ko sarva vizada adhyayana evaM vivecana mUla graMtha se karanA caahie| zreSTha banA diyA hai| unhoMne isa graMtha meM anuprekSAnoM ke prathama tIna gAthAeM prastAvanA sUcaka haiM, 4-22 (16) taka atirikta aura bhI kaI guNa, dravya, paryAya, kaSAya, vrata praghavAnu0 23-31(6) taka, prazaraNAnu0 32-73 (02) samyakta tapa Adi dhArmika viSayoM kA vivecana kiyA hai, taka saMsArAnu0 74-78 (6) ekatvAnu0 80-82 (3) jo jaina darzana kI dRSTi se atyadhika mahatva pUrNa haiN| isalie anya tvAnu0 83-87 (5) azucitvAnu0 88-64 (7) kArtikeyAnuprekSA jaina darzana kA eka pratyanta upayogI saMgraha pAzravAnu0 65-101 (7) saMvarAnu0 102-114 (13) bana par3A hai| nirjarAnu0115-283 (170) lokAnu0 284-301(18) svAmI kumAra:-prastuta graMtha ke kartA svAmI kArtikeya voSi durlabhAnu0 302-491 (191) gAthAoM taka dharmAnu haiM ataH isakA nAma svAmI kArtikeyAnuprekSA prasiddha hmaa| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 * kArtikeyAnuprekSA : eka adhyayana graMtha kI aMtima gAthAoM (489-91) meM unhoMne paMca kumAroM ( vAsUpUjya, malli, nemi, pArzva aura mahAvIra ina pAMca bAla brahmacArI tIrthaMkaroM) kI stuti kI hai aura apanA nAma svAmI kumAra likhA hai jisase anumAna hotA hai ki be svayaM sadA kumAra (bAla brahmacArI) hI rahe hoN| svAmI vizeSaNa to sammAnArtha jor3A gayA hogaa| bhaMDAra kara iMsTITyUTa pUnA vAlI sabase prAcIna prati ke anta meM svAmI kumAra aura Adi meM kArtika kA nAmollekha hai| kumAra ke lie kArtikeya kA prayoga sarva prathama isake TIkAkAra zubha canda ne hI kiyA hai, jo kumAra aura kArtikeya ko samAnArthaka samajhate hoMge. isIlie isake kartA kA nAma kArtikeya prasiddha ho gayA / para zubhacandra ne aisA koI pramANa prastuta nahIM kiyA hai jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki unhoMne kumAra ko kArtikeya kaise likhA hai / kArtikeya ke saMbaMdha meM zubhacaMda ne 364 vIM gAthA meM likhA hai ki ve krauMcarAja kA upasarga saha kara sAmyabhAva se svarga sidhAre / kathA koza meM bhI aisA ullekha hai / bhagavatI prArAdhanA kI 1546 vIM gAthA bhI isI zrAzaya kI dyotaka hai| isI prasaMga meM saMthAraMga (Samtharaga) kI 67 - 66 gAthAeM vizeSa mahatva kI haiM / "jallamala paMkadhArI AhAro sIlasaMjamaguNANaM, ajjIraNo ya gImro kattiya zrajjo suravarammi / rohIDagammi nayare AhAraM phAsUyaM gavesaMto koveNa khattiyeNa ya bhinno sattippahAreNaM / egantamaNAvAe visthipaNe thaMDile cahaya dehaM so vi taha bhinnadeho paDivanno uttamaM praTTha / / " svAmi kArtikeya kA jIvana-paricaya hariSeNa, zrIcanda prabhAcandra nemidatta Adi AcAryoM ne likhA hai para kisI ne bhI yaha ullekha nahIM kiyA ki "vArasa anuvekkhA" ke kartA svAmI kArtika yA kArtikeya hI haiM aura nA hI unakA kumAra se koI sambaMdha sthApita kiyA hai| ataH yaha sunizcita hai ki prastuta graMtha ke kartA svAmI kumAra hI haiM bhale hI TIkAkAra zubhacandra ne sAmAnArthaka samajha ise kArtikeya kA rUpa diyA ho para isa saMbaMdha meM koI tathya yA pramANa upalabdha nahIM hai ? svAmi kumAra kA samaya - svAmikumAra ne apanI 246 "vArasadmanuprekSA" meM apane kisI samakAlIna yA uttarAdhikArI kA nAmollekha nahIM kiyA hai jisase hama unakA samaya nizcita kara sakeM, phira bhI antaraMga yA bAhya sAkSyoM ke ke AdhAra para kucha thor3A sA prayatna unake kAla - nirNaya ke bAre meM kareMge / I zubhacandra ne kArtikeyAnuprekSA kI TIkA saM0 1613 meM pUrNa kii| II kArtikeyAnuprekSA kI sabase prAcIna prati saM0 1603 kI upalabdha hotI hai| III zrutasAgara jo 16vIM I0 sadI ke prArambha meM hue the, ne apanI daMsaNapAhuDa 8 kI TIkA meM kArtikeyAnuprekSA kI 478vIM gAthA kA ullekha kiyA hai / IV brahmadeva, jo 13vIM I0 sadI meM hue the, ve bhI kArtikeyAnuprekSA kI 47 = vIM gAthA kA prathamacaraNa "paramAtmaprakAza" II 68 kI TIkA meM uddhRta kiyA hai| ataH nizcita hotA hai ki svAmikumAra 13vIM I0 sadI se pUrva to hue hI hoMge / I svAmikumAra ke bAraha anuprekSAoM ke varNana para kundakunda, zivArya, aura baTTakera kA spaSTa prabhAva dikhAI detA hai / ataH svAmikumAra kA samaya unake bAda hI ThaharatA hai / II para anuprekSAoM kA nAma krama kundakunda Adi prAcAryo ke anurUpa na rakhakara tattvArthaM sUtra ke anusAra rakhA hai ataH tatvArtha sUtra ke karttA se bhI vizeSatayA prabhAvita pratIta hote haiM / III pUjyapAda kI sarvArthasiddhi ke kucha bhAva svAmI kumAra kI gAthAoM meM milate haiN| IV kArti keyAnuprekSA kI 27vIM gAthA yogasAra ke 65veM dohe se bilkula hI milatI-julatI hai| jise yogindu ne chaTI I0 sadI ke lagabhaga likhA thA / kArtikeyAnuprekSA kI 307vIM gAthA gommaTasAra jIvakAMDa kI 651vIM gAthA se milatIjulatI hai / zubhacanda ne apanI TIkA meM bhI gommaTasAra kI kaI gAthAoM kA ullekha kiyA hai / ataH merI kalpanA hai ki svAmikumAra gommaTasAra ke karttA nemicandrAcArya ke pazcAt hue hoM, jo IsA kI 10vIM sadI ke pazcAt tathA I0 13vIM sadI ke pUrva ke Asa-pAsa kahIM nizcita hotA hai / sambhava hai bhAvI anusaMdhitsu isa 300 varSa lambI kAlAvadhi ko kucha choTA kara skeN| isake atirikta kucha aura bhI tathya prApta hote haiM para sunizcita pramANoM ke prabhAva meM ve upAdeya nahIM gine jA sakate / zubhacanda aura unakI TIkA - kArtikeyAnuprekSA ke Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAnta varSa 15 TIkAkAra zubhacandra ke pArivArika jIvana ke bAre meM kucha rAsA graMtha race tathA 1470 I0 meM eka mUrti kI pratiSThA bhI patA nahIM hai| unake svayaM ke bAre meM jarUra grantha ke kraaii| anta meM ullikhita prazasti se kucha jJAta hotA hai / ve mUla zAnabhUSaNa-ye bhuvanakIrti ke uttarAdhikArI the aura saMghIya nandIsaMgha ke balAtkAra gaNI prAcArya the unakI guru inhoMne 1477 se 1465 I. taka anekoM mUrtiyoM kI paramparA meM nimna prAcAryoM ke nAma milate hai : pratiSThA kraaii| yadyapi ve gujarAtI the phira bhI apane pratibhA kundakunda, padmanandI, sakalakI ti, bhuvanakIti, jJAna- bala se unhoMne uttara bhArata kI bhadrArakIya gaddI smbhaalii| bhUSaNa, vijayakIti, zubhacandra, kundakunda / aisI janazruti hai pAvalI se vidita hotA hai ki unhoMne bhArata ke vibhinna ki kundakunda ne 84 pAhur3oM kI racanA kI thI parantu aba tIrtha sthAnoM kI yAtrA kI thI jahA~ indra bhUpAla, devArya taka kevala eka darjana racanAeM hI prApta ho sakI haiM, jinameM mudaliyAra, rAmanAthArya, vommArAsArya, kalpArya, pAMDurAya se pravacanasAra zreSTha aura sundara graMtha hai| unakI racanAeM prAdi dakSiNa ke pramakha zrAvakoM dvArA sammAnita haye the| prAkRta (jaina zaura senI) bhASA meM IsA ke kucha varSoM pUrva unhoMne tattvajJAnataraMgiNI, siddhAntasArabhASya, paramAlikhI gaI thiiN| thopadeza, neminirvANa paMjikA, paMcAstikAya TIkA Adi pagranandI-paTTAvalI se pratIta hotA hai ki padmanandI ko graMthoM kI racanA kI thii| jAnabhaSaNa nAma ke kaI viTana dillI (prajamera) kI bhaTTArakI gaddI prabhAcaMdra se uttarA- hue haiM, ataH uparyukta granthoM kI pANDulipiyAM dhyAna se dhikAra meM milI thI, jo lagAtAra 1328-1363 I. kA nirIkSaNa kI jAnI cAhie / do mUrti lekhoM se spaSTa pratIta samayA / ve brAhmaNa the tathA 'bhAvanA paddhati' ke 34 hotA ki 1500I0 meM unhoMne vijayakIti ke lie apanI saMskRta zlokoM ke racayitA the, unhoMne 'jIrApallI pAzva- bhaTrArakIya gaddI khAlI kara dI thii| unakI tatvajJAna taraMnAtha stotra' tathA anya stotra bhI race the| unhoMne 1363 giNI 1503 I0 meM pUrNa haI thii| 1518 I0 meM lipiI0 meM AdinAtha kI pratimA kI pratiSThA karAI thii| inake kRta jJAnArNavakI prati unheM upahAra svarUpa bheTa kI gaI thI hI ve tIna ziSya the jinhoMne dillI, jayapura, IDara aura ataH nizcita hai ki ve I0 1518 meM jIvita the| sUrata kI bhaTTArakIya gaddiyAM sambhAlI thiiN| vijayakoti-ye jJAnabhUSaNa ke uttarAdhikArI the, sakalakIti-ye padmanaMdI ke ziSya the jinhoMne balAkAragaNa kI IDara zAkhA pracalita kI thii| ve 25 varSa jinakA samaya 1500-1511 I0 nizcita hotA hai / paTTAkI Ayu meM di0 sAdhu bana gae the aura lagAtAra 22 varSa valI se pratIta hotA hai ki ve 'gommaTasAra' meM bar3e pravINa taka digambaratva dhAraNa kiye rhe| unhoMne uttarI gujarAta the| karnATaka meM pramukha vyakti mallirAya, bhairavarAya, deve drake anekoM maMdiroM aura mUrtiyoM kI pratiSThA karAI thI rAya Adi ke dvArA ve sammAnita hue the| jinakI tithi 1433 se 1442 I0 hai| unhoMne praznotta- zumacanda-ye vijayakIrti ke uttarAdhikArI the| ropAsakAcAra, pAvapurANa, sukumAlacaritra, mUlAcArapradIpa, (1516-1556 I0) jinhoMne apane pUrvavartI prAcAryoM kA zrIpAlacaritra, yazodharacaritra, tatvArthasAra dIpikA prAdi kevala unakI vidvatA vaza hI ullekha kiyA hai 'jaina siddhAMta zreSTha granthoM kI racanA kii| ve 'purANa mukhyottama zAstra- bhAskara, va0 1 aMka 4 meM 103 prAcAryoM kI gurvAvalI kArI' aura 'mahAkavitvAdi kalA pravINa' mAdi vizleSaNoM prakAzita huI thI, jisakA prArambha gupti gupta aura anta se vibhUSita the jaisA ki zubhacandra ne pANDavapurANa meM unake padmanaMdI se hotA hai| unameM zubhacanda kA 60 vA nambara hai viSaya meM likhA hai "kotiH kRtA yena ca martyaloke zAstrArtha ve sAkavATa (sAgavAr3A-rAjasthAna) kI gaddI ke bhaTTAraka kI sakalA pvitraa|" the| paTTAvalI se pratIta hotA hai ki ve tarka, vyAkaraNa, bhuvanakoti-ye saMvat 1508-1527 (1451-1470 sAhitya, prAdhyAtma zAstra mAdi viSayoM ke mahAna jJAtA I0) meM sakalakIti ke uttarAdhikArI bne| inhoMne kaI the| unhoMne deza ke vibhinna sthAnoM kI yAtrA kI thii| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArtikeyAnuprekSA : eka adhyayana 251 unake bhanekoM ziSya the, tathA unhoMne virodhiyoM ko anekoM tara ke rUpa meM prAkRta, apabhraMza evaM saMskRta padyoM kA vizeSa bAra parAsta kiyA thaa| uralekha kiyA hai| unhoMne gommaTasAra, tasvArtha sUtra, dravyasan 1951 I. meM apanA pANDavapurANa samApta karate - saMgraha aura jJAnArNava se aneka uddharaNa diye haiM jisase unakI hue zubhacanda ne apane likhe 28 pranyoM kA ullekha kiyA hai| TIkA bahuta vistRta aura upayogI ho gaI hai| isameM kucha jaise candraprabhucarita, pamanAbha carita, pradyumna carita, jIvaMdhara aMza lakSmIcanda dvArA bhI prakSipta huA hai| phira bhI eka carita, candanakathA, nandIzvarakathA aura pAMDava purANa Adi, dhArmika puruSa ke lie yaha TIkA varadAna svarUpa hai, 7 kathA graMtha tathA trizaMccaturvizanti pUjA, siddhArcanam, kyoMki isameM vibhinna viSayoM kA vivaraNa eka sAtha mila sarasvatI pUjA, cintAmaNi pUjA, karmadahana vidhAna, gaNadhara- jAtA hai, jo vibhinna prAcAryoM ke granthoM se zabdazaH uddhRta valaya vidhAna, palyopama vidhAna, caritrazuddhi vidhAna, catu- kiyA hai| jaise vaTTakera ke mUlAcAra kI vasunandI TIkA. riMzadAdhika dvAdazavratodyApana, sarvatobhadra vidhAna, mAdi 10 zrIvijaya kI vijayodayA (bhagavatI ArAdhanA) pUjyapAda pUjA grantha tathA pArzvanAthakAvyapaMjikA TIkA, AzAdhara kI sarvArthasiddhi, gommaTasAra kI nemicanda kI TIkA tathA pUjAvRtti, svarUpasaMbodhana vRtti, adhyAtma padya TIkA, Adi mUlagAthAeM devasena kI pAlApa paddhati, dravya saMgraha kI brahma4 TIkAyeM tathA saMzayavadanavidAraNa, apazabda khaMDana, tattva deva kRta TIkA, cAmuNDarAya kA cAritrasAra, tatvArtha sUtra para nirNaya, 1 syAdvAda, aMgapaNNattI, zabda cintAmaNi, aura 3 zrutasAgara kI TIkA , karma prakRti trailokya sAra Adi / stotra graMtha race / unakA sAhityika kArya 1551 I0ke bAda zubhacanda ne kaI vidvAnoM aura unakI prakRtiyoM kA bhI bhI calatA rahA jaisA ki unhoMne pAzvina sudI 5 saM0 1573 nAmollekha kiyA hai| jaise karma prakRti (pRSTha 386 para) (1516 I.) meM amRta caMdrakRta samayasAra kI TIkA para ravicanda kA ArAdhanAsAra (pR0 234, 361 para) donoM 'adhyAtma taraMgiNI' TIkA likhI thii| saM0 1608(1551 kRtiyA~ aprakAzita haiM, gandharvArAdhanA (pR0 362 para) I.) meM tribhuvanakIrti kI prArthanA para sAkavATa meM unhoMne jisakA ullekha brahmadeva ne bhI apanI dravya saMgraha kI apanA pAMDavapurANa pUrNa kiyA thA jisakI prati taiyAra saMskRta TIkA meM kiyA hai, nayacakra (pR. 200 para) karane meM zrIpAlavarNI ne madada kI thI, 1554 I0 meM unhoMne yatyAcAra vasunaMdI kRta (pR0 106, 306, 330) aSTasaMskRta meM karakaMDu caritra pUrNa kiyA thaa| mAgha sudI 10 se sahasrI, prApta mImAMsA (pR0 116, 155, 162) prameya1613 (1556 I.) meM unhoMne kSemacanda aura sumati kamalamArtaNDa, parIkSA (pR0 176 para) Adi, unhoMne pArSa kIti ke anurodha para kArtikeyAnuprekSA kI TIkA samApta mAgama aura sUtra zabdoM kA prayoga kramazaH jinasena guNabhadra kI thii| usake pazcAta bhI unhoMne samavazaraNa pUjA, sahasra kRta mahApurANa, gommaTasAra tathA tattvArthasUtra ke lie kiyA nAma vimAna zuddhi vidhAna samyaktva kaumudI, subhASitArNava, hai / unhoMne kalpasUtra ke kutha aMza tathA zuklayajurveda saMhitA subhASita ratnAvalI, tarkazAstra, prAdi grantha likhe| isa kI kucha samasyAoM kA ullekha kiyA hai jo somadeva ke prakAra zubhacandra kA sAhityika kArya lagabhagaga 40 sAla yazastilaka caMpU meM bhI upalabdha hai| taka calatA rhaa| zubhacanda kI kArtikeyAnuprekSA kI TIkA-zubhacandakRta isa TIkA kA mUla uddezya svAmi kumAra likhita 12 kAtikeyAnuprekSA saMskRta TIkA, vRtti bhI kahalAtI hai jisa anaprekSAmoM kI vizada vyAkhyA karanA hI thA, para zubhacanda kI granthAna saMkhyA 7256 eka pANDulipi meM likhI huI ne anuprekSAoM kI vyAkhyA ke sAtha-sAtha ise eka vizada hai| isa TIkA ke adhyayana se aisA pratIta hotA hai ki isase saMgraha grantha banA diyA hai, jisase kumAra kI racanA kA pUrva aisI TIkArUpa aura koI anya kRti rahI hogI jise spaSTIkaraNa aura bhI adhika acchI taraha se ho jAtA hai| hI zubhacanda ne vikasita aura vistRta kiyA ho| unhoMne paM0 jayacanda jI kI hindI vacanikA ne bhI svAmikumAra kI prAkRta se saMskRta parivartana sAdhAraNa hI kiyA hai, para prazno- kRti ko atyadhika prasiddhi pradAna kii| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 zubhacanda:-zubhacanda bhaTTAraka the, unakA mukhya kArya prasiddha hue tathA unakA sAhitya pratyadhika maulika evaM dhanI va dhArmika vyaktiyoM dvArA nirmApita mUrtiyoM va maMdiroM uccakoTi kA mAnA jAtA hai| kI pratiSThA karanA, pUjA vidhAna udyApana karAnA, tathA anta meM anuvAdaka kI haisiyata ne anusaMdhitsu pAThakoM dhArmika aura sAmAjika mAmaloM meM logoM ko nirdeza denA kA dhyAna (Dr. K.L. Bruhn) jarmanI bAloM kI nimnthaa| sAhityika bhaTTArakoM meM zubhacandra hI eka aise the paMktiyoM kI ora AkarSita karanA cAhatA hU~, jo unhoMne jinhoMne vibhinna viSayoM para aneka racanAeM rciiN| ve DA. upAdhye dvArA saMpAdita "kArtikeyAnu prekSA" kI pratibhAzAlI lekhaka evaM adhyetA the| unakI TIkA meM samIkSA karate hue 4 jUna 1962 ke The Journal of ullikhita graMthoM se pratIta hotA hai ki unhoMne digambara Oriental Research, Baroda ke 11 ve aMka meM likhI sAhitya kA acchA gambhIra adhyayana kiyA thaa| saMskRta bhASA para unheM pUrNa adhikAra thA, anya bhaTTArakoM kI taraha unhoMne kevala saMskRta meM hI nahIM apitu apane Asa-pAsa kI "The Jaina literature then unknown still janabhASA ke zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai| marAThI, guja outweighs the known. It is only through such rAtI, hindI, prAkRta prAdi iNDo-Aryana bhASAmoM ke zabda patient work as that of Dr. Upadhey that the unakI TIkA meM upalabdha hote haiN| zubhacandra eka uccakoTi balance can be changed. To achieve this end, ke TIkAkAra hI na the apitu zreSTha dharma-pracAraka the, ve text have not only to be analysed but must apanI TIkA ko svAmI kumAra jaisA hI vibhinna dhArmika be projected as suggested above on the backviSayoM kA eka saMgraha grantha banAnA cAhate the| ataH unakI ground of contemporary and earlier literature. sArI TIkA meM unakI dharma-pracArakatA kA rUpa spaSTatayA Dr. Upadhey has treated this and other problems milatA hai| vidvattA kI apekSA dharma-pracAraka kI bhAvanA with exceptional care, and we hope that simine hI zubhacandra se anekoM pUjAgraMtha likhavAye / bhaTTAraka Iar contributions will follow soon as a result hone ke kAraNa unheM jaina samAja kI tatkAlIna AvazyakatA of his researches in Jaina literature." kI pUrti karanI pdd'ii| isa prakAra bha0 sakalakIrti kI The Journal of Oriental Research bhAMti bha. zubhacandra jaina sAhitya ke itihAsa meM atyadhika 2 June 1962 Baroda (XI) anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM pravaziSTa haiM jinameM itihAsa purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiN| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAveMgI, posTeja kharca alaga hogaa| phAileM varSa 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 kI haiM agara Apane abhI taka nahIM maMgAI haiM to zIghra hI maMgavA lIjiye, kyoMki pratiyAM thor3I hI avaziSTa haiN| mainejara 'anekAnta' bora sevAmandira, 21 dariyAgaMja, billI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marAThI meM jaina sAhitya ma0 vidyAdhara joharApurakara, gavarnameMTa DigrI kAleja, jAvarA 1. prAstAvika 3. guraNa kIrti jaina sAhitya kaI bhASAoM meM hai| inameM se prAkRta, prAcInatama marAThI jaina lekhakoM meM eka guNakIti haiN| saMskRta, tamila, kannaDa, hindI tathA gujarAtI bhASAmoM ke ye mUlasaMgha-balAtkAragaNa ke bhaTTAraka sakalakIti ke ziSya jaina sAhitya kA kAfI vivaraNa prakAzita huA hai| kintu bhaTTAraka bhuvanakIti ke ziSya the| isase pandrahavIM sadI kA Adhunika bhAratIya bhASAoM meM eka pramukha bhASA marAThI uttarArdha unakA samaya nizcita hotA hai| inakA ullekhameM jo jaina sAhitya hai usakA bhI idhara pAMca-cha: varSoM meM nIya grantha dharmAmRta hai| yaha gadya meM hai tathA isameM gRhasthoM kAphI adhyayana kiyA gayA hai| isa adhyayana ke pariNAma ke prAcAradharma kA varNana hai| isake vibhinna sAmAjika, aba taka marAThI patrikAoM meM hI prasiddha hue haiM / marAThI se sAmpradAyika, sAhityika, tathA paurANika ullekha bar3e hI anabhijJa jaina vidvAnoM ko bhI isakA kucha paricaya ho isa mahatva pUrNa haiM tathA mahArASTra ke jaina jana jIvana kI acchI uddezya se yaha lekha prastuta kara rahe haiN| jhAMkI isameM milatI hai| padmapurANa' yaha guNakIti kA 2. prArambha vistRta grantha rAmakathA kA varNana karatA hai| ise ve pUrNa __ mahArASTra meM jaina samAja kA itihAsa kAphI prAcIna nahIM kara pAye / isakA dvAdazAnuprekSA yaha prakaraNa svatantra hai| svAmI samantabhadra ne jisa bAda meM vijaya pAyA thaa| rUpa se bhI prasiddha hai / neminAtha ke jIvanakathA para guNavaha karahATaka nagara (vartamAna karADa, jilA satArA), kIrti ne tIna gIta likhe haiM tathA rukamaNi svayaMbara nAmaka mahabali prAcArya ne yahAM sAdhu saMgha kA sammelana bulAyA eka anya gIta bhI likhA hai| thA vaha mahimA nagara' (vartamAna mahimAna gar3ha, jilA 4. guragadAsa satArA), kASThA saMgha kI jahA~ zuruvAta huI vaha nandItaTa nagara (vartamAna nAndeDa), tathA apabhraMza dharma parIkSA kA bhaTTAraka sakalakIti tathA bhuvanakIti ke ziSya brahma jinadAsa ye guNadAsa ke guru the / ataH ye bhI pandrahavIM sadI racanA sthAna pracalapura ye saba mahArASTra meM hI haiN| mahA ke uttarArdha meM hue the / inakA zreNika caritra' kAvya kI rASTrI prAkRta tathA mahArASTrI apabhraMza meM paryApta jaina sAhitya hai / tathApi marAThI bhASA meM sAhitya racanA zurU dRSTi se bar3A rocaka tathA rasa pUrNa hai / zreNika tathA unake hone se pahalI tIna sadiyoM taka marAThI meM kisI jaina putra abhayakumAra kI cAturya kathAyeM isameM bar3e sundara rIti grantha kA aba taka patA nahIM calA hai| upalabdha marAThI se varNana kI haiN| rAmacandra ke vivAha para eka choTA-sA gIta tathA jinadeva se prArthanA ke rUpa meM eka anya gIta jaina sAhitya pandrahavIM sadI se prArambha hotA hai tathA isake prArambhika granthakAra gujarAta ke bhaTTArakapIThoM se sambaddha bhI guNadAsa ne likhA hai| jJAta hue haiN| 1. jIvarAja jaina granthamAlA, solApura dvArA 1960 1. mahimA nagara mahimAnagar3ha hai| yaha bAta abhI meM prakAzita / nizcita nahIM hai| dhavalA meM ullikhita 'mahimAeM 2. jayacandra zrAvaNe, vardhA dvArA 1808 meM prakAzita / miliyANaM" kA artha mahimA nagara na hokara maho- 3. ye dharmAmRta ke pariziSTa meM prakAzita haiN| tsava yA mahA pUjA meM sammilita hue hai, prataH 4. jIvarAja granthamAlA meM chapa rahA hai| usa para se mahimA nagarI kA artha ghoSita nahIM hotA / mahimA nagarI kA anveSaNa honA cAhiye / 5. ye donoM gIta sanmati mAsika varSa 1956 meM prakA-sampAdaka zita hue haiN| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAta 5. jinavAsa kathA tathA zaka 1538 meM ananta vrata kathA' kI racanA ye mUla saMgha-balAtkAragaNa ke ujjaMtakIti bhAcArya kI hai| ziSya the| sakalakIrti tathA bhuvanakIrti kA inhoMne bhI 11. vIravAsa gururUpa meM ullekha kiyA hai| ataH ye bhI pandrahavIM sadI ke ye kAraMjA ke bhaTTAraka dharmacandra ke ziSya ye| inakA uttarArdha ke haiN| inhoMne devagiri (vartamAna daulatAbAda dIkSA ke bAda kA nAma pArzvakIrti thA / inhoMne zaka kilA, jilA auraMgAbAda) meM harivaMzapurANa kI racanA 1546 meM 'sudarzana carita' likhA / neminAtha viSayaka eka kii| yaha grantha ve pUrA nahIM kara paaye| gIta tathA akSara bAvanI kI zailI kA bahutarI yaha choTA 6. megharAja prakaraNa' ye inakI anya racanAeM haiN| ye brahma jinadAsa ke ziSya brahma zAnti dAsa ke ziSya the| ataH solahavIM sadI ke prArambha meM inakA samaya ye bhI kAraMjA ke bhaTTAraka dharmacandra (uparyukta dharmanizcita hai / inhoMne jasodhara rAsa' nAma kA sundara kAvya candra ke praziSya) ke ziSya the| inhoMne zaka 1612 meM likhA hai| pArzvanAtha bhavAMtara yaha inakI anya choTI pArzvanAtha bhavAntara yaha gIta likhA hai| inakI gujarAtI racanA hai| inhoMne gujarAtI meM eka tIrtha vandanA bhI racanA AditavArakhata kathA zaka 1615 kI racanA hai likhI hai| 7. sUrijana 13. mahIcandra ye megharAja ke guru bandhu the| inhoMne parama haMsa kathA ye mUlasaMgha-balAtkAragaNa ke bhaTrAraka the| inhoMne nAmaka rUpaka kAvya gadya padya mizrita campU zailI meM likhA zaka 1618 meM prAdinAtha purANa kI racanA kii| neminAtha hai| dAna zIla tapa bhAvanA rAsa yaha inakI anya racanA bhavAMtara, AdinAtha bhAratI' aSTAnhikA vrata kathA Adi racanA hai| choTI-choTI kaI racanAeM bhI mahIcandra ne likhI haiN| 8.kAmarAja 14. mahAkoti ye bhI megharAja ke guru bandhu the| inakA 'sudarzana carita' ye mahIcandra bhaTTAraka ke ziSya the / inhoMne jJIlasundara kAvya hai / sAtha hI usameM gRhasthoM ke prAcAra dharma patAkA nAmaka kAvya likhA hai| pati dvArA upekSita eka kA bhI acchA varNana hai| tanya phAga' yaha kAmarAja kA taruNI apanI caturAI, saundarya tathA pati bhakti dvArA punaH choTA-sA gIta hai| pati kA sneha prApta karatI hai aisI isakI kathA hai| 9. nAgo prAyA 15. puNya sAgara ye kAraMjA ke bhaTTAraka mANikasena ke ziSya the ataH ye bhaTTAraka ajitakIrti ke ziSya the| satrahavIM sadI solahavIM sadI ke madhya meM inakA samaya nizcita hai| inhoMne ke uttarArdha meM inakA samaya nizcita hai| guNakIrti kA yazodhara mahArAja caritra likhA hai| apUrNa grantha padmapurANa tathA jinadAsa kA apUrNa grantha hari10. prabhayakoti vaMza purANa inhoMne pUrNa kiyaa| prAdityavrata kathA inakI ye mUlasaMgha-balAtkAragaNa ke ajitakIti prAcArya ke ziSya the| inhoMne zaka 1535 meM Aditya vrata 16. guNanaMdi 1. jIvarAja grantha mAlA meM 1958 meM prakAzita / ye bhI sahAvIM sadI ke lekhaka haiN| inhoMne yazodhara2. jIvarAja granthamAlA, 1961 meM prakAzita / carita kI racanA kI hai| 3. sanmati varSa 1856 meM prakAzita / 1. sanmati 1958 meM prkaashit| 4. jasodhara rAsa ke pariziSTa meM prakAzita / 2. 3. sanmati varSa 1956-60 meM prkaashit| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marAThI meM baina sAhitya 255 17. jinasAgara meM inhoMne samyagdarzana ke ziSya meM pATha kathAe~ batalAI haiN| __ye kAraMjA ke bhaTTAraka devendrakIti ke ziSya the| inhoMne hanumAna purANa inakI dUsarI racanA hai|' zaka 1656 meM jIvaMdhara purANa likhaa| ina choTI raca- 21.mAdhunika samaya nAmoM kI saMkhyA 30 hai jinameM chaH vrata kathAe~, tIna anya unnIsavIM sadI ke uttarArdha se marAThI sAhitya meM kaI kathAeM, cAra pUjA pATha, sAta stotra, sAta prAratiyA~ aura Adhunika pravRttiyAM zurU huii| zolApura se seTha hIrAcanda tIna sphuTa racanAeM zAmila haiN| ina racanAoM kI jJAta nemacanda dozI ne jaina bodhaka mAsika patra zurU kiyA tathA tithiyAM zaka 1646 se zaka 1660 taka haiN| ratna karaNDa Adi Adi graMthoM ke marAThI rUpAntara prakAzita 18. mahatisAgara kie| ye bhI kAraMjA ke bhaTTAraka devendrakIti (uparyukta jaina bodhaka ke agale sampAdaka paM0 kallappA niTave devendrakIti ke praziSya) ke ziSya the| prAdinAtha paMca ne mahApurANa, devAgama kI vasunandivRtti, paMcAstikAya, kalyANika kathA, ravivAra vrata kathA Adi choTI racanAoM dvAdazAnuprekSA Adi kaI granthoM ke marAThI rUpAntara prasiddha ke atirikta inhoMne kaI padoM kI racanA kI hai| inakA kiye / svatantra marAThI racanAoM meM kavi raNadive kA nAma samaya aThAravIM sadI kA antima tathA unnIsavIM sadI kA ullekhanIya hai / idhara kucha varSoM se zolApura kI jIvarAja prArambhika bhAga hai| grantha mAlA ne marAThI jaina sAhitya ke kucha prAcIna graMthoM ko prakAzita kiyA hai tathA kaI prAcIna kathAoM ke sundara 19. ratnakoti mAdhunika marAThI rUpAntara prakAzita kie haiN| ye kAraMjA ke bhaTTAraka siddhasena ke ziSya the| inhoMne 22. samAropa san 1813 meM upadeza ratnamAlA kI racanA kii| bhaTTAraka marAThI jaina sAhitya kA uparyakta vivaraNa digdarzana ke sakala bhUSaNa kI saMskRta racanA SaTkarmopadeza ratnamAlA kA taura para likhA hai / jinakI eka yA do choTI racanAyeM hI yaha rUpAntara hai| prApta haiM aise kaI kaviyoM kA isameM samAveza nahIM hai| 20. dayAsAgara Adhunika samaya ke bhI sabhI anuvAdakoM yA lekhakoM kA ye bhI unnIsavIM sadI ke lekhaka haiN| dharmAmRta purANa varNana karanA sambhava nahIM huaa| tathApi isa paricaya se 1. sabhI racanA meM kAmatA marAThItara bhASI jaina vidvAn kucha lAbha uThA sakeMge aisI granthamAlA 1956 zolApura / prAzA hai: 2. mahati kAvya kuMja nAmaka saMgraha meM prkaashit| 3. jinadAsa cavar3e, vardhA dvArA prakAzita / kyA tU mahAn bananA cAhatA hai| yadi hA~ to apanI pAzA latAnoM para niyantraNa rakha, unheM belagAma prazva ke samAna mAge na bar3hane deN| mAnava kI mahattA icchAmoM ke bamana meM hai, gulAma banane meM nhiiN| eka dina mAyegA, jaba terI icchAeM hI terI mRtyu kA kAraNa bneNgii| hama sabako apane hAtha kI pA~coM aMguliyoM kI taraha rahanA cAhie, hAtha kI aMguliyo saba ekasI nahIM hotI, koI choTI, koI bar3I, kiMtu jaba hama hAtha se kisI vastu ko uThAte haiM taba hameM pA~coM ho aguliyAM ikaTThI hokara sahayoga detI -vinobA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM premabhAva DA0 premasAgara jaina ema. e. pI-eca. DI. bhaktirasa kA sthAyIbhAva bhagavadviSayaka anurAga hai / isI kI zANDilya ne 'parAnuraktiH' kahA hai' / parAnu raktiH gambhIra anurAga ko kahate haiM / gambhIra anurAga hI prema kahalAtA hai / caitanya mahAprabhu ne rati athavA anurAga ke gAr3he ho jAne ko hI prema kahA hai" / bhakti rasAmRta sindhu meM likhA hai, "samyaGa masRNita svAnto mamatvAtizayoktiH bhAvaH sa eva sAndrAtmA budhaiH prema nigadyate / " / prema do prakAra kA hotA hai-laukika aura alaukika bhagavadviSayaka anurAga alaukika prema ke antargata AtA hai / yadyapi bhagavAna kA zrItAra mAna kara usake prati laukika prema kA bhI prAropaNa kiyA jAtA hai kintu usake pIche alaukikatva sadaiva chipA rahatA hai| isa prema meM samUcA Atma samarpaNa hotA hai| aura prema ke pratyAgamana kI bhAvanA nahIM rahatI / alaukika prema janya tallInatA aisI vila kSaNa hotI hai ki dveSa bhAva hI mRta ho jAtA hai / phira prema ke pratIkAra kA bhAva kahA~ raha sakatA hai / nAriyA~ prema kI pratIka hotI haiN| unakA hRdaya eka aisA komala aura sarasa zAlA hai, jisameM prema bhAva ko lahalahAne meM dera nahIM lagatI / isI kAraNa bhakta bhI kAMtA bhAva se bhagavAna kI prArAdhanA karane meM apanA ahobhAgya samajhatA hai| bhakta 'tiyA' banatA hai aura bhagavAna 'piya' / yaha dAmpatya bhAva kA prema jaina kaviyoM kI racanAoM meM bhI upalabdha hotA hai / banArasI dAsa ne apane 'adhyAtma gIta' AtmA ko nAyaka aura 'sumati' ko usakI patnI banAyA 1. zANDilya bhakti sUtra, 12, pR0 1 2. caitanya caritAmRta, kalyANa, bhakti zraMka, varSa 32, aGka 1, pR0 333. 3. zrI rUpa gosvAmI, hari bhakti rasAmRta sindhu, gosvAmI dAmodAra zAstrI sampAdita ! acyuta granthamAlA kAryAlaya, kAzI, vi0 saM0 1988, prathama saMskaraNa, 1 / 4 / 1 hai / patnI pati ke viyoga meM isa bhAMti tar3apha rahI hai, jaise jala ke binA machalI / usake hRdaya meM pati se milane kA cAva nirantara bar3ha rahA hai| vaha apanI samatA nAma kI sakhI se kahatI hai ki pati ke darzana pAkara maiM usameM isa taraha magna ho jAU~gI, jaise bUMda dariyA meM samA jAtI hai / maiM apanapA khokara piya sUM milUMgI, jese bholA gira kara pAnI ho jAtA hai ' / anta meM pati to use apane ghara meM hI mila gayA aura vaha usase milakara isa prakAra ekameka ho gaI ki dvividhA to rahI hI nahIM / usake ekatva ko kavi ne aneka sundara sundara dRSTAntoM se puSTa kiyA hai| vaha karatUti hai aura piya kartA, vaha sukha-sIMva hai aura piya sukhasAgara, vaha zivanIMva hai aura piya zivamaMdira, vaha sarasvatI hai aura piya brahmA, vaha kamalA hai aura piya mAdhava, vaha bhavAnI hai aura pati zaMkara, vaha jinavANI hai aura pati jinendra | 1. 2. maiM virahina piya ke zrAdhIna, tyauM talapha jyoM jala bina mIna ||8|| hohu magana maiM darazana pAya, jyoM dariyA meM bUMda samAya ||6|| piya ko miloM apanapo khoya, zrIlA gala pANI jyauM hoya // 10 // banArasI vilAsa, adhyAtmagIta, pR0 161. piya more ghaTa maiM piya mAhi, jala taraMga jyoM duvidhA nAhi / piya mo karatA maiM karatUti, piya jJAnI meM jJAna vibhUti / piya sukha sAgara meM sukha sIMva, piya ziva mandira meM zivanIMva / piya brahmA meM sarasvati nAma, piya mAdhava mo kamalA nAma / piya zaMkara maiM devi bhAvani, piya jinavara maiM kevala vAni / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna na hindI kAvya meM premabhAva 257 kavi ne sumati rAnI ko 'rAdhikA' mAnA hai / usakA bahuta dina bAhara bhaTakane ke bAda cetana rAjA mAja saundarya aura cAturya saba kucha rAdhA ke hI samAna hai / vaha ghara pA rahA hai / sumati ke prAnanda kA koI ThikAnA nahIM rUpa sI rasIlI hai aura bhrama rUpI tAle ko kholane ke lie hai| varSoM kI pratIkSA ke bAda piya ke prAgamana kI bAta kIlI ke samAna hai / jJAna-bhAnu ko janma dene ke lie prAcI sunakara bhalA kauna prasanna na hotI hogii| sumati mAlAhai aura prAtma-sthala meM rakhane vAlI saccI vibhUti hai| dita hokara apanI sakhI se kahatI hai, "he sakhI deto Aja apane dhAma kI khabaradAra aura rAma kI ramanahAra hai| aisI cetana ghara A rahA hai| vaha anAdi kAla taka dUsaroM ke vaza santoM kI mAnya, rasa ke patha aura granthoM meM pratiSThita aura meM hokara ghUmatA phirA, aba usane hamArI sudha lI hai / aba zobhA kI pratIka rAdhikA sumati rAnI hai| to vaha bhagavAna jina kI AjJA ko mAnakara paramAnanda ke samati apane pati 'cetana' se prema karatI jise apane guNoM ko gAtA hai| usake janma janma ke pApa bhI palAyana pati ke ananta jJAna, bala aura vIrya vAle pahalU para eka kara gae haiN| aba to usane aisI yukti raca lI hai, jisase niSThA hai| kintu vaha karmoM kI kusaMgata meM par3akara bhaTaka gayA use saMsAra meM phira nahIM AnA pdd'egaa| aba vaha apane mana hai ata: bar3e hI miThAsa bhare prema se dularAte hue samati kahatI bhAye parama prakhaMDita sukha kA vilAsa kregaa'| hai, "ye lAla tuma kisake sAtha kahA~ lage phirate ho / Aja pati ko dekhate hI patnI ke andara se parApepana kA tuma jJAna ke mahala meM kyoM nahIM paate| tuma apane hRdaya-tala bhAva dUra ho jAtA hai| vaidhatva haTa jAtI hai aura advaidhata meM jJAnadRSTi kholakara dekho, dayA, kSamA, samatA aura utpanna ho jAtA hai| aisA hI eka bhAva banArasIdAsa ne zAMti jaisI sundara ramaNiyAM tumhArI sevA meM khaDI huI haiN| upasthita kiyA hai| sumati cecana se kahatI hai, "he pyAre eka se eka anupama rUpa vAlI haiM / aise manorama vAtAvaraNa cetana ! terI ora dekhate hI parAyepana kI gagarI phUTa gii| ko bhUlakara aura kahIM na jAiye / yaha merI sahaja prArthanA hai| duvidhA kA aMcala haTa gayA aura samUcI lajjA palAyana 1. rUpa kI rasIlI bhrama kulapa kI kIlI, kara gii| kucha samaya pUrva tumhArI yAda Ate hI maiM tumheM zIla sudhA ke samudra jhIli sIli sukhadAI hai| khojane ke liye akelI hI rAja pakSa ko chor3akara bhayAvaha prAcI jJAna mAna kI ajAcI hai nidAna kI, kAntAra meM ghusa par3I thii| vahA~ kAyA nagarI ke bhItara tuma surAcI niravAcI Thaura sA~cI ThakurAI hai / dhAma kI khabaradAra rAma kI ramanahAra, ananta bala aura jyoti vAle hote hue bhI karmoM ke prAvaraNa rAdhA rasa paMthani meM granthani meM gAI hai| meM lipaTe par3e the| aba to tumheM moha kI nIMda chor3a kara santana kI mAnI niravAnI rUpa kI nisAnI, sAvadhAna ho jAnA caahie"| yAta subuddhi rAnI rAdhikA kahAI hai| nATaka samayasAra, prAcIna hindI jaina kavi, damoha, 1. dekho merI sakhIye Aja cetana ghara Ave / pR0 76. kAla anAdi phiraco paravaza hI, aba nija subahi citAba, 2. kahAM kahAM kauna saMga lAge hI phirata lAla, __ dekho // 1 // prAvo kyoM na Aja tuma jJAna ke mahala meM / naikahU viloki dekho antara sudRSTi se tI, janama janama ke pApa kiye je, te china mAhi bahAvai / kasI kaisI nIkI nArI ThAr3hI haiM Tahala meM / zrI jina AjJA sira para dharato, paramAnaMda guNa gAvai // 2 // eka teM eka banIM sundara surUpa ghanI, upamA na jAya ganI vAma kI cahala meM / deta jalAjuli jagata phirana ko aisI jugati banAvai / aisI vidhi pAya kahU~ bhUli aura kAja kIje, vilasa sukha nija parama prakhaMDita, bhaiyA saba mana bhaavai||3|| etau kahyo mAna lIjai vInatI sahala meN| dekhiye vahI, paramArtha pada paMkti, 14vAM para, pR0 114. 'bhaiyA' bhagavatIdAsa, brahmavilAsa, kAryAlaya baMbaI, dvitIyA vRtti, sana 1926 I0, zata praSTottarI, 2. bAlama tuhu tana citavana gAgari phUTi / 27 padya, pu.14. maMcarA gau phahara Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 anekAnta eka sakhI sumati ko lekara, nAyaka cetana ke pAsa kA varNana karane vAle kaI rAsa 'aitihAsika kAvya saMgraha' meM milAne ke lie gii| pahale dutiyAM aisA kiyA karatI thIM saMkalita haiN| dUsare prakAra ke vivAhoM meM sabase prAcIna vahAM vaha eka sakhI apanI bAlA sumati kI prazaMsA karate hue jinaprabhasUri' kA 'antaraMga vivAha' prakAzita ho cukA hai| cetana se kahatI hai, "he lAlana ! maiM amolaka vAla lAI haiM uparyukta sumati aura cetana dUsare prakAra ke pati aura patnI tuma dekho to vaha kaisI anupama sundarI hai| aisI nArI to haiN| isI ke antargata vaha dRzya bhI prAtA hai, jabaki pAtmA saMsAra meM dUsarI nahIM hai| aura he cetana ! isakI prIti bhI rUpI nAyaka 'zivaramaNI ke sAtha vivAha karane jAtA hai| tujha se hI sanI huI hai| tumhArI isa rAdhe kI eka dUsare prajayarAja pATaNI ke 'zivaramaNI vivAha' kA ullekha ho para ananta rIjha hai / usakA varNana karane meM maiM pUrNa asamartha cukA hai| vaha 17 padyoM kA eka sundara rUpaka kAvya hai| unhoMne jina jI kI rasoI meM to vivAhoparAnta susvAdu bhojana aura vana vihAra kA bhI ullekha kiyA hai| mAdhyAtmika vivAha banArasIdAsa ne tIrthakara zAMtinAtha kA zivaramaNI isI prema ke prasaMga meM AdhyAtmika vivAhoM ko liyA lapA se vivAha dikhAyA hai| zAMtinAtha vivAha maMDapa meM pAne hai jA sakatA hai| ye 'vivAhalA', 'vivAha', 'vivAhalau' aura vAle haiN| hone vAlI badhU kI utsukatA dabAye nahIM dbtii| na 'vivAhalo' Adi nAmoM se abhihita hue haiN| inako do vaha abhI se unako apanA pati mAna baiThI hai / vaha apanI bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-eka to vaha jaba sakhI se kahatI hai, "he sakhI Aja kA dina atyadhika dIkSA grahaNa ke samaya prAcArya kA dIkSAkumArI athavA saMya manohara hai, kintu merA mana bhAyA abhI taka nahIM aayaa| mazrI ke sAtha vivAha saMpanna hotA hai, aura dUsarA vaha jaba vaha merA pati sukha-kaMda hai aura candra ke samAna deha ko mAtmA rUpI nAyaka ke sAtha usI ke kisI guNa rUpI dhAraNa karane vAlA hai / tabhI to merA mana-udadhi prAnanda se kumArI kI gA~The jur3atI haiN| inameM prathama prakAra ke vivAhoM Andolita ho uThA hai / aura isI kAraNa mere netra-cakora piu sudhi pAvata vana maiM paisiu veli / sukha kA anubhava kara rahe haiN| usakI suhAvanI jyoti kI chAr3ata rAja DagariyA bhayau akeli bAlama0 // 3 // kItti saMsAra meM phailI huI hai / vaha dukha rUpI aMdhakAra ke kAya nagariyA bhItara cetana bhUpa / samUha ko naSTa karane vAlI hai| unakI vANI se amRta karama lepa lipaTA bala jyoti svarUpa, bAlama0 // 4 // jharatA hai / merA saubhAgya hai jo mujhe aise pati prApta cetana bujhi vicAra dharahu santoSa / hue| rAga doSa dui baMdhana chUTata moSa, bAlama0 / / 13 // banArasI vilAsa, adhyAtma pada paMkti, pu0 228,226. 1. dekhie 'hindI ke bhakti kAvya meM jaina sAhitya kAroM 1. lAI hoM lAlana bAla amolaka, dekhahu to tuma kaisI kA yogadAna banI hai| chaThA adhyAya' pR0 656. aisI kahu~ tihu~ loka meM sundara, aura na nAri aneka 2. sahi erI! dina Aja suhAyA mujha bhAyA pAyA dhanI haiN| nahIM ghre| yAhi te tohi kahU~ nita cetana, yAhU kI prIti ju to sauM sahi erI ! mana udadhi anandA sukha, kandA candA sanI hai| deha dhre|| terI aura rAdhe kI rImi anaMta ju mo pai kahU~ yaha jAta canda jivAM merA vallabha sohe, naina cakorahiM sukkha ganI hai| karai / bhaiyyA bhagavatIdAsa, brahmavilAsa, bambaI, 1926 I. jaga jyoti suhAI kIrati chAI, bahu dukha timara vitAna zata praSTottarI, 28 vAM padya, pR0 14 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna jana hindI kAma meM premabhAva 259 tIrthakara athavA prAcAryoM ke saMyama zrI ke sAtha vivAha hai, kintu basI sarasa nahIM jaisI ki hemavijaya ne aMkita hone ke varNana to bahuta adhika haiN| unameM se 'jinezvara ko hai| sUri paura jinodaya sUri vivAhalA' eka sundara kAvya hai| kavi bhUdharadAsa ne nemIzvara aura rAjula ko lekara isameM ina sUriyoM kA saMyama zrI ke sAtha vivAha hone kA aneka padoM kA nirmANa kiyA hai| eka sthAna para torAjula varNana hai| isakI racanA vi. sa. 1331 meM huI thii| hindI ne apanI mAM se prArthanA kI, "he mAM dera na kro| mujhe ke kavi kumudacandra kA 'RSama vivAhalA' bhI aisI hI eka zIghra hI vahAM bheja do, jahAM hamArA pyArA pati rahatA kRti hai| isameM bhagavAn RSabhanAtha kA dIkSA-kumArI ke hai| yahAM to mujhe kucha bhI acchA nahIM lagatA, cAroM ora sAtha vivAha humA hai| zrAvaka RSabhadAsa kA 'mAdIzvara aMdherA hI aMdherA dikhAI detA hai / na jAne nemi rUpI vivAhalA' bhI bahuta hI prasiddha hai / vivAha ke samaya bhaga- divAkara kA mukha kaba dikhAI pdd'egaa| unake vinA hamArA vAna ne jisa canaDI ko proDhA thA, vaisI cUr3anI chapAne ke hRdaya rUpI aravinda maramAyA paDA hai|"" viya-milana kI liye na jAne kitanI patniyAM apane patiyoM se prArthanA karatI vikaTa cAha hai, jisake kAraNa lar3akI mAM se prArthanA karate rahI haiM / 16 vIM zatI ke vinayacandra kI 'cUnar3I' hindI hue bhI nahIM lajAtI / laukika prema-prasaMga meM lajjA mAtI sAhitya kI prasiddha racanA hai| sAdhukItti kI cUnar3I meM hai, kyoMki usameM kAma kI pradhAnatA hotI hai, kintu yahA~ to saMgItAtmaka pravAha bhI hai| to alaukika aura divya prema kI bAta hai| alaukika kI tIrthakara nemIzvara aura rAjula kA prema tallInatA meM vyAvahArika ucita anucita kA dhyAna nahIM nemIzvara aura rAjula ke kathAnaka ko lekara jaina rhtaa| hindI ke bhakta kavi dAmpatya bhAva prakaTa karate rahe haiN| rAjula ke viyoga meM 'samvedanA' kI pradhAnatA hai| rAjazekhara sUri ne vivAha ke liye rAjula ko aisA sajAyA bhUdharadAsa ne rAjula ke antaH stha viraha ko sahaja svAhai ki usameM mRdula kAvyatva hI sAkSAt ho uThA hai| bhAvika DhaMga se abhivyakta kiyA hai / rAjula apanI sakhI kintu vaha vaisI hI upAsya buddhi se saMcAlita hai, jaise rAdhA- se kahatI hai / "he sakhi / mujhe vahAM le cala, jahAM pyAre sudhAnidhi meM rAdhA kA saundarya / rAjula kI zIla-satI jAdauM pati rahate haiM / nemi rUpI candra ke binA yaha prAkAza zobhA meM kucha aisI bAta hai ki usase pavitratA ko preraNA kA candra mere saba tana-mana ko jalA rahA hai / usakI kiraNa milatI hai, vAsanA ko nhiiN| vivAha-maMDapa meM virAjI vadhU nAvika ke tIra kI bhAMti agni ke sphuliMgoM ko barasAtI jisake Ane kI pratIkSA kara rahI thI, vaha mUka pazuoM ke hai| rAtri ke tAre to aMgAre hI ho rahe haiN|" kahIM kahIM karuNa krandana se prabhAvita hokara lauTa gayA / usa samaya rAjula ke viraha meM 'rUhA' ke darzana hote haiM, kintu usameM vadhU kI tilamilAhaTa aura pati ko pA lene kI becainI - 1. mAM vilaMba na lAba paThAva vahAM rI, jahAM jagapati piya kA jo citra hemavijaya ne khIMcA hai| dUsarA nahIM khIMca pyaaro| sakA / harSakIti-kA ! 'neminAtha rAjula gIta' bhI eka aura na mohi suhAya kacha aba, dIse jagata aMdhAro sundara racanA hai| isameM bhI neminAtha ko pA lene kI becainI rI // 1 // maiM zrI nemi divAkara kauM praba, dekhauM badana ujaaro| sahu kAla vinAnI amratavAnI, aru mRga kA lAMchana bina piya dekha murajhAya rahyo hai, ura araviMda hamAro khiye| rI // 2 // zrI zAnti jineza narottama ko prabhu, mAja milA merI mUdharadAsa, mUdhara vilAsa, kalakattA, 13 vAM pada,105 sahiye / 2. tahA~ le cala rI, jahAM jAdauMpati pyaaro| banArasI vilAsa, zrIzAnti jina stuti, padya 1 nemi nizAkara bina yaha candA, prathama padya, pR0 186. tana mana dahata sakalarI ||thaa0 // 1 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amekAMta varSa 15 nAyikA ke 'peMDulama' ho jAne kI bAta nahIM A pAI hai| raha rahA ho / tIrthakara nemIzvara vItarAgI hokara nirAkuyadyapi rAjula kA 'ura' bhI aisA jala rahA hai ki hAtha latA pUrvaka girinAra para tapa kara rahe haiN| kintu rAjula usake samIpa nahIM le jAyA jA sakatA, kintu aisA nahIM ko zaMkA hai, jaba sAvana meM ghanaghora ghaTAyeM jur3a pAyeMgI, ki usakI garmI se jar3akAle meM luyeM calanI lagI hoN| cAroM ora se mora zora kareMge, kokila kuhuka sunAvegI, rAjula apanI sakhI se kahatI hai, "nemikumAra ke binA dAminI damakegI aura puravAI ke jhoMke caleMge, to vaha sukha jiya rahatA nahIM hai / he sakhI ! dekha merA hRdaya kaisA taca pUrvaka tapa na kara skeNge| pausa ke lagane para to rAjula rahA hai| tU apane hAtha ko nikaTa lAkara dekhatI kyoM kI cintA aura bhI bar3ha gaI hai| use vizvAsa hai ki pati nahIM / merI viraha janya uSNatA kapUra aura kamala ke pattoM kA jAr3AM binA rajAI ke nahIM kaTegA / pattoM kI dhuvanI se se dUra nahIM hogii| unako dUra haTA de| mujhe to 'siyarA to kAma calegA nhiiN| usa para bhI kAma kI phaujeM isI kalAdhara' bhI 'karUra' lagatA hai| priyatama prabhu nemikumAra Rtu meM nikalatI haiM, komala gAta ke nemIzvara usase lar3a ke binA merA hiyarA' zItala nahIM ho sktaa'|" piya ke na skeNgeN| vaisAkha kI garmI ko dekhakara rAjula aura bhI viyoga meM rAjula bhI pIlI par3a gaI hai| kintu aisA nahIM adhika vyAkula hai; kyoMki isa garmI meM nemIzvara ko pyAsa udaya huA ki usake zarIra meM eka tolA mAMsa bhI na rahA ho lagegI, to zItala jala kahA~ milegA, aura tIvra dhUpa se tacate viraha se bharI nadI meM usakA hRdaya bhI bahA hai, kintu patttharoM se unakA zarIra daga jaayegaa| usakI AMkhoM se khUna ke mAMsU kabhI nahIM Dhulake / harI to vaha bhI bhartA bheMTa kara hI hogI, kintu usake hAr3a sUkha ___ kavi lakSmI ballabha kA 'nemirAjula bArahamAsA' bhI kara sAraMgI kabhI nahIM bane / eka prasiddha racanA hai| isameM kula 14 padya hai / prakRti ke ramaNIya sannidhAna meM virahaNI ke vyAkula bhAvoM kA sarasa bAraha mAsA sammizraNa humA hai, "zrAvaNa kA mAha hai, cAroM bhora se nemIzvara aura rAjula ko lekara jaina hindI sAhitya meM vikaTa ghaTAyeM umar3a rahI haiM / mora zora macA rahe haiM / AsabArahamAsoM kI bhI racanA huI hai| una saba meM kavi vinodI mAna meM dAminI damaka rahI hai| yAminI meM kumbhasthala jaise lAla kA 'bArahamAsA' uttama hai| priyA ko priya ke sukha ke stanoM ko dhAraNa karane vAlI bhAminiyoM ko piya kA saMga pranizcaya kI prAzaMkA sadaiva rahatI hai, bhale hI priya sukha se bhA rahA hai| svAti nakSatra kI bUMdoM se cAtaka kI pIr3A kirana kidhI nAvika-zara-tati ke, jyoM pAyaka kI jhalarI / 1. piyA sAvana meM vrata lIje nahIM, ghanaghora ghaTA jura aavNgii| tAre haiM aMgAre sajanI, rajanI rAkasa dala rii||thaaN0||2|| cahu~ ora te mora ju zora kareM, dekhie vahI, 45 vA pada, pR0 25 vana kokila kuhaka sunaavNgii| 1. nemi binA na rahe mero jiyraa| piya raina andherI meM sUjha nahIM, hera rI helI tapata ura kaiso| kachu dAmina damaka ddraavNgii| lAvata kyoM nija hAtha na niyarA // 1 // puravAI kI jhoMka sahoge nahIM, kari kari dUra kamala dala, china meM tapa teja chudd'aavaigii|| lagata karUra kalAdhara siyarA ||nemi0||2|| kavi vinodIlAla, bArahamAsA nemi rAjula kA bhUghara ke prabhu nemi piyA bina, bArahamAsA saMgraha, jinavANI pracAraka kAryAlaya, zItala hoya na rAkhula hiyarA ||nemi||3|| kalakattA, 42 // padya, pR0 24 / dekhie vahI, 20 vA pada, pR0 12 2. dekhiye vahI, 14vAM pada, pR06, aura milAiye jAyasI 2. dekhiye vahI, 14 vAM padya, pR0 27 / ke nAgamatI viraha varNana se / 3. dekhie vahI, 22 vAM padya, pRSTha 26 / lagana Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyakAlIna na hindI kAvya meM premamAva phirala 6 bhI dUra ho gaI hai| zuSka pRthvI kI deha bhI hariyAlI ko pAkara dipa uThI hai| kintu rAjula kA na to piya zrAyA aura na patiyAM " ThIka isI bhAMti eka bAra jAyasI kI nAgamatI bhI vilApa karate hue kaha uThI thii| "cAtaka ke gusa meM svAti nakSatra kI bUMdeM par3a gaI, aura samudra kI saba sIpeM bhI motiyoM se bhara giiN| haMsa smaraNa kara-kara ke apane tAlAboM para mAye, sArasa bolane lage aura laMjana bhI dikhAI par3ane lage / kAMsoM ke phUloM se vana meM prakAza ho gayA, kiMtu hamAre kanta na phire, kahIM videza meM hI bhUla gaye / " kavi bhavAnIdAsa ne bhI neminAtha bArahamAsA likhA thA, jisameM kula 12 padya haiM / zrI jinaharSa kA 'nemi bArahamAsA" bhI bhI eka prasiddha kAvya hai| usake 12 sarvayoM meM sauMdarya dhIra zrAkarSaNa vyApta hai / zrAvaNa mAsa meM rAjula kI dazA ko upasthita karate hue kavi ne likhA hai / " zrAvaNa mAsa hai, ghanaghora ghaTAyeM unna bhAI hai| jhalamalAtI huI bijurI camaka rahI hai, usake madhya se baja sI dhvani phUTa rahI hai, jo rAjula ko viSa beli ke samAna lagatI hai / papIhA piupiu raTa rahA hai| dAdura dhaura mora bola rahe haiN| aise samaya 1. umaTI vikaTa ghanaghora ghaTA cihu~ dhorani morani sora macAyo / camake divi dAmini yAmini kuMbhaya bhAmini kUM piya ko saMga bhAyo / liva cAtaka pITha hI pIr3a saI bhaI rAjaharI muMdra deha dipAyo / alI, zrAvaNa patiyAM paM na pAI rI prItama kI Ayo paM nema na bhAyo / kavi lakSmIvallabha, nemirAjula bArahamAsA, pahalA padya, isI prabandha kA chaThA adhyAya, pRSTha 564 2. svAti bUda cAtaka mukha pare / samuda sIpa motI saba bhare / saravara saMvari haMsa cali Aye / sArasa kuralahiM khaMjana dekhAye // bhA paragAsa kAMsa vana phUle kaMta na phire videsahi bhUle // jAyasI granthAvalI, paM0 rAmacandra zukla saMpAdita, kAzI nAgarI pracAriNI sabhA, tRtIya saMskaraNa, vi0 saM0 2003, 30 / 7, pRSTha 153 261 meM yadi nemIzvara mila jAyeM to rAjuna atyadhika sukhI ho|" prAdhyAtmika holi jaina sAhityakAra prAdhyAtmika holiyoM kI racanA karate rahe haiN| jinameM holI ke aMga upAMgoM kA AtmA se rUpaka milAyA gayA hai| unameM AkarSaNa to hotA hI hai / pAvanatA bhI A jAtI hai| aisI racanAoM ko 'phAgu' kahate haiM / kavi banArasIdAsa ke 'phAgu' meM zrAtmArUpI nAyaka ne zivasundarI se holI khelI hai / kavi ne likhA hai, "sahaja dhAnandarUpI basanta bhA gayA hai aura zubha bhAvarUpI patte lahalahAne lage haiM / sumatirUpI kokilA gahagahI hokara gA uThI hai, aura manarUpI maure madonmatta hokara guMjAra kara rahe haiN| suratirUpI zragni jvAlA prakaTa huI hai, jisase bhraSTa karmarUpI vana jala gayA hai| magocara pramUttika AtmA dharmarUpI phAga khela rahA hai| isa bhA~ti zrAtmadhyAna ke bala se parama jyoti prakaTa huI, jisase bhraSTakarma rUpI holI jala gaI hai aura AtmA zAMta rasa meM magna hokara zivasundarI se phAga khelane lagA / " jinaharSa, nemi bArahamAsA, 1. ghana kI ghanaghora ghaTA unahI, bijulI camakaMti jhalAhali sI / vidhi gAja agAja avAja karaMta su, lAgata mo viSaveti jisI // papIyA piu piu raTata rayaNa ju, dAdura mora vadai UlisI / aise zrAvaNa meM yadu nemi mile, sukha hota kahai jasarAja risI / isI prabandha kA chaThA adhyAya, pR0 502 / 2. viSama viraSa pUro bhayo ho, bhAyo sahaja vasaMta // pragaTI suruci sugaMdhitA ho, mana madhukara mayamaMta // sumati kokilA gahagahI ho, vahI mapUrava bAu / bharama kuhara bAdara phaTe ho, ghaTa jAr3o jar3atAu // zubha dala pallava lahalahe ho, hoMhi azubha patajhAra / malina viSaya rati mAlatI ho, virati vela vistAra // surati pani jyAnA jagI ho, samakita bhAnu dhamaMda hRdaya kamala vikasita bhayo ho, pragaTa sujaza makaraMda // parama jyoti pragaTa bhaI ho, lAgI holikA bhAga / ATha kATha saba jari bujhe ho gaI talAI bhAga // banArasIdAsa, banArasIvilAsa / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 prakAMta kavi dhAnata rAya ne do jatthoM ke madhya holI kI racanA kI hai| eka ora to buddhi, dayA, kSamArUpI nAriyAM haiM aura dUsarI ora AtmA ke guNarUpI puruSa haiM / jJAna aura dhyAnarUpI Dapha tathA tAla baja rahe haiM, unase anahada rUpI ghanaghora nikala rahA hai hai / dharmarUpI lAla raMga kA gulAla ur3a rahA hai aura samatArUpI raMga donoM hIM pakSo ne ghola rakkhA hai| donoM hI dala prazna ke uttara kI bhAMti eka dUsare para picakArI bhara-bhara kara chor3ate haiN| idhara se puruSavarga pUchatA hai ki tuma kisakI nArI ho, to udhara se striyAM pUchatI haiM ki tuma kisake chorA ho / ATha karmarUpI kATha anubhava rUpI agni meM jala-bujha kara zAMta ho gaye / phira to sajjanoM ke netra rUpI cakora, zivaramaNI ke Anandakanda kI chati ko TakaTakI lagAkara dekhate hI rahe'" bhUdharadAsa kI nAyikA ne bhI apanI sakhiyoM ke sAtha, zraddhA nagarI meM Ananda rUpI jala se ruci rUpI kezara ghola kara aura raMge huye nIra ko umaMgarUpI picakArI meM bhara kara apane priyatama ke Upara chodd'aa| isa bhAMti usane atyadhika Ananda kA anubhava kiyA / 1. bhAyo sahaja basaMta seleM saba horI horaa| uta budhi dayA chimA bahu ThAr3hI, ita jiya ratanasaje guna jorA // 1 // jJAna dhyAna Dapha tAla vajata haiM, anahada zabda hota ghanaghorA / gulAla ur3ata hai, dharama suhAga samatA raMga duhU ne ghorA // 2 // parasana uttara bhari picakArI, chorata donoM kari kari jorA / nAri tuma kAkI, ita teM kahe uta taM kahai kauna ko chorA // 3 // ATha kATha anubhava pAvaka meM, jala bujha zAnta bhaI saba zrorA / dyAnata ziva zrAnanda canda chavi, dekhahi sajjana naina cakorA ||4|| dyAnatarAya dyAnatapada saMgraha / kalakattA, 86vA~ pada pRSTha 16,27 2. srdh| gAgara meM ruci rUpI, kesara ghori turaMta / zrAnanda nIra umaMga picakArI, chor3o nIkI maMta // horI kheloMgI, Aye cidAnanda kanta // bhUdharadAsa, 'horI kheloMgI' pada, adhyAtmapadAvalI, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, pRSTha 75 / varSa 15 ananya prema prema meM ananyatA kA honA atyAvazyaka hai / premI ko priya ke atirikta kucha dikhAI hI na de, tabhI vaha saccA prema hai mAM-bApa ne rAjula se dUsare vivAha kA prastAva kiyA; kyoMki rAjula kI nemIzvara ke sAtha bhAMvareM nahIM 1 par3hane pAI thiiN| kintu prema bhAMvaroM kI apekSA nahIM karatA / rAhula ko to zivA nemIzvara ke anya kA nAma bhI ruci kArI nahIM thaa| isI kAraNa usane mAM-bApa ko phaTakArate hue kahA, "he tAta! tumhArI jIbha khUba calI hai, jo apanI lar3akI ke lie bhI gAliyA~ nikAlate ho| tumheM hara bAta samhAla kara kahanA caahie| saba striyoM ko eka sI na samajho / mere liye to isa saMsAra meM kevala nemi prabhu hI ekamAtra pati hai|" mahAtmA Anandaghana ananya prema ko jisa bhA~ti pradhyAtmapakSa meM ghaTA sake, vaisA hindI kA anya koI kavi nahIM kara sakA / kabIra meM dAmpatya bhAva hai aura zrAdhyAtmikatA bhI, kintu vaisA AkarSaNa nahIM, jaisA ki mAnandamana meM hai| jAyasI ke prabandha-kAvya meM alaukika kI ora izArA bhale hI ho, kintu laukika kathAnaka ke kAraNa usameM vaha ekatAnatA nahIM nibha sakI hai, jaisI ki zrAnandaghana ke muktaka padoM meM pAI jAtI hai / sujAna vAle ghanAnanda ke bahuta se pada bhagavadbhakti meM jaise nahIM rUpa sake, jaise ki sujAna ke pakSa meM ghaTe haiN| mahAtmA zrAnandaghana jainoM ke eka pahu~ce hue sAdhu ye| unake padoM meM hRdaya kI tallInatA hai / unhoMne eka sthAna para likhA hai, "suhAgina ke hRdaya meM nirguNa 2. kAhe na bAta sambhAla kahI tuma jAnata ho yaha bAta bhalI hai / gAniyAM kAr3hata ho hamako suno tAta bhalI tuma jIbha calI hai // maiM saba ko tuma tulya ginI tuma jAnata nA yaha bAta ralI hai| yA bhava meM pati nemi prabhU vaha lAla vinodI ko nAtha balI hai / vinodIlAla nemi vyAha, jaina siddhAnta bhavana dhArA kI hastalikhita prati / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 6 madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM prenabhAva brahma kI anubhUti se aisA prema jagA hai ki anAdikAla se to use lagAtAra ekatAna meM piya rasa kA mAnanda upalabdha calI pAne vAlI prajJAna kI nIMda samApta ho gii| hRdaya ho rahA hai| ke bhItara bhakti ke dIpaka ne eka aisI sahaja. jyoti ko ThIka usI bhAMti banArasIdAsa kI nArI ke pAsa bhI prakAzita kiyA hai, jisase ghamaNDa svayaM dUra ho gayA aura niraMjanadeva svayaM prakaTa hue haiN| vaha idhara-udhara bhaTakI anupama vastu prApta ho gii| prema eka aisA acUka tIra hai nhiiN| usane apane hRdaya meM dhyAna lagAyA aura niraMjanadeva ki jisake lagatA hai vaha Dhera ho jAtA hai| vaha eka aisA mA gaye / aba vaha apane khaMjana jaise netroM se use pulakAyavINA kA nAda hai, jisako sunakara prAtmArUpI mRga tinake mAna hokara dekha rahI hai aura prasannatA se bhare gIta gA taka caranA bhUla jAtA hai| prabhu to prema se milatA hai, rahI hai| usake pApa aura bhaya dUra bhAga gaye haiN| paramAtmA usakI kahAnI kahI nahIM jA sktii| jaise sAjana ke rahate hue pApa aura bhaya kaise raha sakate haiN| bhakta ke pAsa bhagavAna svayaM pAte haiM, bhakta nahIM jaataa| usakA sAjana sAdhAraNa nahIM hai, vaha kAmadeva jaisA sundara jaba bhagavAna pAtA hai, to bhakta ke Ananda kA pArAvAra aura sudhArasa sA madhura hai| vaha karmoM kA kSaya kara dene nahIM rhtaa| Anandaghana kI suhAgina nArI ke nAtha bhI / ___ se turanna mila jAtA hai| svayaM pAye haiM aura apanI 'tiyA' ko premapUrvaka svIkAra 2. mAja suhAgana nArI ||prvdhuu paaj| kiyA hai| lambI pratIkSA ke bAda Aye nAtha kI prasannatA mere nAtha Apa sudha lInI, kInI nija aNgcaarii|| meM, patnI ne bhI vividha bhAMti ke zrRMgAra kiye haiN| usane prema, abghuu0||1|| pratIti, rAga aura ruci ke raMga meM raMgI sAr3I dhAraNa kI hai, prema pratIta rAga ruci raMgata, pahire jinI saarii| mahiMdI bhakti raMga kI rAMcI, bhAva aMjana sukhkaarii|| bhakti kI mahaMdI rAMcI hai aura bhAva kA sukhakArI aMjana avdhuu*||2|| lagAyA hai| sahaja svabhAva kI cUr3iyAM pahanI haiM aura zikhA sahaja subhAva cUriyAM penI, thiratA kaMgana bhArI / kA bhArI kaMgana dhAraNa kiyA hai / dhyAna rUpI uravasI dhyAna uravasI ura meM rAkhI, piya guna mAla adhaarii| gahanA bakSasthala para par3A hai aura piya ke guNa kI mAlA ko avadhU0 // 3 // gale meM pahanA hai| surata ke siMdUra se mAMga ko sajAyA hai sukha siMdUra mAMga raMga rAtI, nirate benI sNbhaarii| upajI jyoti udyota ghaTa tribhuvana, pArasI kevala kArI aura nirati kI veNI ko AkarSaka DhaMga se gUMthA hai| usake abaghU0 // 4 // ghara tribhuvana kI sabase adhika prakAzamAna jyoti kA janma upajI dhuni ajapA kI anahada, jIta nagAre vaarii| huA hai| vahA~ se anahada kA nAda bhI uThane lagA hai / ava / jhar3I sadA prAnandaghana barAvata, bina bhore ika taarii|| 1. suhAgaNa jAgI anubhava prIta, suhaa0|| dekhiye vahI, 20vAM pada / ninda prasAna anAdi kI miTa gaI nija nIti / 1. mhAre pragaTe deva niraMjana / suhA0 // 1 // aTako kahA kahA sara maTakata kahA kahU~ jana raMjana / / ghaTa mandira dIpaka kiyo, sahaja sujyoti sarUpa // mhAre // 2 // pApa parAi pApa hI, ThAnata vastu anuup| suhA // 2 // khaMjana dRga dRga nayanana gAU~ cAU~ citavata raMjana / kahA dikhAvu aura kU. kahA samajhADaM mora / tIra acUka hai prema kA, lAge so rahe Thora / / sajana ghaTa aMtara paramAtmA sakala durita bhaya raMjana / / suhA0 // 3 // mhAre // 2 // nAda viluhvo prANa phU, gine na tRNa maga loya / vo hI kAmadeva hoya kAma ghaTa vo hI sudhArasa maMjana / mAnandaghana prabhu prema kA, akatha kahAnI voya / / aura upAya na mile banArasI sakala karamaSaya khaMjana / suhA0 // 4 // mhAre // 3 // mahAtmA mAnandaghana, prAnandaghana pada saMgraha, adhyAtma banArasIdAsa, banArasIvilAsa, jayapura, 1954 I0, jJAna prasAraka maMDala, bambaI, cauthA pada, pRSTha 7 'do naye para' pR0 240 ka / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma sthAnoM meM vyApta soraTha kI kahAnI mahendra bhanAvata, ema0 e0 rAtri ko kisI dharmasthAna meM sAmAyika Adi karate nAma letA to bAmaNa mare jI kAI samaya dhArmika mahilAyeM nAnA stavana, bhajana tathA mukha dekhaMtA usakA bApa / kahAnI-kissoM kI jhar3I lagA detI haiN| kahAniyoM meM uttara meM rAjA jI ne likhAdhArmika kathAnaka lie kaI kahAniyAM pratyanta lokapriya haiM rAjA jI kAgada mokalyo jI kAI jinameM pavitra jIvana jIne kI kalA ke sAdhana, saMyama, suNo rAgI jI morI baat| tyAga, tapasyA Adi mAnavI guNoM ke saMketa milate haiN| khoTA nagatarAM rA bAI jAyA jI kAI yahAM soraTha kI suprasiddha kahAnI dI jA rahI hai jo mevAr3a kAMI hosI hvaal| pradeza kI prora dharmasthAnoM meM atyanta lokapriya rahI / hai satare sonI ne ter3ajo jI kAI soraTha kI kahAnI sonA ro piMjaro ghar3Aya / eka rAjA thA jisake sAta vdhuyeN| 6 mAnetI tathA aire mere to hIrA jar3e jI kAMI eka komAnetI parantu putra kisI ke bhI nhiiN| rAjA lAlA mAya lapeTa / vyApAra ke lie gayA thaa| komAnetI ko garbhavAsa hamA, usa piMjare meM kanyA ko biThAkara ulapula nadI meM mahIne do mahIne, cAra 6 mahIne Tale / navama mAsa kanyA ne bahA denaa|' sonI ko bulAyA piMjarA banavAyA, hIre panne janma liyaa| nAma nikAlane jyotiSI paayaa| mAnetiyoM jar3e aura andara lar3akI ko biThAI, dAsI ko kahAne socA apane kisI ke putra nahIM hai, rAjA pAte hI apane 'ise nadI meM bahA do, rAjA jI kA hukma hai|' ulaphUla ko komAnetI kara degA, isalie jyotiSI ko apanI ora nadI mAI, dAsI bahAne gaI, bahAte-bahAte lar3akI bolIse eka-eka thAna de deM aura usakA nAma badalavAne ke lie ulala phUlala to nadI bahai e bAI kaha deN| aisA hI humA / jyotiSI ne unake kahe anusAra kyUM bagAr3I mhArI mota / bAta mAna lI aura isa prakAra nAma nikAlA jamanA ne gaMgA khar3e par3I e bAI nAma letAM to bAmaNa mare jI kAI __ kyU e bagAr3e mhArI mota / mukha dekhatAM usakA bApa / dAsI ne use bahA dii| piMjarA bahatA-bahatA caMpAvatI caMvarI car3hatAM vara mare jI kAI nagarI pAyA jahA~ kumhAra miTTI khoda rahA thA tathA dhobI soraTha jisakA naam| kapar3e dho rahA thaa| dhobI ne dUra se bahate hue piMjare ko brAhmaNa ne kahA-'kyA nAma nikAlU bAI jI ne to dekha kumhAra ko AvAjadI-'mere bho, pAla kumhAra ! bhArI nakSatroM meM janma pAyA hai|' aisA suna komAnetI ne nadI meM bahatA humA piMjarA pA rahA hai, ise apana nadI meM rAjA ko patra likhA ki kanyA ne janma liyA hai parantu kUda kara nikAleM parantu zarta yaha ki yadi aMdara kA dhana bhArI nakSatroM meM / jyotiSI ne nAma nikAlA haiM / tuma loge to bAhara kA maiM, aura yadi bAhara kA tuma loge rANIjI kAgada mokalyo jI kAMI to bhItara kA maiN|' donoM ne nadI meM girakara piMjarA suNo rANA jI morI baat| nikAlA / kanyA ko baiThI dekha unhoMne kahA1. mevAr3a meM kahI jAne vAlI isa kahAnI kA hindI 'tuma itanI sundara kauna ho|' rUpAntara yahA~ diyA jA rahA hai| vaha bolI-'rAjA kI kanyA / ' Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kira piMjarA dhobI le gayA aura lar3akI ( soraTha) ko kumhAra / kumhAra ne use apane ghara meM rakhI jahAM vaha bar3I huI, dharma-dhyAna karatI, kumhAra ke lie bhojana pakAtI aura Ananda se rahatI / dharma sthAnoM meM vyApta soraTha kI kahAnI X X X eka dina vahA~ vanajAroM kI bAladeM AI, vaNajAre donoM bhAI the| pahale choTe bhAI ne Akara kumhAra ke vahA~ bAlada chor3I bAda meM bar3e bhAI ne donoM bhAiyoM kI nigAheM soraTha para pdd'iiN| unhoMne socA ki kumhAra ke ghara aisI sundara kanyA yaha kauna hai ? unhoMne kumhAra ko kahA'kumhAra bhAI, jarA pAnI to pilAo, pyAsa lagI hai, tumhAre yahAM yaha kauna bAI hai, jarA pAnI to maMgavA do / ' kumhAra ne soraTha se pAnI lAne ko khaa| soraTha pAnI bhara lAI / vaNajAroM ne jaba pIne ke lie apanA dhobA (hAtha phailAye) mAMDA to soraTha ne kahAcAMgalyAM to dhArI jhaNakArI re, pANI gayo re pAtAla | tarasAM to thAne nahIM lAgI re bIra / janajArtha mAya rAjI ho gayA / vaNavAroM ne kumhAra ko soraTha ke sAtha zAdI karane ke lie khaa| kumhAra isa bAta para soraTha kI zAdI karA dii| soraTha ke lie donoM bhAI Apasa meM jhagar3ane lge| donoM use apanI-apanI batAne lge| unheM lar3ate dekha eka rAhagIra ne kahA ki kucha hI dUra eka nagarI hai vahAM kA paTela acchA nyAya karatA hai so vahA~ cale jAo / donoM cale, kucha hI dhAge rAjA milA, udhara se paTela kI putrI milI / vaNajAroM ne paTela ke lie kahA -- isa para lar3akI ne kahA- 'unheM dhaMdhe hue bAraha mahIne hone Aye haiM / ' dUsarA daravAjA milA jisameM paTela kI patnI ghAtI huI milii| pUchane para usane kahA- 'unheM mare pUrA varSa hone AyA hai|' tIsare daravAje paTela kA putra milAusane kahA- 'unheM bahare hue bAraha varSa hone pAe haiN|' cauve daravAje para svayaM paTela ho mila ge| baNajAroM ne apanI bAta kaha sunAI, sAtha hI daravAjoM para ghaTita ghaTanA 265 bhI kaha sunaaii| kAraNa pUchate hue uttara meM paTela ne kahA'lar3akI ne mujhe aMdhA kahA kAraNa ki usakI maiMne abhI taka zAdI nahIM kI hai, yadyapi vaha pUrNa yauvanA ho gaI hai| patnI se merI bola bAta nahIM hai, isalie usane merA maranA kahA / putra kI bAta maiM sunI anasunI kara detA hU~ isalie usane mujhe baharA khaa|' anta meM paTela ne vaNajAroM ke nyAya ke lie nagarI ke rAjA kA nAma batAyA / vaNajAre rAjA ke pAsa gaye aura sArI bAta kaha sunaaii| rAjA ne kahA - 'tuma donoM bevakUpha ho isake sAtha to maiM svayaM zAdI karU~gA / ' naukara ko AjJA dI gii| caMvarI banAI gaI / vivAha kI taiyArI ho gaI / soraTha bolIlAMDa jasyo to gaura nahIM jI kAMI, gora jasI nahIM khAMDa / nAma letAM to bAmaNa mare jI kAMI, mukha dekhatA usakA bApa / naukara ne rAjA se arja kiyA parantu rAjA ne soraTha kI eka bhI bAta na sunii| caMvarI kI ora rAjA ne prasthAna kiyA / taba soraTha ne kahA - gora de to khAMDa nahIM jI koI khAMDa jasyo gora eka kAraNa hai dekhiyo jI koI beTI paraNe bApa | yaha suna rAjA ne naukaroM se kahA- 'nikAlo ! nikAlo !! ise / ' jAte samaya soraTha ne kahA malaNo hai to bhalo dAdA jI, nItara malaNo Age avatAra / nahIM pIyara bhI sAsarI jI koI nahIM mAMya mukhyAra | vaNajAre use le gaye aura eka navakhaMDI havelI meM use rakha dii| vahA~ usake lie eka dAsI kI vyavasthA kara dI / eka dina rAjA kA bhAnajA 'vIjyA' udhara se nikalA / soraTha kI ghora acAnaka usakI dRSTi gii| usane para zrAkara mAmA (rAjA) se kahA ki yadi maiM eka pratyanta Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 hI sundara lar3akI lAkara dUM to tuma mujhe kyA doge ? rAjA kahalavAyA ki soraTha ko sUcanA do ki usakA mAmA ne kahA-pAdhI gaddI yAnI AdhA rAjya / / pAyA hai| soraTha ne kahalavAyA ki merA koI mAmA nahIM vIjyA soraTha ko prApta karane ke lie jogI kI hai| vIjyA bAhara se cillAyA-'cala ! mere sAtha cala / pozAka dhAraNa kara devI ke maMdira meM pahuMcA aura soraTha nahI to tumhArI dAsI lIlAvatI ko pITUMgA aura Tukar3ekI prApti kI prArthanA karane lgaa| maMdira meM vojyA ke Tukar3e kara ddaaluuNgaa|' isa para soraTha bolI-'dAsI ko bhajana itanI mastI aura bhakti bhare laga rahe the ki sunane mata pITa, maiM hI tumhAre sAtha calane ko tatpara huuN|' vAloM kI khAsA bhIr3a sI ikaTThI ho gii| maMdira ke pAsa xxx hI bAvar3I thI jahA~ soraTha kI dAsI pAnI bharane pAI, prAge-mAge vIjyA, usake pIche-pIche soraTha vilApa usane bhI vIjyA ke bhajana sune / havelI pAkara soraTha se sArI bAta kaha sunaaii| soraTha ne usa jogI ko apane karatI huI dhIre-dhIre cala rahI hai| bIjyA teja bhAgatA humA harSa ke mAre phUlA mAmA ke pAsa pahuMcA aura zubha yahAM bulAne ke lie khaa| dAsI gaI jogI ko bulA laaii| jogI ne acche-acche bhajana sunAe / jyoM hI soraTha saMvAda kaha sunAyA / soraTha rAste meM hI sakhiyoM ke ThikAne use bhikSA dene lagI ki usane kahA ruka gii| sAdhviyoM ke darzana kara sAdhvI banane kI bhAvanA aaii| sAdhviyoM ne kahA-'tumheM dIkSA dilAne vAlA anadhana lachamI mhAre panta dhaNI po bAI jI kauna hai ?' borA bharapA re bhaMDAra / thArA to hi bar3A ro hAra devo nI bAI jI, soraTha ne uttara diyA-pAjJA dene vAle bhI pApa hai do dana pere mhArI jogdd'ii| mArane vAle bhI pApa hai soraTha ne use khUba DAMTA aura vahA~ se bhagA diyA / aura tArane vAle bhI Apa haiN|' jogI (vIjyA) ne naI tarakIva socii| eka dina vaha UMTa soraTha ne dIkSA dhAraNa kii| vIjyA mahala meM soraTha para savAra hokara soraTha kA mAmA banakara pAyA / dAsI se ke pAne ke svapna dekhatA raha gyaa| 'anekAnta' ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAti prApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hanA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-premiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura jainazrata kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve zIghra hI anekAnta ke grAhaka bneN| isase samUce jaina-samAja meM eka zodha-patra pratiSThA aura gaurava ke sAtha cala skegaa| bhArata ke anya zodha-patroM kI tulanA meM usakA samunnata honA Avazyaka hai| vyavasthApaka anekAnta Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika upanyAsa digvijaya mAnandaprakAza jaina, basUprasAda maina [yaha upanyAsa bhagavAn RSamadeva ke putra samrAT marata aura bAhubali ke prasiddha puTa ko lekara calA hai| purAnI kathA, kintu aisA nayApana ki pAThaka rasa vibhora ho utthe| isa vizA meM pAnambaprakAza jaina kI lekhanI se sabhI hindI pAThaka avagata ho cuke haiN| yaha unakI navInatama kRti hai|] . -sampAdaka unakA moha sRSTi kI svacchadantA ke prati thA / prakRtiyAM samRddhi aura vaibhava kI vizAla nagarI ayodhyA kA itanI bhinna hote hue bhI donoM bhAiyoM kA sneha eka aise dainika jIvana krama utsAha aura utsava se umaDA calatA thA, aTUTa aura dRr3ha baMdhana se baMdhA thA, jo do sahodaroM meM hI ikSvAkuvaMza kA sUrya apanI saMpUrNa kalAoM sahita ayodhyA saMbhava ho sakatA hai| ke jana jIvana para chAyA huA thA, kyA sAdhusaMtoM kA samA- ayodhyA meM eka dina prAsAda aura utsava kA bAjAra gama, kyA AkAza ko cUmane vAle bhavanoM kA nirmANa, sabhI garama ho gyaa| sUrya kA prakhara prakAza gaganacumbI bhaTTAmeM ayodhyA anupama thii| likAoM se TakarAtA ayodhyA ke rAjamArga para chA gayA kalAvidoM ne apanI kalA se ayodhyA kA zrRMgAra kiyA thaa| jahAM dekho, jidhara dekho, mAnava prAkRtiyAM jayanAda thA nitya hI eka na eka kalA-pradarzana hotA thaa| yuddha ke karatI dRSTigocara ho rahI thiiN| chajje, aTAriyAM, chata aura dinoM meM loga sAmUhika rUpa se zastra saMbhAla lete the / zAMti rAjamArga sabhI, logoM se aTe par3e the| azvArohI sainika kAla meM gAyanavAdana aura saMtoM kI vANI samAna bhAva se vyavasthA karate hue idhara udhara daur3a rahe the| dharma kI pratIka sunI jAtI thii| bala, vibhUti aura kalA, kisI meM koI pIlI dhvajAeM cAroM mora dRSTi kI jhilamilI de rahI thiiN| ayodhyA kA sAmanA nahIM kara sakatA thaa| rAjamArga para phUloM kA bistarA bichA par3A thaa| ___ mahArAja RSabhadeva ke svarga zAsana meM zera aura bakarI kucha dera meM hI rAjamahala kI bhora se eka bhavya ratha eka ghATa pAnI pIte the, zaurya kA putalA bharata, tejasvitA calA mAtA dikhAI diyaa| sAtha meM donoM ora udyata aMgakA stUpa bAhubalI, mAnoM kisI yoddhA kI do bAhoM kI rakSakoM kA dala thaa| janatA ne apanI utsuka dRSTiyAM usa taraha ayodhyA ke jIvana saMgharSa kA saMcAlana kara rahe the| ve ora ghumAI aura 'kumAra bAhubalI kI jaya' ke ninAda se mahArAja RSabhadeva ke sabhI putroM meM agraNI the / pAkAza gUMja utthaa| ratha tIvra gati se donoM bhora kI jana samasta bhUmaMDala para ekachatra rAjya kI sthApanA mahA. paMktiyoM ke bIca se ayodhyA ke parakoTe ke mukhya dvAra kI balI bharata kA dainika svapna thaa| usakI yaha abhilASA ora daur3atA humA calA gyaa| usakI anavarata vijayoM ke sAtha ekAkAra ho kara bar3ha rahI dakSiNa ke eka choTe se rAjya podanapura ko jIta kara thii| vaha jidhara apane azva kA bAgaDAra mAr3a datA thA, bharata senAmoM sahita ayodhyA vApasa pA rahA thaa| yaha svAgarAjyAdhIza TUTa pataMgoM kI nAI usake caraNoM para mA girate totsava usI kI agavAnI karane ke lie huA thA / bAhu balI mukhya dvAra para usakA svAgata karane ke lie gae the| bAhubalI saumya, zAMta aura sundara the| itane sundara the aba prajA kI utsaka nigAheM koTadvAra kI dizA meM ki sArI ayodhyA unheM kAmadeva ke nAma se pukAratI thii| lagI thiiN| unake hRdayoM para bharata kA sikkA thaa| unakI jIvana ko vibhinna rUpoM meM dekhakara usameM rasa lenA unakI nigAhoM meM usake zaurya aura parAkrama kA Adara thA / bharata pravatti thii| svAbhimAna unameM kUTa-kUTa kara bharA thaa| unake svapnoM kA khilaunA thaa| bharata unakA priya thA, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 varSa 15 unakA kuTumbI thA, unakA rAjakumAra thaa| bAhubalI prajA isa sphuraNadAyaka vAtAvaraNa se gujaratA humA ratha rAjakI eka prAMkha thI, to bharata dUsarI prAMkha thii| mahala kI mora claa| rAjapatha puSpoM kI surabhi se mahaka mukhya dvAra ke bAhara hAthiyoM kI paMktiyAM zubhAgamana rahA thaa| isa rAjyocita abhivAdana ko saharSa grahaNa karate meM sajI khar3I thIM / harSa kI duMdubhi UMcI uThAye udghoSaka hue bharata bAhubalI kI musakarAhaTa meM apanI musakarAhaTa khar3A thaa| bAhubalI ratha se utara kara ghor3e para pA gae the| milA detA thaa| bArabAra sUrya ke tApa ko hatheliyoM se roka kara vaha dUrakSitija rAjamahala ke dvAra para mahArAja RSabhadeva apanI A~kheM kI ora dekha lete the, jahAM aba dhUla ke gole uThate dikhAI pasAre khar3e the| abhI-abhI cara ne unheM donoM kumAroM ke dene lage the| puna: ayodhyA praveza kA samAcAra diyA thaa| rathArUr3ha bharata pAsa hI azva para prArur3ha khar3e sumati maMtrI kI mora ko dekhate hI unakI AMkhoM meM sneha kA sphuliMga camaka uThA dekhakara bAhubalI ne ullasita svara meM kahA, "maMtrI jI bhaiyA bharata ratha se utara kara unake caraNoM ko chune ke lie daudd'aa| mA gae !" gadgad hokara mahArAja ne bharata ko apanI sudRr3ha bAhuoM sumati maMtrI ne prasanna mudrA meM kahA, "hA~ kumAra, ayodhyA se U~ce uThAyA aura chAtI se lagA liyaa| unakI lambIkA gaurava staMbha dikhAI de rahA hai|' lambI aMguliyAM usakI hArI thakI pITha para vAtsalya kI mAno svIkArokti meM duMdubhI ne khilakhilA kara zora thapakiyAM dene lgiiN| una thapakiyoM meM sneha kI mRdutA thI, mcaayaa| 'mahAbalI bharata kI jaya', 'yuvarAja bharata kI jaya' vaMza kA abhimAna thA aura milana kA sukha thaa| bharata ne ke nAda se vAyumaMDala kA romaroma nAca uThA / uttara meM isa sukha kA anubhava kiyA aura usake atireka se usane palapala nikaTa prAtI vijaya vAhinI kI ora se duMdubhi pukArA : "pitAjI !" bajI aura eka zveta azva usakI paMktiyoM se nikala kara mahArAja ne eka kSaNa kI apanI palakeM jhpkaaii| 'putra, tejI se mukhya dvAra kI ora jhapaTA / kucha pIche aura azva tUne ayodhyA ko gaurava diyA hai| jo apane deza kA mAna bhI pAte dikhAI die| rakhatA hai vaha bar3A ho jAtA hai| jaba taka sUraja aura cAMda idhara se bAhubalI kA prazva vega se uchalA aura tIvra raheMge terI bar3AI ko dharatI nahIM bhuulegii|" . gati se mAge bddh'aa| pAsa mAne para donoM bhrAtRyogI azvA bAhubalI pAsa hI khar3A isa tamAze ko mugdha nayanoM se rohI apane apane prazvoM se kUda par3e aura eka dUsare ke gale nihAra rahA thaa| usane praphulla hote hue kahA, "bhaiyA ke se lipaTa ge| yaha thA do abhinna bhAiyoM kA prema milana sAtha dharatI ko merA nAma bhI to yAda rakhanA par3egA na, jise dekhakara ayodhyAvAsiyoM ke hRdaya kI taraMge uchala- pitAjI ?" uchala par3a rahI thiiN| ayodhyApati ne kahA, "dharatI sadA vijetAoM kI hI vizAla parakoTe kA mukhya dvAra bhI harSa se zora macAtA yAda rakhatI hai| jaba tuma vijaya karoge, to tumhArA nAma huA khula gayA / hAthiyoM ne apanI-apanI sUr3eM Upara uThA bhI dharatI kI chAtI para aMkita ho jAegA / hama tumheM bhI kara vijayI senAnAyaka bharata kA abhivAdana kiyaa| prazvoM vijaya kA avasara deNge|" ne hinahinA kara apanI parivartita cetanA prakaTa kii| eka bAra phira tumula jayaghoSa huaa| donoM putroM ke donoM bhAI ratha para car3hakara khar3e ho gae, tAki utsuka kaMdhoM para hAtha rakha kara mahArAja RSabhadeva rAjamahala meM janatA unheM bhalIbhAMti dekha sake / savArI asaMkhya svAgata cale ge| kAriNI mekhalA ke sAtha ayodhyA ke vistIrNa praveza dvAra abhI isa umar3e hue utsAha aura utsava kI dhUla bhalI se bhItara ghusii| sAtha hI ayodhyA kA eka-eka jItA- prakAra baiThI bhI nahIM thI ki ayodhyA ke rAjapatha se, jo jAgatA dhvaniyaMtra jAga utthaa| 'ayodhyA ke tilaka kI jaya' aba lagabhaga apanI sAmAnya avasthA para A gayA thA, eka 'yuvarAja bharata kI jy| azvArohI apane prazva ko daur3AtA humA rAjamahala taka Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvijaya 266 pAyA aura usane mahArAja ke sAmane upasthita hone kI digvijaya kara ddaalie| ye jhagar3e hamezA ke liye banda ho prAjJA caahii| vaha ayodhyA se lagate hue eka choTe se rAjya jaaeNge|" vaijayaMtI kA rAjadUta thaa| isI bIca bAhubalI bola uThe, "bhaiyA ko to sadA bharata kA abhinaMdana karane ke lie rAja darabAra digvijaya ke svapna pAte haiN|" susajjita kiyA gayA thaa| bhATa aura cAraNa viradAvaliyA~ bharata ne ulAhane se bAhubalI kI mora dekhaa| gA rahe the| pratihArI ne bIca hI meM vaijayaMtI ke rAjadUta ke mahArAja RSabhadeva ne kahA, "bharata, prabhI digvijaya pAne kA samAcAra sunaayaa| kA samaya nahIM pAyA / yaha vaijayantI kA bar3hAyA humA hAtha ___ mahArAja ne use upasthita karane kI prAjJA dii| kavi- thAmane kA samaya hai|" tAmoM kA pATha roka diyA gyaa| rAjadUta ne mahArAja ke "prAjJA dIjie, deva, "prAjJAkArI bharata bolaa|"bhrt sAmane Akara bhUmi taka jhukakara daMDavat kii| "rAjAmoM meM vaijayantI ke sammAna kI rakSA kregaa|" zreSTha, ikSvAkuvaMza dIpaka, mahAmaMDalezvara, mahArAja RSabha- mahArAja RSabhadeva ne putra ko prazaMsA kI dRSTi se dekhaa| deva kI jaya / yaha dAsa vaijayaMtI kI ora se sainika zakti "abhI to rAha kI dhUla bhI tumhAre zarIra se nahIM jharI, kI sahAyatA kI yAcanA karatA hai|" bharata hama tumhAre utsAha se prasanna haiM / kintu eka avasara "sainika sahAyatA !" mahArAja ne Azcarya karate hue apane choTe bhAI ko bhI to do|" puuchaa| 'dUta, tuma kisI saMkaTa kI sUcanA de rahe ho ?" mahArAja RSabhadeva kI bAta sunakara bAhuvalI jaise coMka "hAM, deva", rAjadUta ne nivedana kiyaa| "ratanapura ke uThe / eka pUrva smRti unake mAnasa paTala para citra kI taraha maMDalezvara rAjA vajrabAhu ne vaijayaMtI para apane paMje phailAe khiMca gii| vArANasI nagarI kA mahApuSkariNI kA melA haiM / vaijayaMtI nareza ayodhyApati kI sunIti meM apanA asIma thaa| jagaha-jagaha ke nanheM-nanheM bAlaka bAlikAmoM, sajIlI vizvAsa prakaTa karate hai, aura isa burI ghar3I meM ayodhyA kI mUMchoM vAle yuvakoM aura zveta dAr3hiyoM vAle vRddhoM kA sammiprabala senAoM kI sahAyatA kI mAMga karate haiN|" lana thA / mahAgaMgA apane prabala vega ke sAtha bahI calI jA "mahArAja vanabAha ne pAkramaNa kiyA hai ?" mahArAja rahI thii| usa mahA mele meM sthAna-sthAna ke rAjakumAra aura RSabhadeva ne pUchA / "kAraNa ?" rAjakumAriyAM pAI huI thiiN| unake sAtha pAe hue rakSakoM "vaijayaMtI kI prAna isakA kAraNa hai, deva / mahArAja kI sAja-sajjA anupama thii| kucha puNya lUTane ke lie padmasena apanI putrI kA vivAha kozAMbI ke yuvarAja se to pAe the, to kucha usa mele kA eka varSa meM Ane vAle pAnanda karanA cAhate haiM / yaha vivAha mahArAja vajrabAhu ko pasanda lUTane / unhIM meM bAhubalI bhI thaa| taba eka dina usa mele nahIM hai / vaha jabaradastI hamArI rAjakumArI kA haraNa karanA kI bhArI dhakApela meM eka ora se vikaTa zora sunAI cAhate haiM / hama mara miTeMge, deva, magara aisA nahIM hone deNge|" diyaa| eka lar3akI DUba rahI thii| usake pIche apanI jAna kI paravAha na karake eka lar3akA kUdA thaa| phira halkA aise hI avasaroM para bharata ke dharya kA bAMdha TUTa par3atA sA sphuraNa lekara bAhubalI svayaM mahAgaMgA meM gote lagA rahA thaa| rAjadUta kI bAta sunakara vaha vihaMsa uThA / thA, aura sabake bAda meM saikar3oM acche-acche tairAka rakSaka mahArAja RSabhadeva ne putra ke muMha kI mora dekha kara kUda par3e the| mahAgaMgA kA udyAma vega usa lar3akI, usa kahA, 'kucha kahanA cAhate ho, bharata ?" lar3ake aura bAhubalI ko una rakSakoM kI pahu~ca ke bAhara le "hA~, deva", bharata ne khaa|" maiM pahale bhI kitanI hI gayA thaa| jIvana-maraNa kI bAjI thii| usase bhI adhika bAra nivedana kara cukA hU~ jisa dina kisI bar3I machalI dUsare ke jIvana ko bacAne kI bAjI thii| usa lar3ake ne kA jI cAhatA hai choTI machalI ko daboca letI hai| ina usa lar3akI ko pakar3a liyaa| kintu eka choTe se bhaMvara ne machaliyoM ke sira para eka magara kI jarUrata hai / eka bAra una donoM ko eka sAtha apanI lapeTa meM liyA aura pAnI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ke bhAvaraNa ke bhItara chipA liyA / sAtha hI bAhubalI bhI putrI kI mora dekha lete, kabhI mahAgaMgA kI haharAtI, uchalatI usI lapeTa ke sAtha adRzya ho gayA aura phira tInoM kucha caMcala aura krUra laharoM ko, jinhoMne unakI jIvana saMginI samaya bAda bahuta dUrI para nikle| vaha lar3akA bhaura vaha ko sadA ke lie unase chIna liyA thaa| lar3akI macetana ho cuke the| bAhubalI atala pAnI ke tala se prAja kitane dinoM ke bAda usa TUTe hue adhyAya kA apane bAhanoM kA bala lagAkara unheM khIMca rahA thA / vaha punaH bhAraMbha humA hai| kisa prakAra ayodhyAdhipati kI mahAgaMgA ke vega se lar3a rahA thaa| kauna vijayI hogA yaha mahatI rAjasabhA ke patthara ke stambhoM ke Upara hathaur3e maura bhanizcita thA / kinArA dUra thA, rakSaka dUra the, jIvana dUra chenI se ubhAre gaye manorama citroM kI pRSThabhUmi para baahuthaa| kevala kAla kA muMha una tInoM ko nigala lene ke lie balI ke atIta ke ve choTe se sajIva citra calatI-phiratI khulA humA atyaMta nikaTa thaa| lekina bAhubalI jUjhatA hI chAyAmoM kI taraha ubhara mAye the / una kucha kSetroM meM bahuta rahA, jUjhatA hI rahA / phira bhI vaha mahAgaMgA ke vega ko sArA bItA humA itihAsa saprANa ho uThA thA aura bAhunahIM pachAr3a sakA / kintu mahAgaMgA bhI usake sAmane hAra balI kI dRSTi kisI pora na jAkara bhitti-citroM ke Upara mAna gaI / bAhubalI apane sAtha usa lar3ake aura usa lar3akI citralikhita kI nAI paTaka gaI thii| ko lie jahAM thA vahIM acala banakara tairatA rahA / thor3I Azcarya se bAhubalI kI mora dekhakara mahArAja RSabhadera meM rakSaka mA gae aura ve tInoM hAthoM hAthoM meM uThA deva ne pachA. "kisa cintA meM haiM ayodhyA ke choTe rAjalie ge| isa mAnava aura jar3a kI lar3AI meM mAnava vijayI kamAra?" humA thA, acetana hAra gayA thaa| bAhubalI phira cauka uThe "deva, kSamA kareM, merI vinaya bAhara Akara usa lar3ake ko eka ghaMTe bAda hoza AyA hai ki mahArAja vajabAha mere bacapana ke mitra haiM, maiM soca saikar3oM dAsa dAsiyoM ke muMha para syAhI sI phira rahI thii| rahA hai ki mitra mitra se kisa prakAra lar3a skegaa|" bAhubalI ko loga kaMdhoM para uThAe hue the| jaba usa lar3ake mahArAja RSabhadeva musakarA uThe, "jaba dUsaroM se lar3A ko cetanA pAI aura vaha bAta cIta karane ke lAyaka humA jAtA hai, taba vIratA kI parIkSA hotI hai| jaba apanoM se to bAhubalI kI pora kRtajJatA kI dRSTi se dekhA thA? lar3ane kA prazna AtA hai, taba dhIratA kI parIkSA hotI hai| usane pUchA thA 'tuma...?' bAhubalI ne utara diyA hameM vizvAsa hai ki bAhabalI meM, hamAre beTe meM, vIratA thA, maiM ayodhyA kA rAjakumAra bAhubalI, tuma ?, aura dhIratA donoM hI guNa haiN| apane mitra ko pranIti se usane uttara diyA thA, 'maiM ratanapura kA rAjakumAra roko / putra, isa samaya tumhArA yahI kartavya hai|" vajabAha / tumane merI jAna bacAI hai / maiM tumheM namaskAra bAhabalI ne mastaka navAyA, kintu usakI A~khoM ne karatA hai| bAhubalI haMsa par3A thaa| tumane vIratA kA apanI jisa lambI-caur3I chAtI ko nihArA usameM apUrva mAna rakhA hai| maiM tumheM badhAI detA huuN| aura donoM sadA aura akathanIya saMgharSa kI mAMdhI uTha rahI thii| mahArAja ke lie mAnavIya, mAnavocita, mitratva ke aTUTa baMdhana meM ko yathAvidhi praNAma karake bAhubalI ne rAjasabhA se bidA baMdha gae the| le lii| maura vaha lar3akI kauna thI ? aba yAda paayaa| vaha vaijayaMtI ke rAjadUta kI aura tejapUrNa dRSTi se dekhakara thI vaijayantI kI raajkumaarii| vaha duHkha meM bhayaMkara vilApa mahArAja RSabhadeva ne projamizrita svara meM kahA, "jAno, kara rahI thI / mapanI putrI ke prANa jAte dekha usakI moha rAjadUta, vaijayaMtI nareza se kahanA ki vaijayaMtI ke mAna ko vihvala mAtA bhI usake pIche mahAgaMgA meM kUda par3I thii| hama apanA mAna samajhate haiM / usa mAna ke lie hama apane beTI baca gaI thI aura mAM ne apane prANa de die the| jaise prANa, apanA joza, aura apanI vIratA vaiyajaMtI ke vIroM usane apane jIvana se kAla deva kA phAr3A humA muMha bhara ke sAtha kAMTe para rakha deNge| aura hameM yakIna hai ki vaha diyA ho| vaijayantI ke mahArAja eka Taka kabhI apanI bajana kAphI bhArI hogaa|" Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ri rAjadUta ne harSa se apanA sira navAyA aura usane ikahare svara meM jaya ghoSa kiyA "mahAmaNDalezvara, manodhyApati, mahArAja RSabhadeva kI jaya kumAra bharata kumAra bAhubalI kI jy|" mahArAja ne zrAzIrvAda kA hAtha uThAyA aura sira nIcA kie use grahaNa karatA huA vaha rAjasabhA ke mukhadvAra se bAhara nikala gayA / vijaya 2 eka vizAla senAnI banakara bAhubalI ne vaijayaMtI kI mora kUca kiyaa| paristhiti ke jhoMke manuSya ko kyA kyA nAca nacAte haiM, bAhubalI yahI socate cale jA rahe the eka ghora vaha apAra senA ke senApati the, eka athAha bala apane sAtha lie vaha cala rahe the, jisakA artha thA ki yadi unake mitra ne unakI nIti anIti kI paravAha na kI to vaha apane bala kA, apanI senA kA prayoga kareMge yahI sabase pahalA vyava hAra hogA, jo apane mitra ke lie karegA / dhikkAra hai aisI mitratA para bAhubalI ne socA kyA bacabAhu unake samajhAne se nIti ko samajha jAegA ! yaha prazna bAra bAra unake mastiSka meM sAkara unheM vicalita kara rahA thaa| vaijayantI abhI dUra thI, bAhubalI kI senAeM binA ucita vidhAma ke hI nirantara kUpa para kUca karatI jA rahI thiiN| dUra dUra taka pragAdha vana dikhAI de rahA thA / hariyAlI kA nAma nizAna nahIM thA / bAhubalI ke mana ke AMdolana se hor3a karatA huA vanasthalI kA jhaMjhAvAta dhUla aura gubbAra ko apane sAtha ur3Aye liye jA rahA thA / sUrya ke tApa kI apanI hatheliyoM kI noTa karate hue bAhubalI ne ekabAra vana ko dUra taka dekhaa| unake pIche sA~pa kI taraha bala khAtI huI senAoM kI paMktiyA~ calI prA rahI thiiN| sahasA unheM bahuta dUra para kucha prAkRtiyAM dikhA dIM / kyA ye AkRtiyA~ manuSyoM kI hI ho sakatI haiM ? unhoMne apane mukhya aGgarakSaka vIrasiMha ko maMgulI se dikhA kara pUchA, "dekhate ho, vIrasiMha, manuSya hI to lagate 31" 271 "kauna ho sakate haiM? vIrasiMha, dekho to mAge baDhakara / " vIrasiMha kA prazva tejI se zrAge ko jhapaTA / kucha hI dera meM vaha pAMkhoM se mola hokara una logoM ke pAsa jA phuNcaa| bIsa paccIsa azvArohiyoM ke bIca meM cAra-pAMca pAlakiyAM thiiN| use dekhate hI una bhazvArohiyoM ne apanI apanI myAnoM se talavAreM khIMca lI / dala ke nAyaka ne DaoNTa kara pUchA, "kauna ho tuma ?" "yahI maiM pUchanA cAhatA hai, kauna ho tuma loga ? dhIra ina pAlakiyoM meM kyA hai ? kahA~ jA rahe ho ? kahA~ se Aye ho ?" vIrasiMha ne utane hI teja svara meM nAyaka se prazna para prazna kiyA / "yuvaka tere itane savAloM kA hI de sakatI haiN| bhAga jA, nahIM to ne kahA / javAba lohe kI jabAna vAra sambhAla, "nAyaka "jo bhI tuma loga ho, tumhArA irAdA kucha burA mAlUma hotA hai| suno, meM ayodhyA ke rAjakumAra mahAmAnya zrI bAhubalI kA aGgarakSaka huuN| hamArI senAeM vaijayantI kI sahAyatA ke liye jA rahI hai, vaha dekho / yadi tumane mere praznoM kA ucita uttara nahIM diyA, to tumhArI camar3e kI jabAneM khIMca lI jAeMgI aura ina lohe kI javAnoM ke Tukar3e Tukar3e kara diye jAyeMge 'bolo, kauna ho tuma loga ?" kisakI javAna khicegI aura kisakI jabAnoM ke Tukar3e Tukar3e hoMge isakA nirNaya hone ke lie vIroM kI prathA ke anusAra talavAreM eka dUsare kI ora bhI ki tabhI bIca kI kucha adhika sajI huI pAlakI meM se eka tIvra kiMtu surIlA svara sunAI par3A; "nAyaka, jhagar3A na karo, unase batA do hama kauna haiN|" palaka mArate hI saba talavAreM myAnoM meM calI gaI, nAyaka ne apane isa choTe se dasa kA paricaya diyA; vaijayaMtI kA choTA sA gar3ha cAroM dhora se ghira gayA yA zatru kA gherA dina para dina saMkucita hotA jA rahA thA, anna aura pAnI kA abhAva sAmane apanA karAla gAla saMkaTa apane paMje dikhA rahA thA, kauzAMbI aura ayodhyA donoM jagaha sahAyatA kA saMdeza "hA~, kumAra, manuSya hI mAlUma hote haiM," vIrasiMha ne phAr3e khar3A thA, mAtA huA bhalIbhAMti dRSTi daur3A kara kahA / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 varSa 15 bhejA gayA thA, vaijayaMtI kI rAjakumArI vaijayaMtI kI mAna kI ucaTatI nigAha usakI mora dekhakara phira gaI, phira aura mAna kI pratIka thI, vIroM ke prANa rahe yA jAeM, jaise koI apUrva aura adbhuta vastu najara meM prAkara nikala kiMtu vIratA kI Ana ko vaTTA nahIM laganA cAhie, kisI gaI ho, bAhubalI ne eka bAra eka kSaNa ke lie phira bhI ora se sahAyatA prAI na dekha kara surakSA ke vicAra se jAnabUjha kara usakI ora dRSTi DAlI, nimiSa mAtra meM vaijayaMtI nareza ne rAjanaMdanI ko vaijayaMtI se dUra karane kA donoM kI najareM milI, rAjanaMdinI kI AMkhoM meM bAhubalI nizcaya kiyA, eka dUra pradeza meM usake mAmA kA choTA sA kI vIrocita vezabhUSA aura saumya rUpa kI prazaMsA thI dRr3ha parvata nivAsa thA. kucha vizvasanIya va jAna para khela aura bAhubalI kI prAMkhoM meM rAjanaMdinI kI komalatA jAne vAle vIra aMgarakSakoM ke sAtha rAta ke samaya rAja- aura zrI ko dekhate rahane kA cAva thA, kintu unakA caMcala naMdinI ko cupake se gupta rAha ke dvArA vaijayaMtI se nikAla __ azva unheM lekara Age bar3ha gyaa| diyA gayA thA, sAtha meM thIM muMhavAlA sakhI saheliyAM, aba rAjanaMdinI ke pAsa hI baiThI usakI mukharA sakhI ne vaijayaMtI yadi hAra bhI jAe, to surakSita thii| ha~sakara kahA, 'ye nigAheM to bijaliyAM girAkara hI jaba taka vIrasiha ko pUrA samAcAra jJAta ho bAhubalI raha gii| bhI apanA azva kudAte hue usI sthAna para pahu~ca gae. kyoM ?' rAjanaMdinI ne ulAhane se pUchA, unhoMne bhI rAjanaMdinI ke aMgarakSakoM ke nAyaka se kucha 'aura nahIM to kyA, sakhI ne kahA, 'na azva ne Tikane hAla suna liyA aura unakI kuzAgra buddhi ne kSaNa mAtra meM diyA aura na nigAhoM ke teja ne, Tika jAte, to dina sArA rahasya jAna liyA / meM hI cAMda ko jI bhara na dekha lete|' rAjakumArI kI pAlakI bAhubalI ke pArzva para thI rAjanaMdinI haMsI, 'jI bhara kara hI kyA karate ? terI aura usa para jhInA sA paradA par3A huA thA. vahIM se usane taraha baiThakara bAteM thor3e hI banAne lagate, jAnatI nahIM vaha bAhubalI kI manorama mUrti dekhI, to basa dekhatI hI raha gii| ayodhyA ke rAjakumAra haiN|' ucchRGkhala kitu sadhe hue ghor3e para bAhubalI devakumAra se tirachI dRSTi se dekhakara mukhaga ne kahA, 'hAM jI pratIta ho rahe the aura vaha usakI rAsa kasate hue kaha jAnatI kyoM nahIM vaha ayodhyA ke rAjakumAra haiM, aura rahe the| maiM to yaha bhI jAnatI hUM ki Apa vaijayantI kI ___ "kahIM mAne jAne kI AvazyakatA nahIM hai. vApasa lauTa rAjakumArI haiM......... 'basa itanI hI sI to bAta hai|' calo. jaba taka ayodhyA kA eka bhI vIra jIvita rahegA, "tU bar3I vAcAla ho gaI hai,' rAjakumArI ne salajja koI vaijayaMtI kI iMTa taka ko nahIM chU skegaa|" haMsI haMsate hue kahA, moha, kitanA amRta thA usa deva vANI meM ! bAdhya rAjakumArI kI AjJA se pAlakiyAM phira uThI aura hokara koI apane ghara, apanI janmabhUmi ko tyAgatA hai, to bAhubalI ke aMgarakSaka vIrasiMha ne isa choTe se dala ko kitanA duHkha hotA hai use rAjanaMdinI vaijayaMtI meM utpanna vistRta vAhinI ke bIca meM le jA kara chor3a diyaa| huI, vaijayaMtI meM palI, aura vaijayaMtI meM bar3I huI. usake rAjanaMdinI ko dekhakara bAhubalI ke mana meM eka sAtha kAraNa prAja vaijayaMtI para durbhAgya kI kAlI ghaTAeM ghira kitane hI vicAra maae| AkramaNa trasta apanI janmabhUmi AI thIM, vaijayaMtI Aja usakI rakSA karane meM asamartha thI. se apanI maryAdA bacAne ke lie mAMgI huI isa rAjakanyA kitane dAruNa duHkha meM DUbA huA thA vaha gRhatyAga. bAhubalI ke prati unake mana meM dayA kA sAgara umar3a pdd'aa| kanyA ne Akara to mAnoM prANa dAna diyA thaa| sUkhe khetoM meM varSA kI icchA ke viruddha usakA vivAha kisI se ho, yaha kRtya kA pAnI jhilamilA uThA thaa| svayaM meM balAtkAra se adhika gaurava nahIM rkhtaa| unheM ___eka najara apane trAsa dAtA ko dekhane ke lie duHkha humA ki unakA abhinna mitra hI isameM prAkramaNarAjanaMdinI ne apanI pAlakI kA paradA uThAyA, bAvalI kartA kA rUpa lie khar3A hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvijaya 272 dUsarI ora unake mana meM rAjanaMdinI ke Upara DAlI vaijayaMtI kI rAjakumArI kI rUpagarimA prayodhyA taka bhI huI usa dUsarI sacetana dRSTi ne bAhubalI se bhayAnaka jA pahuMcI hai, aura ayodhyA ke rAjakumAra bAhubalI usa uthalaputhala macA dii| itanA rUpa aura itane nirdoSa aMga rUpa garimA para mugdha ho gae haiN|' vinyAsa ! yaha mAnavI thI yA svarga kI devI ? kauna 'nahIM, nahIM, yaha bAta nahIM, vacabAhu," bAhubalI ne mAnava hai, jo isa prakAra ke AkarSaNa se baca sakatA hai ? jaldI se isa Aropa kA nirAkaraNa karanA caahaa| yadi vajrabAhu hI isake vazIbhUta ho gayA, to isameM kyA vajrabAhu ne apane saMzaya kI puSTi kI : "kyoM, ho pAzcarya hai ? sakatA hai rAjanaMdinI ke binA ayodhyA ke rAjamahala sUne ayodhyA kI ajeya senAoM kA prAgamana sunakara eka hI raha jaaeN|" bAra to vajrabAhu ke hAthoM ke tote ur3a gae, kintu jaba bAhubalI isa vyaMgya se gaMbhIra ho gae, unhoMne tanika use mAlUma huA ki usakA parama mitra bAhubalI hI usa guru svara meM kahA, "Apa bhUla rahe haiM, mahArAja bajrabAhu, senA kA saMcAlana kara rahA hai, to usake pAzcarya kA kyA Apako bAhubalI kI AMkhoM meM rUpa kI pyAsa dikhAI pArAvAra na rhaa| detI hai ? maiM phira kahatA hU~ ki Apa bhUla kara rahe haiM, kyA bAhubalI usase yuddha karegA? kyA rAjanaMdinI mahArAja vajrabAhu, Apako bhArI bhrama huA hai, bAhubalI kI manamohinI chavi hI use yahAM khIMca kara lAI hai ? kabhI bhI apane mitra kA pratidvandI nahIM ho sktaa|" ___ jaba taka ayodhyA kI sainAyeM vaijayantI ke gar3ha ke ___ "yadi tuma mere pratidvandI nahIM ho, to saMsAra kI bAhara nahIM pahuMca gaI, vajrabAhu ke mana meM ye do prazna cakkara koI zakti mujhase rAjanaMdinI ko nahIM chIna sakatI," kATate hI rhe| jaba usane nizcaya kiyA ki use eka aura vajrabAhu ne bAhubalI ke thAme hAtha apane gale meM DAla vAra svayaM apane mitra se bheMTa karanI hI hogii| lie, usa prakATya maMtrI kI nikaTatA usakI AMkhoM meM yazAvidhi bAhubalI ke pAsa mahArAja vajrabAhu kI kAMdha gii| bheMTa kI icchA kI sUcanA bhejI gaI, sunate hI bAhubalI ke mana para jaise eka bojha sA haTa gyaa| unhoMne saharSa isa bAhubalI ne mitra kI prasantA se prasanna hote hue kahA, bheMTa ke lie svIkRti de dii| "tumheM apanI preyasI mile, mujhe isakI khuzI hogI, kintu donoM senAnI ke bIca meM eka taMbU tanA aura bAhubalI anIti se mile, isakA du:kha hogA, duHkha hI nahIM merA apane mitra ke svAgata meM prAMkheM pasAra kara baiTha gae, kucha a apamAna bhI hogA, aura tuma jAnate ho, mitra kI nIti hI dera meM vajrabAhu ke Dere meM Ae, apane vilaga mitra aura kartavya mitratA se bar3e hai|" ko sammukha dekhate hI bAhubalI ne apanI bAheM phailA dii| "taba hamAre mitra ko kucha socanA pdd'egaa| tumheM 'hama apane priya mitra kA svAgata karate haiN|' dekhanA hogA ki anIti hamArI ora se hai yA vaijayantI vajrabAhu ne una bar3hI huI bAMhoM ko thAmate hue kahA, ke usa bUr3he nareza kI ora se / vaha kausAmbI ke usa kAyara 'itanI senAeM, ye saba kyA hamAre hI svAgata ke lie yuvarAja se usa hIre kA gaTha baMdhana karanA cAhate haiN| vaha AI haiM ?' mahaloM ko chor3akara jhopar3I ke Upara kalaza car3hAnA cAhate bAhubalI kI palakeM eka kSaNa ke lie lajjA se jhuka haiM, "vajrabAhu ne gaMbhIra bana kara kahA / gaI, phira kartavya kA teja lekara ve Upara uThIM, "mahArAja "pitA kA adhikAra hai jahAM cAhe apanI putrI kA vajrabAhu kA mitra ayodhyA kA rAjakumAra bhI hai, ye senAeM vivAha kare, "bAhubalI ne uttara meM khaa| ayodhyA kI senAeM haiM, mahArAja vajrabAhu ke mitra kI vajrabAhu ne kaTutA mizrita svara meM kahA, "kAza ki nahIM, maiM majabUra hU~, bandhu, mere hAtha baMdhe hue haiN|" vaha apanA yaha nirNaya apanI putrI para chor3a dete / taba vaha vajabAhu ne upekSA se kahA, 'nahIM, mAlUma hotA hai soca sakatI ki vaha mahaloM rasna bane yA jhopar3I kA kNkr| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anekAnta varSa 15 itanA vizvAsa ! to kyA rAjanandinI bhI vajrabAhu kI samaya para vidhivat rAjanandinI kA virAT svayambara kareMge, aura utanI hI pAkarSita hai? yadi yaha bhI vajrabAhu ko jisameM rAjakumArI kI apanI icchAnusAra apanA vara bhApa prema kI dRSTi se dekhatI hai, to vaijantI nareza kyoM una cuna lene kI suvidhA hogii| vajabAhu ne yaha vacana lekara kI rAha kA kAMTA bananA cAhate haiM ? kyoM rAjanandinI apane mitra se vidA lI aura phira kabhI apane prAmantraNa bajrabAhu se pIchA chur3Akara isa prakAra apane mAmA ke yahAM para bAhubalI se pAne kA vacana lekara usane apanI senA calI jAnA cAhatI thI ? ho sakatA hai yaha kevala pitAkA sahita apanI rAjadhAnI ratanapura kI ora kUca bola diyaa| prabhAva ho / tabhI to vaha turanta vApasa lauTa calane ke lie eka bAra vaJcabAhu ne rAjanandinI ko bacAne ke liye taiyAra ho gii| yadi yahI bAta hai, to samasyA kA hala dUra mahAgaMgA meM apane prANa saMkaTa kAla meM DAle the| vaijayantI nahIM hai| samajhaute kI AzA nikaTa hai| nareza apanI jhUThI pAna ke abhimAna meM prAja isa tathya ko vajabAhu ke kandhoM para apanI bAhumoM ko sneha se dabA bhUla jA sakate haiM, kintu vajabAhu to prayatna karake bhI usa kara bAhubalI ne kahA, "yadi tuma yahI cAhate ho ki sArA dina se Aja taka rAjanandinI kI chavi ko nahIM bhUla sakatA nirNaya rAjakumArI para chor3a diyA jAe, to yahI hogA, baMdhu thaa| usa para eka mAtra vajrabAhu kA hI adhikAra hai| vahI kiMtu tumheM apanI senAmoM kA gherA uThA lenA hogA, aura hai, jisa para rAjanandinI apane tana mana ko nyauchAvara maiM vaijayantI nareza kA hAtha tuma donoM ke bIca meM se haTA kara sakatI hai yahI vajrabAhu kA vizvAsa thaa| svayambara duuNgaa| kiMtu kiMtu..... prAye, to vaha dekhegA ki kisa prakAra rAjanandinI usake vajabAhu, bAhubalI kI isa kiMtu parantu ko samajha usa paropakAra kI bhAvanA se prota-prota upakAra ko bhUla gayA / usane bIca meM hI bAhudalI ko saMkoca mukta karate sakatI hai / hue kahA, "kintu yadi rAjakumArI ne mujhe phira svIkAra na Aja dUsarI bAra bAhubalI ne rAjanandinI kI rakSA kI kiyA, to mujhe AkramaNa kA adhikAra na hogA, yahI na ? maiM thii| itanI sugamatA se mAmale ko nibaTA kara unheM ayodhyA isa bandhana ko svIkAra karatA huuN| mujhe rAjakumArI para vApasa nahIM lauTa jAne diyA jA sakatA thaa| bajrabAhu ke vizvAsa hai| kUca karate hI jaba bAhubalI kI senAeM bhI kUca karane lagI vajrabAhu ko rAjakumArI kI buddhi para vizvAsa thaa| to vaijantI nareza kA nimantraNa milaa| senAoM ko vidA bAhubalI ne ise isa rUpa meM liyA ki use rAjanaMdinI ke karake bAhubalI ko kucha dinoM vaijayantI kA rAja atithi hRdaya para, usake prema para vizvAsa hai / aura yAtrA ke bIca bana kara rahanA hI hogA yahI usa nimantraNa kA mUla uddezya meM rAjanandinI kI ora se usake hRdaya meM jo kSaNika eka thA, jise rAjyocita bhASA ke prAvaraNa meM chipA kara niyaMnanhA sA sphuliMga jala uThA thA vaha anukUla havA na pAkara traNa meM prakaTa kiyA gayA thaa| jala ke Upara bulabule kI nAI tirohita ho gyaa| vRddha vaijayantI nareza to bAhubalI ke rUpa guNa ko dekhate bAhubabalI kI yogyatA para yakIna karake vacabAha ne hI mugdha ho gae the / avasara sammukha hI pAyA jAnakara apanA gherA uThA liyA / agale dina subaha svayaM bAhubalI ke unake mana meM eka kSINa sI bhAvanA nirantara balavatI hotI saMrakSaNa meM rAjakumArI rAjanandinI ne vaijayantI ke gar3ha meM jA rahI thI, yadi kisI prakAra bAhubalI aura rAjanandinI praveza kiyaa| yaha gRha praveza kitanA sukhada thA ki yaha kA saMbaMdha ho jAe, to sAkSAtkAmadeva aura rati kI jor3I kevala vahI jAna sakatA hai, jo balAt apane deza se nirvA- mila jAe / kiMtu kahAM ayodhyA aura kahAM vaijayantI / bAra sita hokara punaH usake dvAra para mAyA ho| bAra yahI vicAra unake mana meM kaura ke tinake kI taraha samajhautA ho gayA / vaijantI nareza ne apanI putrI rAja aTaka jAtA thaa| nandinI kA vivAha kauzAmbI ke yuvarAja se karane kA asIma aAdara sahita mahArAja panasena prayodhyA ke kumAra vicAra chor3a diyaa| unhoMne pAzvAsana diyA ki vaha ucita ko apane rAjamahala meM le gaye / vahAM jisane bhI unheM dekhA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vigvijaya 275 vaha Thaka se raha gyaa| itanA rUpa ! kyA kabhI yaha rUpa bAyu ke jhoMkoM se piraka-thiraka kara rAjakumArI ke vistRta manuSya meM bhI svayaM ho sakatA hai ? usake sAtha apUrva zArI- aura uttapta mastaka para thapakiyAM de rahe the / kele kI gobha rika bala kI milAvaTa ne jaise sone meM suhAgA bhara diyA sI suDaula bAheM lajjA se paridhAnoM kI caMcalatA kA vyastatA thaa| dAsa dAsiyAM, sakhI saheliyAM, sabhI eka bAra unheM se upacAra karatI huI namaskAra kI mudrA meM jur3a gaI thiiN| dekhakara dobArA dekhane kA avasara DhUMDhane lgiiN| vaha daivI saundarya nizcayataH isa pRthvI ke Upara kI vastu thii| __ mukharA uchalatI-kUdatI rAjanandinI ke pAsa phuNcii| vaha bAhubalI, jinheM dekha kara striyAM kAmabANa se "lo vaha mA ge|" dagdha ho jAtI thIM Aja svayaM epha malhar3a navayauvanA ke "kauna mA gae ?" rAjakumArI ne acakacA kara puuchaa| kezapAza meM mAnoM eka kSaNa ke lie ulajha se gae the| "majI, vahI, vana ke devatA / ayodhyA ke rAjakumAra, usa kSaNa meM donoM ne hI eka dUsare kI mAMkhoM kI mauna hamArI bholI bhAlI rAjakumArI kI bhAvanAoM ke hAra / bhASA ko par3ha liyA aura phira turanta apanI-apanI nigAha kyA nAma bhI btaauuN|" nIcI kara lii| roSa prakaTa karatI huI rAjakumArI ne mukharA kA muMha isa alabhya mauna ko mahArAja ne tor3A, "kahIM rAjapakar3akara bhIMca diyA aura vaha apanI haMsI ko jabaradastI kumAroM kA abhivAdana aise kiyA jAtA hai, beTI? jAo, nAka kI rAha nikAlatI rhii| kiMtu zIghra hI use isa prAratI kA prabandha kro| Aja hamAre mahaloM meM ikSvAku musIbata se chuTTI mila gaI / itanI dera meM to rAjanandinI vaMza kA sUrya camakA hai| maMgala gAna hoM, aura hamArA kI caJcala bhAvanAyeM use kahIM kI kahIM bahA le gaI, aura rAjamahala prAja dIpAvalI mnaae|" unake hAthoM kI pakar3a kaba chuTa gaI mAlUma hI na ho pAyA aura yaha sunate hI rAjanaMdinI ke pairoM meM mAnoM kala mukharA chUTakara phira dvAra para pahu~ca kara vApasa mur3I aura laga gii| putrI kI vilIna hotI huI prAkRti ko dekhate zIza navAkara usane abhivAdana ke taura para kahA : hue vaijayaMtI nareza musakarAte hue bAhubalI ko sAtha lekara "rAjakumArI kI balihArI jAU~, vaha A gae haiN|" apanA rAjamahala dikhAne ke lie Age cale / unhoMne kahA, aura jaba taka cauMka kara rAjanandinI apanI dRSTi usa "rAjamAtA ke prakAla ke gAla meM cale jAne se sArI pora kare mukharA vahA~ se lopa ho gaI thI aura dvAra khAlI thaa| vaijayaMtI isa mAtRhIna dIpaka se jagamagA rahI hai|" cAha aura cAva ne una 'vaha' ko dekhane ke lie rAja "bar3A caMcala dIpaka hai !" bAhubalI ne musakarAkara kumArI zIghratA se uThI, apane vastroM kA manonukUla pari- kahA, aura isa bAta ko lekara bahuta dera taka vaijayaMtI nareza vartana kiyA aura bAhara kI ora jhpttii| kiMtu dvAra para hI haMsate rhe| vaha kisI ke kandhoM se TakarA gaI / ucchRkhala mukharA ko mukharA ne pahale hI prAratI kA prabaMdha karA liyA thaa| daNDa dene ke lie jyoM hI usane Upara kI ora nihArA kucha dUra Age bar3hate hI bAhubalI bhAratiyoM se ghira ge| usakI tasavIra bAhubalI kI AMkhoM meM khiMca gii| aura ina prAratiyoM ke prakAza meM unhoMne phira eka camakate usa tasvIra meM lajjA thI, bhaya thA, krodha thA, aura thA hae mukha ko dekhaa| vaha mukha vaijayaMtI kI rAjakumArI saMkoca / pIche pitA kI vayovRddha mUrti dRSTigocara ho rahI rAjanaMdinI kA thaa| kiMtu kucha hI kSaNoM meM bAhubalI kI thii| namaskAra karane ke lie rAjanandinI ke hAtha uThe aura makhamudrA gaMbhIra ho gii| kucha vicAra pAe aura unaka sAtha dRSTi bhI uThI aura candra kiraNoM se pAhata cakavIko mastiSka meM jamakara baiTha ge| taraha usake mana kA konA konA vidha gyaa| rAjanandinI vabAhu kI hai / vaha amAnata hai / usakI bAhubalI ne usa alabhya kSaNa meM na jAne kyA kyA bhora moha daSTi se dekhane se kucha hAtha nahIM lgegaa| kevala darzana kara liyaa| gauravarNa mukha para kanapaTI se gAloM taka eka kalaMka kA TIkA unake mAthe para laga jaaegaa| socatelAlI chA gaI thI / zyAmakuMtala keza vAtAyana se pAte hue socate unakI dRSTi upekSA se bhara utthii| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAnta bhAratI samApta ho gii| vizrAma ke liye bAhubalI kara dvAra kI bhora dekhA / kintu vahA~ koI nahIM thA / kevala ko sAtha lekara mahArAja pagrasena unake liye niyata kakSa eka lopa hote hue A~cala kA eka bhAga dikhAI diyA thaa| meM ge| kakSa sugandhi se mahaka rahA thaa| jhAr3aphAnUsoM kA ho sakatA hai yaha unakA bhrama ho, Aja bhrama ne unheM bahuta prakAza eka komala zayyA para vikhara rahA thaa| sApha aura satAyA thaa| vaha apanI manodazA para svayaM musakarAye aura svaccha vAtAvaraNa nIravatA ko sAkSI karake vizrAma kA prAMkheM mIMca kara so jAne kA upakrama karane lge| pAhvAna kara rahA thaa| cAroM pora kI dIvAroM para lage thor3I dera meM nidrA kI sukhada chAyA ne unakI duvidhA bhitti citroM meM aMkita vana pazu mAnoM isI kAraNa jar3a ho kA anta kara diyaa| gae the| eka citra meM kulAMca bharatA huA hiraNa aura pAsa hI sthita pakSa meM rAjanandinI mukharA ke sAtha usake pIche bhagatI huI hiraNI kI mRdu bhAkRtiyAM aMkita thiiN| eka pratyanta mahatvapUrNa vArtAlApa meM vyasta kI / rAjakumArI __ mahArAja padmasena ne kucha samaya ke lie bidA lene kA ne apane muMha ko hAthoM meM chipAte hue kahA, upakrama karate hue kahA, "kumAra vizrAma kre| paricAri- "maiM apane ko nahIM roka sakI, kyA kaheMge vaha apane kAeM sevA meM hara samaya upasthita rheNgii|" mana meM, unhoMne darpaNa meM mujhe dekha liyA thaa|" vaijayaMtI nareza cale ge| bAhubalI niDhAla se hokara "kaheMge kyA? soceMge darpaNa bhI sajI ho gae haiM, zayyA ke eka kone para baiTha ge| bAra-bAra unakA dhyAna "mukharA ne mukharita kiyaa| usa hiraNoM ke citra kI mora jAtA thaa| ina hiraNoM se "vaha mujhe nirlajja samajhege, "rAjanaMdinI ne AzaMkA unakI dazA kitanI milatI-julatI thii| vaha bhI to rAja- prakaTa kii| naMdinI se dUra-dUra bhAge jA rahe the| aura "aura kyA "puruSa kyA kama nirlajjja hote haiM ?" mukharA ne prazna rAjanaMdinI usa hiraNI kI bhAMti hI unakA pIchA kara kiyA / "kaise vo ghUra-dhUra kara dekha rahe the bhAratI ke rahI thii| nahIM, nahIM, yaha svayaM unake mana kA dhokhA hai, samaya / " unake svayaM ke vicAroM kA pratibiMba hai / rAjanaMdinI hRdaya "kise, tujhe?' haMsI hoMThoM para lAkara rAjakumArI se vajrabAhu ke prAdhIna ho cukI hai| ne khaa| unhoMne sira ko eka sAdhAraNa sA jhaTakA diyA aura "maiMne unakA kyA chIna liyA hai, jo mujhe dekheMge / vaha vAstavika saMsAra meM utara paae| paridhAna utAra kara to apane cora kI ora dekha rahe the| ayodhyA vAloM se jA mAdhAroM para TAMga die aura zayyA para apane paira phailA kara kara kaheMge vaijayaMtI meM mana curA lene vAle cora basate hai| prAMkheM mUMda lI, lekina palakoM meM to eka hI tasavIra mAno phira kisI dina faujasapATA lekara apane cora ko pakar3ane bahuta gaharI hokara khudI huI thI, jo palakeM prAMkhoM ke Upara pAeMge aura le jAeMge pakar3a kara, basa itanI sI to bAta mAte hI sAmane A gii| yaha nizcayataH vaijayaMtI kI hai", mukharA ne apanI daMtapaMkti dikhAte hue khaa| rAjakumArI kA pIchA karatA huA citra thaa| "dhat, pagalI", "rAjakumArI sahasA gaMbhIra hokara unhoMne mA~kheM khola diiN| unake ThIka sAmane kI bhitti bolI, "unake mukha ke bhAva to par3he hI nahIM jAte na jAne para lagA humA darpaNa unheM pratibiMbita kara uThA, aura unheM jarAjarA sI dera meM kyA socane lagate haiN|" anubhava humA ki unake cehare para AvazyakatA se adhika "yahI socane lagate hoMge ki jisakI bhora dekhA jA thakAvaTa ke cihna the| eka bAra aAMkheM banda karake unhoMne rahA hai vaha bhI apane ko cora samajhatA hai yA nahIM, prema meM phira darpaNa ko dekhane ke lie kholiiN| lekina isa bAra abhiyukta aparAdha svIkAra na kare, to abhiyoga nahIM cala vaha cauMka gaye / darpaNa meM unake citra ke pIche eka aura sakatA, raajkumaarii|" citra thaa| vaha spaSTataH rAjanandinI kA citra thA, jo dvAra "aura yadi unheM hI apane nukasAna kA bhAna na ho, kI moTa se unakI mora dekha rahI thii| unhoMne acakacA to?" (kramazaH) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAgar3ha : eka mahatvapUrNa madhyakAlIna jainatIrtha - zrI nIraja jaina - madhya pradeza ke TIkamagar3ha jile meM TIkamagar3ha se paMdraha pAta evaM grIvA tathA mastaka kI racanA sundara bana par3I hai| mIla dUra nAvaI nAma kA eka choTA sA grAma hai / isa sthAna gucchakoM ke mAdhyama se citrita kezAvali meM donoM pora par3I kA nAma navAgar3ha bhI hai| grAma ke dakSiNa-pUrvI kone para eka huI gulakeM aura bhauhoM ke kamAna isa mUrti kI apanI vizebar3A TIlA par3A hai jisa para kisI samaya vizAla jaina maMdira SatA hai / vakSa bhAga para zrIvatsa bhI darzanIya hai| rahA hogaa| vartamAna meM to vahA~ kevala eka moharA (jamIna siMhAsana ke pArzva meM zAsana deviyAM tathA indra aMkita ke nIce maMdira hai aura Upara eka navIna maMdira tathA saMgra- kie gae haiN| para bhAmaNDala ati sAdA tathA Upara se hAlaya hai jisameM aneka mahattvapUrNa aura katipaya durlabha khaMDita hai| yaha pratimA kisI prApattikAla meM kevala surakSA kalAvazeSa saMgRhIta haiN| kI dRSTi se isa bhohare meM rakha dI gaI zAta hotI hai| yaha TIlA cabUtarAnumA hai aura usake cAroM pora saMgrahAlaya vizeSakara uttara kI pora-lage hue vizAla caurasa zilAkhaNDa kisI mandira ke khaMDahara hone kA pramANa dete haiN| vaise to yaha pUrA cabUtarA hI eka vizAla bhU-garbhita saMgrahAlaya kahA jAnA cAhie, kyoMki yahAM mahattva-pUrNa cabUtare ke bIcoM bIca kevala eka manuSya ke utarane sAmagrI dabI huI par3I hone ke aneka pramANa aura mahatI yogya (lagabhaga Der3ha phuTa) dvAra se nIce utarane kI sIr3hiyA~ saMbhAvanAeM dikhAI detI haiM, parantu unakA udghATana-zrama haiM, jahAM ATha phuTa lambA caur3A aura 6 phuTa UMcA bhoharA aura dhana dvArA hI sAdhpa hogaa| yahAM pAsa pAsa se uThAkara hai| isakI chana kA paTAva do pattharoM se kiyA gayA hai jo zilpa khaNDa ekatra kie gae haiM unameM kaI vizeSa mahattva jinameM eka vizAla kamala kI AkRti banAI gaI hai / dvAra pUrNa haiM jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra haike UparI toraNa meM tIrthakara pratimA tathA donoM pArzva meM kalaza vAhinI yakSI pratimAeM haiM parantu ye tInoM patthara ulTe toraNa lage haiN| kalA-zilpa kI apekSA se saMbhavataH isa toraNa kA sthAna bhohare meM uttara mukha,kAyotsarga mAsana,matsya cihnAMkita na kevala yahAM ke saMgrahAlaya meM prathama hogA varan do-cAra bhagavAna arahanAtha kI manojJa, nAsAgradRSTi sAr3he pAMca phuTa acche saMgrahAlayoM meM bhI sundaratA, vItarAgatA aura lAlitya UMcI pratimA avasthita hai| kA eka sAtha itanA sundara pratinidhitva karane vAle pASANa nIle pASANa kI sundara propadAra pAliza kI huI yaha durlabha hI hoMge, yaha kisI vizAla vedI para-mUla nAyaka pratimA saM0 1202 vikramAbda meM sthApita kI gaI thii| kI mUrti ke Upara lage hue toraNa kA bhAga hai jisapara zAMtinAtha aura kuMthanAtha kI do anya pratimAeM, jo yahAM bhagavAna ko kamala marpita karate hue do masta aura susajjita rahI hoMgI, unameM se zAMtinAtha kI pratimA kA siMhAsana gajarAja aMkita kie gae haiM, gajArUr3ha deva aura devAMganAe~ vAlA hissA prApta humA hai tathA saMgrahAlaya meM surakSita hai| apane donoM hAthoM meM kalaza aura puSpamAla lekara pUjArtha isa khaNDa para saMvat sahita zilAlekha bhI haiN| jAte hue citrita kie gae haiN| hAthiyoM ke pIche bhati pratimA ke hAtha kI hatheliyoM kamalAkAra banAI gaI sundara bhalaMkAroM ke bIca donoM ora pAMca-pAMca tIrthaMkaroM haiM, aura maMguliyoM meM vahI vaicitrya hai jo saM0 1201 kI kA aMkana hai| toraNa kA anta Upara kI ora zikhara kI madanapura kI mUrtiyoM meM pAyA gayA hai / zarIra zauSThava, anu- taraha zilA khaNDoM kA aMkana karake cakra, prAmalaka aura kalaza Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 anekAMta yaha lagabhaga sAta prAcInatama bhUti kA DhaMga, una ke dvArA bar3e lubhAvane DhaMga se kiyA gayA hai| nAgara zailI vinAsa kA tANDava ke maMdira-zikhara ke sabhI avayava usameM darzAe gae haiN| isI kSetra meM 7 phuTa UMcI pArasanAtha kI eka phaNAyugAdi deva vali sahita padmAsana pratimA hai jo samIpa hI UmarI grAma yaha lagabhaga sAta phuTa UMcI kAyotsarga pratimA mere anu- se lAI gaI thii| ukta grAma meM jAne para mujhe bhanya bahuta mAna se isa sthAna kI prAcInatama mUrti hai| isa mUrti kA sA ullakhanAya sAmagrA prApta hui ha jisakA cacA yA zArIra vinyAsa, indrAdika ke khar3e hone kA DhaMga, unakA kruuNgaa| yahAM eka hI ghaTanA kA ullekha karake usakA citra pahinAvA aura tIrthakara ke kAMdhe para aMkita kI gaI jaTAyeM de rahA hU~ jisase isa bAta kA andAjA lagA liyA jA sake ise pUrva madhyakAla kI kRti ghoSita karatI haiN| ki mAja bhI purAtattva ke mahattva kI sAmagrI kA vighaTana aura lagabhaga isIkAla kI eka aura sundara mUrti tIrthakara vinAza kisa nirdayatA, upekSA aura bedardI se ho rahA hai| pArasanAtha kI 33 phuTa UMcI padmAsana pratimA hai| pIThikA UmarI grAma kI galiyoM kA sarvekSaNa karate samaya eka ke Upara bAMI ora nAga kI pUMcha kA aMkana karake nAga kI carmakAra ke prAMgana meM eka caurasa patthara gar3A huA dikhAI kuNDalI prArambha kI gaI hai jisase prAsana kI racanA diyA jisameM nIce kI ora eka phUla kI paMkhurI, mere sAthI huI hai, aura inhIM kuNDaliyoM dvArA sundara pRSTha bhAga banAtA zrI pannAlAla kI dRSTi meM aaii| carmakAra isa patthara para huvA yaha nAga apanI darzanIya phaNAvali se mUrti ko prAve- apanI rAMpI sutArI para dhAra lagAne kA kAma kiyA karatA SThita kara rahA thA jo khaMDita hai| thaa| ise ukhAr3a kara dekhane para to hama loga dhanya ho ge| yadyapi zilAlekhAMkita pratimA yahAM saM0 1202 vikra yaha pASANa khaNDa aura kucha nahIM, eka vizAla tIrthakara mAbda se pUrva kI nahI hai parantu-uparokta toraNa, vedikA pratimA ke zIrSa bhAga para kA chatra thA jisameM kumbha abhiSeka karate hue udghoSaka aMkita hai / udghoSaka ke Upara sundara yugAdi deva, pArasanAtha tathA ekAdhika anya kalAvazeSoM se toraNa ke bIca eka anya tIrthakara pratimA dikhAI de rahI siddha hotA hai ki yahAM navamI zatAbdI se bArahavIM zatI taka hai| yaha pAkarSaka zilpa khaNDa carmakAra bandhu ke prAMgana se kI nirmANa kI huI aura bhI sAmagrI prApta honI caahie| uThAkara UmarI ke jaina mandira meM maiMne rakha diyA thA, para mAnastambha yaha akelA to nahIM thA na ? idhara ke do grAmoM kA zAyada navAgar3ha ke pAsa hI sojanA grAma kI vApikA meM isa hI koI aisA abhAgA ghara ho / cabUtare para, dIvAra meM, kSetra ke cAra mAnastambha lage hue haiM jinameM tIrthakara pratimA snAna gRha meM yA nAlI meM kahAM kyA mila jAya isakA koI haiM tathA "saM0 1202 golA pUrvAnvaye" zabda spaSTa aMkita haiN| ThikAnA yahAM nahIM hai| rAga soraTha antara ujjavala karanA re bhAI ||ttek|| kapaTa kRpAna taja nahiM tabalauM, karanI kAja na saranAre // 1 // japa tapa tIratha jaza vratAvika, mAgama artha ucaranA re / viSaya kaSAya koca nahiM dhoyo, yoM hI pacipaci maranA re // 2 // bAhira bheSa kiyA ura zucisoM, koyeM pAra utaranA hai| nAhIM hai saba loka raMjanA, aise vevana varanA re||3|| kAmASika mana sau mana mailA, bhajana kie jyA tirmaare| bhUdhara nIla vasana para kaise kesara raMga udharanA re // 4 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta navAgar3ha ko jaina mUrtiyA~ carmakAra ke prAMgana se prApta tIrthakara pratimA kA chatra jisa para sakalaza gaja aura eka anya jina bimba spaSTa hai / UmarI (TIkamagar3ha) / . yugAdideva prAdinAya, saMgrahAlaya navAgar3ha moyare meM virAjamAna zrI arahanAtha (navAgar3ha kSetra) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAlarApATana kA prAcIna vaibhava DA.kailAzacanda jaina, ema. e. pI.eca. DI. rAjasthAna meM jhAlarApATana eka prAcIna aitihAsika durgaNa aura zivagaNa the| gyArahavIM sadI ke lekha meM rAjA sthAna hai| yaha mandiroM kA nagara kahA jAtA hai| prAcIna zrI kusumadeva aura usake pitA zrIrAjA zrI bAlhaNadeva samaya meM yahA~ para mandiroM ke jhAlara bajane se yaha nagara ke nAmoM kA ullekha hai / " eka stambha para bArahavIM sadI ke jhAlarApATana ke nAma se prasiddhi ko prApta humaa'| isa lekha meM dahiyA rAula bhIvasIha aura usake putra rAula nagara kI utpatti prasiddha jhAlA jAlimasiMha se nahIM huI UdA kA ullekha hai| aisA pratIta hotA hai ki gyArahavIM tathA jaisA ki galatI se samajhA jAtA hai / isake pahale yaha nagara bArahavIM sadI meM isa sthAna para dahiyA rAjA rAjya karate the| candrAvatI ke nAma se prasiddha thaa| isa nagara kI sthApanA candrAvatI apanI kalA kRtiyoM ke lie vizeSa prasiddha ke bAre meM aneka mata pracalita haiN| yahAM para bahuta se paMca hai| kahA jAtA hai ki eka samaya yahAM para 108 mandira mArka (mAhata) tathA anya prAcIna sikke mile haiN| jinake the| yahAM ke bikhare hue khaNDaharoM se aba bhI prAcIna samaya prAdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki IsA se pUrva bhI isa meM mandiroM kI adhika saMkhyA jAna par3atI hai| ina khaMDaharoM sthAna para saMbhavatayA loga rahate hoNge| meM aba bhI cAra-pA~ca mandira vidyamAna hai, jo prAcIna isa nagara kA bahuta prAcIna itihAsa to andhakAra meM hai kalAtmaka vaibhava ko yAda dilAte haiN| inameM sabase prasiddha kintu sAtavIM sadI se bahuta saMbhava hai maurya rAjA yahA~ rAjya maMdira zItalezvara mahAdeva kA hai| isa mandira ko burI karate the| 689 IsvI meM isa sthAna kA rAjA durgagaNa thA, taraha naSTa kiyA gayA; ki tu phira se isakI marammata huii| jo rAjAoM kA mahArAjA kahalAtA thA, usake rAjya meM itanA hone para aba bhI isameM prAcIna maMdira ke maulika janatA sukhI thI, tathA vipadAoM se mukta thI / yahA~ ke hisse jaise toraNa ke stambha, dIvAla, tathA kucha nIce kA sAtavIM-AThavIM sadI ke eka zilAlekha meM zaMkaragaNa ke nAma aMga surakSita haiN| jo daravAjoM para puruSoM aura striyoM ke kA ullekha hai| zaMkaragaNa usI vaMza kA pratIta hotA hai __ rUpa meM dvArapAloM kI prAkRtiyA~ haiM, unase jIvana jhalakatA hai| jisa ke ki kaNasavA ke 736 I. ke zilAlekha ke isa mandira kI sthApatya kalA kucha rUpa meM elorA kI 1. enalsa eMDa eMTIkviTIja aAfa rAjasthAna,dvitIya jilda guphAmoM se milatI-julatI hai| kalAtmaka namUne ke mAdhAra para yaha koTA ke pAsa mukaMdarA dvAra kI caurI tathA eraNa pRSTha 786 ke stambhoM jaisA hone se sAtavIM sadI kA pratIta hotA hai 2. vahI, pR0 786, kisI hUNa rAjA ne isa nagara ko jisakI puSTi bhI zilAlekhoM se hotI hai| basAyA batAyA jAtA hai| aisA bhI logoM ko vizvAsa phargusana zItalezvara mahAdeva ke maMdira ko sabase hai ki kisI lakar3I ke kATane vAle ne isako sthApita prAcIna aura kalApUrNa maMdira samajhatA hai| usake anusAra kiyA / kucha loga aisA bhI socate haiM ki rAjA candrasena ne nirmANa krvaayaa| yaha nagara candrabhAgA nadI bhArata ke prasiddha kalAtmaka udAharaNoM meM yaha eka uttama ke donoM kinAroM para vasA huA hai| 6. iMDiyana enTIkverI jilda 16 pR0 55 / / 3. mAkilAjikala sarve riporTa dvitIya jilda / 7. enumala riporTa rAjapUtAnA myUjiyama ajamera san 1912, 13 pR02 4. iMDiyana enTIkverI jilda 5 pR0 180 / 8. vahIM 5. enamala riporTa rAjapUtAnA myUjiyama, ajamera san 1.hisTrI prApha iMDiyana eNDa IsTarna prAkiTekcara pu. 1912-13, pR02 446 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhanekAnta varSa 15 namUnA hai| isakI chata bahuta hI sundara sajI huI hai| yaha maurya rAjA durgagaNa ke samaya isa sthAna para eka maMdira bauddha vihAroM ke namUnoM para banA huA hai, kintu kucha bAtoM bnvaayaa| boppaka eka bar3A rAjya adhikArI va senApati meM unase bhinna bhI hai / bauddha vihAroM kI dIvAloM para citra thA, jisane apane svAmI durgagaNa tathA usake sAmaMtoM ke citrita haiM parantu yahAM para pratyeka vastu pattharoM para aGkita bIca sambandha sthApita karane meM kUTanIti kA paricaya diyA hai| isa maMdira meM eka puruSa kI mUrti hai jisa ke hAthoM meM thA / zItalezvara mahAdeva ke stambha para kA AThavIM zatAbdI talavAra yA trizUla hai| kaniMghama' isako viSNu kI gadA- kA zilAlekha zaMkaragaNa kA isa maMdira para darzana ke lie ghara ke rUpa meM mUrti mAnatA hai| usake anusAra yaha maMdira prAne kA ullekha karatA hai| bahuta sambhava hai ki zaMkaragaNa prArambha meM vaiSNava maMdira thA / vAstava meM puruSa ke hAtha durgagaNa kA uttarAdhikArI hove aura usane isa maMdira ko gadA na hokara trizula hai| yaha maMdira prArambha meM vaiSNava na kucha dAna bhI diyA hogA / mosuka kA putra maMcuka bhI nauvIM hokara zaiva maMdira jAna par3atA hai| isa maMdira ke bhItara sadI meM isa sthAna kI pUjA ke lie maayaa'| liMga bhI hai tathA bAhara ke hissoM para mahiSAsura madinI tathA ardhanArI kI mUrtiyAM bhI milatI haiN| zilAlekhoM se gyArahavIM tathA bArahavIM zatAbdI meM yAtrI loga caMdrAyaha maMdira zaiva maMdira jAna par3atA hai| vatI meM tIrthayAtrA ke lie barAbara pAte rahate the| 1066 I0 meM baniyA jAti ke yAtrI vikrama zrI harSadeva aura isake atirikta yahA~ para anya mandiroM ke bhI prAcIna madhusUdana ne zaiva maMdira ko dAna diyaa| eka stambha para avazeSa haiM / eka maMdira kAjikA devI kA hai jisameM sabhAmaMDapa ___ gyArahavIM sadI ke lekha meM rAjA zrI kusumadeva aura usake tathA anya maMDapa bhI pAye jAte haiN| maMDapa ke citroM se isa maMdira pitA zrI bAlhaNadeva ke nAmoM kA ullekha hai / bahuta saMbhava kI prAcInatA siddha hotI hai| yaha maMdira pahale viSNu kA hai ki inhoMne isa maMdira ko kucha dAna diyA ho / bArahavIM thA; kyoMki isakI pratimA isameM pAI jAtI hai aisA mAlUma zatAbdI meM dahiyA rAjA rAvala, bhIvasIha aura UdA kA hotA hai ki yaha maMdira bhI zItalezvara mahAdeva ke samaya kA bhI isa sthAna se saMbaMdha rahA aura unhoMne isa maMdira ko hai kyoMki donoM maMdiroM kI banAvaTa meM sAmyatA hai| anya kucha bheMTa dI hogii| kAlikA mAtA ke maMdira ke stambha choTA maMdira varAha avatAra kA hai jisameM aba bhI varAha kI para bhI aise yAtriyoM ke nAma khude haiM jo yAtrA ke lie mUrti pAI jAtI hai aura usa para nauvIM va dasavIM sadI kA yahA~ Aye the| ina zilAlekhoM se yaha patA calatA hai ki lekha hai| sAta sahelI ke prAcIna viSNu ke maMdira kA bhI sAtavIM sadI se bArahavIM sadI taka yaha tIrtha sthAna yAtriyoM bAda meM punarodvAra humA, kintu usake zikhara tathA maMDapa prAcIna dIkha par3ate haiN| isa prakAra yaha spaSTa prakaTa hotA candrAvatI prAcIna samaya meM jainiyoM kA bhI eka bar3A hai ki candrAvatI meM viSNu tathA ziva kI eka sAtha pUjA hotI thI / zAMtinAtha kA jaina maMdira bhI prAcIna maMdira para dhArmika sthAna rahA hai| yahA~ para eka prasiddha zAMtinAtha kA banA humA hai| isa maMdira kI caMvarI tathA zikhara purAne haiM prAcIna maMdira thA jisako 1046 I. meM zAha pApA hUmar3a ne banavAyA thA aura usakI pratiSThA bhAvadevasUri ne kI kintu maMDapa nayA hai| ___ ina purAtatva smArakoM se spaSTa prakaTa hotA hai ki thii| sAta salAkI pahAr3I ke stambha kA 1106 I0 kA candrAvatI zaivadharma, vaiSNavadharma tathA jainadharma kA eka 1. progresa riporTa bhAkiyAlAjikala sarve Apha vesTarna bar3A kendra thaa| rAjA aura aneka adhikArI tathA sAtha meM iMDiyA, 1905-06 jhAlarA pATana ke zilAlekha saM.7 vyApArI bAhara se isa sthAna ke devI devatAoM kI pUjA 2. pAkiyAlAjikala sarve riporTa, dUsarI jilda / ke lie pAte the| 686 I0 meM deva kA bhAI voppaka ne 3. progresa riporTa bhAkiyAlAjikala sarve mApha vesTarna 1. prAkilAjikala sarve riporTa dvitIya jilda iMDiyA1905-06, jhAlarApATana kA zilAlekha saM06. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phirala 6 zilAlekha zreSThI pApA kI mRtyu kA ullekha karatA hai' / pApA vahI vyakti ho sakatA hai jisane zAMtinAtha kA jaina maMdira banAyA thaa| 1113 60 kA zilAlekha seThI sAhila kI mRtyu kA ullekha karatA hai / sAhila pApA kA bhrAtA ho sakatA hai| isa maMdira ke darzana ke lie aneka zrAvaka tathA jaina zrAcArya AyA karate the / 1047 I0 kA eka zilAlekha eka yAtrI ke nAma kA ullekha karatA hai| isa sthAna para jaina AcArya bhI rahA karate the / yahA~ para aneka jaina mAcAyoM ko bhI niSadyA yA niSedhikAyeM hai| eka vi0 saM0 2066 ko hai jisa dina prAcArya zrI bhAnadeva ke ziSya zrImaMtadeva svargaloka padhAre the| bhASAyaM kA mukha adhyayana sthiti meM hai / pustaka khulI avasthA meM ThUNI para rakhI huI hai jo ki par3hane ke lie Deska kA kAma detI thii| pAsa ke cabUtare para devendra prAcArya kA nAma khudA huA hai aura unakA samaya saMvat 1180 diyA huA hai| anya para kumudacandra grAmnAya ke bhaTTAraka kumArasena kA nAma diyA huA hai jinakA svargavAsa saM0 1286 meM yahA~ huA thA / sAta salAkI pahAr3I ke stambha kA 2006 I0 kA zilA lekha nemidevAcArya aura baladevAcArya kA ullekha karatA hai / imI stambha para 1242 I0 ke zilAlekha meM mUlasaMgha aura devasaMgha kA ullekha hai / jhAlarApATana kA prAcIna baMdhava zAntinAtha kA yaha maMdira kisI samaya bahuta hI suMdara rahA hogaa| vartamAna mandira kA jIrNodvAra huA pratIta hotA hai| isa maMdira meM eka bar3A zAstra bhaMDAra bhI hai jisameM eka hajAra ke lagabhaga hastalikhita pANDulipiyA~ bhI haiM / yahA~ zAntinAtha mandira kI kucha mUrti-lekha diye jAte haiM jo mUlasaMgha / pratimAoM ke sarasvatIgaccha, 1. anekAMta 12, pR0 125 / 2. enuala riporTa rAjapUtAnA myUjiyama ajamera, 191213, pR0 7 3. vahI / 4. enalsa eNDa enTikvITIja Apha rAjasthAna, jilda 2, pR0 762 / 5. enuala riporTa rAjapUtAnA myUjiyama, ajamera, 191213, pR0 7 / 201 balAtkAragaNa ke bhaTTAraka sakalakIrti aura unake ziSyoM dvArA pratiSThita hai| nagara meM aura bhI aneka maMdira vidyamAna haiN| aura ailaka pannAlAla jI dvArA sthApita sarasvatI bhavana bhI hai, jisameM granthoM kA acchA saMgraha hai| seTha lAlacanda seThI jI, ujjaina jo vinodIrAma bAlacanda pharma ke mAlika hai. unhIM kI saMrakSakatA meM ukta bhavana cala rahA hai| 1. saMvat 1460 varSe mAghavadi 12 gurau bha0 zrI sakalakIrti, (va) hUmaDa dozI meghA zreSThI arcati / 2. saM0 1492 varSa vaizAlavadI 1 some zrI mUlace bha0 zrI padmanandidevAstatpaTTe bha0 zrI sakalakIti hamada jJAtIya......... 3. saM 1504 varSe phAguna sudI 11 zrI mUlasaMghe bhaTTAraka zrI sakalakIrtidevAstatpaTTe bha zrI bhuvanakIrti devA hUmar3a jJAtIya zreSThi khetA bhAryA lAkhU tayoH putrAH ... / 4. saM0] 1.35 pauSavadI 13 budhe zrI mUlace bha0 zrI sakalakIrti bha0 zrI bhuvanakIrti bha0 zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAt hU0 zreSThi padamA bhAryA bhAU suta AsA bhA0 kaDU suta kAnhA bhA0 kuMderI bhrAtR dhanA bhA0 vahanUM ete caturviMzatikAM nityaM praNamaMti / dezAt 5. pArzvanAtha pratimA - saM0 1620 vaizAkhasudI 6 budhe zrI mUlasaMdhe balAtkAragaNe harasvatIgacche kundakundA cAryAnvaye ma0 zrI padmanandidevAstatpaTTe sakalakI tidevAstatpaTTe zrIbhuvanakIrtidevAstatpaTTe zrI jJAnabhUSaNadevAstatpaTTe zrIvijayakItidevAstatpaTTe sumatikIrtigurupa jAtIya vediragotre, saMghavI devA bhA0 devAbhade tatsuta saMbhavI paravata bhAryA paramalade tatbhrAtR saM0 hIrA bhA0 koDamade tatbhrAtu saM0 haraSA bhA0 kazmAde suta lahuA bhA0 minnA, bhrAtR lADaNa bhA0 lalitAde sutaM thApara saM0 jemala bhA0 jetAhI bhrA0 DUMgara bhA0 dhanAde bhrA0 jagamA saM0 hImA bhA0 balAde etaiH saha saMghavI jIvAdI sAgavADA vAsUva nityaM praNamati / (yaha mUrti sAgavADA meM pratiSThita huI thI aura jhAlarApATana ke zAntinAtha maMdira meM virAjamAna hai|) isa maMdira kI mUlanAmaka pratimA kA lekha abhI taka prakAza meM nahIM AyA hai, vaha eka prAcIna mUrti hai| dhIra Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina parivAroM ke vaiSNava banane sambandhI vRttAnta zrI nagaracandra nAhaTA bhArata meM aneka dharma-sampradAya haiM aura unameM paraspara prema kI apekSA virodha kI bhAvanA hI adhika rahI hai, isalie eka-dUsare donoM sampradAya ke guNoM evaM vizeSatAoM kA varNana bhinna sampradAya ke granthoM meM nahIM miltaa| una kI burAiyA~ batalAte huye khaNDanAtmaka praNAlI ko hI adhika apanAyA gayA, kyoMki anya dharma vAloM ko apane dharma kI ghora prAkRSTa karane kA yahI sarala aura ThIka upAya samajhA gayA / prAzcarya jaba hotA hai ki jina saMtasampradAyoM ne hindU aura musalamAnoM ko eka batalAyA aura unake pArasparika bheda-bhAva aura virodha kI kar3e zabdoM meM bhartsanA kI unhIM saMta-sampradAyoM meM jainadharma kA masIna ur3AyA gayA hai / vAstava meM eka-dUsare kI mAnyatAnoM ko taTastha aura sahI dRSTi se nahIM dekhane kA hI yaha pariNAma hai aura jaisI dRSTi hotI hai vaisI hI sRSTi dikhAI dene bahuta suMdara hai, kahA jAtA hai ki vaha saM0 1903 meM pratiSThita huI thii| jhAlarApATana ke candraprabha maMdira meM dazaveM tIrthaMkara bhagavAna zItalanAtha kI pratimA pratiSThita hai, usakA mUrtilekha nimna prakAra hai saM0 1552 varSe jeThavadI 8 zanivAsare zrI kASThAsaMve bAgar3a gacche (naMdItaTagacche ) vidyAgaNe bha0 vimalasenasvarapaTTe ma zrI vijayasenadevAstapaTTe dhAcArya bhI vizAlakIti sahita bar3e zAti paramezvara gotre sA0 gogA bhA0 vAvanade, putra paMca, sA0 kAnha, sA0 karamasI, bhA0 gArI kanakade, sAha kAnU bhA0 jIrI, sA0 bevara mA0 Ade, sA0 gogA, bhA0 gogAve, tenedaM zItalanAthasya vimbaM nirmApya pratiSThA kArApitA putrI 2, bAI- mAho, bAI putalI / isa taraha jhAlarApATana bhAratIya saMskRti ke sAtha jaina saMskRti kA bhI kendra rahA hai, Aja bhI vahAM aneka pratiSThita jaina vyakti rahate haiN| 1 laga jAtI hai| kisI bhI mahAn vyakti yA dharma ko hama jaba doSa nikAlane kI dRSTi se dekhate haiM to hamArA unake guNa yA vizeSatAoM kI ora dhyAna na jAkara doSa hI ubhara Ate haiM, yAvat guNoM ko bhI doSa samajhane va kahane lagate haiM / mahAbhArata kA eka dRSTAnta bahuta prasiddha hai ki yudhiSThira ko kahA gayA ki isa nagara meM pApI yA avaguNI vyakti kitane aura kauna-kauna haiM ? isakA patA lagA lAbho aura isI taraha duryodhana se kahA gayA ki nagara ke dharmI aura guNI vyaktiyoM kI jAnakArI prApta kara ghAgho to duryodhana ko sabhI vyaktiyoM meM doSa najara Aye aura yudhiSThira ko guNa / isa taraha dRSTi bheda manuSya ko vAstavikatA taka pahu~cane nahIM detA / rAga aura dveSa jahA~ taka manuSya meM haiM vahAM taka usakA jJAna nirmala aura pUrNa nahIM ho pAtA yaha eka mAnA huA tathya hai aura isIlie tIrthaMkara jaba taka pUrNa vItarAgI nahIM ho jAte the taba taka dharmopadeza nahIM dete / 1 dUsare sampradAya vAloM ko prapane sampradAya meM dIkSita karane kA yahI pradhAna upAya mAnA gayA ki usa sampradAya kI kisI-na-kisI bAta ko galata batalAyA jAya aura apane sampradAya kI acchAiyoM kA pracAra kiyA jAya / isase bhinna sampradAya vAlA vyakti apanI ora AkarSita hogA aura parivAra ke eka vyakti ko yadi apanI ora ThIka me pAkaSita kiyA jA sakA to thor3A-sA maukA milate hI sAre parivAra ko apane sampradAya kA dhanuvAyI banAyA jA sakegA / sAdhAraNa vyakti sampradAya pracArakoM kI bAtoM ke cakkara meM sahaja hI bhramita ho jAtA hai isI lie pratyeka sampradAya vAloM ko apane sampradAya ke anuyAviyoM ko banAye rakhane ke liye bAr3AvandI karanI par3I ki dUsare sampradAya vAle ke pAsa mata jAnA; unakI bAteM nahIM sunanA; sampradAya ke gurudhoM aura pracArakoM se dUra hI rahanA; kyoMki unakI saMgati se tumhAre vicAra sahaja hI meM badala sakate haiM, jisase tuma apane sampradAya ko chor3a na Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana parivAroM ke banane kA vRttA 283 baiTho / gItA meM bhI kahA hai-sadharma dharmI jJAti ko milyo| taba vAsoM apanI beTI ko vivAha "svadharme nidhanaM zreyaH paradharmoM bhyaavhH|" kari dIno / so vaha vaiSNava kI beTI apane ghara ko gii| jisa prakAra jainAcAryoM ne apane jJAna aura caritra taba vaha larikinI vAke ghara me jainadharma anAcAra bhraSTa upadeza evaM prabhAva ke bala se samaya-samaya para lAkhoM prajanoM dekhi ke mana meM bohota dukha karana laagii| ghara meM to saba ko jaina banAyA isI taraha anya dharma sampradAya vAloM ne bhraSTAcAra / aura khAya binA to rahyo na jAya / tAteM una bhI katipaya jaina-dharmAnuyAyiyoM ko apane dharma kA anuyAgI larikinI ne apanI sAsa teM kaho, jo-tumheM mokoM banA liyA / para aise dharma parivartana karane vAle vyaktiyoM parosano hoi to eka bera hI parosa dehu / maiM to kacha pheri kI jAnakArI una sampradAyoM ke granthoM ko dekhe binA nahIM mAMgoMgI nAhIM / taba vAkI sAsa eka hI bera vAkI pAtari mila sakatI / aura jaina vidvAnoM kA adhyayana bahuta hI meM parose / titano hI vaha larikinI caranAmRta milAya ke sImita hone se jainetara sampradAyoM ke granthoM kA avalokana kama khA~hi / parantu dUsarI bera na kachU khAya na kachU leya / yA hI ho pAtA / 'anekAnta' ke gata aMka meM bhagavata mudita kRta bhAMti soM nirvAha kre| so aise karata bahota dina bhae / rasika ananya mAla ke naravAhana jI kI paricayI meM varNita so vaha larikinI mana meM bahota hI duHkha kre| aura kahe, sarAvagI (jainI) kA vivaraNa prakAzita kiyA gayA hai| jo-yA ApadA teM zrI ThAkura jI kaba chuttaaveNge| yA bhAMti prastuta lekha meM vallabha sampradAya ke" do sau bAvana vaiSNa- soM vohota hI kheda kre| so zrI ThAkura jI to parama vana kI vArtA" nAmaka grantha meM varNita 2 vArtA prasaMgoM ko dayAla haiM, bhaktavatsala haiN| so vaha larikinI ko duHkha prakAzita kiyA jA rahA hai| inameM se pahale prasaMga meM yaha dekhi kai zrI nAtha jI ne zrI gusAMI jI soka hyo, jo-vaha batalAyA gayA hai ki eka vaiSNava kanyA kA vivAha jaina baniyA vaiSNava kI beTI maha gAma meM hai| so vAko duHkha dharmI vyakti se ho gayA / usa ghara meM vaiSNava sampradAyokta mote sahyo jAta naahiiN| taba zrI gusAI jI uha larikinI sucitA na dekha kara kanyA ko duHkha huaa| isa bAharI ko duHkha jAni ke thaure se dina meM mahagAma meM padhAre / sucitA ko mahatva dete hue vArtA meM jainadharma ko anAcAra so vA gAma ke bAhira talAba hto| so vA talAba ke va bhraSTAcAra taka batalA diyA gayA hai| anta meM vallabha Upara zrI gusAMI jI ne DerA kie| taba tA dinA vaha sampradAya ke zrI gusAI jI usa gAMva meM Ate haiM aura unake baniyA vaiSNava kI beTI vA talAba para pAnI bharana ko gaI darzana kara vaha vaiSNava sampradAyAnuyAyinI strI apanA dukha hatI / taba uhAM vA larikinI ne gusAMI jI ke vrajavAsI gusAMI jI se nivedana karatI hai aura sAsu se gusAMI jI dekhe| taba uha larikinI vA vAjavAsI ke liMga ThAr3I ko bheMTa karane ke lie eka nAriyala mAMgatI hai| sAsu ne vicAra kiye / jo-ye vrajavAsI to mere bApa ke ghara nitya bahU ke sAtha gusA~I jI ke darzana kI icchA prakaTa kii| Avata hate / taba vaha larikinI vA vrajavAsI ke liMga prAya aura vahA~ jAne para sAsu bhI gusAMI jI kI bhakta ho gii| ke pUchayo, jo tUma kauna ho? aura kahA~ te pAe ho? antataH sArA parivAra vaiSNava ho gyaa| dUsarI vArtA meM taba usa vrajavAsIna ne kahI, jo zrI gusAMI jI zrI gokula eka sarAvagI kI beTI aura usake pati ke vaiSNava hone kA te padhAre haiM / so hama saba vrajavAsI unake sAtha haiN| so vRtAnta hai / vraja bhASA kI ve donoM vArtAe~ nIce dI jA zrI gusAMI jI mAja ihAM utare haiN| so prAja to ihAM rahI hai| do sau vaiSNavan kI vArtA tIna khaNDoM meM zuddhAdvaita raheMge / aura savere zrI dvArikA jI koM padhAreMge / taba vA ekeDamI, kAMkarolI se prakAzita hai| larikinI ne vA vrajavAsI soM kahI, jo-maiM to phalAne (1) vArtA vaiSNava kI beTI hoN| aura mere ihA~ to merA pitA zrI so vaha baniyA parama bhagavadIya hto| so vAke eka grasAMI jI ko sevaka hai| so mokoM zrI gusAMI jI ke beTI kugarI htii| so kanyA ke nimita vaha vara paMDhana ko darasana karAvoge ? maiM to vaiSNava kI beTI hoN| aura ihAM gayo / parantu koU vaiSNava milyo naahiiN| taba eka jaina- sasarAri meM to jaina dharmI haiN| tAteM mokoM vo ihA~ parama Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 anekAta barSa 15 duHkha hai / so zrI gusAMI jI ke darasana karateM mero duHkha apane-apane pati ke prAge bhAI ke saba sAmAcAra kahe, nivRta hoigo / taba vaha larikinI ne una vrajavAsina soM jo-aba to hama vaiSNava bhaI haiN| zrI gusAMIjI pAsa kahi ke vaha jala kI ghar3A to vA talAba para dhari dIno nAma pAyo hai / tAteM aba hamAro aura tumhArosaba vyavahAra aura mApa vA bajavAsI ke sAtha jA ke zrI gusAMI chUTyo / jI ke dUri teM darasana kiye / daMDavata kInI / taba pAche vA larakinI ke susara ne apanI strI soM kaho, vA brajavAsI soM pUche, jo-yaha kauna hai ? taba zrI jo gusAI jI mohU koM nAma deiMge / so tU mokoM uhAM gusAMIjI vA brajavAsI ne vinatI kIno, jo- le cali / so vaha apane beTAna sahita apanI strI tathA mahArAja! yaha to amuke vaiSNava kI beTI hai| taba vaha bahu ko sAtha lekai zrI gusAMI jI ke pAsa jAMha ke nAma larikinI zrI gusAMI jI ko daMDavat kari ke pAche vaha pAive kI vinatI kiyo| taba zrI gusAI jI kRpA karike talAba para mAI ke jala ko ghar3A bhari ke ghara paaii| so una sajana ko nAma diye / pAche bahune nivedana kI vinatI ghara meM prAI ke soca karana lAgI, jo-mere pitA ke guru kiinii| taba zrI gusAMI jI vAkoM nivedana karAe / tA gusAMIjI ihA~ padhAre haiN| so tuma mokoM eka nAriyala pAche aura sabana ne nivedana kI vinatI kInI / taba unako deU taba vAkI sAsa ne kahyo, jo-parI bahU ! tU kahe eka vrata karAI nivedana kraaye| taba bahune phera binatI to tere sAtha mAU~, zrI gusAI jI ke darasana koN| taba bahU karike kaho, jo mahArAja! aba kucha sevA padharAi / ne kahyo, jo-bhalo, tuma hU clo| tumhArI icchA hai to dIjiye, taba zrI gusAMI jI vAkoM navanItapriya jI ke vastu tuma hU calo / so ghara teM ve doU janIM eka-eka nAriyala kI sevA pdhraaye| taba vaha bahU sevA padharAi, apane lai kai sAsa-baha clii| so uhA~ zrI gusAI jI ke pAsa ghara bhAI so bahu ke pAche saba kuTumba ne nAma nivedana gii| taba brajabAsina ne zrI gusAMI jI soM kahI, jo pAyo / tA pAche gAma ke aura hU loga vaiSNava bhae, yA bhAMti mahArAja! amuke vaiSNava kI beTI pAI hai| taba zrI pAche dUsare dina zrI gusAMI jI ko sabana vinatI kara uhA~ gusAMI jI ne kahyo, jo-kaho bhItara paaveN| taba ye doU rAkhe / so mApane ghara zrI gusAMI jI ko padharApa ke vinatI DerA ke bhItara jA~I kai zrI gusAI jI ko daMDavata kiye| kari ke bheTa dharI / yA prakAra zrI gusAMI jI ne vA vaiSNaba tha jori uhAI ThADI hoI dii| taba bahana kI beTI kI kAni teM una sabana ko aMgIkAra kiine| (62) apanI vinatI zrI gusAMI jI so kahI, jo mAko nAma (2) diijie| maiM pApa kI sarani praaNugii| taba zrI gusAMI jI aba zrI gusAMI jI kI sevakinI eka sarAvagI kI pAzA kiye, jo-nAma deiige| tava sAsa ne bahu ke hAtha beTI, Agare meM rahatI, tinakI vArtA ko bhAva kahata haiMvinatI karavAI, jo-moha ko nAma deM to bhalo hai| taba so ye Agare meM eka sarAvagI ke janmI / so ye varSa naba kI bhii| taba mAM bApa ne yAko vyAha jAti larikA vA bahu ne zrI gusAMI jI so pheri binatI karI, jo mahArAja ! merI sAsaha nAma pAyave kI binatI karati soM kiyo| so yAu daivI jIva hate / so parama sneha soM hai| taba zrI gusAMI jI ne kahI, lo-bhale! pAche doU rahate / pAche barasa bIsa ko puruSa bhayo taba inake mAM-bApa janI zrI gusAMI jI ke mAge mAya baiThIM / taba una para kRpA mare / taba ye doU sutaMtra ghara meM rahane laage| kari kai doUna koM nAma diino| taba ve doU nAma pAi ke vArtA prasaMga--1 vaiSNava bhaI / pAche zrI gusAI jI ko nAriyala bheMTa dhari so eka samaya dhI gusAI jI ghAgare padhAre hate / so daMDavata kari ke prasanna mana soM ghara ko gaI / aura unake rUpa caMdalayA ke ghara birAje hate, aTArI pr| taba pRthvIsApa vA gAma kI lugAI pAMca-sAta janI aura ha gaI hatIM, pati ke yahAM soM kAhu cora ko sUrI kI hukama bhayo hato! zrI gusAMIjI ke darasana ko| so veU saba tAhI samai taba tahA~ dasa-pAMca lugAI jala bharive ko jAta htii| so tAmeM eka sarAvagI kI beTI hatI / so tAne uha sUrI zrI gusAI jI pAsa nAma paayo| so ve nAma pAike paMdharayo dekhyo| taba dekhikai vAkoM mUrNa paaii| so Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cana parivAroM ke baiSNava banane sambandhI vRttAnta 285 zrI gusAI jI ne eka brajavAsI ko mAjJA dInI, jo yA aura bole naahiiN| taba vAkI dhanI uhA~ mAyA / taba vAne larikinI ko uThAya lyAyo / taba mApune vA 4 jala kahI, jo kahA-hai ? taba yAne kahI, jo mere pAsa mati chirkyo| taba vAkoM ceta bhyo| taba mApu mAjA kie, mAu / maiM to zrI gusAI jI kI sevaka hoi pAU / taba jo sAkoM jitanoM raMga car3hAvo titanoM raMga cddh'e| tava vA kAhU ke mana meM paaii| taba vAne hajAI ke zrI gusAI jI larikinI ne kahI, jo-kRpAnAtha / pApake binA aiso aura ke mAge binatI krii| taba zrI gusAI jI vAhU ko nAma kauna hai, jo raMga car3hAve? tAteM aba to Apa hI raMga sunaae| taba ghara mAI ke kahI, jI-mo koM hU kRpA kari car3hAvo to bhalo hai| taba zrI gusAMI jI vAko vacana ke zrI gusAI jI ne nAma sunAyo / sevaka kiyA hai| tAteM suni bohota prasanna bhae / pAche mApu kRpA kari vAkoM aba tuma kaho so maiM kruuN| taba vA strI ne kahI jo yaha nAma nivedana krvaaye| taba vA larikinI ne kahI, zrI ghara khAsA kro| taba vAne kahI vaise hI ghara khAsA kiyo| kRpAnAtha ! aba mokoM kahA prAjJA hai ? taba zrI gusAMI jI taba zrI ThAkura uhAM padharAe / so mandira kI sevA aura kahe, jo-tU sevA karegI? taba vAne kahI, jo-rAja ! rasoI kI sevA saba strI kre| paura Upara kI Tahala jaise prAjJA hoigI tase kruuNgii| taba zrI gusAMI jI ne vAkI dhanI kre| so aise hI sadA kreN| kRpA karika vAke mAthe zrI ThAkurajI padharAI die| aura sevA kI rIti bhAMti saba batAi die| taba uha ThAkura so uha sarAvagI kI beTI zrI gusAMI jI ko aisI jI ko padharAI ke apane ghara ko gii| so apane ghara parama kRpA-pAtra bhagavadIya hatI / tAteM inakI vArtA kahA~ para koThA meM jAi baitthii| bAhara bulAve to Ave naahiiN| tAMI khie| (226) rAga vilAvala sumara savA mana mAtama rAma, ||ttek|| svajana kuTumbI bana tUM poSaM tinako hoya sadaiva gulAma / so to haiM svAratha ke sAthI, mantakAla nahiM prAvata kAma // 1 // jimi marIcikA meM mRga maTaka, parata so jaba grISama prati ghAma / tase tU bhavamAhI bhaTaka, parata na ika chinaha visarAma // 2 // karata na galAni aba mogana meM, parata na vItarAga parinAma / phiri kimi narakamAhi dukha sahasI, jahAM susalezana pAThoM jAma // 3 // tAta mAkulatA praba taji ke pira haMbaMTho apane pAma / bhAgacaMda vasi zAna magara meM, taji rAgAvika Thaga saba grAma // 4 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAta vaMza zrI paM0 begharadAsa dozI prabhI anekAnta (disambara 1962) patra meM ('zodhakaNa' ke, kosya vaMza ke tathA kSatriya varNa ke pravajita the tathA ke zIrSaka nIce .224) para par3hane meM pAyA ki "jaina kitaneka bhaTa vaMza vagairaha ke bhI pravajita the?" isa bhAratI (tA. 17 navambara 1962 varSa 10 aMka 46) meM prasaMga meM bhagavaMta ke vaMza va kula kI koI carcA nahIM hai vA terApaMthI zvetAMbara sampradAya ke prAcArya zrI tulasI ke usa carcA kA prasaMga bhI nahIM hai mAtra yaha batAnA hai ki jo ziSya muni nathamala jI kA eka noTa prakAzita huaA hai koI bhagavaMta ke ziSya the unameM kisa kisa vaMza ke vA jAti ke jisakA sArAMza yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ikSvAkuvaMzI loga zAmila the isa prasaMga meM bhI vRttikAra ne 'nAya' kA kAzyapa gotrI kSatriya the aura nAgavaMzI the| nAgavaMza kI artha sarvaprathama 'jJAta' batAyA hai aura bAda meM 'athavA' karake utpatti ikSvAku vaMza se huI hai ityaadi|" 'nAga' bhI batAyA hai ataH isa ullekha se yaha nizcaya kabhI isa noTa se mAlUma hotA hai ki muni nathamalajI nAta bhI nahIM ho sakatA hai ki 'nAya' zabda kevala 'nAga' vaMza yA nAya zabda kA saMskRta rUpa 'nAga' mAnakara bhagavAna ke ko hI sUcita karatA hai aura isa ullekha mAtra se yaha bhI nAgavaMza hone ko pramANita kara rahe haiM aura praupapAtika satra nirNaya nahIM diyA jA sakatA hai ki bhagavAna kA nAgavaMza hai| kI zrI abhayadevIya vRtti kI sAkSI dekara 'nAya' kA bauddha piTakagraMthoM meM sarvatra 'niggaMTho nAtaputto' zabda 'nAga' prarya samajhane meM ukta vRtti ko saMvAdarUpa mAnate haiN| mahAvIra bhagavaMta ke lie AtA hai| vaha ullekha kisa jainamAgama meM nAtaputta, nAyaputta zabda aneka sthala para prakAra aprAmANika ho sakatA hai? isakA khulAsA bhI pAte haiM aura prAcArya hemacandra ne apane stuti rUpa zloka nathamala jI ko sabase prathama karanA cAhie, aura jaina bhAgamoM meM "vande zrI jJAtanandanama' aisA vizeSa rUpa se bhagavAna meM jahAM jahAM bhagavAna ke kula vA vaMza ke rUpa meM nAta va mahAvIra kA nirdeza karake nAta athavA NAya kA saMskRta nAya vA NAya vA NAta zabda AyA hai| vahAM kahIM bhI usa rUpAMtara 'jJAta' spaSTa rUpa se diyA hai aura jisa vatti kI zabda kA kevala 'nAga' artha kisI vRtti kArane batAyA ho sAkSI ukta muni jI ne dI hai vahAM bhI nAta vA nAya zabda yaha bhI muni jI ko saMvAda ke lie sAdhAra banAnA caahie| kA prathama rUpAMtara 'jJAta' diyA hai aura dvitIya rUpAMtara prAcArya hemacandra sUri jI ne apane pariziSTa parva meM bhagavaMta "athavA" karake 'nAga' diyA hai isa vRtti ke jisa sthala meM kI stuti rUpa meM jo yaha padya diyA hai'nAta' vA 'nAya' zabda kA 'nAga' bhI eka rUpAMtara diyA "kalyANapAdapArAme zrutagaDAhimAcalam / hai vahAM bhagavAna ke vaMza kI kisI prakAra kI carcA nahIM hai vizvAmbhojaraviM devaM vande zrI jJAtanandanam" / parantu vahAM jo prasaMga hai vaha isa prakAra hai-"teNaM kAleNaM isameM jo 'zAtanandanam' vizeSaNa nAma ke rUpa meM kahakara teNaM samaeNaM samaNassa bhagavaso mahAvIrarassa mantevAsI bahave bhagavaMta mahAvIra kA nirdeza kiyA hai usako aprAmANika samaNA bhagavanto appageiyA uggapabbaiyA bhogapavvaiyA karane ke lie puSTa pramANa denA caahie| rAiNNa. NAya. kArevva0 khattiyapavvaiyA bhaDA" aura dUsarI bAta-prAkRta zabdoM ke artha nirNaya ke lie ityAdi / isakA tAtparya yaha hai ki "usa kAla meM usa kalpita saMskRta rUpAMtarakA prAdhAra lenA kabhI-kabhI bhrAMtisamaya meM zramaNa bhagavaMta mahAvIra ke antevAsI-ziSya rUpa jo janaka ho jAtA hai / jaise hamAre prAgamoM meM kaI jagaha pramaNa bhagavaMta the usameM se kitaneka ugrabaMza ke pravajita the, "lecchailecchahaputtA" aise zabda Aye haiM / yaha zabda prasiddha mogavaMza ke pravajita the, isI prakAra rAjanyavaMza ke, NAyavaMza licchavI vaMza kA sUcaka hai isameM leza bhI zaMkA nahIM hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta paraMtu jo loga isa bAta se aparicita haiM ve loga jaina graMtha diyaa| paraMtu anyatra bhI, vRttikAra pUrvApara kA manusaMdhAna ke vRttikAra hokara bhI apanI kalpita paddhati se isa khyAla meM rakhate to kabhI aisI manaH kalpita paristhiti na zabda kA artha 'lipsuka' karate haiM aura lipsuka mAne "baniyA paatii| astu, prastuta meM prAcArya zIlAMka sUri tathA prAcArya vagairaha" artha batAte haiM yapi 'lipsuka' zabda kA ThIka abhayadevasUri ko hI lakSya meM rakhakara vRttikAra zabda kA prAkRta 'licchama' hogA, 'lecchaha'nahIM-kabhI nahIM hogA prayoga humA hai anya vRttikAroM ko nahIM, yaha dhyAna meM rhe| phira bhI barAbara artha kA avagamana na hone se kisI bhI cauthI bAta-nathamalajI muni ne likhA hai ki itihAsa taraha tor3a maror3a kara 'licchuma' aura 'lecchaI' ko eka meM 'jJAta' vaMza kI prasiddhi nahIM hai kintu 'nAga' vaMza kI mAna kara apanA prAzaya vyakta karate haiN| ye vRttikAra jahAM prasiddhi hai ataH nAya vA NAya kA 'nAga' artha karanA cAhie 'lecchaha lekhchaiputtA' ullekha mAyA hai, usa prasaMga kA munijI aisA mAnate hoM ki itihAsa prasiddha vicAra vA vastu barAbara sAvadhAnI se vicAra karane vA vAkya ke saMdarbha se prAmANika hai aura anyathA prakAra ke vicAra vA vastu tathA "uggA uggaputtA bhogA bhogaputtA" vagairaha zabdoM ke prAmANika nahIM to jaina paramparA kI aneka hakIqatoM ko sAhacarya ko dekhakara vicAra karate to unako mAlUma hogA aprAmANika mAnane kI sthiti A jaaygii| ki jaise ugra, bhoga zabda vaMza sUcaka hai vaise hI yaha 'lecchai' jaina paramparA meM jitanI-jitanI hakIkateM batAI gaI haiM zabda bhI vaMza sUcaka hai parantu vRttikAra ko isa jagaha yaha ve sabhI kyA itihAsa prasiddha haiM ? dekhie ariSTanemi khyAla nahIM pAyA aura kalpanA se saMskRta 'lipsuka' zabda tIrthakara, pAvaM tIrthakara, pArzva ke pitA azvasena, mahAvIra smRti meM A gayA, basa taba unake manakA samAdhAna ho gayA ke pitA siddhArtha vagairaha kyA ye saba itihAsa prasiddha hai ? ki 'lecchaI' mAne lipsuka parantu saMdarbha se yaha artha prastuta yadi haiM to munijI ko namratApUrvaka sUcana hai ki ye saba jisa meM sarvathA prasaMgata hai yaha bAta vRttikAroM ke khyAla meM nahIM itihAsa meM prasiddha hoM usakA sAdhAra khulAsA dekara sArA paaii| AgamoM kI vRttiyoM meM aise aneka sthala haiM jahAM hAla munijI ko batAnA jarUrI hogaa| jaina itihAsa meM vattikAroM ne kevala apane kalpita saMskRta rUpa ke AdhAra prasiddha hai aisA kahakara munijI saMtoSa nahIM de sakeMge; kyoMki para artha karane meM aneka gote khAye haiM aura apanI bhrAMta jainaitihAsa meM to jJAta vaMza prasiddha hI hai nAga vaMza kI sthiti kA kevala pradarzana kiyA hai 'vusImoM' ! 'bhar3e itanI prasiddhi nahIM, jitanI jJAta vaMza kI / ataH itihAsa 'johe! vajjI ! 'daMtavakke! bIsaseNe' vagairaha aise aneka prasiddhatA kA hetu nahIM hai kintu hetvAbhAsamAtra haiN| zabdoM ko udAharaNa ke rUpa meM diyA jA sakatA hai parantu pAMcavI bAta-prAkRta bhASA arabI, phArasI vagairaha prastuta meM aisA likhanA ucita nhiiN| manmAnya bhASAoM kI taraha svatantra bhASA hai jaise arabI tIsarI bAta-lecchada kA artha TIkAkAra kahIM kahIM phArasI avestA vagairaha bhASAoM ke zabdoM kA artha saMskRta vaMza vizeSarUpa bhI nahIM karate haiM aisA nahIM hai / dekhie viyA- bhASAke kalpita zabda ke adhIna nahIM hai vaise hI prAkRta bhASA hapaNNatti sUtra meM jahA~ mahAzilA kaMTaka saMgrAma kI carcA ke pAbdoM kA martha saMskRta bhASA ke svecchA kalpita zabdoM ke pAtI hai vahA~ mUla meM likhA hai ki "goyamA" vajjI videha adhIna kabhI bhI nahIM hai parantu eka samaya aisA pAyA jaba putte jaitthA, nava. mallaI nava lecchaI kAsI kosa- jaina saMgha nisteja sA humA aura kevala tapa pradhAna hokara lagga aTTArasa vi gaNarAyANo parAjaitthA" isa pATha meM vyaktigata mokSa kI bAta meM hI DUbA rahA, taba mahAbhASya'lecchaI' zabda kA artha batAte hue vRttikAra ne likhA haiM kAra pataMjali ne apane puruSArtha se jisa prakAra azvamedhAdi ki "lecchakinazca rAjavizeSAH" mUla meM hI 'gaNarAyANoM' yajJoM kA punaH pravartana zurU kiyA usI prakAra saMskRta bhASA vizeSaNa diyA hai, ataH idhara vRttikAra ko sAvadhAna kA mahAprabhAvazAlI yuga zurU kiyaa| taba se prAkRta bhASA hokara vivecana likhanA par3A, anyatra aisA koI vizeSaNa saMskRta ke adhIna sI ho gaI aura hamAre saMgha ne isa adhIna hone se apanA kalpita saMskRta rUpa dekara artha batA (pRSTha 290 para) Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA mahaMta pravacana jisa bhAMti tulasI ne vinaya patrikA meM likhA ki jJAna sampAdaka-0nasukhadAsa nyAyatIrtha, prakAzaka uttama hai, kintu vaha bhagavAn kI bhakti se prApta ho sakatA prAramodaya pranthamAlA, jayapura, sitambara 1962, pRSTha hai, vaise hI unase lagabhaga 8 zatAbdI pUrva zivakoTi ne saMkhyA-168, mUlya 3.50 n0paiN| bhagavatI pArAdhanA meM likhA thA, "vidhipUrvaka boye hue ahat pravacana eka 'saMkalana' hai| isameM prAcArya kunda bIja kI jaise varSA se utpatti hotI hai, vaise hI mahaMnta kunda, svAmI vaTTakeri, svAmI kAttikeya Adi ke prAcIna ityAdikoM kI bhakti se jJAna, cAritra, darzana aura tapa kA granthoM se mahatvapUrNa gAthAbhoM ko cunakara rakhA gayA hai| una prAdurbhAva hotA hai|" unhoMne apane isa mata ko aneka gAthAnoM ko 18 viSayoM meM vibhakta kara diyA hai, eka-eka gAthAoM meM puSTa kiyA hai| unakA kathana hai ki 'nirvANa ke viSaya kA eka-eka adhyAya hai / 16 vA adhyAya 'vividha' bIja ratnatraya' kI siddhi bhakti-rahita manuSya ko nahIM ho/ hai, arthAt usameM aneka viSayoM kA sammizraNa hai| pratyeka sktii| jina-bhakti se mukti milatI hai| gAthA ke nIce hindI anuvAda diyA gayA hai / usakI vize- ina gAthAoM ko cunate samaya eka-dUsarA dRSTikoNa aura SatA hai ki vaha mUlagAyA ko prAsAna hindI meM spaSTa kara thA, jisakA svAgata honA hI cAhie, vaha thA vyApakatA kA detA hai| sAdhAraNa pAThaka sahaja hI samajha sakate haiM.. nirvAha / vyApakatA kA artha hai sAMpradAyika saMkIrNatA se nikala prAkRta bhASA meM likhe gaye graMthoM ko par3hanA-samajhanA, kara bAhara A jAnA / arhat pravacana kI upayogitA mAnava inameM se uttama maMzoM ko chAMTanA, krama meM bA~TanA, phira :krama meM bAMTanA. phira mAtra ke liye hai, kevala jana kahalAne vAle ke lie hI nhiiN| unakA anuvAda karake rakhanA atyadhika parizrama-sAdhya hai| svayaM sampAdaka ke zabdoM meM yaha eka aisI tattva mImAMsA hai, paM0 cainasukhadAsa jI ne yaha saba kucha kiyaa| samAja inheM jo sabhI sampradAyoM ko svIkAra haiN| jainadharma meM sabase bhalI bhAMti jAnatI hai| maiM unake isa prayAsa kA prAdara adhika vizvajanIna satya hai| sampAdaka ne use ThIka-se karatA huuN| samajhA, prastuta kiyaa| hama usakI saphalatA kI kAmanA karate haiN| gAthAoM kA cunAva karate samaya sampAdaka kA mukhSa dRSTikoNa yaha hI rahA ki ve mAnava ke nitya jIvana meM loka vibhAgaH upayogI hoN| nitya jIvana kA tAtparya hai-pratidina mAne racayitA-zrI siMhasarapi, sampAvaka-paM. bAlacanda bAlI samasyAyeM, unakA caritraparaka samAdhAna, anya jIvoM simAnta zAstrI, pragyamAlA sampAvaka-DA. mA. ne. se udAratApUrNa sambandha, dUsaroM kI nindA se virakti, upaadhye| aura ga.hIrAlAla jaina, prakAzaka-jaina saMskRti kartavya pAlana, bhagavAna kI bhakti mAdi / 'maMgala' ke bAda saMrakSaka saMgha, solApura, san 196260, pRSTha-saMlyAhI 'jIva athavA bhAtmA' zIrSaka se dUsarA adhyAya hai / isameM 52, 256, mUlya-10 rupaye : mAtmA kI vizeSatAyeM batAne vAlI gAthAyeM rakhI gaI hai| jaisA ki nAma se spaSTa hai, isa graMtha meM loka ke sabhI 'mAtmA' para adhyayana karane vAle vidyArthI inakI vizeSatA vibhAgoM kA varNana hai| ve vibhAga 11 haiM-jambUdvIpa bhAMka sakate haiN| 11 vA adhyAya bhakti se sambandhita haiN| vibhAga, lavaNa samudra vibhAga, mAnuSa kSetra vibhAga, samudra jaina pAcAryoM ne mAnava jIvana kI zAnti ke liye bhakti vibhAga, kAla vibhAga, jyotiloMka vibhAga, bhavanavAsiloka kI upayogitA svIkAra kI hai| unhoMne jJAna ko to mahattA vibhAga, apoloka vibhAga, vyantaraloka vibhAga, svarga dI hI hai, bhakti ko bhI kama nahIM maanaa| donoM kA aisA vibhAga aura mokSa vibhaag| yaha krama bhagavAn mahAvIra ne samanvaya janazrata meM dekhane ko milatA hai, anyatra nhiiN| apane samavazaraNa meM loka kA nirUpaNa karate hue nirdhArita Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 289 kiyA thaa| gaNapara aura prAcAryoM ne usakA pAlana kiyaa| siddhAMta bhavana mArA kI hai aura tIsarI pannAlAla sarasvatI isa graMtha ke racayitA zrI siMhasUraSi ne bhI isameM parivartana bhavana, bambaI kI hai / jahA~ taka sampAdana kA sambandha hai, vaha nahIM kiyA, kevala bhASA badalI hai / arthAt prAkRta ke sthAna to eka maMjA humA hAtha hai| yaha satya hai ki graMtha jIvarAja para saMskRta kI hai| unake samaya taka etadviSayaka jitane graMthamAlA kI gauravazAlinI paramparA ke anurUpa hI hai| graMtha upalabdha the, ve sabhI prAkRta bhASA meM the| kiMtu prAkRta sampAdana meM aura bhI camaka mA jAtI yadi do-cAra pratiyAM kA pracalana samApta ho cukA thaa| ataH grantha kA saMskRta bhaura upalabdha ho jaatii| bhASA meM nibaddha honA anivArya thaa| samaya kI gati ko hiMdI anuvAda kA apanA sthAna hai / aise graMtha binA dekhate hue zrI siMhasUrarSi ne aisA kiyaa| pracalita bhASA meM anUdita hue samajha meM nahIM pAte 'aise' kA grantha kI antima prazasti se yaha vidita nahIM hotA ki tAtparya hai, eka to saMskRta bhASA aura dUsare gaNitAnuyoga / siMhasUrarSi kauna the, unakA samaya kyA thA? nAma se itanA aba saMskRta kA pracalana nahIM hai| jo par3hate bhI haiM, unheM usakI bhara anumAna lagAyA jA sakatA hai ki ve koI sAdhu the-muni pUrNa jAnakArI nahIM ho paatii| aisI dazA meM usa grantha kI ho sakate haiM, bhaTTAraka bhii| sampAdaka ne unheM bhaTTAraka mAnA khyAti rASTra bhASA ke anuvAda ke binA sambhava nahIM hai| hai, kiMtu isakA koI pramANa nahIM hai| yaha graMtha gaNita se graMtha ke sAtha ke sAtha saMlagna prastAvanA eka choTA-sA sambandhita hai gaNita ke jAnakAra bhaTTAraka hote the aura nibandha hai / isameM gantha ke mUla viSaya para sabhI dRSTiyoM se anya sAdhu bhii| isa AdhAra para unheM kevala bhaTTAraka vicAra kiyA gayA hai| usakA tulanAtmaka aMza pratyadhika siddha nahIM kiyA jA sakatA / kucha bhI ho, itanA spaSTa hai mahatvapUrNa hai / lokavibhAga kI tiloyaNNattI, harivaMza purANa ki ve saMskRta ke udbhaTa vidvAna aura gaNita ke prakANDa AdipurANa va trilokasAra se tulanA kI gaI hai / tulanA ke paNDita the / yaha grantha unake jJAna kA pratIka hai| unake atirikta hastalikhita pratiyAM, graMtha paricaya, viSaya kA samaya kI bhI rekhA nahIM khIcI jA sktii| aneka anumAna sArAMza, graMthakAra, graMtha kA vaiziSTaya, graMtha kA vRtta aura nA phira unako svayaM galata batA denA, kisI prAcArya bhASA, graMtha racanA kA kAla Adi upazIrSakoM para bhI ke kAla krama ke nirdhAraNa kA zreSTha DhaMga nahIM hai| vicAra kiyA gayA hai, graMtha anusaMdhAna kI dRSTi upayogI hai| zrI siMhasUrarSi ne jisa prAkRta grantha ko AdhAra banAyA vIravANI (kavi banArasIdAsa vizeSAMka) vI vaha zrI sarvanandikRta 'loyavibhAga' thaa| unhoMne isa graMtha kA nirmANa kAMcI nareza zrI siMhavarmA ke rAjya kAla zaka ___ saMpAvaka-maMDala-paM0 cainasuvadAsa nyAyatIrtha, paM. saMvat 380 meM kiyA thaa| yaha graMtha nizcita rUpa se siMha bhaMcaralAla nyAyatIrtha, DA. kastUracanda kAsalIvAla, prakAsUrapi ke sAmane thA / isameM thor3A bhI sandeha nahIM hai| unake zaka-vIravANI, maNihAroM kA rAstA, jayapura, pRSThasaMkhyA prastuta graMtha kI prazasti se aisA spaSTa hI hai| sarvanandi ke 108, mUlya-do rupye| graMtha kA nAma kyA thA, yaha zaMkA bhI zaMkA ke lie hI hai| banArasIdAsa-samAroha samiti ke saMyojaka DA. kastUra jaba graMthakAra ne kevala bhASA parivartana kI pratijJA kI hai, canda kAsalIvAla ne isa varSa, 4 pharavarI 1963 ko, to yaha kaise ho sakatA hai ki usane apane grantha kA nAma ___ jayapura meM, banArasIdAsa ke 377 veM janma-divasa para jayantIdUsarA rakha diyA ho| anuvAda kartA nAma parivartana nahIM samAroha mnaayaa| isI avasara para unhoMne banArasIdAsakarate / ataH nizcita hai ki prAkRta ke 'loyavibhAga' kA hI vizeSAMka nikAlane kA bhI prAyojana kiyA / yaha saba kucha saMskRta meM 'loka vibhAga' huaa| ve eka mAha se kama samaya meM hI kara sake / yaha unakI isa graMtha kA sampAdana tIna hastalikhita pratiyoM ke laganazIlatA aura adhyavasAya kA paricAyaka hai| prAdhAra para kiyA gayA hai| pahalI prati bhaNDArakara prori- vizeSAMka meM 38 nibandha haiM / unase banArasIdAma ke yaNTala risarca insTITayUTa, pUnA kI hai, dUsarI prati jaina jIvana, unake kRtittva aura kAla vizeSa kI pUrNa jAnakArI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 upalabdha ho jAtI hai / DA. vAsudevazaraNa agravAla, muni hai, jabaki 'kalaza' darzana se bhare haiM / unakI anya kRtiyoM zrI kAnti sAgara, zrI banArasIdAsa caturvedI, zrI agara canda meM bhI bhagavadviSayaka dAmpatya rati ke utkRSTa rUpakoM kA nAhaTA, DaoN. nemi candra zAstrI, DaoN. kAmatA prasAda jaina nirmANa huA hai / pUjyapAda ne bhakti ko, bhagavAna meM anuAdi ke lekhoM se vidvAna aura sAdhAraNa pAThaka donoM hI ko rAga ko kahA thaa| banArasIdAsa ne use apanI kRtiyoM meM manastRpti hotI hai| lekhoM ke sampAdana meM parizrama kiyA gayA prastuta kiyaa| eka ora ve 'adhyAtamiyAM sampradAya' ke hai| lekha ke sAtha hI diye gaye sArAMza se pAThaka ko lekha sama sAmarthyavAn sadasya the to dUsarI mora jAgarUka bhakta / jhane meM suvidhA hotI hai| unhoMne jJAna aura bhakti kA jaisA samanvaya kiyA, dUsarA banArasIdAsa kA madhyakAlIna hindI sAhitya ko eka na kara sakA / unameM kabIra-jaisI mastI thI to tulasI-jasI mahatvapUrNa yogadAna hai| unakI muktaka racanAyeM rasa kI maryAdA bhii| na ve mastI chor3a sake aura na maryAdA / unhoMne picakAriyAM haiN| mAdhyAtmikatA kA jaisA bhAvonmeSa ve kara virodhAbhAsoM ke virodha ko nikAla diyA thaa| ve eka sake, hindI kA anya koI kavi nahIM / yadyapi unhoMne nATaka asAdhAraNa pratibhA aura vyaktitva ke vyakti the| unakI samayasAra, amRtacandrAcArya ke samayasArakalazoM ko AdhAra janma tithi para prakAzita isa 'vizeSAMka' kA maiM svAgata banAkara likhA, kintu yaha satya hai ki vaha sAhitya kA grantha karatA huuN| -DaoN.premasAgara jana. (pRSTha 27 kA zeSa) natA ko svIkAra kara liyaa| isake pahile jaise bauddha piTa- bhataH kalpita saMskRta rUpa ke AdhAra para mUla prAkRta kA koM kI pAlI bhASA svataMtra thI (aura yaha bhASA to aba artha zodhana meM bhrAMti aura vivAda bar3hane kA saMbhava hai ataH taka svataMtra hI hai) vaise hI hamArI graMthastha prAkRta bhASA saMdarbha, paramparA, anusaMdhAna vagairaha ko lakSya meM rakhakara svatantra thI, aura isI kAraNa sUtroM kI niyukti, bhASya saMskRta dvArA bhI prAkRta zabdoM kA artha karane meM jokhima paura cUNi graMtha prAkRta meM hI likhe jAte the aura binA nahIM haiM tAtparya itanA hai ki vaMza vAcaka nAya vA NAya vA saMskRta kI sahAyatA ve saba graMtha barAbara samajhe jAte the nAta vA NAta kA saMskRta rUpa 'nAga' kalpane kI jarUrata prataH prAkRta zabdoM kA artha samajhane ke lie saMskRta kA nahIM hai| jaina paramparA meM jJAtavaMza hI prasiddha hai aura yaha kalpita prAdhAra mAvazyaka nahIM hai; parantu hamArI jJAna kI hI 'nAya' vagairaha kA artha dyotaka hai| jinhoMne 'jJAtR' zabda. kamajorI ho jAne se yaha paristhiti pAI hai aura isI kI kalpanA kI hai ve bhI aprAmANika nahIM haiN| 'nAyAdhammakAraNa kaI daphe nirNaya karane meM bhrAMti hI bar3hatI hai| kahA' nAma meM 'nAyA' zabda kA sambandha 'jJAtR' mAnane vAloM viyAhapaNNatti zabda hai aura isI prakAra vivAhapaNNatti ne jJAta ke 'jJAtA' rUpa ke sAtha lagAyA hai aura yaha zabda bhI eka pAThAMtara zabda hai saccA nAma viyAhapaNNatti hai| bhI 'jJAta' vaMza kA bhI sUcaka hai hamAre zvetAmbarI vRttikAra vivAhapaNNatti to . pAThAMtara jaimA hai phira bhI vRttikAra ne ne 'nAyA' ko 'nAya' mAnA aura samAsa meM dIrghAkaraNa kiyA vivAgha prajJapti, vivAha prajJapti aura 'paNNatti' kA bhI hai| maiM samajhatA hU~ ki dIrghAkaraNa kI apekSA 'jJAtA' prajJApti, prajJapti aise kaI saMskRta rUpAMtara dekara vyAkhyAeM mAnanA vizeSa saMgata hai kyoMki 'nAyA' yaha vizeSa nAma kI haiN| aba kahie kauna sA nAma svIkaraNIya hogA? hai| prastu - - - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kanakatA 500) zrI rAmajIvanadAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakatA 251) ga0 bA0 harakhacanda jI jaina, rA~cI 251) zrI amaracanda jI jaina (pahAr3ayA), kalakattA 251) zrI ma0 mi dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 251) ne sohanalAla jI jaina masamaM munnAlAla dvArakAdAma, kalakattA (251) kSI meTha motIlAla hIrAcanda gA~dhI, umAnAvAda 250) zrI baMzIdhara jI jugalakizora jI kanakatA 250) zrI jugamandiradAsa jI jaina, kalakattA 250 ) zrI siMghaI kudanalAla jI, kaTanI, 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 250) zrI bI0 Ara0 mI0 jaina, kalakattA DAkTara dazaratha zromA kA patra anekAnta samaya samaya para dekhatA rahA huuN| yaha patrikA Aja hindI kI patrikAyoM meM uttarottara apanA pramukha sthAna banAtI jA rahI hai| jaina darzana aura sAhitya ke gUr3ha rahasyoM ke udghATana kA Apa stutya kArya kara rahe hai / grApakI patrikA kisI dina sarvocca sthAna prApta kare, yahI kAmanA hai | nAhaTA jI ne bar3I kRpA kii| unhone mAta kSetrI rAma kA rahasya itanI sundaratA se samajhAyA hai ki mujhe bodhagamya ho gyaa| merI unako aura Apako hArdika badhAI hai| ApakI bar3I kRpA hotI yadi unase Apa hamAre grantha rAsa evaM rAmAnvayI kAvya kI samIkSA meM isI prakAra samayasamaya para lekha likhAne rahate / zeSa milane para / dazaratha prabhA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicanda, kalakattA 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra, kalakattA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI kastUracanda jI prAnandIlAla, kalakattA 150) zrI kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 150) zrI paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 150) zrI mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 150) zrI pratApamala jI madanalAla jI pAMDyA, kalakattA 150) zrI bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 150) zrI zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 150 ) zrI surendranAtha jI narendranAtha jI, kalakattA 100) zrI rUpacanda jI jaina, kalakattA 100) zrI badrIprasAda jI AtmArAma, paTanA 101) thI mAravAr3I di0 jaina samAja, byAvara 101) zrI digambara jaina samAja, kekar3I 101) zrI me candranAna kararacandajI bambaI naM0 2 101) bhI jAnA zAntilAla kAgajI dariyAgaMja, dillI kar3akar3ar3aka nehAnta para lokamata mizrIlAla jI pATanI bekarsa DIDavAnAgholI lazkara 'anekAnta patra maiMne paDhA, isameM purAtatva prAcIna jaina sAhitya, jaina guru, jaina mandira, mUrtilekha, aura guphAlekha bahuta prakAzita hote hai| jinase aitihAsika khoja kI jAnakArI prApta hotI rahatI hai| jaina samAja se merA nivedana hai ki anekAnta ko pratyeka jaina mandira meM avazya paDhane ke hetu va bhaMDAroM meM rakhane ko maMgAnA cAhie aura dhArthika mahAyatA pradAna kara saMsthA ko balavAna banAnA cAhie / ' zrI nIraja jI satanA 1 disambara kA aMka milA, prakAzana kI sAja-sajjA ke lie badhAI svIkAreM / mere lekha kI sajjA ke lie maiM Apako kyA likhu, zrI DA0 prema bhAgara jI ko merI zrora se dhanyavAda deM / 'zodhakaNa' kI TippaNiyoM ne mujhe mArgadarzana aura utmAha diyA hai|' Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke upayogI prakAzana sabhI anya paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI--prAkRta ke prAcIna 46 mUlya-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake mAtha 8 TIkAdigrantha meM udata dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DAkTara kAlodAma nAga, ema e DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura 1 e ena. upAdhye ema e. DI. liTa kI bhUmikA ( Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAija sajilda 15) (2) prApta-parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopaja maTIka apUrva kRti, bhApnoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSaya ke sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda me yukta, majilda / 8) (3) svayambhUstotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajI ke hindI anuvAda, chandaparicaya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jAnayoga mathA karmayoga kA vizleSaNa karatI huI mahatva kI gaveSaNApUrNa 106 pRSTa kI prastAvanA me muzobhita / (6) stutividyA-pvAmI mamanabhadrakI anokhI kRti, pAgoM ke jInanekI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjagalakizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi meM alakRma sundara jilda-mahina / (5) adhyAtmakamalamAra---pacAdhyAyIkAra kavi gajamallakI sundara prAdhyAtmika racanA, hindI anuvAda-mahita / paura mukhtAra zrIjugalakizora kI 18 pRSTa kI vistRta prastAvanAme bhuussit| (6) yuktyanuzAmana-tatvajJAna meM paripUrNa mamantabhadra kI pramAcAraNa kRti, jimakA abhI taka hindI anuvAda nahIM hamA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi meM pralakRta, majilda / (7) zrIpurapAdhvanAthamtotra-prAcArya vidyAnanda cina, mahanva kI stuni, hindI anuvAdAdi mahita / ... ) (8) zAmanacastrizikA---(tIrthaparicaya) muni madanakInikI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI anuvAda-mahita ) (6) mamIcIna dharmazAstra--mvAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyunama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjagalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gavapaNAmaka prastAvanA me yukta, majilda / (10) jainapatha-pragasti magraha- mara kRta aura prAkRta 171 aprakAzita proM ko prazastiyo kA magalAcaraNa mahita apUrva magraha, upayogI 11 pariziSTI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAma-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA meM alakRta, majilda / (11) anityabhAvanA -- grA. padamanandI kI mahatva kI racanA, munnAradhI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha mahita / ) (12) nanvArthasUtra--(prabhAcandrIya)-- mukhtArazrI ke hindI anuvAda nathA vyAkhyA me yukta / . (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha kSetra / (26) mahAvIra kA marvodaya tIrtha = ), (15) mamantabhadra vicAra-dIpikA = ) / (16) mahAvIra puujaa| / ) (17) jainagratha-praNamti magraha bhA0 2 apabhrazake 116 aprakAzita arthokI prazasniyoMkA mahatvapUrNa gagraha 54 pranyakAke aitihAmika grantha paricaya aura unake pariziSTo mahita / mampAdaka pa0 paramAnanda zAstrI mUlya majinda ) (18) jaina mAhitya aura itihAma para vizada prakAza, paSTha maNyA 710 majilda (vIra-zAsana-magha prakAzana ... 5) (16) kapAyapAhuDa mRta --- namattha kI racanA mAja me do hajAra varSa pUrva zrIgaNadharAcArya ne kI, jima para zrI yanivRSabhAcArya ne pandraha mau varSa pUrva chaha hajAra loka pramANa caNisUtra likhe / sampAdaka 50 hIgalAla jI siddhAnta zAstrI upayogI parimiSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAIja ke 1000 me bhI adhika pRSTho me / puSTa kAgaja, aura kapar3e kI pakkI jilda / (20) Reality prA. pUjyapAda kI marvArthaniddhi kA agrejI meM anuvAda bar3e AkAra ke 300 paSTha pakkI jilda mU. 6) prakAzaka-premacanda, vIra saMvA mandira ke lie nayA hindustAna presa, dillI meM mudrita - - - Page #331 -------------------------------------------------------------------------- _